Abdurahmonov. U. Fizika Malumotnoma

teristikalari orasidagi bog’lanish.
Aylanma harakat qilayotgan jism uchun impuls momenti;

Fizika fanidan formulalar to’plami

Mazkur sahifada Fizika fanidan formulalar to’plami faylni pastroqda “Yuklab olish” tugmasi orqali ko’chirib olish imkoniyatiga egasiz. Ushbu material DOCX formatda bo’lib, 226.36 KB hajmga ega. Materiallar doimiy tarzda yangilanib boriladi. Fayl yangilanganda, bu haqida fayl versiyasi o’zgarganidan bilib olishingiz mumkin.

Bo’lim:	Fizika
Versiya:	1
Hajmi:	226.36 KB
Fayl turi:	application/msword
Ko’rishlar:	297 marotaba
Ko’chirishlar:	103 marotaba
Yuklovchi:	Ustoz
Yaratilgan:	18-09-2022
Yangilangan:	18-09-2022

Yuklab olish
Fayl hajmi: 226.36 KB

Sifat bizning ustunligimiz! fizika fanidan formulalar to’plami faylni onlayn, mutlaqo bepul, ro’yxatdan o’tmasdan, reklama kutmasdan va to’g’ridan-to’g’ri havola orqali yuklab oling. Shuningdek fizika bo’limida joylashgan boshqa materiallarni ham kuzatishingiz mumkin. Buning uchun bo’lim ismi ustiga bosing.

Dunyoda ikkita cheksiz narsa bor: Birinchisi koinot bo’lsa, ikkinchisi insonlarning ahmoqligi. Biroq, koinot haqida mening ishonchim komil emas. Istalgan inson bilishi mumkin, lekin bilish bilan tushunish o’rtasida ancha farq bor. Albert Einstein

Abdurahmonov. U.Fizika Malumotnoma

N. Zikrillayev, TDTU professori
Mazkur kitobda fizika fanining barcha mavzulari
amaldagi o‘quv dasturiga muvofiq ravishda qisqacha
yoritilgan. Fizikadan testlar va masalalar yechish uchun
zarur bo‘lgan formulalar, grafiklar hamda asosiy qonun-
laming ta’riflari keltirilgan.
Qo‘Uanma oliy o’quv yurtlariga kiruvchilar fizikani
qisqa muddatda takrorlashlari yoki ularni qayta tayyor-
lash uchun hamda oiimpiadaga tayyorgarlik ko‘rayotgan
maktab hamda akademik litsey va kasb-hunar kollej-
larining o‘quvchilari uchun mo‘ljallangan.

©Tursunmetov K.A.va b. 2016
ISBN 978-9943-28-701-3 © «O’zbekiston» NMIU, 2016

1.1. Mexanik harakat

Mexanika fizika fanining bir bo‘limi bo‘lib, u

materiya harakatining eng oddiy ko‘rinishlari – jism-

larning bir-biriga nisbatan ko‘chishlarini o‘rganadi.

Biror jismning fazodagi vaziyatini boshqa jismlarga

nisbatan vaqt bo‘yicha o‘zgarish jarayoni mexanik

Qo‘yilayotgan masalada o‘lchamlarini hisobga ol-

maslik mumkin bo’Igan jism moddiy nuqta (yoki nuqta)

Nuqtaning harakati davomida

chizib qoldirgan izi harakat

Agar trayektoriya to‘g‘ri chi-

ziq bo’lsa, to‘g‘ri chiziqli harakat,

egri chiziq bo‘lsa, egri chiziqli

harakat deyiladi. A

Nuqta harakat trayektoriyasining uzunligi yo‘l deb

ataladi, ya’ni $ = AB ■ Nuqtaning boshlang‘ich va oxirgi

vaziyatini tutashtiruvchi va harakat yo‘nalishini ko‘r-

satuvchi vektor = AB ko’chish deyiladi.

Vaqt birligida bosib o‘tilgan yo‘l (ko‘chish) tezlik
deyiladi.

Trayektoriyaning ma’lum nuqtasidagi yoki berilgan
vaqt momentidagi tezlik oniy tezlik deyiladi.

Juda kichik vaqt intervalida sy * rk va oniy tezlik:

v = lim — = lim | yoki v = .

Nuqtaning vaziyatini koordinatalar (sonlar)da ifoda-

lash uchun koordinatalar sistemasi ishlatiladi, chunki

nuqtaning berilgan vaqt momentidagi vaziyatining

koordinatalarini aniqlash mexanikaning asosiy vazifasidir.

Jismning harakati boshqa bir jismga nisbatan o‘rga-

niladi. Ana shu boshqa jism sanoq jism deyiladi.

Sanoq jism va unga biriktiriladigan koordinatalar sis­

temasi hamda vaqt sanog‘i birgalikda sanoq sistemasi

Inersial sanoq sistemasi — bir-

biriga nisbatan to‘g‘ri chiziqli tekis

Sanoq harakat qiladi, ya’ni v = const,
sistemasi yoki tinch holatda bo4ladi.
Noinersial sanoq sistemasi — bir-

biriga nisbatan tezlanish bilan ha­

rakat qiladi, ya’ni v * const.

To‘g‘ri chiziqli harakatda ko‘chish (yo‘l) bilan koor-

dinata orasidagi bog’lanish

x = x0 + rx yoki x = *o + rx = x0+

bu yerda: x0 — nuqtaning boshlang4ich koordinatasi; x —
berilgan vaqt momentidagi koordinatasi; vx — tezlikning
x o4qi bo‘yicha proyeksiyasi.

Ax As
vx – ——– — vaqt birligida bosib o‘tilgan yo‘l (ko‘-

V – – x~x°
x а/ Д/ ’
Tezlik komponentalari: v= — = y~y°
y дг M ’

Sr = Srx i + Sry ■ j + Srz к va Sr = ^Srx + Sry + Srz

yoki Ss = ^Ssx + Ss2y + Ss2.
Tezlik vektori:

v = vx • t + vy • j + vz к va v = yjvx + vy + v%.
Tezlanish vektori:

a = ax • i + ay ■ j + az k va a = Ja% + a2 + a%.

1.2. To‘g‘ri chiziqli tekis harakat

Trayektoriyasi to‘g‘ri chiziqdan iborat bo‘lib, tezligi
vaqt bo’yicha o‘zgarmaydigan (y = const) harakat to‘g‘ri
chiziqli tekis harakat deyiladi, yoki bir xil vaqt
intervallarida bir xil ko‘chadigan harakati to‘g‘ri chiziqli
tekis harakat deb ataladi.

1. Tezlik tenglamasi va grafigi:

v = – = – (chunki |rI = s) yoki v = – = const.
tt 11 t

texnikada [t>] = km/soat.

2. Yo‘l (ko‘chish) tenglamasi va grafigi:

3. Harakat X o‘qi bo’ylab ro’y bersa, u holda

5 = sx = x – x0 va v = vx bo’lib, jismning ixtiyoriy vaqt

momentidagi koordinatasining tenglamasi x + vt

va grafigi rasmdagi ko‘rinishda bo’ladi.

1.3. To‘g‘ri chiziqli notekis harakat

Bir xil vaqt intervallarida moddiy nuqta har xil
ko’chsa (har xil yo’l bosib o’tsa), bunday harakat notekis
harakat deb ataladi.

Umumiy bosib o’tilgan yo’lning (ko’chishning) shu
yo’lni bosib o’tilishi uchun ketgan umumiy vaqtga nisbati
0‘rtacha tezlik deyiladi:

Trayektoriyaning ma‘lum nuqtasidagi yoki berilgan
vaqt momentidagi tezlik moddiy nuqtaning oniy tezligi
deb ataladi:

uon = lim —Aj = .l.im —Ar .
A/-»0 АГ Л/-.0 ДГ

1.4. To‘g‘ri chiziqli tekis o‘zgaruvchan
harakat

Trayektoriyasi tokg‘ri chiziqdan iborat bo‘lib, tezligi
bir xil vaqt intervallarida bir xil kattalikka o’zgaradigan
harakat to‘g‘ri chiziqli tekis o‘zgaruvchan harakat deyi-
ladi. Tezlikning vaqt birligida o‘zgarishi tezlanish
deyiladi.

1. Tezlanish tenglamasi:

a > 0 — tekis tezlanuvchan, a < 0 — tekis sekinlanuvchan
harakat.

Tezlanish birligi:
SI da [a] = m/s2,
CGSda [fl] = sm/s2.

2. Tezlik tenglamasi
(tezlikning oniy kattaligi):

Shtrixlangan yuza son a
jihatdan yo‘l (ko‘chish)ga
teng, ya’ni, sx = x – x0 ga
teng.

Agar boshlang‘ich tezlik Tezlik grafigi.
ar2

4. Koordinata tenglamasi (harakat Ycfqi bo’ylab ro‘y
berganda):

at2
x = x0+sx = xo + uor + —.
Koordinata grafigi parabola ko‘rinishida bo*ladi.

5. Tezlik, tezlanish va yo‘l orasidagi bog’lanish:
v2 – uq = 2as. Agar vQ= 0 bo”Isa, v2 = 2as yoki v = J2as.

1.5. Harakatlarni qo‘shish

Jismning qo‘zg‘aluvchan sanoq sistemasiga nisbatan
harakati nisbiy harakat. qo’zg’almas sanoq sistemasiga

nisbatan harakati ab-
solut (mutlaq) harakat
deyiladi.

Suzuvchining dar-
yodagi harakati mi-
solida natijaviy (ab-
solut) harakat tezligi

ua = u0 +
va ko‘chishi

bu yerda: u0 — suzuvchining suvga (qo’zg’aluvchan)
sanoq sistemasiga nisbatan nisbiy tezligi va s0— nisbiy

ko‘chishi; vs — qo’zg’aluvchan sanoq sistemasining
(suvning) qo’zg’almas sanoq sistemasiga (qirg’oqqa)
nisbatan nisbiy tezligi va js — ko’chishi.

Har bir harakat mustaqil bo‘lgani uchun sQ=vQt va
s=v*t hamda sa=vat, u holda sa=vat. Agar tezliklar orasi-
dagi burchak a bo‘lsa, kosinuslar teoremasiga asosan:

va = + v, + 2i?o • us • cos a va 5a = ySg + s2 + 2s0 • 5S • cos a.

Agar a) a = 0° bo’lsa, t>a=v0+us va Ja=5b+5s»

b) a = 90* bo‘lsa, va = ^vq + l>2 va sa = Jsq + s2 ;

d) a= 180° bo’Isa, ua=t>0— t>s va 5a=50—5s.

1.6. Aylana bo’ylab tekis harakat

Trayektoriyasi aylanadan iborat bo’lib. tezligi vaqt
bo’yicha o’zgarmaydigan harakat aylana bo‘ylab tekis
harakat deyiladi.

1. Yo‘l As = AB =Дф • R —
yoyning uzunligi va ko’chish
Ar = AB.

2. Д/ -> 0 да As = Ar.

3. Tezlik p=U|=u2= const

4. Burilish burchagi Дю ning Ar ga nisbati —Д/ = burchak tezlik deyiladi.

5. v = — R = uR. chunki As = AB = AR Aq>.
At

6. Aylanish davri Г = -^- (jV— berilgan t vaqtdagi
aylanishlar soni) — bir marta to‘la aylanish uchun ketgan
vaqt.

7. Aylanish chastotasi v = ~ — vaqt birligidagi ayla-

mshlar soni. v = — — vaqt birligidagi aylanishlar soni.

8. Burchak tezlik bilan aylanish davri va chastotasi

orasidagi munosabatlar: w = 2nv = .

9. Markazga intilma tezlanish:

Ол=4 = ш2Я = 4А2Я = ±£й.

R T2
10. Markazga intilma tezlanish bilan tezlik orasidagi
bog’lanish: an=wv.
11. Markazga intilma tezlanish tezlik vektori yo‘na-
lishining o’zgarishini xarakterlaydi (tavsiflaydi) va u
aylana markaziga radius bo‘ylab yo’nalgandir.
10

12. Aylanma o‘zaro harakatlar.
1) Ikkita (bir nechta) bir o‘qqa o‘ma-
tilgan jismlarning aylanma harakatida
coj = co2 bo’ladi. U holda

±L = ±2_^. h. = 11-
R\ R2 R\ i>i ’
2) agar ikkita jism bitta tasma (zanjir)da harakat qil-
sa, ^,=^2 bo‘ladi. Friksion uzatishda ham ь,1=и2. Bu
hollarda

3) tishli g‘ildiraklarda harakatning
uzatilishi. Agar tishli g‘ildiraklar
radiuslari R. va R2, tishlari soni mos
ravishda Nx va N2 bo‘lsa, u holda
g‘ildiraklaming tishlari orasidagi ma-
sofa = d2 bo‘ladi. Shu sababli,

сод _ N2
Tishli uzatishda vl=v2 bo’lgani uchun 13. Aylana bo‘ylab tekis o‘zgaruvchan harakat. Bu
holda oniy burchak tezlik co =

Aw w-wn , , , . . ,
£ = —= ——— burchak tezlanish va

uning birligi [c]=rad/s2, co0 – boshlan-
g‘ich burchak tezlik.

Harakat boshlanganidan t vaqtdan
ef2

so‘ng burilish burchagi Ф = co0r + —.

Avlanishlar soni N = 1

Chiziqli tezlikning o’zgarishi tangensial tezlanish
bilan tavsiflanadi: a=cR.

Natijaviy tezlanish anat = + 5. yoki anal = +ax ,
bu yerda a=v)2R- markazga intilma (normal) tezlanish.

1.7. Erkin tushish

Jismning bo‘shliqda (vakuumda, Yerning tortish
kuchi ta’sirida) Yer tomon harakati erkin tushish de-
yiladi.

a) 1. Erkin tushish tezlanishi
planela sirti yaqinida (A « 0):

a = g = yj— va h balandlikda
Я2
M R2
(R+h)2 g(R-h)2′

6,67 10 11 —™—– gravi-
kg

tatsion doimiy; bu yerda R – pla-
I neta radiusi.

Yer uchun g « 9,81 m/s2, ya’ni a = g = const (h

2. Tezlik v = vQ + gt va i>0= 0 bo‘lgani uchun v = gt.
gt2

Ko‘chish (yo‘l) A = Ду = vot + va uo=O bo’lgani

uchun h = —.
2 gt2

3. Koordinata tenglamasi: У = y$- h = yQ- .
Erkin tushishda tezlik:

V2 – vq = 2gA, v0 = 0 da u = yjlgh .

b) Osmonga tik otilgan jismning harakati.

1. Tezlanish a = -g = const (chunki а ТФ u).
2. Tezlik t> —vQ—gt.
3. Ko‘chish (ko’tarilish balandligi) A = uor-^st-2.

4. Koordinata tenglamasi:

y = .Vo + A,y = yo + vo*–3“-

5. Ko‘tarilish vaqti , chunki A nuqtada v = 0.

6. Maksimal ko’tarilish balandligi:

7. Tushish tezligi: V
вn
8. rT = — — tushish vaqti.
h
g
4 ^0
‘T=’k=’7; ^ = ^»1 =
A

= – umumiy harakat vaqti. X

1.8. Gorizontga qiyalatib (burchak ostida)
otilgan jismning harakati

Harakat murakkab, trayektoriyasi paraboladan iborat
bo‘lgani uchun uni X va Y o’qlari bo’yicha ajratib o‘rga-
namiz.

1. Tezlikning x tashkil etuvchisi:
vx= v0cosa = 0^= const.

2. Tezlikning vertikal – у tashkil etuvchisi:
vOy = v0 sin a va v0. = vQ sin a – gt, sababi vy g.

3. Biror vaqtdan so‘ng ko‘tarilish balandligi:

h = v0 sin a t – .
4. Biror vaqtdan so‘ng (/< uchish uzoqligi

6. Maksimal ko’tarilish balandligi:

I rr ■ #rk ynsin2 a
/«max = H = v0 sin a tk–±- = —

7. Tushish vaqti (BD oraliqda):

8. Jismning umumiy uchish vaqti:
_ _ 2i>osina

* um * к + *t
9. Jismning maksimal uchish uzoqligi:

2i?n sin a cos a vl sin 2a

10. Ko’tarilish balandligi maksimal, ya’ni
sin2 a

Amax =-^——– => max bo’lishi uchun burchak sina=l,

a = 90° bo’lishi kerak.
11. Jismning maksimal uzoqlikka uchish burchagi:
I?» sin 2a
sx = ———–=> max, sin2a=l. a = 45 .

12. Markazga intilma tezlanish. Chizmadan

— = sin a1 = —; a„=—g.
v gv

Tezlik v = Ju2 + v2y bo’lgani uchun an = //*,£•

13. Trayektoriyaning egrilik radiusi:
v2 и о y2

an=— dan R = —.
R an

14. Natijaviy tezlanish:

^nat = 8 = an + ax yoki Onat =^an+ai ,

bu yerda a_ — tangensial tezlanish.
15. Koordinatalaming o‘zgarish tenglamalari:

x = x0 + = x0 + vxt yoki x = Xq + i>o cos a ■ t

1.9. Dinamikaning asosiy qonunlari.
Nyuton qonunlari

1. Nyutonning I qonuni — inersiya qonuni.
Inersial sanoq sistemalarida jismga boshqa jism ta’sir
etmasa yoki ularning ta’siri o‘zaro kompensatsiyalansa.
jism o‘zining tinch holatini yoki to‘g‘ri chiziqli tekis
harakatini saqlaydi.
Jismning tezligi v = 0 yoki v = const.
Tashqi ta’sir bo’lmaganda jism o‘zining tinch holatini
yoki to‘g‘ri chiziqli tekis harakatini saqlash xossasiga
inersiya deyiladi. Shuning uchun Nyutonning I qonuni
inersiya qonuni deyiladi.
2. Nyutonning II qonuni. Kuch.
Jismlaming o‘zaro ta’sirini xarakterlaydigan fizik
vektor kattalikka kuch deb ataladi.
Kuch kattaligi. yo‘nalishi va qo‘yilishi nuqtasi bilan
tavsiflanadi.

Kuch — dinamometr (P)
yordamida o‘lchanadi.

Tajribadan я = — har bir Fga

mos ravishda aniqlangan. Demak, a: F, a: — ekan.

Bundan a = ~ yoki F = ma ekan. Bu Nyutonning II

Jismga ta’sir etuvchi kuch uning massasi bilan shu
kuch ta’sirida olgan tezlanishning ko’paytmasiga teng.

Kuchning birligi:
SI da [F] = 1kg • 1 m/s2 = 1 N (nyuton);
SGS da [F] = lg • sm/s2 = 1 dn (dina), 1 N = 105 dn.
Nyutonning II qonuni quyidagilami ko’rsatadi:
— qo‘yilgan kuch jismning tezlanishini aniqlaydi
(belgilaydi);
— kuch — bu jism harakati tezligining o‘zgarish sabab-
chisi;
— tezlanishning yo‘nalishi kuch yo‘nalishi bilan bir
xil;
— har qanday kuchlar uchun o’rinli;
— agar jismga bir necha kuch ta’sir qilsa, ulaming
teng ta’sir etuvchisi olinadi:

3. Nyutonning III qonuni.
Jismlarning bir-biriga (o’zaro) ta’sir kuchlari o’zaro
teng, qarama-qarshi yo’nalgan va bi
yotadi, ya’ni Al – ~^12 •

2 – K.A. Tursunmetov va b. 17

Jismlarning o’zaro ta’sirida tezliklarning o’zgarishi
va tezlanishlari:

А^1 _ w2 va =
Aoj ^2 Ш1
Nyutonning III qonuni:
— jismlarning o’zaro ta’sirlarining barcha hollarida
bajariladi;
— o’zaro ta’sir kuchlarining tabiati bir xil.

1. Butun olam tortishish qonuni. Barcha jismlar ога-
sidagi o‘zaro tortishish kuchlari ulaming massalarining
ko’paytmasiga to’g’ri proporsional, ular orasidagi maso-
faning kvadratiga teskari proporsional, ya’ni:

у= 6,67-10-11 Nm2/kg2 – butun olam tortishish
doimiysi (gravitatsion doimiy) — massalari 1 kg dan
bo’lgan va orasidagi masofa 1 m bo’lgandagi ikkita jism
orasidagi o’zaro ta’sir kuchidir.

2. Og’irlik kuchi. Jismning osmaga
yoki tayanchga ta’sir kuchiga og’irlik
kuchi yoki jismning og’irligi deyiladi,

ya’ni F = R = P = zng. BuyerdaP-

og’irlik kuchi, A/-Yeming massasi va

g = YjЛp/- “ og’irlik kuchining tezlanishi.

Yer sirtida g = 9,81 m/s2. h – balandlik-

dagi jismning og’irligi Ph = Fh = ^2 = Bun”

dan £a=v—-M— =- = g—-R-~—ғ – h balandlikdan og’irlik

kuchining tezlanishi.
3. Jismning og‘irligi — vazni (harakatdagi vazni)

A) Tayanch tinch holda yoki pl
to‘g‘ri chiziqli tekis (o = 0)

harakat qilganda: Ph=F= mg, a=0

N= mg=Ph.
B) Tayanch yuqoriga a tez- rWrtyrM’i’

lanish bilan harakat qilganda й2

Tezlanuvchan harakati tufayli jismning vaznini

oshishi zo’riqish (o‘ta yuklanish) deyiladi.

D) Tayanch pastga a tezlanish bilan harakat qilganda,

qilsa, ya’ni erkin tushsa, Ph = mg — ma = 0, ya’ni vazni

bo‘lmaydi. Agar jismlar og‘irlik kuchi ta’sirida harakat

qilsa, ya’ni erkin tushsa, jismning vazni bo‘lmaydi.

4. Jismning sferik sirt bo‘yicha harakatidagi vazni.

Л = m g + =m(g + any,

Л > mg.
B) Qavariq sirtda:

1.11. Elastiklik kuchi. Gukqonuni

Jismning biror kuch ta’sirida o‘zining shaklini yoki
0‘lchamini 0‘zgartirish jarayoniga deformatsiya deyiladi.
Kuch ta’siri to‘xtatilgandan so‘ng, deformatsiyalanuvchi
jism o‘zining avvalgi shaklini yoki oichamini tiklasa,
unday deformatsiya elastik (qayishqoq) deformatsiya,
tiklamasa, noelastik deformatsiya deb ataladi.

Elastik deformatsiya uchun Guk qonuni o’rinli:

/I ҒС1 = -к • Лх yoki FC1 = -к ■ bl.
/ AX=0 ‘ r-
Bu yerda Ax yoki bl – absolut de­
‘ -ТГГО Ле1 formatsiya kattaligi, к – deformatsiya­
lanuvchi jismning elastiklik (qayish-
/ Д|С deyiladi va u jism shakliga, o‘lchami-
el Дх’ лтгчI—■

.И к = – jismning o‘lchamini bir

// birlikka o’zgartirish uchun kerak bo‘l-
/ gan kuch yoki vujudga keladigan elas­
/ tiklik kuchidir.

tga=fc Birligi: SI da [k] = N/m,
SGS da [k] = dn/sm.

Cho’zilish
Qisilish
Egilish
Siljish, buralish

Jism deformatsiyalanganda, ularning tashkil qilgan
zarrachalar orasidagi elektromagnit tabiatli kuchlar
vujudga keladi va ular jismni awalgi vaziyati – holatiga
qaytarishga harakat qiladi. Shu sababli elastiklik kuchlari
elektromagnit tabiatga ega.

Elastiklik kuchlari:
a) deformatsiya natijasida vujudga keladi;
b) ta’sirlashuvchi jism yuzasiga tik yo‘nalgan;
d) tashqi ta’sir etuvchi kuchga qarama-qarshi yo’nal-
gan;
e) deformatsiya kattaligiga to’g’ri proporsional.
Tayanch yoki osma tomonidan jismga ta’sir qiluvchi
kuch reaksiya kuchi deb ataladi.
2. Ishqalanish kuchlari.

Jismning boshqa jism yuzasi

bo‘ylab harakat qilganda vujudga
keluvchi va harakatga to’sqinlik
qiluvchi kuchlar ishqalanish kuch­
lari deyiladi.

Ishqalanish kuchlari yuzalarining notekisligi hamda
ishqalanuvchi yuzalardagi zarrachalarning okzaro ta’siri
natijasida vujudga keladi.

Ishqalanish Tinch ishqalanish
turlari Sirpanish ishqalanishi
Dumalanish ishqalanishi

Ishqalanish kuchlari:
a) bir-biriga tegib turuvchi va nisbatan harakat
qiluvchi yuzalarda vujudga keladi;
b) ishqalanuvchi yuzalarga parallel yo‘nalgan;
d) harakat yo’nalishiga qarama-qarshi yo‘nalgan.

1. Tinch holdagi ishqalanish kuchi (Flt )max= =
ц- ishqalanish koeffitsiyenti, (Рп=Л’—normal bosim
kuchi.)

2. Sirpanish-ishqalanish kuchi Ғ15 = pmg (tekislikda).
3. Dumalanish ishqalanish kuchi sirpanish ishqa-
lanishdan 100-^200 martakichik. Shuning uchun sirpanish
ishqalanishi podshipniklar yordamida dumalanish ishqa-
lanishiga aylantiriladi.
4. Ishqalanishni kamaytirish uchun yuzalar silliqlana-
di, ishqalanuvchi yuzalar orasiga suyuqlik — moy kiritiladi.

1.12. Impuls va impulsning saqlanish qonuni

Jismning massasini uning tezligiga ko’pavtmasi jism-
ning impulsi yoki harakat miqdori
deyiladi.
1. Jismning impulsi К = mv.
Birligi: SIda |K| = kg m/s, SGS da
[K] = gsm/s.

2. Fkuch ta’sirida jism impul-

sining o‘zgarishi Atf = К – K$ =

-mv -mv0 = ҒДГ ta’sir etuvchi
kuch impulsiga teng.

3. Ғ дг-kuch impulsi, M~
kuch ta’sir vaqti.

4. Impuls saqlanish qonuni.
Yopiq (izolatsiyalangan) sistemada jismlarning im-
pulslarining vektor yig’indisi ular o‘zaro ta’sirlashganda
ham doimiy qoladi:

mlul + m2v2 = mlul + m2u2 – Const.

bu yerda va m2 — o‘zaro ta’sirlashayotgan jismlarning

massalari: u, vat?2 — ularning dastlabki, Uj va u2 esa

ta’sirlashgandan keyingi tezliklari.

5. Absolut (mutlaq) noelastik to’qnashish £
uchun impuls saqlanish qonuni:

/WjUj + m2v2 = (Ш] + m2 )u. chunki
Ui = u2 = u. va и = -nIh-v1i—+т-—>и2 .

6. Jismning o’zidan ajralib chiqqan jismlar
yoki zarrachalari bilan o‘zaro ta’siri natijasida
vujudga keladigan harakat reaktiv harakat deyi-
ladi. Reaktiv harakat impuls saqlanish qonuniga
binoan ro‘y beradi. Masalan, raketa harakati.

Uning uchun mrvr + m2 v2 =6, ya’ni boshlang‘ich holat

uchun j^gist =0 Raketa tezligi vr =—225.; bu yerda

m2 = ц • t\ ц esa vaqt birligida ajralib chiqqan yoqilg‘i
gazining massasi, /nr-vaqt bo‘yicha 0‘zgaradi.

1.13. Mexanik ish. Quwat

O‘zgarmas F kuchning ishi:

A = F г cos a yoki Л=(Ғ-г),

bu yerda r — ko‘chish, a – ko‘chish va kuch vektorlari
orasidagi burchak.

1. Jismga ta’sir etuvchi kuchni. jism
ko‘chishi, kuch va ko‘chish vektorlari
orasidagi burchak kosinusining ko‘-
paytmasiga ish deyiladi yoki kuch va
ко‘ch ish vektorlarining skalyar ko‘payt-
masiga ish deyiladi.

ғ В) agar 9O’ < a < 180 bo‘lsa, A < 0;
D) agar a = 90° bo‘lsa, A = 0.
птнпи—гг►rг Birliklari: [/41 = [Ғ]’И-
SI da: 1 J IJoul| = 1 N • 1 m;
b) 1 kJ = 104; 1 MJ = 106J.
F SGS da: 1 erg = 1 dn • 1 sm.
Texnikada: 1 kGm = 1 kG • 1 m =
4L = 9,81 N • 1 m = 9,81 J.
2. Vaqt birligida bajarilgan ish quv-
ar vat deyiladi.

Quwat W=—; N=^-E = Fv, v — tezlik.
tt

Birligi 1 W = H.ikW = 103W; 1MW = 1O6W,

1 kW • soat = 103W • 3600 s = 3,6 • 106 J.
Texnikada: 1 o.k. (ot kuchi) = 75 kG • 1 m/s «—j— ®
*736 W, 1 kW » 1,36 o.k.

Jism yoki sistemaning ish bajara olish qobiliyatini
tavsiflaydigan fizik kattalik energiya deyiladi.

1. Kinetik energiya: Ek = ^—’, bu yerda m — jism

massasi. v – uning tezligi. Jismmng harakati tufayli ega
bo‘lgan energiyasiga kinetik energiya deyiladi.

Kinetik energiya haqidagi teorema:

A = Ek2~ Ек>=~^—- УОк1 A = ^Ek’
Jismning tezligi o’zgarishi natijasidagi kinetik ener-
giyaning o’zgarishi uning bajargan ishiga teng.

2. Potensial energiya. h (Р
Jismlarning boshqa jismlar bilan yoki
o’zining ayrim qismlari bilan o‘zaro mg ‘
ta’siri natijasida ega bo’lgan energiya-
siga potensial energiya deyiladi. hx
a) Og‘irlik kuchi ta’sir qilayotgan
jismning potensial energiyasi: Ep = mgh;

b) ogMrlik kuchining ishi: ///7/Г/Г777
A = mgh – mgh< = mg(h ~ h<);

d) og‘irlik kuchining ishi bilan potensial energiya
orasidagi bogManish:

~ Ep\~Epi= ~^p2 ~ ^pO ~ ~^Ep-

Bu yerda E x va E 2 — jismning h> va h2 baland-
liklaridagi potensial energiyasi.

Og’irlik kuchining bajargan
ishi uning potensial ener-
giyasining kamayishiga teng.

3. Elastik deformatsiyalangan
prujinaning potensial energiyasi:

kx^
Ep =-j-; bu yerda к — pru­

jinaning elastiklik koeffitsiyenti
(bikrligi), x — deformatsiya kattaligi.

Elastiklik kuchining ishi:

Bu son jihatdan grafikdagi shtrixlangan yuzaga teng:

г _ (-bci)+(-Ax2) _ b X[+x2 .

к 2 2 .> –(Ep2 ^pi)~ ^xEp.

4. Tortishish maydonidagi jismning potensial energiyasi:

r. Mm .. r Mm.
E„=-y— y°kl £р=-1’я7а’

bu yerda M va m — tortishayotgan

jismlar massalari, r — ular orasidagi

r=R+h 5. Mexanik energiyaning saqlanish

Yopiq sistema uchun Ek + Ep =

= const, sistemaning to’liq mexanik energiyasi o‘zgar-

maydi, bir jismdan ikkinchi jismga uzatiladi. bir turdan

ikkinchi turga o’tadi.

6. Mexanizmlarning FIK. Mexanizm va mashinalar

ish bajarish jarayonida energiya yo’qotadi va bu energiya

qarshilik, ishqalanish kuchlarini yengishga sarf bo‘ladi.

Mexanizmlarning FIK: n = -/- 100% – foydali ishning
4«‘5

sarf qilingan ishga nisbati bilan o’lchanadi. Г| < 100%
(yoki r| < 1).

1.15. Tortishish maydonidagi jism harakati

Jismning o‘zaro ta’sirlashuvi, ya’ni biror planetaning
tortishish maydoni ta’sirida ega bo’lgan energiyasi poten-

sial energiya deyiladi va Ep = -y—ga teng bo’ladi.
1. Markaziy tortishish maydonidagi jismning to‘la

energiyasi: Ег0 = Егр + Егк= —/ли—2 у—Мт— va i. mpul.s mo-
menti mvr =const. Bu yerda m — harakatlanayotgan
jismning massasi, v — harakat tezligi, r — orbita radiusi.

M — planetvau mII lUasJsJaUsuii v” Ua f ““ v, f л \J •

Agar EQ = 0 bo’lsa, harakat trayektoriyasi parabola bo‘-
ladi.

Agar £0>0 bo’lsa, harakat trayektoriyasi giperbola
bo‘ladi.

2. Birinchi kosmik tezlik: = u, =
Yer uchun r« /?Ycr bo‘lganda r rz

(chunki g = у ^fYer « 9,81
*Yer sz
3. Ikkinchi kosmik tezlik (£0 = 0), E^= En shartdan

4. Uchinchi kosmik tezlik: Рщ = V2 ■ vorb « 42,1 kr^/,

bu yerda uort, = 29,8 — Yeming orbital tezligi.

5. Kepler qonunlari (Tixo Bragening kuzatishlariga
asosan kashf qilingan):

1) barcha planetalaming or-
bitalari ellipsdan iborat bo’lib,
ularning fokuslarining birida
Quyosh yotadi;

2) planetalaming harakati
shunday sodir bo‘ladiki, Quyosh
markazidan planetaga o‘tkazil-
gan radius-vektori teng vaqtlar
ichida teng yuzalar chizadi;

3) planetalaming Quyosh atrofidagi aylanish davrlari
kvadratlarining nisbati orbita ellipslari katta yarim
o‘qlarini kublarining nisbatiga teng:

1.16. Jismning qiya tekislikdagi harakati
1. Pastga sirpantiruvchi kuch Fs = mg sina.
2. Ishqalanish kuchi, P^wgsinu bo’lgani uchun,
Fj =pPj = pmgcosa, ц — ishqalanish koeffitsiyenti.
3. F > Fs da jism tinch holatda bo‘ladi, ya’ni
ц mg cosa > mg sin a, ц > tg a.
4. F5 > Қ da harakatlanuvchi kuch

Fh = Fs – Fj yoki Fh = mg(sin a – m cos a).
5. Harakat tezlanishi: a = —- = g(sin a – ц cos a).

6. Harakat tezligi v = 2as + t?o ,s = I va boshlang’ich
tezlik u0 = 0 bo’lsa,

v = 72g/(sin a – pcosa);
agar ц = 0 bo’lsa, v = ^lgl sin a = ^2gh .
28

7. Yuqoriga harakatlanish uchun kerak bo’lgan mini­
mal kuch:

F = Fs + F, = mgfsin a + p cos a).
8. Yukni h balandlikka ko‘tarishda bajariladigan ish:

A = Fl = mgl(sin a + ц cos a),

agar ц = 0 bo’lsa, A = mgl sin a = mgh ,

9. Qiva tekislikning FIK: n = — ■ 100%,

Af = &Ep = mgh = mgl sin a ; As = mgl(sin a + p cos a);

sin a+p cos a 1+pctga

1.17. Suyuqlik va gazlar (gidrostatika)

1. Paskal qonuni. Suyuqlik
yoki gazga berilgan bosim bar-
cha yo’nalishda bir xil va o‘z-

garishsiz uzatiladi: p = const:

F = у; birligi 1 Pa = 1 N
1 m2

2. Suyuqlik ustunininig idish tubiga va devorlariga
beradigan bosimi p = pgh, bu yerda p — suyuqlik zichligi,
g = 9,81 m/s2, h — suyuqlik ustunining balandligi.

Gidrostatik bosim suyuqlik zichligi,
ustun balandligi h ga bog‘liq bo‘lib,
yo’nalishiga bog‘liq emas.

3. Tutash idishlar. Past qismlari
o’zaro tutashgan idishlar sistemasiga
tutash idishlar deyiladi. h< = h2 = h2 =
= A4 = h5, ya’ni suyuqlik ustuni
balandliklari bir xil bo’ladi. Har xil
zichlikli suyuqliklar bo‘lganda

4. Gidravlik press (mashina). Gidravlik press har xil
diametrli ikkita tutash silindrik idishlardan iborat bo‘lib,
ularga suyuqlik to‘ldirilib porshenlar o’matilgan:

P\ = SX’ P1 = S^’ P\*P1-

FV yuza necha marta katta bo* Isa,
Shuning uchun
shuncha marta kuchdan
ч Л1 yutiladi. Kichik porshen-
ning siljishida bajarilgan
1 Pl ish gidravlik pressning ba­
jarilgan ishiga teng, ya’ni
4 ‘-—a —*
Л, = a2.

5. Arximed kuchi. Suyuqlik yoki gazga botirilgan jism
0‘zining hajmiga teng suyuqlik yoki gazni siqib chiqaradi
va unga shu suyuqlik og’irligiga teng ko’taruvchi kuch
ta’sir qiladi:

ҒЛ = ^2 – = P2S – P\s = PSM – P#

Fa = ) • S = pghS = pgV,

bu yerda p – suyuqlik zichligi, V- jism hajmi, g = 9,8 m/s2.
30

Agar pj > ps bo‘lsa, jism
cho‘kadi,

Agar p. = pc bo‘lsa,
jism qalqib suzadi.

6. Statsionar oqim
uchun uzluksizlik
tenglamasi:

PjS’jUj = р252й2, P = const
bo‘lsa,

7. Bernulli tenglamasi:

P\ + P#A| + y- = Pi + Pgfh + ^- = const,

bu yerda pgh — gidrostatik, у – dinamik bosim. Oqim
tezligi katta bo‘lgan joylarda bosim kichik, tezligi kichik
bo’lgan joylarda bosim katta bo‘ladi.

8. h – suyuqlik ustuni bo‘lgan ochiq yuzali idish
tubidan oqib chiqayotgan suyuqlik oqimi tezligi » =
(Torrichelli formulasi).

1.18. Atmosfera bosimi

Yer sharini o‘rab olgan havo qobig‘iga atmosfera deyi-
ladi. Birlik yuzaga ta’sir qiluvchi kuchga bosim deyiladi:

1. Torrichelli tajribasi – atmosfera bosilishini aniq-

lash. Atmosfera zarrachalarining
yuza birligiga bergan og‘irlik kuchi
atmosfera bosimini beradi.

Uzunligi 1 m bo’lgan va bir to-
moni kavsharlangan shisha nay si-
mobga to*ldirilib, simobli idishga to‘n-
kariladi. Naydan simob idishga oqib
chiqa boshlavdi. Simob ustunining
bosimi p5 = p.gh, simobning to‘kilishi
to’xtagach, atmosfera bosimi ps ga
tenglashadi, ya’ni patm = psgh.
h = 760 mm simob ustuni normal atmosfera bosimi
deyiladi va bir fizik atmosfera 1 atm deyiladi.

pami = 13,59 ■ IO3 4/j -9,81 У, ■ 0,76 m =

«1.01 105 У , . 1 ■ 105 Pa = 100 kPa.
/m~

2. Bosim birliklari:

a) SI: [P] = 1 N/ 2 = 1 Pa, palm = 100 kPa .

b) Texnikada: (p| = 1 mm sim. ust.

(pl = I at (texnik atmosfera) = —-Q- » 9,81 • 104 Pa .

1 srcr
Ip] = 1 atm (fizik atmosfera) = 760 mm sim. ust. = 105 Pa.

1 mm sim. ust. » 133,3 Pa.

3. Atmosfera va gaz bo­
simini o‘lchovchi asboblar:

1) barometr; 2) manometr.
Metalldan yasalgan ba­

rometr – barometr aneroid-
ning tuzilishi quyidagicha
(rasmga q.).
32

Manometr U-simon naydan sistemaga
iborat, ishchi jism — simob, spirt
va boshqalar.

Ap = pgAA, psis = palm ± Ap

bu yerda p — suyuqlik zichligi; h –
ustunlar farqi. U- simon manometr
sistemadagi bosimning atmosfera
bosimiga nisbatan farqini o‘lchaydi.

1.19. Statika elementlari

Jism yoki jismlar sistemasining kuchlar ta’sinda
muvozanat shart-sharoitini va muvozanat buzilganda
uning harakat yo’nalishini va tezlanishini o‘rganadigan
fizika bo‘limi – statikadir.

1. Kuchlami qo‘shish:

a) parallelogramm usuli:

R = ^F2 + F2 + 2F>F2 cos a ;

a) uchburchak usuli:

R = Jf2 + F2 – 2F>F2 cos p .

2. Kuchlami ayirish: 33

R = \>f2 + F2 – 2F\F2 cos a ,

Ғ] — kamayuvchi vektor, F2 – ayri-
luvchi vektor; R — ayirma vektor.
3 – K.A. Tursunmetov va b.

3. Erkin jismning muvozanat sharti:

4. Erkin boMmagan (bog’lanishga ega bo‘lgan) jism­
ning muvozanat sharti:

Kuch ta’sir chizig’idan aylanish o‘qigacha bo‘lgan
eng qisqa masofa (tushirilgan perpendikular) d — kuch
yelkasi deb ataladi.
34

Ta’sir etuvchi kuchni kuch yelkasiga ko‘paytmasi kuch
momenti deb ataladi. Kuch momenti — kuchning aylan-
tirish qobiliyatini tavsiflaydi:

Aylanish o’qiga ega bo‘lgan jismning muvozanat sharti:

Л?! + Л?2 = 0 yoki £ Af, = 0 .

Jism yoki jismlar sistemasining umumiy muvozanat

n . n —>
sharti: 2L Л = 0 yoki V = ya’ni, jismga ta’sir etuv-

mi /=1
chi kuchlaming vektor yig’indisi nolga teng bo‘lsa yoki
ta’sir etuvchi kuch momentlarining algebraik yig’indisi
nolga teng bo’lsa, jism muvozanatda bo’ladi.

1. Jism yoki jismlar sistemasining og’irlik (massa)
markazi – uning barcha qismlariga ta’sir etuvchi og’irlik
kuchlarining teng ta’sir etuvchisi qo’yilgan nuqtada bo’ladi.

a) Bir jinsli aniq geometrik shaklga ega bo’lgan bir
jinsli jismlaming og’irlik markazi uning geometrik mar-
kazida yotadi:

b) Murakkab shaklga ega boUgan jismlaming og‘irlik
markazi og*irlik kuch chiziqlarining kesishgan nuqtasida
yotadi:

Jismning yoki jismlar sistemasining og‘irlik (massa)
markazidan o‘tgan o‘qqa nisbatan uning barcha qismla-
rining og‘irlik kuchlarining momentlarini yig‘indisi nolga

2. Richag – bu qcfzg’almas o‘q (yoki tayanch) atrofida

aylanishi mumkin bo’lgan steijen (yoki balka).
Muvozanat sharti:

M1 + ^2=0 yoki = va FL = =>-§■ = 41

Kuchdan necha marta yutilsa, yo‘ldan shuncha marta
yutqaziladi va aksincha (mexanikaning oltin qoidasi)

^2 – ^252> A=4b _ 51

3. Blok – bu disk shaklida bo‘lib, uning gardishi bo‘-
yicha arqon, tros, zanjir, tasma va boshqani o‘tkazish
mumkin bo‘lgan oddiy mexanizmdir.

a) Ko‘chmas blok b) Ko‘char blok

Agar ishqalanish bo‘lmasa, F = mg va T\ = Г2 = T.
Har bir ko‘char blokda kuchdan ikki marta yutiladi,
yo‘ldan ikki marta yutqiziladi.

d) Ko’chmas blokda jismlar sistema-
sining harakati (Wj > m2 bo‘lsin).

a = fhar = = m2-mx %
mum W] +m2

7\ = mxg + mxa = mx(g + a),
Г2 = m2(g-a).

1.21. Aylanma harakat dinamikasi

Inersiya momenti. Jismning aylanish o‘qiga nisbatan
inersiya momenti deb, jism har bir moddiy nuqtasi mas-
sasining aylanish o‘qigacha boklgan masofa kvadratiga
ko’paytmalarining yig‘indisiga teng bo‘lgan fizik katta-
likka aytiladi, ya’ni

bunda Д/л, – jism i-nuqtasining massasi va r( – undan
aylanish o’qigacha bcflgan masofa.
Inersiya momentining SI dagi birligi:

[/] = lm][r2] = 1 kg 1 m2 = 1 kg m2

Jismning inersiya momentini
hisoblash uchun uning (УСГ aylanish
o’qidan r masofadagi massasi \m,
bo“lgan jism nuqtasining inersiya

momenti /, = A/n, • ij2 ni aniqlaymiz

(rasmga q.). Bu hoida jismning O’O” o‘qqa nisbatan
inersiya momenti

ga teng bokladi.

Jismning shakli va aylanish o‘qining jism markaziga
nisbatan qayerdan o‘tganligiga qarab inersiya momentlari
turlicha bo‘ladi. Masalan:

a) massasi m va uzunligi / bo‘lgan bir jinsli ingichka
sterjen uchun: agar aylanish o‘qi steijenga tik ravishda

uning massa markazidan o‘tsa, 7 uning bir

uchidan o‘tsa 7=jw/2 ga teng bo‘ladi;

b) massasi m va radiusi R bo‘lgan ingichka halqa,
chambarak, yumaloq bir jinsli disk (silindr): massasi (m)
gardish bo’ylab tekis taqsimlangan R radiusii g’ildirak
uchun; agar aylanish o‘qi asos tekisligiga tik ravishda
markazdan cftsa, 7= mR2, asos tekisligiga tik yo‘nalishda

disk markazidan o‘tsa,
d) massasi m va radiusi r bo‘lgan bir jinsli shar yoki

sfera uchun aylanish o‘qi uning markazidan o‘tsa,

Aylanma harakat dinamikasining asosiy tenglamasi.
To‘g‘ri chiziqli harakat dinamikasining asosiy tenglamasi
F = ma edi. Aylanma harakat uchun esa:

M = r ■ F, M = r- m • a, a = r e, M = r2 • m ■ e

va bundan M = Iz kelib chiqadi.
Inersiya momenti okzgarmas boklgani uchun aylanma

harakat dinamikasining asosiy tenglamasi quyidagi ko’ri-
nishni oladi:

Л/ = Ze.
Demak, jismga ta’sir etuvchi kuch momenti uning
inersiya momenti bilan burchak tezlanishining ko’payt-
masiga teng.
Impuls momenti. Moddiy nuqtaning biror o‘qqa nis-
batan impuls (harakat miqdori) momenti deb. uning impulsi
bilan aylanish o‘qigacha bo’lgan masofani vektor ko’payt-
masiga teng bo’lgan fizik kattalikka aytiladi:

L = I r • К ■ = [r • mii].

Uning moduli:
L = г К ■ sin a = mvr sin a = К • I,

bu yerda f — aylanish o’qidan A
nuqtagacha bo’lgan radius-vektor;
rsina = /, I – О nuqtaga nisbatan

kuch yelkasi; a- f va К vektorlar
orasidagi burchak (rasmga q.).

_2
SI dagi birligi 1 kg—– .

Impuls momenti va aylanma
harakat dinamikasi xarak-

teristikalari orasidagi bog’lanish.
Aylanma harakat qilayotgan jism uchun impuls momenti;

Shuningdek, ilgarilanma harakat dinamikasining asosiy

qonunining —К— = Fx ifodasiga o’xshash qattiq jism aylan-
dt

ma harakat dinamikasining asosiy qonunini yozamiz:

= M (yoki ^=AZ).
dt дг

Impuls momentining saqlanish qonuni. Agar sistema
yopiq bo‘lsa, unda tashqi ta’sir etuvchi kuchlar momenti

nolga teng bo‘ladi, ya’ni M = 0. Bu holda = 0.
at

Agar o‘zgarmas kattalikning hosilasigina nolga teng
bo‘lishini hisobga olsak, L = const.

Bu ifoda impuls momentining saqlanish qonuni
deyiladi. Demak, yopiq sistemada impuls momenti vaqt
0‘tishi bilan o‘zgarmaydi.

Aylanma harakat qilayotgan jismning kinetik energiyasi.
Aylanma harakat qilayotgan jismning kinetik energiyasini

Ava АИ^=£^р- ifodalar yordamida

topamiz. Har bir nuqtasi uchun u. = r • co bo‘lganidan

Д= X , chunki £ A/n, r? =1 edi.

Agar jism ham ilgarilanma, ham aylanma harakatda
bo‘lsa, uning to‘la kinetik energiyasi ilgarilanma va
aylanma harakat kinetik energiyalarining yig‘indisiga teng

Bu yerda vc — jism massa markazining tezligi; Ic –
jismning massa markaziga nisbatan inersiya momenti.

Ilgarilanma va ayIan ma harakat dinamikasi
xarakteristikalari

Ilgarilanma harakat Aylanma harakat

Ko’chish va yo’l: f va 5 Burilish burchagi, ф

Tezlik о = —ДГ yoki Дф
– dr ds Burchak tezlik co = —ДГ yoki
V=~dTi ‘ u = d~tr w = —

Tezlanish a-—Д/ v3 oki Burchak tezlanish e = — yoki
dv Д/

°~~dt t/w
e”
Massa m
Inersiya momenti I = mF

Kuch F Kuch momenti M = 1 Fsina
yoki Л/ = [Z • Fl

Impuls К = mv Impuls momenti L = /co yoki

Dinamikaning asosiy qonuni

—AXFt = FГ yokLi —ddKt = F£ = .Q voki
Ish ЛЛ = F AS cos a Д/ ‘ dt
yoki dA=(F dS) Ish XA = F AS cos a yoki
dA = M • dv>

Kinetik energiya m Kinetik energiya -Ц—

II bob. MOLEKULAR FIZIKA

2.1. Moiekular-kinetik nazariya

Moddalarning xossa va xususiyatlari ularni tashkil
qilgan atom yoki molekulalarning harakati va o‘zaro
ta’siri asosida tushuntirib beruvchi nazariyaga moiekular-
kinetik nazariya deyiladi.

1. Moiekular-kinetik nazariya asoslari:
a) barcha moddalar atom yoki molekulalardan tashkil
topgan;
b) atom yoki molekulalari to’xtovsiz xaotik harakat
qiladi;
d) ular orasida okzaro tortishish va itarish kuchlari
mavjud.
Tajribadagi isbotlari: moddaning uch holati (gaz,
suyuq. qattiq), diffuziya hodisasi, Broun harakati va
hokazo.
2. Gaz molekulasining tezligini 0‘lchash (Shtem taj-

Xulosa: a) tajriba natijalarida
aniqlangan tezlik qiymatlari naza­
riya bo’yicha hisoblangan tezlik
qiymatlariga juda yaqin ekan.

b) o‘rtacha qiymatdan katta va
kichik tezlikli molekulalar (atomlar) mavjud ekan.

3. Molekulalarning tavsiflari:
1 mol moddadagi molekulalar soni (etalon) – 12 g 12C
ugleroddagi atomlar soni – Avogadro soni NA = 6,022-1023

У
mol 1 ga teng. Modda miqdori (mollar soni) v – N , N —

M
molekulalar soni. Molar massa ц = —.

Bitta molekulaning massasi: m = yoki /и = — .

Ixtiyoriy moddadagi molekulalar soni N = vNA ~—Л/ NA.

Molekulalarning o‘lchami -IO”8 sm yoki ~10-10 m
tartibida. massasi ^Ю-24 – 10-22 g yoki 10-27 – 10-25 kg.

Gaz molekulalarining tezliklari ~102-M03 m/s.
Masalan. T = 300K. da vhavo* 500m/s.

4. Broun harakali.
Suyuqlik yoki gazlardagi muallaq zarrachalarning
to‘xtovsiz tartibsiz (xaotik) harakatiga Broun harakati
deyiladi.
Qonuniyatlari:
a) zarrachalarning harakati gaz va suyuqliklarning
biologik xossalariga bog‘liq emas;
b) zarrachalarning tezligi temperaturaga to‘g‘ri
proporsionaldir;
d) zarrachalarning tezligi zarra massasi va o’lcha-
miga teskari proporsionaldir;
e) zarrachalarning harakat trayektoriyasi siniq to‘g*ri
chiziqlardan iborat;
0 zarrachalarning xaotik harakatiga molekulalarning
to‘qnashib unga bergan impulslarining o’zaro kompen-
satsiyalanmaganligidadir.

2.2. Molekular-kinetik nazariyaning
asosiy tenglamasi

1. Molekula impulsining o’zgarishi:

Klx ~ K\x = mv\x~ mv2x = mvx “ (~mvx) =

л = £ = ғит A/ =
F 5 5Д/

bu yerda Nx – x yo‘na-
lishda 5 devorga urilgan
molekulalar soni. Gaz bo­
simi molekulalaming idish
devorlari bilan to’qnashib
ularga impuls berish nati-
jasida vujudga keladi.

3. Paskal qonuniga asosan: px = pу = pZ, = p.
4. Molekular-kinetik nazariyaning asosiy tenglamasi:

1 -i 2 mv1 2 f ..
p = -nmv = — n—^_ = — nEk yoki m ■ n = p

bo‘lgani uchun p = jpv2; bu yerda Ek = ^— — mole-
N

kulaning o‘rtacha kinetik enei-giyasi, я = у “gaz mole-
kulalarining konsentratsiyasi.

Gaz bosimi hajm birligidagi barcha molekulalaming
kinetik energiyasining 2/3 qismiga teng.

5. Temperatura shkalasi.

T = t + 273,15»/° + 273,
r° – Selsiy shkalasidan temperatura (harorat).

6. Temperatura — molekulalaming o‘rtacha kinetik
energiyasining o‘lchovi

bu yerda к – 1,38 • 10“23 J/K – Bolsman doimiysi.
Demak, T = OK da molekulalar harakatlanishdan to‘xtaydi.

7. Bosim p, konsenlratsiya n va absolut temperature
T orasidagi bog’lanish:

8. Molekulalarning tezliklari:

a) o‘rtacha kvadratik tezlik Ek – = bundan

3RT . f—2 _ + u2 +u3

b) 0‘rtacha arifmetik tezlik: v

Temperature: 1) moddaning issiqlanganlik darajasini;
2) issiqlik almashinishi yo‘nalishini; 3) issiqlik muvo-
zanatini xarakterlaydi.

2.3. Ideal gaz holat tenglamasi.
Mendeleyev — Klapeyron tenglamasi

Gaz yoki gazlar sistemasini xarakterlaydigan parametr-
lari: p, V va T orasidagi bog’lanishni ifodalaydigan teng-
lamaga gaz holat tenglamasi deb ataladi.

1. Gaz bosimi: p = nkT.
2. Gaz molekulalarining konsentratsiyasi: