1 sinf ona tili mashq daftari
Darsda foydalaniladigan jihoz: ____________________________________________
DARSNING BORISHI:
1 bolaga aliment: necha foizni tashkil etadi
Bolani yolg’iz o’zi yoki eridan ajralish bosqichida tarbiyalayotgan deyarli har bir ona 1 bolaga aliment to’lash kabi nuansdan manfaatdor. Sudda qancha foiz to’lanadi va qanchasini talab qilish mumkin?
2016-2017 yillarda Oila kodeksiga binoan aliment undirish ikki yo’lning birida amalga oshirilishi mumkin: yoki oldindan belgilangan miqdordagi mablag ‘bilan yoki to’lovchining umumiy daromadiga nisbatan foiz sifatida. Bunday holda, aliment to’lash jarayoni ikkala tomonning kelishuvi bo’yicha ham, sudlarga shikoyat qilish yo’li bilan ham amalga oshirilishi mumkin. Shartnoma – bu bolani tarbiyalayotgan ota-onaga indikatorni pasaytirmaydigan miqdorda aliment to’lash to’g’risida o’zaro kelishilgan qaror. Sud ko’plab masalalarni ko’rib chiqadi: “qancha foiz”, “1 bolaga aliment to’lash kerak” va boshqa ko’p narsalar.
Alimentni foiz sifatida to’lashda bola uchun pul nafaqasining kamayishi foiz sifatida ifodalanadi. Shuni esda tutish kerakki, uch va undan ortiq bolalar ishtirokida eng past foiz 16% ni tashkil qiladi. Biroq, istisno holatlarda, u bo’lishi kerak bo’lganidan ham pastroq bo’lishi mumkin.
Alimentni qanday omillar asosida undirish mumkin
1 bolaga aliment olish uchun, qancha bo’lishidan qat’i nazar, quyidagi omillar mavjud bo’lishi kerak:
- Qarindoshlik. Aliment nafaqat to’lovchi ota-ona bo’lsa, to’lanadi. Ushbu omil tug’ilish to’g’risidagi guvohnoma asosida yoki sudda belgilanadi.
- Yillar soni. Alimentni yig’ish faqat bola voyaga etmagan taqdirda mumkin. Aks holda, ota-onadan naqd pul to’lash, agar bola nogiron bo’lsa, mumkin.
- To’lovchining daromad manbai. U bo’lmagan taqdirda, shuningdek, bola va davlat oldidagi qarzni qoplashi mumkin bo’lgan mol-mulk, aliment to’lashi mumkin emas. Biroq, bu to’lovchini aliment to’lash uchun javobgarlikdan ozod qilmaydi.
- Davolashning davomiyligi.Uch yil ichida sudga murojaat qilgan taqdirda, to’lovchi bola voyaga yetguniga qadar aliment to’lashi shart. Aks holda, bolaning pul nafaqasi, hayotining oldingi yillarini hisobga olmaganda, faqat so’nggi uch yil davomida to’lanadi.
Aliment to’lash uchun ish haqining foizlari soni
Agar kelishuvga erishilmagan bo’lsa va siz sudga murojaat qilgan bo’lsangiz, unda siz 1 nafar bola uchun alimentning qancha miqdorini bilishingiz kerak. Ularning miqdori to’g’ridan-to’g’ri bolalar soniga bog’liq:
- Bitta chaqaloq – 25%.
- Ikki bola – 33%.
- Uch va undan ko’p – 50%.
Ushbu ko’rsatkichlar yuqoriga ham, pastga ham o’zgarishi mumkin – bu ota-onaning daromadiga va boshqa sabablarga bog’liq. Biroq, pul nafaqalarini o’zgartirish faqat sudda mumkin.
Qanday qilib alimentni ushlab qolish mumkin
Agar sudda moddiy yordam masalasi ko’rib chiqilsa, sudyalar moddiy va oilaviy ahvolini hisobga olgan holda ish haqining necha foizini 1 bolaga aliment to’lashni hal qilishadi. Bolaga yordam to’lash quyidagi navlarda amalga oshirilishi mumkin:
- Ish haqi shaklida.
- O’zimizning fermer xo’jaligimizdagi tabiiy mahsulotlar.
- Mulk qiymatlari. Biroq, ular faqat daromad bo’lmagan taqdirda to’lanadi.
- Oldindan belgilangan miqdorda – barqaror daromad yoki umuman daromadning har qanday turi bo’lmagan taqdirda.
Daromadning qaysi turlaridan ushlab qolinadi
Agar aliment 1 bolaga pul summasi shaklida to’lanadigan bo’lsa, ular ish haqining necha foizidan qat’i nazar, quyidagi daromad manbalari hisobga olinadi:
- To’g’ridan-to’g’ri ish haqidan.
- Imtiyozlar va qo’shimcha to’lovlar bilan.
- Bonus yoki boshqa doimiy moddiy rag’batlantirish manbalaridan.
- Davlat xizmatiga tegishli bo’lgan va yuqori lavozimlarni egallagan shaxslarga to’lovlar bilan.
- Shahar xodimiga to’lanadigan puldan.
- Madaniyat xodimlarining daromadlaridan.
- Qo’shimcha pul daromadlaridan tariflar, ish haqi, ish staji, davlat sirlarini saqlash va boshqalarga qo’shimcha to’lovlar shaklida.
- Xavfli va zararli ish uchun, shuningdek ta’tilga va ta’tildan oldin ishdan va ishdan tashqari smenalarga ketayotganda olingan puldan.
- Sinf rahbari sifatida ishlaydigan o’qituvchilar tarkibiga ish haqi to’lash bilan.
- Har qanday lavozimdagi tibbiyot xodimlariga daromaddan.
- Pensiya ta’minotining har xil turlari bilan – ijtimoiy, mehnat, nogironlik.
- Grantlar bilan.
- Vaqtinchalik yoki doimiy ishsizlik uchun naqd to’lovlar bilan. Ular faqat sud tartibida yoki tomonlarning notarius bilan oldindan tuzilgan shartnomasiga binoan amalga oshiriladi.
- Ota-ona tugatilgan tashkilotdan olingan puldan, rasmiy ishlagan davrigacha.
- To’lovchining shaxsiy yakka tartibdagi tadbirkorligidan olgan moddiy mablag’laridan.
- Jismoniy shaxslarga vaqtincha foydalanish uchun uy-joy berishdan tushadigan daromad bilan.
- Harbiylar yoki Ichki ishlar vazirligi yoki OVD xodimlarining ish haqi bilan.
- Tergov hibsxonasida axloq tuzatish ishlari jazosiga hukm qilingan mahkumlarning, shuningdek, davlat tibbiyot muassasalarida davolanadigan va reabilitatsiya qilinadigan qaramlarning daromadlaridan.
Shunday qilib, 1 bolaga aliment qanday hisoblab chiqiladi, davlat qancha foiz oladi, ota-ona daromad turidan qat’iy nazar shuncha to’laydi.
Qanday daromad to’lanmaydi
Biroq, daromad turlari mavjudki, ulardan alimentni ushlab qolish mumkin emas. Bunga quyidagilar kiradi:
- Tibbiy ovqatlanish uchun tovon sifatida tashkilot tomonidan mablag’larni to’lash.
- Safar xarajatlari uchun mablag ‘berish.
- Xodimni kompaniyaning boshqa filialiga va boshqa hududga o’tkazganligi uchun tovon puli to’lash.
- Xodim tomonidan yaroqsiz vositani almashtirish uchun yangi vositani sotib olish uchun qo’shimcha to’lov.
- Tug’ilgan homilador ayolni boqish uchun davlat tomonidan oylik pul to’lash.
- Vafot etgan qarindoshini dafn etish uchun davlatdan mablag ‘.
- Bolalarni dunyoga keltirgan ayollar uchun bir martalik mablag ‘.
- Muhtojlarga yordam berish uchun hukumat tomonidan berilgan imtiyozlar.
- Qarovchining vafoti munosabati bilan pensiya to’lovlari.
Shunday qilib, agar kishi ushbu variantlardan biriga ko’ra pul olgan bo’lsa, unda ular qancha foiz bo’lishidan qat’i nazar, 1 bolaga aliment olish mumkin emas.
Alimentni olishni qanday tashkil qilish kerak
Aliment undirishning ikki turi mavjud: kelishuv asosida va sud orqali. Va ularning har biri alohida ko’rib chiqilishi kerak.
Alimentni kelishuv asosida olish
Shartnoma ikkala tomonga nafaqat 1 nafar bola uchun ish haqining necha foizini aliment to’lashini, balki bolaga mumkin bo’lgan qo’shimcha xarajatlarni ham belgilashga imkon beradi: davolanish, o’qish yoki sanatoriyga sayohat. Bunday holda, vaqt va to’lovning barcha nuanslari ota-onalar o’rtasida kelishilgan.
Shartnomani harakatga keltirish uchun uni notarius, shuningdek tomonlarning har biri tasdiqlashi kerak.
Sudda aliment undirish
Biroq, hech narsa tinchlik bilan hal qilinmaydigan holatlar mavjud. Bunday holda, siz sudga murojaat qilishingiz kerak, u 1 bolaga aliment to’lash uchun qancha foiz to’lashni hal qiladi. Bunda quyidagi hujjatlar ko’rib chiqish va qaror qabul qilish uchun qonun chiqaruvchi organlarga yuboriladi:
- Ariza 2 nusxada tuzilgan.
- Ikkala ota-onaning ish joyidan ma’lumotnomalar va to’lovchining daromadlari to’g’risidagi ma’lumotlar.
- Har kimning uy kitobidan ma’lumotlar. Agar ular birgalikda yashasalar, bitta ekstrakt etarli.
- Bolaning tug’ilganligi va nikoh to’g’risidagi guvohnomalarining asl nusxasi va nusxalari.
Da’vo to’lovchining haqiqiy yashash joyida berilishi kerak.
Aliment miqdorini kamaytiradigan yoki ko’paytiradigan omillar
Bolaning onasi ishini yo’qotgan yoki to’lovchining oddiy farzandi bilan onalik ta’tilida bo’lgan holatlar mavjud. Qonuniy nikoh va undan keyin ajrashgan taqdirda – yoki uning yo’qligi – har bir ayolni quyidagi savol qiziqtiradi: “Ish haqining necha foizi bitta bola va xotin uchun aliment?”
Agar ayol ishini yo’qotsa, sud uni boqish uchun aliment miqdorini oshirishga haqlidir. Agar to’lovchi ishdan ketgan bo’lsa yoki biron sababga ko’ra mehnat faoliyatini amalga oshira olmasa, u holda sud aliment miqdorini butun mamlakat bo’ylab amaldagi o’rtacha ish haqiga kamaytirishga haqli.
Alimentni foiz sifatida to’lashda bola uchun pul nafaqasining kamayishi foiz sifatida ifodalanadi. Shuni esda tutish kerakki, uch va undan ortiq bolalar ishtirokida eng past foiz 16 foizni tashkil qiladi. Biroq, istisno holatlarda u hatto pastroq bo’lishi mumkin.
Javobgar alimentni kamaytirish huquqiga egami yoki da’vogar – uni ko’paytirishni bilish uchun sudga bir kishi tomonidan quyidagi hujjatlar yuborilishi kerak:
- Ish haqi to’g’risidagi ma’lumotlar.
- Mehnat shartnomasining nusxasi.
- Ariza beruvchi ishlaydigan tashkilotning rasmiy qog’ozi.
- Bolaning tug’ilganligi to’g’risidagi guvohnoma.
To’lovchining moddiy ahvoli yaxshilanganida, 1 nafar bola uchun alimentning necha foizini, shuningdek sud orqali bilib olishingiz mumkin. Buning uchun sudyaga to’lovchining moddiy farovonligi yaxshilanganligini tasdiqlovchi hujjatlar taqdim etilishi kerak.
Aliment miqdorining ko’payishi, agar to’lovlar miqdori juda oz bo’lsa ham mumkin. Shunday qilib, ¼ qismi kam deb hisoblanadi va shuning uchun sud ish haqi miqdorini oshirishga haqlidir.
1 sinf ona tili mashq daftari
Bu boradagi bahslar Xalq ta’limi vaziri Sherzod Shermatovning masala yuzasidan tushuntirish berishi hamda O‘zbekiston «Milliy tiklanish» demokratik partiyasi rahbari Alisher Qodirovning vazir fikrlariga nisbatan bildirgan e’tirozlaridan keyin ancha jonlandi.
Kun.uz muxbiri masala yuzasidan batafsil ma’lumot olish hamda fan soatlarining nima sababdan optimizatsiya qilinayotganiga aniqlik kiritish maqsadida Respublika ta’lim markazi rahbari Shuhrat Sattorov bilan intervyu uyushtirdi.
– Shuhrat aka, mavzuga kirishdan avval ta’lim markazi faoliyati bo‘yicha ma’lumot bersangiz.
– Respublika ta’lim markazi ta’lim tizimining yuragi deb aytishimiz mumkin. Ta’limning mazmun-mohiyati va keyingi rejalari aynan shu markazda tayyorlanadi. Oddiy o‘quv standartlaridan boshlab, o‘quv dasturi va darsliklar, o‘qitish metodikasigacha shu yerda yaratiladi. Nimani o‘qitamiz va qanday o‘qitamiz, degan savollarga respublika ta’lim markazi javob beradi.
– Fikr va munozaralarga sabab bo‘layotgan o‘zgarish – maktablarda ona tilini fani soatlarining qisqarishdan qanday maqsad ko‘zlangan? Shuningdek, bu fan misolida aynan qanday optimizatsiya kutilmoqda?
– Birinchi navbatda qayd etib o‘tish lozimki, Alisher Qodirovni kuchli siyosatchi sifatida bilamiz, lekin u bunday bayonot berishdan avval masalaning mohiyatiga yetib borganida juda yaxshi bo‘lardi. Bugun oldimizdagi asosiy maqsad o‘zgarish emasmi? Taraqqiyotni xohlasak, o‘zgarishimiz kerak emasmi? Yangiliklarni qabul qilishimiz kerak emasmi? Agar biz har qanday yangilikka ehtiros bilan munosabat bildiradigan bo‘lsak, bu o‘sha yangilikni omma oldida yomonotliq qilishi mumkin. Yoki hukumatni xalqqa dushman qilib ko‘rsatishi mumkin. Bayonotda bir qator anglashilmovchiliklar mavjud. Til bu – inson tafakkurini shakllantiruvchi juda katta xazina, boylik. Biz ham aynan tilning orqasidan shunchalik aziz bo‘lib yuribmiz.
Xalq ta’limi vazirining 52-sonli buyrug‘i mavjud – “Umumiy o‘rta ta’lim maktablari uchun 2020-2021 o‘quv yiliga mo‘ljallangan tayanch o‘quv rejasini tasdiqlash to‘g‘risida”. Umumiy o‘rta ta’lim maktablari uchun haftalik o‘quv soatlari belgilanadi. Bir hafta davomida bola qaysi fanni necha soat o‘qishi belgilab berilgan. Bunda hech bir sinfda ona tili ikki soat o‘qitilishi ko‘rsatilmagan. Vaholanki, bayonotda ona tili ikki soat o‘qitilarkan, deb aytilmoqda. Bu yil maqbullashtirilgan boshlang‘ich 2-, 4-, sinflarda o‘quvchi ona tilini 7 soatdan o‘qiyapti. 5-, 6-sinflarda esa olti soatdan o‘qiyapti. Ya’ni o‘quvchi bir kunda beshta fan o‘qisa, shulardan biri ona tili.
O‘quvchining sinfda biron fanni o‘zlashtirish uchun ajratgan vaqtini ko‘rsatuvchi o‘quv yuklamasi mavjud. O‘quvchilar hafta davomida 327 soat vaqtini sinfxonasida turli fanlarni o‘qish bilan o‘tkazishadi. 2019-2020 o‘quv yilida mana shu ko‘rsatkich 327 soat edi, yangi o‘quv yilidan boshlab buni yanada maqbullashtirish topshirig‘i berildi. Haftalik o‘quv yuklamasini 314 soatga qisqartirdik. O‘quv yuklamasi 327 soat bo‘lganda, shuning 68 soati ona tili va adabiyot fanlari uchun ajratilar edi. Bu umumiy o‘quv yuklamasining 20,7 foizini tashkil etardi.
Yangi o‘zgarish – 314 soatlik o‘quv yuklamasi bo‘yicha ona tili va adabiyot fani 57 soat o‘tiladi. Bu umumiy o‘quv yuklamasining 20,4 foizini tashkil etadi. Ya’ni o‘zgarish hattoki bir foiz ham emas.
Darsliklarda grammatika, nazariya kamaymoqda, endilikda ularni hazm qilish ham osonlashadi. Shu narsani ham unutmaslik kerakki, o‘quvchi haftaning 6 kunida bitta fanni takror va takror o‘qiydigan bo‘lsa, bu unga og‘irlik qiladi. O‘zlashtirish sifati tushib ketadi. Xalqaro tahlillar shuni ko‘rsatmoqdaki, hafta davomida 5 soatdan ortiq o‘rganilgan har qanday fan o‘quvchini zada qilib qo‘yadi. O‘quvchi bugun o‘zlashtiradi, ertaga kelib yana o‘zlashtiradi. Vaholanki, bizning kitoblarimiz grammatika, nazariya qonun-qoidalari bilan to‘ldirib tashlangan ekan, bola buni qanday qilib hazm qilishi mumkin? Bu muammo o‘zlashtirish ko‘rsatkichi bilan bog‘liq kamchiliklarni keltirib chiqarmoqda.
O‘quvchiga haftasiga 4-5 soat dars beraylik, oson, hayotda tatbiq etiladigan amaliy qoidalar, mashg‘ulotlar orqali o‘rgataylik. Bola mana shunda o‘zining tilini yaxshi tushunadi. Shundagina bu til uning tafakkuriga xizmat qiladi.
– Ona tili fani optimizatsiyasi borasida tashabbuskorlar kimlar va qaysi mutaxassislar ishlamoqda? Bu borada qaysi xorijiy davlatlarning tajribasi asos qilib olinmoqda?
– Respublika ta’lim markazida har bir fan bo‘yicha ilmiy-metodik kengashlar mavjud. Bu kengashlarga sohaning yetuk olimlari, amaliyotchi o‘qituvchilar jalb etilgan. Aynan ona tili va adabiyoti bo‘yicha ilmiy-metodik kengashda Hamidulla Dadaboyev, Nizomiddin Mahmudov, Baxtiyor Mengliyev, Qozoqboy Yo‘ldoshev, Valijon Qodirov kabi sohaning yirik olimlari jamlangan. Mutaxassislar tomonidan o‘rganishlar olib borildi. O‘rganishlar natijasida shunday xulosaga kelindiki, tilni o‘qitish sifatini soatlarga bog‘lashimiz kerak emas. Sifatni ko‘proq metodika va amaliyot bilan bog‘lashimiz kerak. Shundagina bolada o‘rganayotganini hayotda qo‘llash ko‘nikmasi paydo bo‘ladi.
Butun dunyoda xalqaro baholash dasturi – PISA mavjud. Bu dastur o‘quvchilarning o‘zlashtirish ko‘rsatkichini baholaydi. Dasturning bir qismi sifatida til ko‘nikmalarini baholash ham bor. Shu reytingda bugun Finlyandiya, Estoniya, Belarus, Angliya, Janubiy Koreya mamlakatlarining o‘quvchilari yuqori o‘rinlarda turadi. Biz ham xorijiy tajribani o‘rganishda e’tiborimizni shu davlatlarga qaratdik.
Misol uchun, Estoniyada ona tili hafta davomida 39 soat, Germaniyada 41 soat, Finlyandiyada 42 soat, Janubiy Koreyada 46 soat o‘qitiladi. Bizda esa bu fan 64 soat o‘tiladi. O‘zbekistonda yil davomida 1938 soat ona tili va adabiyot o‘qitiladi. Bu dunyodagi eng yuqori ko‘rsatkichlardan biri. Yuqorida nomi keltirilgan mamlakatlarda ham yil davomida o‘rtacha 1300-1600 soat o‘rgatilyapti. Ona tili va adabiyot bizda ikkita alohida fan hisoblanadi. Lekin dunyoning aksariyat mamlakatlarida bu fan ajratilmaydi. Vaholanki, adabiyot ham tilga xizmat qiladi.
– Xalq ta’limi vaziri Sherzod Shermatov maktabni bitirayotgan yoshlar savodsiz bo‘lib katta bo‘ldi, degan fikrni aytgan edi. Ona tili va adabiyot uchun shuncha ko‘p soat ajratilganiga qaramay, nega bola savodsiz bo‘lib bitirib chiqyapti? Xatoliklar qayerda?
– Biz o‘quvchilarni ko‘proq qonun-qoidalar bilan, matnlar bilan band qilib qo‘ydik. Ularga nima, qachon, qayerda, degan savollarga javoblarni yodlatdik. Yod olishga yo‘naltirilgan matnlar, dasturlarni berib keldik. Vaholanki, bugun butun dunyo qanday qilib, degan savolga javob izlamoqda. Mohiyat, yaratuvchanlik, ijodkorlikka diqqat qaratiladi.
O‘zim ham filologman. Meni boshqalar tilni yaxshi biladigan mutaxassis sifatida bilsa kerak. Lekin men o‘zimni baholaydigan bo‘lsam, ona tilining bugungi qonun-qoidalariga ko‘ra, 2 yoki 3ga tortishim mumkin. Sababi qonun-qoida, grammatika, nazariya. Butun dunyoda ijodiy yozish degan alohida yo‘nalish bor. Shunday yo‘nalishlar mavjud bo‘lgan bir paytda bizning olimlarimiz faqatgina nazariyaning ustida ilm bilan mashg‘ul bo‘lishdi va shuning orqasidan katta unvonlarni olishdi.
Til nuqtai nazaridan tinglab tushunish, o‘qib tushunish, voqeaga munosabat bildirish kabi ko‘nikmalarni farzandlarimizda qachon shakllantira olamiz? Darsliklar esa qonun-qoidalar bilan to‘ldirib tashlangan.
Yaqin fursatda aynan shu yo‘nalishda yangi avlod darsliklarini yaratmoqchimiz. Misol uchun, 5-sinf ona tili darsligi misolida ko‘radigan bo‘lsak, Nizomiddin Mahmudov boshchiligida juda yaxshi darslik qilindi. Uning 40 foiz nazariya qismi olib tashlandi. Bularning o‘rniga biz matn berdik. Bola ko‘proq matn bilan ishlasin va undagi mohiyatni tushunsin. Amaliyotchi o‘qituvchilar bilan ham fikrlashganda shunga amin bo‘ldikki, bugun maktablarning o‘zi ham nazariyadan qochishga va amaliyotga yo‘naltirishga ko‘proq muhtoj ekan. Darsliklar shu paytgacha olimlar tomonidan yozilgan va ularni hazm qilish qiyin. O‘quvchi tugul o‘qituvchi ham ularni hazm qila olmaydi.
Yangi o‘quv yilidan boshlab darsliklarni yaratishda amaliyotchi o‘qituvchilar ham muallif sifatida ishtirok etishi ta’minlanmoqda. Chunki o‘quvchining salohiyati ularga ayon. Olimlar yangiliklar bilan boyitsa, ular ko‘proq amaliyotga yo‘naltiradi. Mana shu hamfikrlik yaxshi darslikning yaratilishiga xizmat qiladi.
– Xalq ta’limi vazirligini maktablarda ona tili fani soatlarining ko‘pligi tashvishga solayotgan ekan, lekin nega 30 yildan beri muammo bo‘lib kelayotgan alifbo masalasida biror marta gapirmaysizlar? Axir bu bilan ham millionlab yoshlar ikki harfli, qo‘pol qilib aytganda, savod masalasida bilimsiz qilinyapti-ku. Nega bu masalada vazirlik jim?
– Bugun Xalq ta’limi vazirligida juda katta o‘zgarishlar bormoqda. Vazirlik va uning bo‘ysunuvidagi tashkilotlar birinchilardan bo‘lib hujjatlarni lotin yozuvida olib boradigan davlat muassasalaridan biriga aylandi. Til va yozuv umummilliy ahamiyatga ega masala hisoblanadi. Birgina vazirlik doirasida buni hal qilishning imkoni yo‘q. To‘g‘ri, biz o‘zimizning qat’iy pozitsiyamizga ega bo‘lishimiz kerak. Ehtimol, yaqin fursat ichida shunday bo‘ladi. Chunki biz yetishtirib chiqarayotgan kadrlar mehnat bozoriga kirib kelmoqda. Safimizga bugun qo‘shilayotgan xodimlar lotin yozuvini, yoshi katta xodimlar esa kirill yozuvini ma’qul ko‘rishadi. Shu nuqtada ikki avlod o‘rtasida to‘siq yuzaga kelgandek ham tuyuladi.
Menimcha, umummilliy ahamiyatga ega bo‘lgan har qanday islohot to‘la amalga oshishi uchun baribir ham avlodlar almashinuviga ehtiyoj sezamiz.
Ilyos Safarov suhbatlashdi
5-“ ” sinf ona tili fani ” 201
1. J harfi qanday tovushlarni ifodalash uchun qo’llaniladi?
2. /harfining yuqorida aytilgan ikkita vazifasini ko’rsatuvchi to’rtta misol keltiring.
III. .Yangi mavzu bayoni
X, x harfi q,g’ tovushlari bilan bir xil o’rinda, tilning orqa qismida hosil bo’ladigan undosh tovushni ifodalaydi.
H, h harfi esa bo’g’izda hosil bo’ladigan undosh tovushni ifodalaydi.
417-mashq. O’qing, jt va h undoshlarining talaffuziga e’tibor bering.
Paxta, xatar, shox, no’xat, taxta, baxt, shaxta, sinfxona, xil-xil. Ogoh, harf, shoh, halol, havaskor, hayvonot, hayot, suhbat, hil-hil.
*418-mashq. Shox va shoh, uxlamoq va uhlamoq so’zlarining Jia’nosidagi farqni tushuntiring hamda ular ishtirokida gaplar tuzing.
419-mashq. Nuqtalar o’rniga x yoki h harflaridan talab qilinganini qo’yib ko’chiring.
1. Kechga borib, No’. atpolvon o’rnidan turib, u yoq-bu yoqqa pildirab yura boshlabdi. (Mirza Karim) 2. Ogo. lik – davr talabi. 3. Bolalarim, . alol va . aromning farqiga boringlar, – derdilar bobom. (Gazetadan) 4. Alifboda 26 ta . arf va 3 ta . arflar birikmasi bor. 5. Ro. at kelinoyi cho’pchakka usta, ajoyib gapdon . otin
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
IV. Mustahkamlash
1. X, x va H, h harflari ifodalagan tovushlar talaffuzda qanday farq ” qilishini ayting?
2. X, x va H, h harflarini birini ikkinchisi o’rnida qo’llaganda, ma’noga ta’sir qiladigan so’zlarni keltiring
VI. Uyga vazifa
420 – mashq. Uyga topshiriq. «Halol va harom» mavzusida o’z fikrlaringizni yozma bayon qiling.
«____”____________201___-yil
Mavzu: F UNDOSHIINING TALAFFUZI VA IMLOSI
Maqsad: A) ta`limiy maqsad-______________________________________
B) tarbiyaviy maqsad-____________________________________ ____________________________________________________________________________________________________________
S) rivojlantiruvchi maqsad –_______________________________ ____________________________________________________________________________________________________________
Dars turi: ______________________________________________________
Darsda foydalanilaniladigan
metod: ____________________________________________
Darsda foydalaniladigan jihoz: ____________________________________________
DARSNING BORISHI:
I.Tashkiliy qism:
B) Davomatni aniqlash.
V) o`quvchilarni darsga tayyorlash
II.O’tilgan mavzuni so’rash .
A) mashq ni tekshirish 420 – mashq. Uyga topshiriq. «Halol va harom» mavzusida o’z fikrlaringizni yozma bayon qiling.
1. X, x va H, h harflari ifodalagan tovushlar talaffuzda qanday farq ” qilishini ayting?
2. X, x va H, h harflarini birini ikkinchisi o’rnida qo’llaganda, ma’noga ta’sir qiladigan so’zlarni keltiring
III. .Yangi mavzu bayoni
F undoshi fil,futbol singari so’zlarda p holida o’qilsa ham, f bilan yoziladi. Afzal, afg’on kabi so’zlarda f undoshi, p yoki v holida o’qilsa ham, f bilan yoziladi
421 – mashq Quyida berilgan so’zlarni o’qing. F tovushining talaffuzi va imlosini izohlang.
Fidoyi, shafqat, xufton, taraf, iftixor, fitobar, daftar, fazo, toifa, urf, faxr, ifoda, jafokash, telegraf, saf, tanaffus, tufli.
*422 L mashq. Kataklarda beshta so’z yashiringan. Birinchi so’z J bilan boshlanadi va oxirgi so’z shu harf bilan tugaydi. Har bir so’zning oxirgi harfi keyingi so’zning birinchi harfi hamdir. Ochqichdan foydalanib, so’zlarni o’qing.
1.Osmon so’zining ma’nodoshi (4 harf).
2.Quyosh so’zining ma’nodoshi (5 harf).
3.Yuz so’zining ma’nodoshi (3 harf).
4.Taraf so’zining ma’nodoshi (5 harf).
5.Foyda so’zining ma’nodoshi (3 harf).
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
IV. Mustahkamlash
1. Quyidagi so’zlar o’rtasidagi ma’no farqlanishini ayting: faqir va paqir, • Ufa va upa, tuf va tup, fol va pol.
2, Misollar keltiring
VI. Uyga vazifa
5- SINFLAR UCHUN ONA TILI
«____”____________201___-yil
Mavzu: Ng, ng harflar birikmasi va uning vazifalari
Maqsad: A) ta`limiy maqsad-______________________________________
B) tarbiyaviy maqsad-____________________________________ ____________________________________________________________________________________________________________
S) rivojlantiruvchi maqsad –_______________________________ ____________________________________________________________________________________________________________
Dars turi: ______________________________________________________
Darsda foydalanilaniladigan
metod: ____________________________________________
Darsda foydalaniladigan jihoz: ____________________________________________
DARSNING BORISHI:
I.Tashkiliy qism:
B) Davomatni aniqlash.
V) o`quvchilarni darsga tayyorlash
II.O’tilgan mavzuni so’rash .
A) 423 mashqlar orqali
B) Savollar orqali
1. Quyidagi so’zlar o’rtasidagi ma’no farqlanishini ayting: faqir va paqir, • Ufa va upa, tuf va tup, fol va pol.
2, Misollar keltiring
III. .Yangi mavzu bayoni
Keng, eng, ming, yengil, singil, ko’ngil.kabi so’zlarda Ng harflar birikmasi bitta til orqa undoshini ifodalaydi. Bu harflar birikmasini ikkita alohida n va g undoshlarini ifodalovchi harflarning yonma-yon kelishidan farqlash lozim. Solishtiring: shudring, ko’ngil, dengiz, singil; menga, osmonga, kongress, shtanga.
424 – mashq. Awal ng undoshi ishtirok etgan so’zlarni, keyin alohida n va g tovushlari yonma-yon ishtirok etgan so’zlarni ko’chiring.
Menga, unga, ingramoq, kenglik, mingashmoq, dengiz, tanga, jiringlamoq, ko’ngil, alanga, sening, tonggi, tungi, dangasa, singil, donga, jonga.
425-mashq. Gaplarni ko’chiring, ng undoshi bo’lgan so’zlarni topib, ostiga chizing.
l.Ukam minib«saman oti»ni, «qilich» ushlab chiqibdi«jang»ga. (E. Vohidov) 2.Torga tor dunyo, kengga keng dunyo. (Maqol) 3. Qo’liga uch tanga berib, bolani rozi qilib jo’natibdi. 4. Ish ishtaha ochar, dangasa ishdan qochar. (Maqol)
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
IV. Mustahkamlash
1. Ng nima uchun harflar birikmasi deyiladi?
2. Ng harflar birikmasi ishtirok etgan beshta so’z yozing.
VI. Uyga vazifa
426 – mashq. Uyga topshiriq. Inson qadriga yetish, yaqinlarini e’zozlash haqida hadis, maqollar, she’rlar toping. Ularni yod oling.
5- SINFLAR UCHUN ONA TILI
FANI
«____”____________201___-yil
Mavzu: Sh va Clu harflar birikmalari hamda ularning vazifalari
Maqsad: A) ta`limiy maqsad-______________________________________
B) tarbiyaviy maqsad-____________________________________ ____________________________________________________________________________________________________________
S) rivojlantiruvchi maqsad –_______________________________ ____________________________________________________________________________________________________________
Dars turi: ______________________________________________________
Darsda foydalanilaniladigan
metod: ____________________________________________
Darsda foydalaniladigan jihoz: ____________________________________________
DARSNING BORISHI:
I.Tashkiliy qism:
B) Davomatni aniqlash.
V) o`quvchilarni darsga tayyorlash
II.O’tilgan mavzuni so’rash .
A) 426 – mashq ni tekshirish
426 – mashq. Uyga topshiriq. Inson qadriga yetish, yaqinlarini e’zozlash haqida hadis, maqollar, she’rlar toping.
B) Savollar orqali
1. Ng nima uchun harflar birikmasi deyiladi?
- Yangi mavzu bayoni
Eslatma: S va h yonma-yon kelib, alohida tovushlarni ifodalaganda, ular orasiga tutuq belgisi (‘) qo’yiladi.
Ch, ch harflar birikmasi bitta til oldi, portlovchi, jarangsiz undoshni ifodalaydi.
427-mashq. O’qing, bir tovushni ifodalagan harflar birikmalari qatnashgan so’zlarni ko’chiring.
Toshkent – O’zbekistondagi eng chiroyli va qadimiy shahar. U o’tmishda Shosh va Choch nomlari bilan atalgan. Uning yoshi ikki ming yildan ham ortiq. Keyingi yillarda shahar chiroyiga chiroy qo’shilmoqda. Katta-kichik xiyobonlar, keng va ko’rkam ko’chalar yanada obodonlashdi. Chet ellardan, dengiz orti mamlakatlardan ko’plab mehmonlar kelmoqdalar. Ko’chalar chetida chaman-chaman bo’lib ochilgan gullar yo’lovchilar bahri-dilini ochadi. («Gulxan»)
*428-mashq. She’rdagi harflar birikmalari qatnashgan so’zlarga diqqat qiling. Ikkinchi misradagi qoshingdan so’zini izohlang.
Jilmayadi o’zida yo’q shod
Yangi oy ham ketmay qoshingdan.
Etak-etak olib koinot
Yulduzlarni sochar boshingan. (E. Vohidov)
♦ 429-mashq. Soch, och, shosh so’zlarining shakldoshlarini topib, ma’nosini tushuntiring, ular ishtirokida gaplar tuzing.
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
IV. Mustahkamlash
1. Harflar nimaga nisbatan belgilanadi?
2.Bir tovushga bir harf to’g’ri keladigan holatlarni ayting.
3.Bir tovush ikki harf bilan ifodalanadigan holatlarni izohlang.
VI. Uyga vazifa
430-mashq. Uyga topshiriq. Dialogni diqqat bilan o’qing, qaysi imlo qoidasidan foydalanilayotganiga diqqat qiling.
-Menga qara, isming nima?
-Bilib turib nega so’raysan? Otim Is’hoq.
-Nega unda Ishoq deb yozding?
-Nima? Shundoq yoziladi o’zi: awal /, keyin s, keyin h, so’ng o va q.
-Noto’g’ri yozyapsan, o’qiganda Ishoq bo’lib qolyapti-ku?
-Nima qilish kerak?
-S bilan h orasiga tutuq belgisini qo’y. Shunda sen Ishoq emas, Is’hoq bo’lasan. (I. To ‘lakov)
5- SINFLAR UCHUN ONA TILI
«____”____________201___-yil
Mavzu: Qo’sh undoshlar talaffuzi va imlosi
Maqsad: A) ta`limiy maqsad-______________________________________
B) tarbiyaviy maqsad-____________________________________ ____________________________________________________________________________________________________________
S) rivojlantiruvchi maqsad –_______________________________ ____________________________________________________________________________________________________________
Dars turi: ______________________________________________________
Darsda foydalanilaniladigan
metod: ____________________________________________
Darsda foydalaniladigan jihoz: ____________________________________________
DARSNING BORISHI:
I.Tashkiliy qism:
B) Davomatni aniqlash.
V) o`quvchilarni darsga tayyorlash
II.O’tilgan mavzuni so’rash .
A) mashq ni tekshirish
430-mashq. Uyga topshiriq. Dialogni diqqat bilan o’qing, qaysi imlo qoidasidan foydalanilayotganiga diqqat qiling.
-Menga qara, isming nima?
-Bilib turib nega so’raysan? Otim Is’hoq.
-Nega unda Ishoq deb yozding?
-Nima? Shundoq yoziladi o’zi: awal /, keyin s, keyin h, so’ng o va q.
-Noto’g’ri yozyapsan, o’qiganda Ishoq bo’lib qolyapti-ku?
-Nima qilish kerak?
-S bilan h orasiga tutuq belgisini qo’y. Shunda sen Ishoq emas, Is’hoq bo’lasan. (I. To ‘lakov)
- Savollar orqali
2.Bir tovushga bir harf to’g’ri keladigan holatlarni ayting.
3.Bir tovush ikki harf bilan ifodalanadigan holatlarni izohlang.
III. .Yangi mavzu bayoni
Tarkibida yonma-yon bir xil undoshlar kelgan so’zlar qo’sh undoshli so’zlardir. Ikki, chaqqon kabi so’zlarda qo’sh undosh qismlari aniq talaffuz qilinadi va shunday yoziladi.
Million, artilleriya kabi so’zlarda kelgan qo’sh undoshlar bir undoshdek talaffuz etiladi, lekin qo’sh undosh bilan yoziladi.
Gramm, metall kabi so’zlar oxirida kelgan qo’sh undoshlardan biri talaffuzda tushirib qoldirilsa ham, yozuvda hamisha ifodalanadi.
Bunday undosh bilan tugagan so’zlarga qo’shimchalar i qo’shilganda, qo’sh undoshning biri yozilmaydi.
431-mashq. Berilgan so’zlarni o’qing, talaffuzini tahlil qiling va farqini tushuntiring. Ular ishtirokida gaplar tuzing.
Quvvat, qattiq, issiq, sodda, xuddi, pochcha, karra, murabbiy, do’ppi, yovvoyi, awal, jajji, arra, taraqqiyot, million, minnatdor, kilogramm, tanaffus, komissiya, milliard, grammatika, marra, zarra, qassob, g’ijjak.
432-mashq. Gaplardagi qo’sh undoshli so’zlarni ikki guruhga ajratib ko’chiring. Birinchi guruhga qo’sh undoshlarning biri talaffuz etiladigan so’zlarni, ikkinchisiga qo’sh undoshlarning ikkalasi ham aniq talaffuz qilinadigan so’zlarni yozing.
1. Hamma uylarda chiroq bor, ikkinchi qavatdagi bir xona qop- qorong’u. (X. To’xtaboyev) 2.Shu chog’ artilleriya qismlari og’ir to’plar bilan ota boshladi. (Oybek) 3. Suvi mo’l-ko’l bog’larda yayrar ekansan bulbul. Qanotlaring mallarang, jussang kichikligidan ko’rinarkansan arang. (Aburahmon Akbar)
*433-mashq. Berilgan so’zlar tarkibidagi qo’sh undoshlardan birini tushiring. Ma’noda qanday o’zgarish ro’y berganini ayting.
Ushshoq, yalla, qattiq, tilla, chinni, yo’lla.
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
IV. Mustahkamlash
1. Qo’sh undoshli so’zlarni tushuntiring.
2.So’z o’rtasida kelgan qo’sh undoshlarning talaffuzi va imlosi haqida so’zlang.
3.So ‘z oxirida kelgan qo’sh undoshlarning talaffuzi va imlosiga misollar ayting.
VI. Uyga vazifa
434 – mashq. . Shu kunlarda o’zingiz mustaqil o’qiyotgan yoki adabiyot darsida o’rganayotgan asardan qo’sh undoshli so’zlar ishtirok etgan gaplarhan sakkizta topib yozing.
5- SINFLAR UCHUN ONA TILI
«____”____________201___-yil
Mavzu: Tutuq belgisining ishlatilishi
Maqsad: A) ta`limiy maqsad-______________________________________
B) tarbiyaviy maqsad-____________________________________ ____________________________________________________________________________________________________________
S) rivojlantiruvchi maqsad –_______________________________ ____________________________________________________________________________________________________________
Dars turi: ______________________________________________________
Darsda foydalanilaniladigan
metod: ____________________________________________
Darsda foydalaniladigan jihoz: ____________________________________________
DARSNING BORISHI:
I.Tashkiliy qism:
B) Davomatni aniqlash.
V) o`quvchilarni darsga tayyorlash
II.O’tilgan mavzuni so’rash .
A) mashq ni tekshirish
434 – mashq. . Shu kunlarda o’zingiz mustaqil o’qiyotgan yoki adabiyot darsida o’rganayotgan asardan qo’sh undoshli so’zlar ishtirok etgan gaplarhan sakkizta topib yozing.
B) Savollar orqali
1. Qo’sh undoshli so’zlarni tushuntiring.
2.So’z o’rtasida kelgan qo’sh undoshlarning talaffuzi va imlosi haqida so’zlang.
3.So ‘z oxirida kelgan qo’sh undoshlarning talaffuzi va imlosiga misollar ayting.
III. .Yangi mavzu bayoni
Mo’jiza, mo’tabar, mo’tadil f Tutuq belgisi a’lo, ra’no kabi so’zlarda unlidan keyin kelib, uning cho’ziqroq aytilishini ifodalaydi.
San’at, in’om singari so’zlarda tutuq belgisi unlidan oldin qo’yiladi va unlini undoshdan ajratib talaffuz etilishini j ifodalaydi.
Mo’jiza, mo’tadil kabi so’zlarda o’ unlisi cho’ziq talaffuz qilinsa ham tutuq belgisi qo’yilmaydi.
435-mashq. So’zlarni o’qing, tutuq belgisi nima uchun ishlatilayotganini aniqlang. So’zlar ishtirokida gaplar tuzing.
E’lon, she’r, qal’a, shu’la, qit’a, jur’at, da’vo, ma’no, qat’iy, ba’zan, e’tiqod, ne’mat.
436 / -masluj. Berilgan har bir juftlikdagi so’zlarning ma’nosini izohlab, farqini tushuntiring. Ular ishtirokida gaplar tuzing.
san’ at – sanat sur’ at – surat qal’ a – qala
she’r – sher sa’va – sava ta’na – tana
- Zamira sun’iy ravishda bosiq bo’lishga urinar edi. (P. Qodirov) 2. Podsho vazir-u a’yonlari davrasida otdan tushib, tog’ bag’riga qarabdi. (Mirza Karim) 3. Sening vujudingda mo’jizalar mavjudligini birinchi bor uchratgandayoq payqagan edim. (X. To ‘xtaboyev)
- topshiriq. Metr, sabr, sayr, ilm so’zlari talaffuzi va yozilishini tahlil qiling. Shunday so’zlar qatorini kengaytiring.
- topshiriq. Tong, ingramoq, tenglik so’zlaridagi ng birikmasini qator undoshlar sirasiga kiritish mumkinmi? Fikringizni isbotlang!
- topshiriq. Qishlog’imiz, tilagimiz, tomog’im so’zlarida ro’y berayotgan tovush o’zgarishlarini ayting. So’ngra «So’zlar zanjiri» o’yinini tashkil qiling. O’qituvchi oxirgi tovushi o’zgargan so’zni aytib boshlab bergan o’yinni u turg’izgan o’quvchilar davom ettirishadi.
- topshiriq. Nuqtalar o’rniga f, sh, j, ch, n harflaridan mosini qo’yib so’zlarni ko’chiring, ularning aytilishi va yozilishiga izoh bering.
- topshiriq. Quyidagi so’zlarning ichidan ng harfi bitta tovushni ifodalaydiganlarini ajratib oling va ular ishtirokida gaplar tuzing.
1. Tutuq belgisi qanday vazifa bajaradi?
2.Qaysi vaqtda unli cho’ziq aytilsa ham tutuq belgisi qo’yilmaydi?
3.Unlidan oldin qo’yilgan tutuq belgisi qanday vazifa bajaradi?
VI. Uyga vazifa
438-mashq. Uyga topshiriq. «Ajdodlar merosi» mavzusida uy inshosini yozing. Rasmdan foydalaning.
Tayanch so’ zlar: ajdod, avlod, meros, yodgorlik, me’mor, Amir Temur, Ulug’bek, Alisher Navoiy, Bobur, minora, kitob, olim, shoir, tarix, mangu, jahon, yashamoq, yaratmoq, qurmoq, qoldirmoq, qoyil qolmoq, tan olmoq
5- SINFLAR UCHUN ONA TILI
FANI
«____”____________201___-yil
Mavzu: Qator undoshlarning talaffuzi va imlosi
Maqsad: A) ta`limiy maqsad-______________________________________
B) tarbiyaviy maqsad-____________________________________ ____________________________________________________________________________________________________________
S) rivojlantiruvchi maqsad –_______________________________ ____________________________________________________________________________________________________________
Dars turi: ______________________________________________________
Darsda foydalanilaniladigan
metod: ____________________________________________
Darsda foydalaniladigan jihoz: ____________________________________________
DARSNING BORISHI:
I.Tashkiliy qism:
B) Davomatni aniqlash.
V) o`quvchilarni darsga tayyorlash
II.O’tilgan mavzuni so’rash .
A) mashqlar orqali
438-mashq. Uyga topshiriq. «Ajdodlar merosi» mavzusida uy inshosini yozing. Rasmdan foydalaning.
Tayanch so’ zlar: ajdod, avlod, meros, yodgorlik, me’mor, Amir Temur, Ulug’bek, Alisher Navoiy, Bobur, minora, kitob, olim, shoir, tarix, mangu, jahon, yashamoq, yaratmoq, qurmoq, qoldirmoq, qoyil qolmoq, tan olmoq
B) Savollar orqali
1. Tutuq belgisi qanday vazifa bajaradi?
2.Qaysi vaqtda unli cho’ziq aytilsa ham tutuq belgisi qo’yilmaydi?
3.Unlidan oldin qo’yilgan tutuq belgisi qanday vazifa bajaradi?
III. .Yangi mavzu bayoni
Bir bo’g’inida yonma-yon ikki xil undosh kelgan so’zlar
qator undoshli so’zlardir. So’z boshidagi qator undoshiar o’rtasiga yoki oldiga bir qisqa unli qo’shib talaffuz qilinsa ham bu qisqa unli yozilmaydi. Go’sht, do’st, barg kabi so’z oxirida kelgan qo’sh undosh- lardan biri talaffuzda tushib qolsa ham yozuvda ifodalanadi. Paxta, nimcha, o’simlik so’zlarida ham yonma-yon kelgan ikki undosh bor, lekin bu undoshlar bir bo’g’inda bo’Ima- ganligi uchun qator kelgan undoshlar hisoblanmaydi.
439 – mashq. Qator undoshlar kelgan so’zlarni ajratib, daftaringizga ko’chiring.
Hikmat, pand-nasihat, maslahat, baxt, do’stlik, g’isht, tabassum, farzand, foyda, qirq, to’xtamoq, broker, kompyuter, o’rtoq, ilhom, ko’rk, stul, ulkan.
440-mashq. Gaplardagi qator undoshlar kelgan so’zlarni toping. Ularning talaffuzi va yozilishini solishtiring.
1. Senga baxtdan taxt tilayman, toledan boshinggatoj. (E. Vohidov) 2. Kitobni qadrlamoq kerak, bu tafakkur qasriga izzat-ehtirom bilan qadam qo’ymoq lozim. (A. I. Gersen) 3. Ravon nutq – insonning ko’iki, fazilati. 4. Kapalak xursand bo’ldi, sevinib qanot qoqdi. (Zulfiya)
1. Qator undosh deganda qanday undoshni tushunasiz?
2. Qator undoshlar qanday talaffuz qilinadi va yoziladi?
VI. Uyga vazifa
442-mashq. Uyga topshiriq. «Do’st – do’stnifig oynasi» mavzusida mulohazalaringizni yozing.
5- SINFLAR UCHUN ONA TILI
FANI
«____”____________201___-yil
Mavzu: Mustahkamlash darsi
Maqsad: A) ta`limiy maqsad-______________________________________
B) tarbiyaviy maqsad-____________________________________ ____________________________________________________________________________________________________________
S) rivojlantiruvchi maqsad –_______________________________ ____________________________________________________________________________________________________________
Dars turi: ______________________________________________________
Darsda foydalanilaniladigan
metod: ____________________________________________
Darsda foydalaniladigan jihoz: ____________________________________________
DARSNING BORISHI:
I.Tashkiliy qism:
B) Davomatni aniqlash.
V) o`quvchilarni darsga tayyorlash
II.O’tilgan mavzuni so’rash .
A) mashq ni tekshirish
442-mashq. Uyga topshiriq. «Do’st – do’stnifig oynasi» mavzusida mulohazalaringizni yozing.
B) Savollar orqali
1. Qator undosh deganda qanday undoshni tushunasiz?
2. Qator undoshlar qanday talaffuz qilinadi va yoziladi?
III. .Yangi mavzu bayoni
1.Tilak, pishloq kabi so’zlarga egalik va kelishik qo’shimchalari
qo’shilganda, o’zakda qanday tovush o’zgarishi ro’y beradi?
2.B, m harflaridan oldin kelgan n harfining talaffuzi va imlosi haqida
3.X va h harflarining yozilishi haqida so’zlang.
4.J,f, sh, ch harflarining yozilishi haqida so’zlang.
____________________________________
____________________________________
____________________________________
____________________________________
____________________________________
5- SINFLAR UCHUN ONA TILI
FANI
«____”____________201___-yil
Mavzu: BO’G’IN VA UNING TURLARI
Maqsad: A) ta`limiy maqsad-______________________________________
B) tarbiyaviy maqsad-____________________________________ ____________________________________________________________________________________________________________
S) rivojlantiruvchi maqsad –_______________________________ ____________________________________________________________________________________________________________
Dars turi: ______________________________________________________
Darsda foydalanilaniladigan
metod: ____________________________________________
Darsda foydalaniladigan jihoz: ____________________________________________
DARSNING BORISHI:
I.Tashkiliy qism:
B) Davomatni aniqlash.
V) o`quvchilarni darsga tayyorlash
II.O’tilgan mavzuni so’rash .
B) Savollar orqali
1.Tilak, pishloq kabi so’zlarga egalik va kelishik qo’shimchalari
qo’shilganda, o’zakda qanday tovush o’zgarishi ro’y beradi?
2.B, m harflaridan oldin kelgan n harfining talaffuzi va imlosi haqida
3.X va h harflarining yozilishi haqida so’zlang.
4.J,f, sh, ch harflarining yozilishi haqida so’zlang.
belgisining ishlatilish o’rinlariga misollar keltiring
III. .Yangi mavzu bayoni
Bir havo zarbi bilan aytilgan tovush yoki tovushlar birikmasiga bo’g’in deyiladi.
Bo’g’in unli tovushlar asosida hosil bo’ladi. Har bir bo’g’inda bitta unli qatnashadi, shuning uchun so’zda nechta unli bo’lsa, shuncha bo’g’in bo’ladi
So’zning o’zak va qo’shimchalariga ajralishi bilan bo’g’inlarga ajralishi teng emas: go’sht-ni, barg-ga so’zlarida o’zak va qo’shimchalar bilan bo’g’inlar teng kelayotgan bo’lsa, go’sh-ti, bar-gi so’zlarida teng emas.
Bo’g’inlar ikki turli bo’ladi: ochiq bo’g’in va yopiq bo’g’in. Unli bilan tugagan bo’g’in ochiq, undosh bilan tugagan bo’g’in : esa yopiq bo’g’in hisoblanadi. Masalan: o-na, bo-la so’zlaridagi har ikki bo’g’in ochiq, tosh-lar so’zidagi har ikki bo’g’in yopiq bo’g’indir.
443-mashq. Daftaringizga awal bir bo’g’inli, so’ngra ikki, uch, to’rt bo’g’inli so’zlarni ko’chirib yozing.
Sholi, qand, jonbaxsh, sinf, jimirlamoq, laylak, amalparast, dard, lazzat, bog’, suvsizlik, a’lochi, qoloqlik, jimjimador, hashamatli.
*444-mashq. «Davom ettiring» o’yinini tashkil qiling. Sinf taxtasiga yozilgan so’zga nechta bo’g’in qo’shish mumkin?
Namuna: sabr-siz-lik-dan.
445-mashq. Awal faqat ochiq bo’g’inli, keyin faqat yopiq bo’g’inli so’zlarni ajrating, farqini tushuntiring.
Latifa, g’alaba, san’at, sardor, qizg’in, kema, hujjat, uka, avj, a’lo.
IV. Mustahkamlash
1. Bo’g’in deb nimaga aytiladi?
2.Bo’g’inlar soni nimaning soniga teng keladi?
3.Ochiq va yopiq bo’g’in deganda qanday bo’g’inlarni tushunasiz?
VI. Uyga vazifa
446-mashq. Uyga topshiriq. So’zlar tarkibidan tushirib qoldirilgan bo’g’inlarni tiklang, ularga izoh bering.
Ada. yot, an. qa, ar. mas, be. noh, . jayra, hoki. yat, mas’u. yat, namu. sez. moq, yangi. moq, za. vat.
5- SINFLAR UCHUN ONA TILI
FANI
«____”____________201___-yil
Mavzu: BO’G’IN KO’CHIRISH QOIDALARI
Maqsad: A) ta`limiy maqsad-______________________________________
B) tarbiyaviy maqsad-____________________________________ ____________________________________________________________________________________________________________
S) rivojlantiruvchi maqsad –_______________________________ ____________________________________________________________________________________________________________
Dars turi: ______________________________________________________
Darsda foydalanilaniladigan
metod: ____________________________________________
Darsda foydalaniladigan jihoz: ____________________________________________
DARSNING BORISHI:
I.Tashkiliy qism:
B) Davomatni aniqlash.
V) o`quvchilarni darsga tayyorlash
II.O’tilgan mavzuni so’rash .
446-mashq. Uyga topshiriq. So’zlar tarkibidan tushirib qoldirilgan bo’g’inlarni tiklang, ularga izoh bering.
Ada. yot, an. qa, ar. mas, be. noh, . jayra, hoki. yat, mas’u. yat, namu. sez. moq, yangi. moq, za. vat.
1. Bo’g’in deb nimaga aytiladi?
2.Bo’g’inlar soni nimaning soniga teng keladi?
3.Ochiq va yopiq bo’g’in deganda qanday bo’g’inlarni tushunasiz?
III. .Yangi mavzu bayoni
So’zlar qatorga sig’may qolganda bo’g’in ko’chirish qoidalari asosida keyingi qatorga olib o’tiladi.Birinchi yoki oxirgi bo’g’in bir tovushdan iborat bo’lsa, ular yakka holatda qoldirilmaydi. Keyingi qatorga ibo-li, uka-si, ata-ma tarzida ko’chiriladi.
Sh, ch, ng harflar birikmalari birgalikda ko’chiriladi: pe-shana, Chir-chiq, ko’-ngil kabi.
2005, XXI, 5’* >-sinf, «Navro ‘z – 2002», BMT kabi so’zlar qatordan qatorga bo’lib ko’chirilmaydi.
1 sinf ona tili mashq daftari
Ona tilini mukammal o‘rganish faqat fanga ajratilgan soatga bog‘liqmi. XDP deputati munozaraga qo‘shildi
Foto: O‘zXDP
Ona tili hammamiz uchun muqaddas. Agar u muhokama, munozara mavzusiga aylansa, tomoshabin bo‘lib turishga haqqimiz yo‘q. Keyingi kunlarda ijtimoiy tarmoqlarda umumiy o‘rta ta’lim maktablarining o‘quv rejasida “Ona tili” faniga ajratilgan soatlarning qisqartirilishi masalasi bilan bog‘liq turli fikr-mulohazalar bildirilmoqda. Ayrim partiyalar vakillari bu mavzu hammaning ko‘ngliga yaqinligini bilib, shovqin ko‘tarib, o‘zini ko‘rsatishga urinayotgani, to‘g‘risi, menga ma’qul emas.
Mazkur masalaning dolzarbligini hisobga olib, Xalq demokratik partiyasining faollari bilan umumiy o‘rta ta’lim maktablarining o‘quv rejasi va loyiha sifatida taqdim etilgan o‘quv dasturi bilan yaqindan tanishib chiqdik. Chunki “Ona tili” fanini o‘qitishning me’yoriy va metodologik asoslarini tahlil qilmasdan turib, shoshilinch fikr bildirib bo‘lmaydi.
O‘rganish jarayonida qanday masalalarga duch keldik?
Birinchidan, xalq ta’limi vazirining 2020 yil 25 fevraldagi 52-sonli buyrug‘i 1-ilovasi bilan “Umumiy o‘rta ta’lim maktablari uchun 2020-2021 o‘quv yiliga mo‘ljallangan tayanch o‘quv rejasi” tasdiqlangan. Tayanch o‘quv rejada ona tili va adabiyot fani uchun ajratilgan haftalik o‘quv soatlari quyidagicha taqsimlangan:
– 1 sinfda o‘quv yilining 1-2 choraklarida haftasiga 4 soat “Alifbe”, 4 soat “Yozuv”, 3-4 choraklarda 4 soat “Ona tili” va 4 soat “O‘qish” fani;
– 2-4 sinflarda haftasiga 4 soat “Ona tili” va 3 soat “O‘qish” fani;
– 5-6 sinflarda haftasiga 3 soat “Ona tili” va 2 soat “Adabiyot” fani;
– 7-9 sinflarda haftasiga 2 soat “Ona tili” va 2 soat “Adabiyot” fani;
– 10-11 sinflarda haftasiga 1 soat “Ona tili” va 2 soat “Adabiyot” fani o‘qitiladi.
Agar o‘quv reja tahliliga e’tibor qaratilsa, haftalik eng ko‘p o‘quv soati (57 soat) ona tili va adabiyot faniga ajratilgan. Boshlang‘ich sinflarda “Ona tili”ga doir nutqiy, lingvistik va matn bilish ko‘nikmalarini o‘zlashtirish oson hamda samarali amalga oshadi. Shuning uchun boshlang‘ich sinflarda ona tilini o‘qitishga alohida e’tibor qaratilishi maqsadga muvofiq. Boshlang‘ich sinflarda integrallashgan mashg‘ulotlarning tashkil etilishi va PIRLS, TIMSS kabi xalqaro baholash dasturlari asosida o‘quv topshiriqlarining ishlab chiqilishi o‘quvchilarning o‘qish va matnni tushunish ko‘nikmalarini rivojlantirishga yanada samarali ta’sir ko‘rsatadi.
Yuqori sinflarda o‘quvchilar o‘zlashtirishi lozim bo‘lgan ko‘nikmalar to‘plami (soni) oshib boradi. O‘qish va yozish ko‘nikmasiga ega o‘quvchilarning sotsiolingvistik kompetensiyalarni o‘zlashtirishi uchun soatlar hajmi emas, o‘quv materiallarining yirik bloklar asosida strukturalashtirilishi, ularda mustaqil o‘z ustida ishlash motivatsiyasini kuchaytirish hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Shu o‘rinda bir jihatni alohida ta’kidlab o‘tish lozim: umumiy o‘rta ta’lim maktabi o‘quvchisi “tilshunos” sifatida tayyorlanmaydi, u ona tilining adabiy me’yorlarini bilishi, og‘zaki va yozma nutq malakalariga ega bo‘lishi talab etiladi. O‘quvchilardan fanga katta soat ajratib, grammatik qoidalarni yodlatish metodikasi o‘zini oqlamaydi. Bu holat tajribada bir necha yil sinovdan o‘tkazildi: fanga ajratilgan ko‘plab soatlar va zamonaviy talablarga javob bermaydigan o‘qitish metodikasi o‘quvchilarni ona tilida savodli gapirish va yozishdan yiroqlashtirdi. Demak, fanga ajratilgan soatlar hajmi uni o‘zlashtirishning natijaviyligini kafolatlay olmaydi.
Ikkinchidan, umumiy o‘rta ta’lim maktabi bitiruvchilarining oldida oliy ta’lim muassasalarida o‘qishni davom ettirish va kasb tanlash masalasi turadi. Ko‘pchilik ta’lim yo‘nalishlariga o‘qishga kirish uchun “Ona tili” fanidan test topshirish talab etiladi. Umumiy o‘rta ta’lim amaliyoti bilan tanishish orqali mazkur masalaga ham yechim topilgani, ya’ni yuqori sinflar uchun variativ o‘quv rejalarining ishlab chiqilganligiga guvoh bo‘lindi. Variativ o‘quv rejalari asosida ta’lim olish o‘quvchiga oliy ta’lim muassasasiga tayyorgarlik ko‘rish, shu jumladan, “Ona tili” fanini chuqurlashtirilgan tarzda o‘rganish imkonini beradi.
Uchinchidan, o‘quv dasturi loyihasi bilan tanishish Respublika ta’lim markazida yangicha yondashuv asosida “Ona tili” fanini o‘qitishning dasturiy-didaktik ta’minoti ishlab chiqilayotganligini ko‘rsatadi. Bu albatta, ijobiy holat. Dasturda “Ona tili”ni o‘qitish konsepsiyasi, maktab bitiruvchilariga “Ona tili” fani bo‘yicha qo‘yiladigan talablar, “Ona tili” fani bo‘yicha o‘quvchilarga sinflar kesimida qo‘yiladigan talablar, “Ona tili” fanini o‘qitish metodologiyasi, o‘quvchilarning ona tilida lingvistik savodxonligini baholash masalalari aniq belgilab berilgan. Shuningdek, mazkur talablar asosida sinflar kesimida o‘quv dasturlari mazmuni ham yoritib berilgan. Xulosa qilish mumkinki, dastur zamonaviy talablar va ilg‘or xorijiy tajribalarni chuqur o‘rganish asosida ishlab chiqilgan. Savol tug‘iladi: asosiy muammo nimada.
Uchinchidan, “Ona tili”ni o‘qitish samaradorligiga erishish uchun uning miqdoriy asoslariga emas, sifatiga e’tibor qaratish maqsadga muvofiq:
– chet tili singari ona tilini o‘rganishda ham til muhiti muhim rol o‘ynaydi. Buning uchun o‘quvchini qurshab turgan muhitda ona tiliga hurmat, bolaning ko‘zi har kuni tushadigan istalgan axborot savodli yozilgan bo‘lishi, ota-onalarning til savodxonligiga e’tibor qaratish zarur;
– ommaviy axborot vositalarida o‘zbek adabiy tilida mediaxabarlar va matnlarning berib borilishini qat’iy nazoratga olish lozim. Ayrim axborot vositalarining savodsizlikni targ‘ib qilayotganligiga ko‘plab misollarni keltirish mumkin. Ommaga taqdim etilayotgan xabarlarning savodsiz yozilishi va tarqatilishini hech qanaqasiga oqlab bo‘lmaydi. Bu holat esa, hozirgi kungacha davom etib kelmoqda;
– “Ona tili” fanini o‘qitish metodikasini rivojlantirishga juda katta mas’uliyat bilan yondashish lozim. Til o‘qitish metodikasining “sayozligi” va “no‘noqligi” uni o‘rganishga juda katta salbiy ta’sir ko‘rsatadi;
– umumiy o‘rta ta’limda o‘qitiladigan har qanday fan doirasida o‘quvchilarning yozma va og‘zaki nutqini rivojlantirish texnologiyasining qo‘llanilishi maqsadga muvofiq;
– umumiy o‘rta ta’lim maktablarining nafaqat ona tili, balki barcha fan o‘qituvchilarida so‘zlashuv emas, adabiy uslubda gapirish malakasini tarkib toptirish lozim. Istalgan fan o‘qituvchisining ona tilida savodli gapirishi va yozishi o‘quvchining grammatik savodxonligiga juda katta ijobiy ta’sir ko‘rsatadi;
– bola o‘zining ona tilida ta’lim olishi zarur. Chunki o‘zining ona tilida savodxon bo‘lgan o‘quvchining chet tillarni ham savodli o‘rganishi kafolatlanadi.
Xulosa shuki, sifatni oshirish haqida o‘ylash, ta’sirchan choralar ko‘rish asosiy masala bo‘lib qolmoqda.
Mavjuda Hasanova,
Oliy Majlis Qonunchilik palatasidagi
O‘zXDP fraksiyasi a’zosi