Ona tili – millat xazinasi hamda dunyoda keng tarqalgan eng ommabop tillar o’ntaligi

2- topshiriq
She’rni ifodali o’qing. Ajratib ko’rsatilgan
so’zlarni tovush-harf tomonidan
tahlil qiling.
Dadil qadam tashlagaysan,
Jahonaro yashnagaysan.
Xalqni baxtga boshlagaysan,
Baxt makonim, O‘zbekiston.

Одноклассники назвали причину поножовщины школьниц в Подмосковье

Причиной конфликта между школьницами, который привел к поножовщине в химкинском лицее №10 (Московская область), стал тот факт, что жертва нападения не хотела дружить со своей обидчицей. Об этом рассказали одноклассники девочек. «Соня (пострадавшая в ходе нападения — прим. URA.RU) не хотела дружить с Мельвирой (обидчица — прим. URA.RU), хотя та настойчиво добивалась этой дружбы. <…>Это так глубоко обидело Мельвиру, что она решила отомстить», — сообщают Вести Московского региона, со слов одноклассников девочек. Также школьники обратили внимание на тот факт, что турникеты на входе в лицей не работают и это позволило пронести нож в учебное заведение. Ранее сообщалось, что в Химках 11-летняя девочка нанесла порядка 50 ножевых ранений своей однокласснице. В настоящий момент девочка находится в тяжелом состоянии, сообщает LIfe . После нападения были возбуждены уголовные дела о покушении на убийство и халатности в отношении должностных лиц учебного заведения, передают Nation News.

Только о важных и ключевых событиях России и мира пишем в Telegram-канале URA.RU. Подпишитесь, жмите на ссылку.

Причиной конфликта между школьницами, который привел к поножовщине в химкинском лицее №10 (Московская область), стал тот факт, что жертва нападения не хотела дружить со своей обидчицей. Об этом рассказали одноклассники девочек. «Соня (пострадавшая в ходе нападения — прим. URA.RU) не хотела дружить с Мельвирой (обидчица — прим. URA.RU), хотя та настойчиво добивалась этой дружбы. <…>Это так глубоко обидело Мельвиру, что она решила отомстить», — сообщают Вести Московского региона, со слов одноклассников девочек. Также школьники обратили внимание на тот факт, что турникеты на входе в лицей не работают и это позволило пронести нож в учебное заведение. Ранее сообщалось, что в Химках 11-летняя девочка нанесла порядка 50 ножевых ранений своей однокласснице. В настоящий момент девочка находится в тяжелом состоянии, сообщает LIfe. После нападения были возбуждены уголовные дела о покушении на убийство и халатности в отношении должностных лиц учебного заведения, передают Nation News.

Ona tili – millat xazinasi hamda dunyoda keng tarqalgan eng ommabop tillar o’ntaligi

Ona tili – millatning ruhi, uning ko’zgusidir. Til – davlat timsoli, mulki. Tilni asrash, rivojlantirish – millatning yuksalishi demakdir. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida davlat tilining maqomi huquqiy jihatdan mustahkamlab qo’yilgan. Ya’ni ona tilimiz mustaqil davlatimizning Bayrog’I, Gerbi, Madhiyasi bilan bir qatorda turadigan, qonun yo’li bilan himoya qilinadigan muqaddas davlat ramzi hisoblanadi.

Bundan roppa-rosa 30 yil muqaddam o’zbek tiliga davlat tili maqomi berilgan edi. Bu o’z davrida tom ma’noda olamshumul voqea bo’lgan edi. Chunki, Beruniy, Ibn Sino, Al Xorazmiy, Alisher Navoiy, Amir Temur, Mirzo Ulug’bek, Bobur Mirzo kabi buyuk siymolarni yetishtirgan xalqning tili yo’qolish arafasiga kelib qolgan edi. Mustaqillikka ilk qadamlar tashlanayotgan davrdayoq birinchi prezidentimiz I.A. Karimov tashabbusi bilan o’zbek tiliga davlat maqomini berish masalasi kun tartibiga qo’yilib, bu ish amalga oshirilgan edi. Shunday qilib, 1989 yil 21 oktyabr sanasida ona tilimiz-o’zbek tiliga davlat maqomi berildi. Bu mamlakatimiz, yurtdoshlarimiz hayotidagi unutilmas, tarixiy voqeaga aylandi.

O’zbek tiliga davlat maqomining berilishi va har yili 21 oktyabrning mamlakatimizda til bayrami sifatida keng nishonlanishi ona tilimizga bo’lgan cheksiz hurmat, ma’naviyatimizga, millatimizga bo’lgan yuksak e’tibor namunasidir.

Til- millat qiyofasining bir bo’lagi, ma’naviy boyligidir. Til nafaqat muomala vositasi – balki xalqning madaniyati, urf-odati, uning turmush tarsi, tarixidir. Turli xalqlarning tillariga hurmat esa o’z navbatida o’zaro tushunishni, muloqotlarga imkon yaratadi.

Fursatdan foydalanib, bugungi maqolamizda dunyoning eng ommabop tillari haqida ham ma’lumotlar berib o’tamiz. Dunyoda 7000 dan ortiq tillar mavjud bo’lib, quyida shulardan eng ommaboplari haqida tanishib o’tishingiz mumkin.

10-o’rin. Fransuz tili – 150 mln odam so’zlashadi

Dunyoning 53 ta mamlakatida fransuz tilida so’zlashiladi, shulardan biri Frantsiya. 150 mln odam bu tilda so’zlashadi. Fransuz tili ko’pgina xalqaro tashkilotlarning rasmiy tili hisoblanadi: masalan, Yevropa Ittifoqi, Xalqaro olimpiya qo’mitasi, BMT va boshqalar.

9-o’rin. Indoneziya tili – 200 mln. odam so’zlashadi

Dunyoning 16 ta mamlakatida, shu jumladan Indoneziyaning o’zida ham Indoneziya tilida so’zlashiladi. Bu til Sharqiy Timor – 13 ming orolchalardan iborat bo’lgan orol mamlakatda ham rasmiy til maqomiga ega.

Indoneziya tili 20-asrning boshlarida malay tili negizida shakllandi va hozirgi kunda malay tilining keng tarqalgan dialekti hisoblanadi.

8-o’rin. Portugal tili – 240 mln. odam soz’lashadi

Portugal tilida dunyoning 12 ta mamlakatida so’zlashadilar. Shi bilan birga u Braziliyaning rasmiy tili ham hisoblanadi.

12 asrda Portugaliya Ispaniyadan mustaqil bo’lib chiqdi va dengiz yo’llari orqali o’z sarhadlarini kengaytira boshladi hamda Braziliya, Angola, Makao, Mozambik, Venesuela kabi mamlakatlarda o’z mustamlakalarini o’rnatdilar. Portugaliyaliklar shu tariqa o’z ona tillarini dunyoda tarqalgan tillardan biriga aylantira oldilar. Portugaliya tili Evropa Ittifoqi va yana boshqa xalqaro tashkilotlarning rasmiy tillaridan biri hisoblanadi.

7-o’rin. Bengaliya tili – 250 mln.odam so’zlashadi

Bengaliya tili Bangladesh va Hindistonning ba’zi shtatlarida muomala vositasi hisoblanadi. Bunda Bangladesh uchun u rasmiy til hisoblansa, Hindistonda u shunchaki ommabopligi bo’yicha ikkinchi o’rinda turadi.

6-o’rin. Rus tili – 260 mln. odam so’zlashadi

Dunyoning 17 ta mamlakatida rus tilida so’zlashadilar. Rus tili Rossiyaning rasmiy tili bo’lish bilan birga Qozog’iston, Belarus, Qirg’iziston hamda Turkmanistonning ham rasmiy tili hisoblanadi. Rus tili shuningdek, Ukraina, Latviya va Estoniyada ham keng, sobiq Sovet Ittifoqi tarkibida kirgan boshqa davlatlarda esa kamroq tarqalgan.

Rus tilui BMT ning oltita rasmiy tillaridan biri bo’lib, Yevropada eng keng tarqalgan til hamda dunyo bo’yicha eng keng tarqalgan slovyan tili hisoblanadi.

5-o’rin. Arab tili – 267 mln. odam so’zlashadi

58 ta mamlakat aholisi arab tilida so’zlashadi. Arab tilida so’zlashuvchilarning eng ko’pi Saudiya Arabistoni, Iroq, Quvayt, Suriya, Livan, Iordaniya va Misrda yashaydilar.

Arab tilining dunyo bo’yicha keng tarqalishining sabablaridan yana biri – bu musulmonlarning muqaddas kitobi Qur’ondir. 1974 yilda esa arab tili BMT ning oltinchi rasmiy tili, deb belgilandi.

4-o’rin. Ispan tili – 427 mln. odam so’zlashadi

Ispan tilida so’zlashuvchi mamlakatlar soni 31 tani tashkil etadi. Ispan tili o’rta asrlarda Ispaniyada shakllandi hamda Buyuk geografik kashfiyotlar davrida dunyo bo’ylab tarqala boshladi. Ispan tili BMT, Yevropa Ittifoqi, Janubiy Amerika millatlari Ittifoqi kabi bir qancha xalqaro tashkilotlarning rasmiy tili hisoblanadi.

3-o’rin. Hindi tili – 490 mln. odam so’zlashadi

Hindiston, Nepal, Bangladesh hamda Pokiston kabi mamlakatlarning aholisi hindi tilida so’zlashadi.

Ko’pchilikning taxminiga ko’ra, yaqin kelajakda ushbu tilda so’zlovchilarning soni yanayam ko’payib, xitoy tilida so’zlashuvchilkardan ham ko’payib ketadi. Biroq bu shunchaki taxmin, xolos. Haqiqatga qanchalik to’g’ri kelishini vaqt ko’rsatadi.

2-o’rin. Ingliz tili – 600 mln. odam so’zlashadi

Ingliz tili dunyoning judayam ko’pgina davlatlarini qamrab olgan. 106 ta mamlakat aholisi ushbu tilda so’zlashadi. Buyuk Britaniyada ingliz tili asosiy va rasmiy til hisoblanadi. Bundan tashqari Hindiston, Irlandiya, Yangi Zelandiya, Kanada va Filippinda o’zlarining ona tillaridan tashqari ingliz tili ham qo’shimcha rasmiy til hisoblanadi.

1-o’rin. Xitoy tili – 1,3 mld. odam so’zlashadi

Xitoy tili Xitoy Xalq Respublikasi, Tayvan va Singapurning rasmiy tili hisoblanadi. Dunyo bo’yicha 1,3 mld odam shu tilda so’zlashadi, shuning uchun u keng tarqalgan dunyo tillari ro’yxatida birinchi o’rinni egallab turibdi.

Xitoy tili dunyodagi eng qiyin til hisoblanadi, lekin shunga qaramay u BMT ning oltita rasmiy tillari qatirodan joy olgan.

Tovush va harf

1993 yildan boshlab o’zbek tili yozuvi uchun lotin
grafikasi asos qilib olindi.
O’qituvchi savod o’rgatish jarayonida o’quvchilarni
tovush va harflar bilan tanishtirishda, ularni tahlil
qilishga o’rgatishda o’zbek tilining fonetik
xususiyatlarini hisobga olishi zarur.
Darsda yangi tovush birinchi marta ajratib, talaffuz
qilingandan so’ng, odatda, shu tovush so’z boshida,
o’rtasida, oxirida kelgan va aniq talaffuz qilinadigan
so’zlar tanlanib, o’quvchilarga talaffuz qildiriladi.

4.

1-sinfda fonetika va grafikani (fonetika yunoncha
phone —tovush; grafika yunoncha grafike — chizuv)
o‘rganishga katta o‘rin beriladi. O‘quvchilar so‘zni
to‘g‘ri talaffuz qilish, bo‘g‘inlarga bo‘lish,
o‘rganiladigan har bir tovushni aytilishi va yozilishini
qunt bilan o‘zlashtirish uchun analiz, sintez,
taqqoslash, guruhlash singari aqliy mashqlarni
o‘qituvchi ko‘rsatmasi asosida muntazam bajaradi.
Shunda ular so‘zlar tarkibidagi tovushlarning tabiati,
o‘zaro ta’siri kabi ayrim boshlang‘ich bilimlarni
egallash malakasiga ega bo‘lishadi.

5.

1)
2)
3)
4)
1-sinfning «Ona tili» darsligida (2-yarim yillikda)
berilgan mashqlar asosida o‘quvchilar so‘zning tovush
tarkibini aniqlashadi, so‘zdagi tovushlarni tartib bilan
aytishga va yozuvda ifoda etishga o‘rganishadi. Shu
tarzda ular o‘zbek alifbosi haqida quyidagicha
ma’lumotga ega bo‘ladilar:
— o‘zbek alifbosida faqat bir nutq tovushini
ifodalaydigan harflar 24 ta;
— ikki harf birikmasi bilan ifodalanadigan nutq
tovushlari —3 ta (sh, ch, ng);
— bir belgi bilan nomi o‘zgargan harflar 2 ta (o—o‘,
g—g‘);
— umumiy harflar soni 29 ta, tovushlar esa 30 ta
(«j» harfi ikki tovushni bildiradi: jajji, jurnal).

6.

Jarangli undoshlar:
b, v, g, d, z, j, j, q y, l, m, n, r, ng
Jarangsiz undoshlar:
p, f, k, t, s, ch, sh, x q, q
Bolalar jufti yo’q jarangli undoshlar so’zning
oxirida kеlganda ham talaffuzi yozilishiga mos
kеlishini bilib olishlari еtarli. Jufti bor jarangli
undoshlar so’z oxirida kеlganda bunday
moslik bo’lmaydi.

7.

O’quvchilar undosh tovushlarning imlosi
yuzasidan quyidagi ko’nikma va malakalarni
hosil qilishi kеrak.
1. Jufti bor jarangli va jarangsiz undosh
tovushlarni ajratish.
2. So’z oxirida kеlgan jufti bor jarangli undosh
tovushning jarangsiz jufti eshitilishini, shuning
uchun bunday so’zni tеkshirish kеrakligini.
3. Undosh tovush unli tovushdan oldin
kеlganda boshqa tovush bilan almashmasligini.
4. Tеkshiruvchi va tеkshiriluvchi so’zdagi
undosh harfni taqqoslash (kitobi-kitob).

8.

Tovush murakkab tushuncha
bo’lgani
uchun boshlang’ich
sinflarda unga ta’rif berilmaydi,
ammo amaliy ishlar olib boriladi.
Bunda yetakchi usul so’zdagi
tovushlarning talaffuzi, so’zning lеksik
ma’nosi, so’zdagi tovushlarning tarkibiga
bog’liqligi ustida kuzatish hisoblanadi.
Masalan: ota-ona, kul-gul.

9.

O’zbek tili yozuvi tovush yozuvi hisoblanadi,
chunki tovush yozuvda harflar bilan ifodalanadi.
1-sinf o’quvchilari quyidagilarni bilib olishlari
lozim:
a) tovushni talaffuz qilamiz va eshitamiz;
b) harfni ko’ramiz, o’qiymiz va yozamiz;
v) harf – tovushning yozuvda
ifodalanadigan belgisi.

10.

2—4-sinflarda ham so‘zni tovush
tomonidan tahlil qilish mashqlari
o‘tkazilib, fonetik bilimlar
takomillashtirib boriladi.
3-sinfda undosh tovushlar
ovozningishtirok etishi yoki ishtirok
etmasligiga ko‘ra, jarangli va jarangsiz
bo‘ladi, deb o‘rgatiladi.

11.

So’zning tovush tarkibi ustida
ishlash savod o’rgatish davridayoq
boshlanadi. Ular so’zni tovush tomondan
tahlil qilishga o’rganadi. Masalan: yoz
so’zida y, o, z; bulut so’zida b, u, l, u, t
tovushlari borligini aytishlari zarur.
Bu esa so’zdagi harflarni tushirib
qoldirmay yozish va to’g’ri talaffuz
qilishga yordam bеradi. So’zning tovush
tarkibi ustida ishlash 2-3-4 sinflarda ham
davom ettiriladi.

12.

Tovushlar 2 guruhga bo’linadi: unli va
undosh tovushlar. Uni o’quvchilarga
tushuntirishda quyidagi bеlgilar hisobga
olinadi:
1. Talaffuz qilinish usuli.
2. Ovoz va shovqinning ishtiroki
3. Bo’g’in hosil qilish xususiyati

13.

Tovush-harf tahlili
O’quvchilar savod o’rgatish davrida tovush, harf haqida
amaliy ko’nikmalarni egallaydilar. 1-2-sinflarda tovushlar
va harflarga oid asosiy bilimlar o’quvchilarning savod
o’rgatish jarayonida o’rgangan amaliy bilimlariga
asoslangan holda olib boriladi. Boshlang’ich sinflarning
dastlabki yillari, 1-2-sinflar tahlilga tayyorlov davri
hisoblanadi. 3-sinfdan boshlab tahlil ishlarini tashkil etish
mumkin. 3-4-sinflarda esa tovushlar va harflarga oid
bilimlar chuqurlashtiriladi, mustahkamlanadi. So’zlarni
tovush-harf tomonidan tahlil qilish takomillashtiriladi.

14.

1-2-sinflarda tovush-harf tomonidan tahlil
dasturning “Tovushlar va harflar”, “So’z”, “Gap”
bo’limlarini o’rganish jarayonida og’zaki va
yozma shaklda o’tkazib boriladi.
3-4-sinflarda “Tovush va harflar” bo’limi
yuzasidan quyi sinflarda o’tilganlar takrorlanadi.
Shu davrda tahlil mashqlarini uyushtirish
mumkin. 3-4-sinflarda tahlil sharoitni hisobga
olgan holda o’quvchilar jamoa bo’lib yoki
mustaqil bajarishlari mumkin

15.

Tovush-harf tahlili ona tili darslarida imlosi
va talaffuzi qiyin so’zlarni o’rgatishda,
yozma ishlar tahlili darslarida ham
uyushtiriladi.
3-4-sinfda yozma ishlar tahlili darslarida
o’quvchilar imloviy xatoga yo’l qo’ygan
so’zlar ustida ishlashda tovush-harf tahlilini
mustaqil ish qilib berish mumkin. Masalan,
o’quvchi diktant yozish jarayonida “Fahm”
so’zida imloviy xatoga yo’l qo’ygan bo’lsa,
shu so’zni tovush-harf tomonidan tahlil
qilish mustaqil ish qilib beriladi.

16.

1-4 -sinflarda tovush-harf
tahlilining vazifasi
1-4 -sinflarda tovush-harf tahlilining
vazifasi so’z tovushlarining tartibini,
ularning xususiyatlarini, tovushlar va
harflar o’rtasidagi munosabatni aniqlash
hisoblanadi. Boshlang’ich sinflarda tovushharf tahlili quyidagi tartibda o’tkaziladi:

17.

Boshlang’ich sinflarda tovush-harf
tomonidan tahlil tartibi quyidagicha:
1. So’zda nechta bo’g’in bor,
nechanchi bo’g’in urg’uli?
2. So’zda nechta tovush va nechta harf bor?
(Tovushlar soni harflar sonidan kam yoki ko’p
bo’lsa, sababini aytish)
3. Unli tovush nechta? Undosh tovush-chi?
4. Har bir tovushni xarakterlash.
Tovush so’zda qaysi harf bilan ifodalangan?

18.

1-sinf uchun tovush-harf tahlil tartibi:
1. So’zni to’g’ri talaffuz qilish.
2. Harflar soni.
3. Tovushlar soni.
4. Unlilar son.
5. Undoshlar soni.
6. Bo’g’inlar soni.
Og’zaki tahlil namunasi.
Daftar – 6 ta tovush, 6 ta harf (d,a,f,t,a,r) bor.
Unli tovushlar: 2 ta (a, a)
Undosh tovushlar: 4 ta (d, f, t, r)
Daftar – ikki bo’g’indan iborat: daf-tar

19.

2-sinfda tovush-harf tomondan tahlil
2-sinfda “Tovushlar va harflar” bo’limini o’rganish
davom ettiriladi. Bu sinfda quyi sinfda o’rganilganlar
takrorlanadi:
jarangli va jarangsiz undosh
tovushlar, ularni harf bilan belgilash, so’z oxiridagi
jarangli tovushlarningjarangsiz jufti eshitilishi,
ba’zi so’zlarning talaffuzida undoshlarning tushib
qolishi haqida nazariy bilimlar beriladi, amaliy
ko’nikmalar hosil qilinadi.
3-4-sinflarda esa tovushlar hva harflarga oid bilimlar
chuqurlashtiriladi,mustahkamlanadi.

20.

2-4-sinflarda tovush-harf tomondan tahlil
tartibi:
1. So’zni to’g’ri talaffuz qilish.
2. So’zdagi tovushlar va harflar soni.
3. Unli tovushlar soni.
4. Undoshlar tovushlar soni.
5. Jarangli undoshlar.
6. Jarangsiz undoshlar.
7. So’zdagi bo’g’inlar soni.

21.

4-sinf darsligidagi 103-mashq
4-sinf darsligidagi 103-mashqda
“qaldirg’och” so’zini tovush-harf tomondan
tahlil qilish so’ralgan va quyidagi
namuna berilgan:
Tovush-harf tahlili tartibi.
Zag’cha (zag’cha) – 5 ta tovush,
4 – ta harf, 1 – harf birikmasi.
Unli tovushlar: a, a.
Undosh tovushlar: z, g’, ch.
Jarangli undoshlar: z, g’.
Jarangsiz undosh: ch.

22.

Tahlil namunasi: “Kitob” so’zi
1. So’zda ikki bo’g’in bor. Ikkinchi bo’g’in –
urg’uli: ki-tób.
2. So’zda beshta tovush, beshta harf bor.
3. So’zda ikki unli tovush, uch undosh tovush bor.
4. k – undosh, jarangsiz, k harfi bilan ifodalangan
i – unli tovush, i harfi bilan ifodalangan
t – undosh tovush, jarangsiz, yozuvda t harfi bilan
ifodalangan
o – unli tovush, o harfi bilan ifodalangan.
b – undosh tovush, jarangli, b harfi bilan
ifodalangan

23.

Tahlil namunasi: “Sahifa” so’zi.
So’zda uchta bo’g’in bor: sa-hi-fa
So’zda oltita tovush, oltita harf bor.
So’z uch unli tovush, uch undosh tovushdan iborat.
s – undosh tovush, jarangsiz, s harfi bilan
ifodalangan.
a – unli tovush, a harfi bilan ifodalangan,
h – undosh tovush, jarangsiz,yozuvda
h – harfi bilan ifodalangan.
i-unli tovush, i harfi bilan ifodalangan.
f undosh tovush, jarangsiz, f harfi bilan
ifodalangan.

24.

Og’zaki tahlil namunasi:
Tong so’zida 3ta tovush,
2ta harf (t,o, )
1 ta harf birikmasi (ng) bor.
Unli tovushlar: 1ta (o)
Undosh tovushlar: 2ta (t, ng)
Jarangli undoshlar: 1ta (ng)
Jarangsiz undoshlar: 1ta (t)
Tong so’zi bir bo’g’inli.

25.

Tovush-harf tomonidan to’liq bo’lmagan tahlil
Tovush-harf tomonidan to’liq bo’lmagan
tahlildan so’zning yozilishini tushuntirishda
ham, orfoepik to’g’ri talaffuzni o’rgatish
maqsadida ham foydalaniladi. Masalan,
maktab so’zi oxirida b undoshi p tarzida
talaffuz qilinadi, jufti bor undosh,
tekshiramiz: maktabim – maktab, b harfi
yoziladi.

26.

Izohli diktant
Tovush-harf tomonidan tahlil qilishda izohli
diktantda ham o’rgatiladi.
Izohli diktant o’quvchilarning qobiliyatiga qarab
ikki xil o’tkaziladi. O’quvchi, odatda,
o’qituvchining ko’rsatmasi bilan ma’lum so’zning
yozilishini diktant yozishdan oldin yoki keyin
izohlaydi. So’zning yozilishini bo’g’in-tovush,
tovush-harf tomondan tahlil qiladi, unga qoidani
tatbiq etadi. Bu diktantda o’quvchilar qoidalarga
oid so’zlarning tagiga chizadilar.

27.

Masalan:“Odob –inson ziynati”
Odob : O-dob. Ikki bo’g’in. Birinchi
bo’g’inida o; ikkinchi bo’g’inida d, o, b
tovushlari bor. Oxirgi b tovushi p tovushi
tarzida talaffuz qilinadi. Unda b yoki p
tovushini ifodalovchi harfning yozilishini
tekshirib aniqlaymiz. Buning uchun so’z
oxiriga i tovushini qo’shamiz va aytamiz:
odobi. b tovushi yozilar ekan” kabi
izohlanadi.

28.

Quyida tovush-harf tomonidan
tahlil qilish uchun materiallar havola
qilinadi.
1- topshiriq
Istiqlol so’zini tahlil qiling.

29.

2- topshiriq
She’rni ifodali o’qing. Ajratib ko’rsatilgan
so’zlarni tovush-harf tomonidan
tahlil qiling.
Dadil qadam tashlagaysan,
Jahonaro yashnagaysan.
Xalqni baxtga boshlagaysan,
Baxt makonim, O‘zbekiston.

30.

3- topshiriq
Nuqtalar o’rniga tushirib qoldirilgan harflarni
qo’yib, so’zlarni ko’chiring.
Ajratib ko’rsatilgan so’zlarni yozma tovushharf tomonidan tahlil qiling.
Ozo. , odo.li, muro. , ziyna. , i.rok.

31.

4- topshiriq
Yonma-yon kelgan bb, ll undoshlar
qatnashgan 4 ta so’z topib yozing
Ulardan ikkitasini tovush-harf tomonidan
tahlil qiling.

32.

2-4-sinf o’quvchilarini tovush-harf tomonidan
tahlilga o’rgatishda quyidagi jadvaldan foydalanish ham
mumkin.

33.

Chiroyli
Tovush Harf
7 ta
Unli harf
6 ta 3 ta
1 ta i,o,i
harf
birikmasi
Undosh
harf
Jarangli
Jarangsiz Bo’g’in
undoshlar undoshlar
4 ta
r,y,l
Ch,r,y,l
Ch
3 ta
chi-roy-li

34.

shamol
Tovush Harf
5 ta
Unli harf
4 ta 2 ta
1 ta a,o
harf
birikmasi
Undosh
harf
Jarangli
Jarangsiz Bo’g’in
undoshlar undoshlar
3 ta
sh,m,l
m,l
sh
2 ta
Sha-mol

35.

shodlan
Tovush Harf
6 ta
Unli harf
5 ta 2 ta
1 ta o,a
harf
birikmasi
Undosh
harf
Jarangli
Jarangsiz Bo’g’in
undoshlar undoshlar
4 ta
Sh,d,l,
n
d,l,n
sh
2 ta
Shod-lan

36.

keling
Tovush Harf
5 ta
Unli harf
4 ta 2 ta
1 ta e,i
harf
birikmasi
Undosh
harf
Jarangli
Jarangsiz Bo’g’in
undoshlar undoshlar
3 ta
K,l,ng
l,ng
k
3 ta
Ke-ling

Kollej va texnikumlardagi oyliklar maktablardagi oyliklarga yetkaziladi

Davlat dasturi loyihasidan budjet xodimlarining oyliklari haqidagi rejalar deyarli o‘rin olmagan. Faqat professional ta’lim muassasalaridagi oylik maoshlarni umumta’lim maktablaridagi maoshlarga tenglashtirish nazarda tutilgan.

2023 yilgi davlat dasturiga oid farmon loyihasining 8-bandi ta’lim sohasiga taalluqli.

Unga ko‘ra, 2023 yil 1 sentabrdan boshlab har bir tuman (shahar)ning bittadan umumiy o‘rta ta’lim muassasasida o‘quvchilarni ikkita xorijiy til va bitta kasb-hunarga o‘rgatish amaliyoti bosqichma-bosqich yo‘lga qo‘yiladi.

Natijada, 76 ta maktabda fransuz tili, 76 tasida nemis, 37 tasida ingliz, 10 tasida koreys, 6 tasida xitoy va 3 tasida yapon tillari ikkinchi xorijiy til sifatida o‘qitiladi. Shuningdek, o‘quvchilar 10-sinfdan boshlab 64 ta ishchi kasb, 21 ta sohada tadbirkorlikka, 10 ta IT va “kreativ industriya” yo‘nalishidagi kasblarga o‘rgatiladi. Ushbu jarayonga yoshlar yetakchilari va hududdagi taniqli tadbirkorlar jalb qilinadi.

2023/2024 o‘quv yilidan boshlab bosqichma-bosqich umumiy o‘rta ta’lim muassasalarida yangi o‘quv dasturlari amaliyotga kiritiladi. Bunda:

• umumiy o‘rta ta’lim muassasalarining 1–4 sinflarida o‘quvchilarni ilg‘or xorijiy tajriba asosida ishlab chiqilgan darsliklar bo‘yicha o‘qitish;
• 5–9-sinflarda o‘quvchilarga umumta’lim fanlaridan tayanch bilimlar berish;
• 10–11-sinf o‘quvchilarining qiziqish va qobiliyatiga mos bo‘lgan ixtisoslashgan dasturlar asosida bilim berish amaliyoti joriy qilinadi.

Bunda, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini jamoa bo‘lib ishlash, muloqot qilish, kreativ va tanqidiy fikrlash ko‘nikmalari asosida o‘quvchini mantiqiy fikrlashga, o‘z fikrini ifoda eta olishiga va darslarda erkin muhitni shakllantirishga e’tibor beriladi.

10–11-sinflarda 14 ta majburiy fanlardan haftalik yuklama 31 soatni tashkil etadi. Takomillashtirilgan o‘quv reja asosida 8 ta majburiy fan va 2 ta tanlov fan (kimyo-biologiya, matematika fizika, tarix-huquq, ona tili va adabiyot-chet tili) tanlash imkoniyati yaratiladi.

2023/2024 o‘quv yilidan boshlab respublikaning barcha viloyatlari va Toshkent shahrida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini bepul ovqat bilan ta’minlash yo‘lga qo‘yiladi.

Joriy yilda bepul ovqat berish tizimi bilan 2,5 mln nafar o‘quvchi qamrab olinadi. Buning uchun 2,7 trln so‘mga yaqin mablag‘ ajratiladi. 2022 yilda Qoraqalpog‘iston Respublikasi va Xorazm viloyatlarida ushbu tizim bilan 273 ming nafar o‘quvchi qamrab olingan.

Maktabgacha ta’lim qamrovini kengaytirish maqsadida, 2023 yil 1 apreldan boshlab:

• yangi davlat maktabgacha ta’lim tashkilotlari faoliyatini ko‘p kvartirali uylarning noturar qavatlarida yoki yakka tartibda qurilgan uy-joylarni sotib olish va keyinchalik ularni rekonstruksiya qilish, ta’mirlash hamda jihozlash orqali tashkil etishga ruxsat etiladi;
• davlat-xususiy sheriklik loyihasi doirasida ijaraga berilgan yer uchastkasida nodavlat maktabgacha ta’lim tashkiloti binosini qurgan xususiy sherikka ushbu binoni mazkur loyiha uchun bank kreditlari bo‘yicha garovga qo‘yishga oid cheklovlar bekor qilinadi.
• 2023/2024 o‘quv yilidan boshlab davlat grantlari kollej va texnikumlarning dual ta’lim shakli bo‘yicha ham ajratiladi. Joriy yilda dual ta’lim shakli bo‘yicha davlat granti asosida kamida 5,7 ming nafar o‘quvchi qabul qilinadi.

Dual ta’lim shaklida o‘quvchi professional ta’lim muassasasida nazariy bilimlarni oladi va bir vaqtning o‘zida ishlab chiqarish korxonasida mehnat faoliyatini amalga oshirib, amaliy ko‘nikmalarini mustahkamlaydi (Germaniya, Shveytsariya, Avstriya tajribasi).

2023 yil 1 sentabrga qadar Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahrida malakali xorijiy ekspertlarni jalb qilgan holda Yevropa kasbiy ta’lim va kasbga o‘qitish sifatini ta’minlash tizimi talablariga to‘liq javob beradigan 1 tadan namunaviy professional ta’lim muassasalari faoliyati yo‘lga qo‘yilishi mumkin.

Namunaviy profta’lim muassasalari Yevropa Ittifoqi Komissiyasi, Germaniyaning Xalqaro hamkorlik jamiyati (GIZ), KFV banki, Shveytsariyaning O‘zbekistondagi elchixonasini, Koreyaning “YeDsF” fondi bilan birgalikda tashkil etiladi.

Ushbu muassasalar faoliyatiga zamonaviy standartlarni joriy qilish uchun ularga o‘quv reja va dasturlarni, ta’lim shakli va muddatini mustaqil belgilashga ruxsat etiladi. Shuningdek, har bitta muassasaga 4 nafardan xorijiy ekspertlar jalb etiladi.

2023 yil 1 apreldan boshlab, professional ta’lim muassasasi pedagoglarining bazaviy tarif stavkalari mos ravishda umumiy o‘rta ta’lim muassasasi pedagoglarining bazaviy tarif stavkalariga tenglashtiriladi.

Shu sanadan e’tiboran, professional ta’lim muassasasi birinchi va ikkinchi malaka toifasiga ega bo‘lgan, malaka toifasiga ega bo‘lmagan oliy ma’lumotli hamda oliy ma’lumotga ega bo‘lmagan ishlab chiqarish ta’limi ustalarining bazaviy tarif stavkalari tegishincha umumiy o‘rta ta’lim muassasasi birinchi va ikkinchi malaka toifali o‘qituvchisi, oliy ma’lumotli o‘qituvchisi hamda o‘rta maxsus ma’lumotli o‘qituvchisining bazaviy tarif stavkalariga tenglashtiriladi.

Ushbu maqsadlarga joriy yilda 139 mlrd so‘m yo‘naltiriladi.

Avvalroq Maktabgacha va maktab ta’limi vazirligi 2023 yilda bog‘chalardagi pedagoglarning maoshlari umumta’lim maktab o‘qituvchilarining lavozim maoshlariga tenglashtirilishini e’lon qilgandi. Lekin bu yangilik davlat dasturi loyihasiga kiritilmagan.

Nodavlat ta’lim tashkilotlari tarmog‘ini kengaytirish, sohada litsenziyalash va ruxsat berish tartib-taomillarini soddalashtirish maqsadida 2023 yil 1 avgustga qadar:

• nodavlat ta’lim tashkilotlari faoliyatini tashkil qilishda ularning elektron kutubxonasi, axborot-resurs markazlari, o‘qituvchilarning toifalari, bir sinfda ta’lim oluvchilarning maksimal soniga qo‘yilgan talablar yengillashtiriladi;
• nodavlat ta’lim tashkilotlariga sport zali va talabalar dam olish joylarini ularga ijara va bepul foydalanish huquqi asosida tegishli bo‘lgan binolarda ham tashkil etishga ruxsat beriladi.

Natijada, ortiqcha va asossiz cheklovlar bekor qilinishiga erishiladi va xususiy maktablar soni hozirgi 334 tadan (umumiy ulushning 3 foizidan) sezilarli oshiriladi.

Masalan, hozirgi talablar bo‘yicha litsenziya talablariga muvofiq xususiy maktablarni tashkil qilish uchun:

• bitta sinfdagi ta’lim oluvchilarning maksimal soni 1–4-sinflarda – 20 nafardan, 5–9-sinflarda – 24 nafardan, 10–11-sinflarda – 20 nafardan oshmasligi lozim. Davlat maktablari uchun bu talab 30 nafarni tashkil qiladi;
• kamida 30 ta kompyuter texnikasi bilan jihozlangan elektron kutubxonasi, kamida 5 ta kompyuter texnikasi, skaner va nusxa ko‘chirish apparati bilan jihozlangan axborot-resurs markazi, o‘z stadioni (o‘yin maydoni) va dam olish joylari bo‘lishi kerak;
• o‘qituvchilarning 30 foizi – mutaxassislar, 30 foizi – ikkinchi, 30 foizi – birinchi va 20 foizi – oliy malaka toifali bo‘lishi lozim.