Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining ona tili o‘qituvchilariga ochiq xat

1-topshiriq. Gaplarni o ‘qing va shevaga oid birliklarning nima maqsaddaqo‘llanganligini izohlashga harakat qiling.

11-sinf ona tili (34 soat, B1+: 34 soat) O‘quvchilarda shakllantiriladigan tayanch kompetensiya elementlari: Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi

1. Gap bo`laklarining odatdagi tartibi qaysi qatorda qo`llangan?

A. Gulga to`lsin bu yorug` dunyo.

B. Muhabbat husndir har bir insonga.

D. Dugonam osongina qutulgani uchun behad quvondi.

E. Siz yoqqansiz menga hamisha.

2. Gap bo`laklarining o`zgargan tartibi qaysi qatorda qo`llangan?

A. O`z kasbini sevmagan baxtiyor bo`lmaydi.

B. Mehnat sharafli yakun bilan fazilatlidir.

D. Nega lablarimda kezar tabassum.

E. Temirchi qo`shnimizning bu jasorati meni hayratga soldi.

III.Yangi mavzu bayoni.

Darslikdagi 1-topshiriq bajariladi.

Topshiriq. Insho haqidagi fikrlaringizni bayon qiling. Inshoning tarkibiy tuzilishi, insho matnida fikming mantiqiy izchillikdagi bayoni borasida bahslashing.

Bilib oling:

Nutq mantiqiyligining buzilishi matn sintaksisi sathida, ya’ni gaplarning o‘zaro mazmuniy-sintaktik bogianishidagi kamchiliklar natijasida ham yuzaga keladi. Ma’lumki, matn tarkibidagi gaplar bir-biri bilan bog`langan bo‘ladi, shunga ko’ra bog’li nutq tushunchasi mavjud. Matnda bog‘lilikning quyidagi uch jihatini farqlash maqsadga muvofiq:

1. Mazmuniy bog‘lilik. Bunday bog‘lilik abzas va mustaqil gaplarni bogiovchi leksik-grammatik vositalar (leksik takrorlar, ko‘rsatish, 3-shaxsdagi kishilik olmoshlari kabi)ning qo‘llanishi orqali namoyon bo‘ladi.

2. Mantiqiy bog`lilik. Bunday bog`lilik gaplar, abzaslar o‘rtasidagi mantiqiy munosabatlarning funksional-sintaktik vositalar (demak, shunday ekan, shunday qilib, bundan tashqari, xullas kabi kirish so‘zlar, yuqorida, quyida, endi, bundan keyin kabi so‘z va so‘z shakllari, va, hamda, ammo, lekin, biroq kabi bog‘lovchilar va sh. k.) orqali ifodalanishida namoyon bo‘ladi.

3. Kompozitsion bog‘lilik. Bunday bog‘lilik qayd etmoq lozimki, aniqki, ta’kidlamoq joizki, yuqorida aytib o’tilgani kabi tarzidagi sintaktik qurilmalar yordamida ifodalanadi.
Darslikdagi 47-mashq sharti asosida bajariladi. Matndagi abzaslar aniqlanadi, mazmuniy, mantiqiy, kompozitsion bog`liqliklar tushuntiriladi.
IV. Yangi mavzuni mustahkamlash

Mavzuni mustahkamlash uchun darslikdagi 48-mashq sharti asosida bajariladi. Bahs-munozara o`tkaziladi.

V . Darsni yakunlash.

Bildirilgan fikrlar tinglanadi, to`ldiriladi va qo`shimchalar kiritiladi.

Dars davomida faol ishtirok etgan o`quvchilar baholanadi

VI. Uyga vazifa. Darslikdagi 49-mashq.

49-mashq. Demak, shunday ekan, shunday qilib, bundan tashqari, xullas kabi kirish so‘zlar, yuqorida, quyida, endi, bundan keyin kabi so‘z va so‘z shakllari, va, hamda, ammo, lekin, biroq kabi bog`lovchilar, qayd etmoq lozimki, aniqki, ta’kidlamoq joizki, yuqorida aytib o‘tilgani kabi tarzidagi sintaktik qurilmalarni ishtirok ettirib matn tuzing, bu vositalarning matn kompozitsiyasidagi o‘rniga diqqat qiling.

Sana __ ________

11-sinf ona tili

Matn, mazmuniy sintaktik bog`lanish, kompozitsion bog`liqlik.

Tarbiyaviy:o`quvchilarni ota-bobolarimiz hikmatiga ehtirom ruhida tarbiyalash.

Tur:bahs-munozara.

Shakl:savol-javob.

Vosita:darslik yoki elektron darslik, “Otalar so`zi”, Sh.Rahmatullayevning “O`zbek tilining izohli, frazeologik lug`ati” kitoblari. Mavzuga oid ko`rgazmalar, tarqatma materiallar.

Nazorat: o`quvchilarning darsdagi faoliyati kuzatiladi.

Nutqiy kompetensiya elementlari

Nutqning mazmuniy, mantiqiy kompozitsion bog`liqligini farqlay oladi

Lingvistik kompetensiya elementlari:

Matn tarkibidagi gaplarni bir-biriga bog`lay oladi, so`zlarni nutq uslublariga mos ravishda qo`llay oladi

Darsning oltin qoidalari belgilanadi.

2. 50-mashq bajariladi

1.Testlar bilan ishlash.

Darsning borishi:

I.Tashkiliy qism.

1. Sinf davomatini aniqlash.

2. Qisqa nazorat (test sinovi).

II.O`tilgan mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar bilan ishlash Jadval bilan ishlash

Mantiqiy bog`lovchi vositalarni jadvalga joylashtiring:

III.Yangi mavzu bayoni (davomi)

50-mashq. «Qalam» matnini o‘qing. Undagi mantiqiylik sifati vakompozitsiyayaxlitligini tushuntirishga harakat qiling.

Yo‘l-yo‘lakay bo‘lsa-da, tilimizning boyligini ko‘rsatish maqsadida «qalam» so‘zining ko‘chma ma’nolariga to‘xtalib, bir necha misol keltiramiz. Masalan, «qalam ahli» — yozuvchi va shoirlar, jurnalist va olimlar. «Qalami ojiz» — fikrini yaxshi ifodalay olmaydigan. «Qalami o‘tkir» — fikrinita’sirchan qilib yoza oladigan. «Qalamqosh» yoki «qoshi qalamlar» — uncha egilmagan qop-qora, chiroyli qoshli suluv. (A. Ibrohimov)

IV. Yangi mavzuni mustahkamlash

Mavzuni mustahkamlash uchun darslikdagi Sh.Rahmatullayevning “O`zbek tilining izohli frazeologik lug`ati” dan olingan iboralar izohi ustida ishlanadi:

Sh. Rahmatullayevning «O‘zbek tilining izohli frazeologik lug‘ati»dan olingan quyidagi iboralarning izohlarini esda tuting. Ularishtirokida gaplar tuzing.

Podadan oldin chang chiqarmoq Ro‘yobga chiqishi aniq bo`lmagan narsa haqida hovliqmalik bilan vaqtidan ilgari gapirib yurmoq.

Varianti: podadan avval chang chiqarmoq. Ma ‘nodoshi: to‘ydan ilgarinog‘ora qoqnmq.

Sirkasi suv ko`tarmaydigan. Tanqidga mutlaqo chidamaydigan.
V . Darsni yakunlash.

Bildirilgan fikrlar tinglanadi, to`ldiriladi va qo`shimchalar kiritiladi.

Dars davomida faol ishtirok etgan o`quvchilar baholanadi
VI. Uyga vazifa. Darslikdagi 51-mashq.

51-mashq. «Men nechun sevaman O‘zbekistonni?» mavzusida insho yozing. Unda mazmuniy, mantiqiy va kompozitsionbog`lilikni ko‘rsatadigan vositalarning ishtirokiga alohidadiqqat qiling.

Sana __ ________

11-sinf ona tili

Tarbiyaviy:o`quvchilarnikomillikka, barkamollikkaundashorqaliulargaaxloqiytarbiyaberish, milliyan’analargahurmatruhidatarbiyalash.

Tur: yangi bilimlarni bayon qilish va mustahkamlash

Jihoz: Sh.Rahmatullayevning “O`zbek tilining izohli, frazeologik lug`ati”,

N. Mahmudov va Y. Odilovning ≪O`zbek tili enantiosemik so’zlarining izohli lug’ati≫ kitoblari. Mavzuga oid ko`rgazmalar, tarqatma materiallar.

Nazorat: o`quvchilarning darsdagi faoliyati kuzatiladi.

O`z ustida mustaqil ishlash kompetensiyasini rivojlantirish.

Qo`shimcha adabiyotlar bilan ishlash, internet ma’lumotlari yordamida o`z bilimini muntazam oshirib boorish qobiliyatini shakllantirish.

Lingvistik kompetensiya elementlari.

Adabiy til me’yori va umumxalq tili o`rtasidagi umumiy va xususiy jihatlarni farqlay olish, yozma nutqda adabiy til me’yoriga to`la amal qilish, til elementlarni nutq uslublari doirasida to`g`ri qo`llash qobiliyatini shakllantirish.

Kun hikmati:Ona tabiatni asraylik!

2. Uy vazifasi nazorati

2. 1-topshiriq hamda 52-mashqlar bajariladi.

2. Izohli lug`at bilan ishlash

3. Tarqatma materiallar asosidasavol-javob

4.Mavzuga doir testlar bilan ishlash.

VI bosqich. Dars yakuni va baholash

O`quvchilarning dars davomidagi ishtroki hisobga olinib reyting ballari e’lon qilinadi.

I.Tashkiliy qism.

1.Sinf davomatini aniqlash.

2.Kun yangiliklari haqida suhbat.
II.O`tilgan mavzu yuzasidan topshiriqlar bilan ishlash.

Uy vazifasi nazorati o`tkaziladi.

Aqliy hujum:UMUMXALQ TILI deganda nimani tushunasiz?

Savol yuzasidan o`quvchilar fikri tinglanadi va umumlashtiriladi.
III.Yangi mavzu bayoni.

Yangi mavzu bayoni darslikdagi topshiriq asosida tushumtiriladi.

Nutqning sofligi. Nutqning sofligi deganda, eng avvalo, uning adabiy tilning leksik me’yoriga muvofiq kelish-kelmasligi tushuniladi. Darhaqiqat, madaniy nutq o`zbek adabiy tili talablariga mos holda tuzilishi, turli til, qayri adabiy til unsurlaridan holi bo`lishi kerak. Nutqning sofligiga putur yetkazuvchi lisoniy unsurlar, asosan, dialektizmlar va varvarizmlardir. Nutq so`zlovchi yoki yozuvchi tomonidan shakllantirilgan matnning tashqi ko`rinishi bo`lib, u faqatgina tilga bog`liq hodisa sanalmasdan, u ham ruhiy, ham estetik hodisadir. Shuning uchun unga namunaviy nutq sifatida baho berilganda tinglovchi va kitobxonga ko`zda tutilgan maqsadning, aytilmoqchi bo`lgan muddaoning to`liq borib yetishi, ularga ma’lum ta’sir o`tkazishi nazarda tutiladi hamda bu vazifalarning amalga oshirilishida nutq oldiga ayrim talablar qo`yiladi. Bu talablar grammatik jihatdan nutqning to`g`ri bo`lishini, so`zlar ko`zlangan ma’noni aniq aks ettirishini, chiroyli, yorqin va ta’sirchan bo`lishini taqozo qiladiki, ular nutqning asosiy xususiyatlari sifatida qaraladi. Nutq haqidagi ta’limot – ortologiya ana shu sifatlarni o`rganish bilan shug`ullanadi. Qadimgi davrlarda ham nutqning bu jihatlariga alohida e’tibor berib kelishgan. Masalan, rimliklar namunaviy nutqning sifatlarini o`zida aks ettiruvchi qoidalar ishlab chiqishgan. Mashhur notiq Siseron fikricha, aniqlik va tozalik nutq uchun shunchalik zarurki, ularni asoslab o`tirishning ham hojati yo`q. Ammo notiq tinglovchilarni o`ziga jalb qilishi uchun bu sifatlar hali yetarli emas. Buning uchun nutq jozibador bo`lishi ham kerak. Notiq Dionis Galikarnas esa nutqda maqsadga muvofiqlikni muhim deb hisoblagan. XV – XVI asr O`rta Osiyo ma’naviyatining yirik vakili hisoblangan Mavlono Husayn Voiz Koshifiy ham «Futuvvatnomai sultoniy» asarining «Tariqat ahlining odobi» deb nomlangan beshinchi bobida nutqning bu fazilatlari haqida muhim tezislarni ilgari surgan. Xullas, ma’naviyati va madaniyati shakllangan xalqlar uchun notiqlik san’ati inson faoliyatida muhim omillardan sanalgan hamda asosiy e’tiborni nutqning yaxshi bo`lishiga qaratgan o`z nazariyotchilari ham bo`lishgan.Agar nutq ma’lum vaziyat va shart-sharoitlarda amalga oshirilishini nazarga olinsa, bunda joy, vaqt, mavzu va muloqot jarayonining maqsadi kabi omillar katta ahamiyatga ega bo`ladi. Aytilganlarni qisqacha umumlashtiradigan bo`lsak, nutqning asosiy xususiyatlari sifatida quyidagilarni belgilash lozim bo`ladi: to`g`rilik, aniqlik, mantiqiylik, ta’sirchanlik, obrazlilik, tushunarlilik va maqsadga muvofiqlik. Quyida ular haqida qisqacha ma’lumotlar beriladi

1-topshiriq. Berilgan gaplarni o ‘qing, nutqning sofligi sifatiga puturyetkazgan vositalarni aniqlang.

1. Sizlarnikidaqa situatsiyada har qanday bola ham bunday natijalargaerisholmaydi. (Jurnaldan) 2. Viktorinaga qatnashish jarayonida bir g‘oyatag‘ildi. (Gazetadan)

52-mashq. Gaplarda nutqning sofligiga ta’sir qilayotgan birliklarnianiqlang va ularga izoh bering.

1. Hamqishloqlaming bu bolaga ichlari achir, xudo bergan birginao‘g‘ilni shunchalik qiynab qo‘yganlari uchun orqavarotdan uning ota-onasinitanirdilar. (N. Abdiyeva) 2. Qonun loyihasiga ko‘ra, energetik ichimliklarnio ‘n sakkiz yoshga to ‘lmagan shaxslarga realizatsiya qilish fuqarolarga engkam ish haqining besh baravaridan o ‘n baravarigacha miqdorda jarima solishgasabab bo’lishi mumkin. (Gazetadan) 3. Maktabimizda yuqori sifatgaega ≪smart-class≫ tashkil qilindi. (M. Najmiddinova) 4. Shundan buyonmundial saralashidagi omadsizlik termamizni tark etmayapti. (Gazetadan)5. Bu yerda esa overtaymlarsiz ish bitmadi: 2:2 ko‘rinishidagi durangdanso‘ng bolqonliklar hal qiluvchi golni urishdi. (Gazetadan) 6. Bu nutq

matbuotga chiqishiga qadar esa Messi o‘zi uchun odatiy shedevr golurishga ulguradi. (Gazetadan) 7. Tez orada hammaning og‘ziga tushgan15 yoshli vunderkind bilan uchrashdi. (Gazetadan)

Mashq guruhlarda og’zaki bajariladi.

Mustaqil ish: Venn diogrammasi yordamida adabiy til meyori va umumxalq tili o`rtasidagi umumiy va xususiy jihatlarni ko`rsating.

Adabiy til me’ yori Umumxalq tili

53-mashq. Matnni o‘qing. ≪Ishlamaydigan≫ yoki parazit so‘zlarningnutq sofligiga zarari haqida fikrlashing.

IV Mustahkamlash. Mavzu savollar asosida mustahkamlanadi. Mavzu yuzasidan testlar bilan ishlanadi.
Yuqoridagi mashqda nutq sofligini buzuvchi kinoya bilan qo`llangan so`zlarning ishlatilish uslubiga e’tibor beriladi.
54-mashq. Matnni o ‘qing va qahramon nutqidagi shu so‘zining qanday ma’no tashiyotgani yoki tashimayotganini izohlang.

Xo‘jayin, shu, shu, desangiz. Shu. bizdi mashina dovonning naryog‘ida,

shu, radiatori teshilib, shu, qolib ketibdi.

— Qanaqa mashina? – dedi hayron bo‘lib Mirvali.

— Hozir Toshkent tomondan, shu. kelayotgan, shu, bir ≪Jiguli≫ garajgakelib shundoq dedi.

— Qanaqa mashina, deb so‘rayapman.

— Shu. asalchining yukini Toshkentga, shu, olib ketgan mashina,

—Nega menga aytasan, garaj mudiriga ayt.

— Shu, xotini to ig ‘o q tutib, shu, kasalxonaga olib ketgandi.

— Bo‘pti, bosh mexanikka ayt.

Qorovul shu deb yana nimadir demoqchi edi; Mirvali qo‘l siltab,≪ketaver≫ ishorasini qildi. (Said Ahmad)

Mashq mustaqil ish sifatida bajariladi.
Sh. Rahmatullayevning ≪O‘zbek tilining izohli frazeologik lug‘ati≫dan olingan quyidagi iboralarning izohlarini esda tuting. Ularishtirokida gaplar tuzing.
Soyasiga ko‘rpacha solmoq Izzat-hurmat qilishni me’yoridan o’tkazib yubormoq. Varianti: soyasiga ko‘rpacha yozmoq; soyasigako‘rpacha to‘shamoq.O‘xshashi: boshiga ko‘tarmoq.

Tinkasi qurimoq Toliqmoq, darmonsizlanmoq. Varianti: tinka-madoriqurimoq.

M a ’nodoshi: holdan toymoq; holdan ketmoq.
1. Nutqning sofligi nima va u qanday mezonlar bilan belgilanadi?

2. So‘zlovchining madaniy saviyasi uning nutqida aks etadimi?

3. Nutqning sofligiga putur yetkazadigan unsurlami aytib bering.

4. Nutqning sofligini buzuvchi ≪ishlamaydigan≫ so‘zlarga misollar keltiring.

5. Idoraviy so‘z va iboralarni tavsiflang.
V. Darsni yakunlash.Dars davomida faol ishtirok etgan o`quvchilar baholanadi.
VI. Uyga vazifa55-mashq.O‘zingiz yashayotgan hudud shevasiga mansub beshta so’ztoping, ularni adabiy tildagi muqobillari bilan birga yozing.Ular ishtirokida gaplar tuzing.

Sana __ ________

11-sinf ona tili

Tarbiyaviy: o`zaro hurmat ko`nikmalarini rivojlantirish

Shakl: yozma nazorat

Vosita: Darslik yoki elektron darslik, test materiallari

Nazorat: o`quvchilarning darsdagi faoliyati kuzatiladi.

Lingvistik kompetensiya elementlari.

Nazariy bilimlarni amalda qo`llay oladi.

Oz so`zla, ko`p tingla.

Qisqa savol-javob asosida takrorlash

VIbosqich. Uyga vazifa berish

Mustaqil o`qish, takrorlash

Darsning borishi:

I.Tashkiliy qism.

Sinf davomatini aniqlash.

II. O`tilgan mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar bilan ishlash

Uyga vazifalar nazorati.

Qisqa savol-javob asosida o`tilganlarni takrorlash.
III. Yangi mavzu bayoni

Test materiallari tarqatiladi. Testlar bilan ishlanadi.

IV . Darsni yakunlash.

Bildirilgan fikrlar tinglanadi, to`ldiriladi va qo`shimchalar kiritiladi.

V. Dars davomida faol ishtirok etgan o`quvchilar baholanadi

VI. Uyga vazifa. Mustaqil o`qish va takrorlash.
_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Sana __ ________

11-sinf ona tili

Tarbiyaviy: o`quvchilarni komillikka, barkamollikka undash orqali ularga axloqiy tarbiya berish.

Tur: yangi bilimlarni bayon qilish va mustahkamlash

Jihoz: Sh.Rahmatullayevning “O`zbek tilining izohli, frazeologik lug`ati”,

Mavzuga oid ko`rgazmalar, tarqatma materiallar.

Nazorat: o`quvchilarning darsdagi faoliyati kuzatiladi.

Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiya elementlari:

Fikrni adabiy til me’yoriga muvofiq ifodalash, til elementlarini ishlatishda me’yorga amal qilish va shevaga xos so`zlardan unumli foydalanish, uning ahamiyatini to`g`ri anglash.

Lingvistik kompetensiya elementlari:

Turli nutq jarayonida til elementlaridan to`g`ri foydalanadi.

2. Uy vazifasi nazorati

2. 56-57-mashqlar bajariladi

2. Izohli lug`at bilan ishlash

3. Tarqatma materiallar asosidasavol-javob

4.Mavzuga doir testlar bilanishlash.

VI bosqich. Dars yakuni va baholash

O`quvchilarning dars davomidagi ishtroki hisobga olinib reyting ballari e’lon qilinadi.

I. Tashkiliy qism.

1. Sinf davomatini aniqlash.

2. Kun yangiliklari haqida suhbat.
II. O`tilgan mavzu yuzasidan topshiriqlar bilan ishlash.

Uy vazifasi nazorati o`tkaziladi.

Aqliy hujum: KINOYA deganda nimani tushunasiz?

Savol yuzasidan o`quvchilar fikri tinglanadi va umumlashtiriladi.
III.Yangi mavzu bayoni.

Yangi mavzu bayoni darslikdagi topshiriq asosida tushuntiriladi.

1-topshiriq. Gaplarni o ‘qing va shevaga oid birliklarning nima maqsaddaqo‘llanganligini izohlashga harakat qiling.

1. Juringlar! Qaytishda cho‘milamiz! — dedi Oqboy. (Sh. Xolmirzayev)2. Shuytib kepqolganman-da men bu yoqlarga, bolam. (Erkin A ’zam)3. Mana, Salomxon aytvotti, xijolat bo‘ladigan hech gap o ‘tmabdi-ku.(Murod Mansur) 4. Sharif akamgila xat berib yubordila, — dedi. (TohirMalik)

2-topshiriq. Parchada tagiga chizilgan so‘zlarning qanday badiiy maqsadgaxizmat qilayotganini tushuntiring.

Muxbir: — Xo‘sh, xo‘sh, endi tak. kechirasiz, kelinlaringiz orasidamayin kuladigani bormi?

Farmon: — Ha, bor. Mana, Sotti juda mayin, juda chiroyli kuladi.(Said Ahmad)

O‘g‘ilginamni yaxshi bilasan, qo‘ydek yuvosh bola. Kelinim, yashamagur,

uni ham rasvo qildi. Bolaginamga ega chiqib, burnidan ip o‘tkaziboldi bu dog‘uli. (Said Ahmad)

Badiiy nutqda nutqning sofligi o‘ziga xos tarzda namoyon bo‘ladi.Badiiy nutqda qahramonningmuayyan hududga mansubliginita’kidlash maqsadi bilan shevaga oid so‘z, ibora, grammatik shakllar,personajlarning milliy mansubligi, madaniy-ma’rifiy saviyasiga urg‘u berish uchun o‘zbek tiliga kirib o‘zlashmagan chet so‘z vaso‘z birikmalari, qahramon ichki dunyosi, tarbiyalanganlik darajasinibo‘rttirib ifodalash niyatida dag‘al va haqorat so‘z-iboralar, shaxsninghissiy holati, nutqiy malakasining yetarli emasligini ko‘rsatish uchunhaligi, masalan, innaykeyin, уa’ni, aytaylik, bildingizmi, tushundingizmi,men sizga aytsam, gap shundaki, qarang kabi o‘z ma’nosidanbegona qilingan, ya’ni ishlamaydigan so‘z va iboralar ishlatilishimumkin.Ta’kidlash joizki, rasmiy-idoraviy qoliplashgan so‘z va iboralarrasmiy uslubdagina qo‘llanadi, ularni boshqa uslublarga olib kirishmaqsadga muvofiq emas. Hatto badiiy asarda ham ularning maqsadsizishlatilishi o‘rinli bo’lmaydi. Ammo personajning madaniy, ma’naviysaviyasini kinoyaviy ta’kidlash maqsadida, ya’ni estetikmaqsad bilan rasmiy-idoraviy qoliplashgan iboralarning badiiy matndaqo‘llanishi kuzatiladi.

56-mashq. Gaplarni o‘qing. Ajratib ko’rsatilgan so‘zlarning qandaybadiiy maqsadda qo‘llanganini izohlang.

1. Mingboshi erkin-erkin kuldi: — Tavba de, betavfiq! Astag‘furullo, de!— Miryoqub ≪astag‘furullo≫ o ‘rniga uyat bir so‘z aytdi. Mingboshi beshbattar yoyilib kuldi. — A battol-ey! О battol-ey! – dedi u. (Cho‘lpon)2. Tuf de, ko‘zing tegadi, kasofat! Shu so’zingni menga aytsang, tishingnisug`urib olardim. (Oybek) 3. Bu yerda ish yomonmi? Raisninggapini eshitding-ku, yer yutkur! ( O‘. Umarbekov) 4. Hazarni biladimi bugo‘rso‘xta. Hukumatni qo‘liga tushsa, otuv berardi. (Murod Mansur) 5.Endi Qizilsoyga yaqin borsang, o’ldiraman, juvonmarg! (Erkin A ’zam)

Mashq guruhlarda og`zaki bajariladi.
57-mashq. Atoqli adib Abdulla Qahhor qalamiga mansub quyidagimatnni o‘qing va unda nutqning qaysi sifatiga bee’tiborlikhaqida gap ketayotganini aniqlang.

Mashq guruhlarda yozma bajariladi.

Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining ona tili o‘qituvchilariga ochiq xat

Maktab partasida o‘tirgan bolalarimizning barchasi tilshunos bo‘lishi kerakmi? Aziz hamkasbim. Hurmatli ustozjonlar! Onadek mo‘tabar tilimizning ta’limi bilan shug‘ullanayotgan jonfido muallimjonlar!

Sizning mehnatlaringizni, aslida, hech bir tosh-u tarozi bilan o‘lchab bo‘lmaydi. Ba’zan o‘z farzandiga ham toshmehr odamlarga duch kelamiz, shundaylar haqida o‘qib qolamiz. Albatta, yoqa tutib aytamiz: “Inson zoti shunday bo‘lishi mumkinmi?”. Siz maktab partasida o‘tirgan yuzlab bolalarga mehr ko‘rsatasiz, bilim berasiz. Ularning yorqin kelajagi uchun qayg‘ura­siz. Fidokorlikni o‘rgatasiz va fidoyilikda namuna bo‘lasiz. Tanlagan kasbimizning mashaqqati ham, sharafi ham shunda bo‘lsa kerak. Zero, “Bir soatlik ilm o‘rgatmoq, yuz soatlik toat-ibodatdan ko‘ra yaxshiroq” ekanligi bizning amaliy faoliyatimiz negiziga aylangan. Demak, qilayotgan ishimiz savob, savob va yana savobdan iborat. Shundaymikan?!

Keling, aziz hamkasbim, gapni uzoqroq­dan boshlaylik. Biz ona tili ta’limi bilan shug‘ullanamiz. Ona tili — (ta’lim o‘zbek tilida olib boriladigan) maktabda barcha o‘quv predmetlarini ham o‘rganish, ham o‘rgatish vositasi. Tili o‘zbek tilida chiqqan, o‘z ona tilida so‘zlashadiganlar uchun bu tafakkur tili hamdir. Demak, dunyoning lisoniy manzarasini har bir o‘zbek o‘zi uchun ona tili vositasida bunyod etadi, tom ma’noda, ona tili xazinasiga ega bo‘ladi va umri davomida bu tuganmas xazinadan foydalanaveradi, foydalanaveradi…

Vaholanki, bu yorug‘ olamda inson istalgan davraga so‘zi orqali kirib boradi, uning ortida ham so‘zi qoladi, inson so‘nggi nafasida ham lablari pichirlab so‘z aytadi. (Hatto tushlarimizni ham ona tilimizda ko‘ramiz.) Biz kalom ilmining ta’limi egalari va har bir o‘zbek uchun tafakkur tilining targ‘ibotchilari ekanligimizni inkor etib bo‘lmaydi.

Aytaylik, sizning o‘quvchingiz (o‘g‘il bola) maktabni o‘rtacha baholarda o‘qib tugatdi. Oliy ta’limga hujjat topshirdi, shartnomaga ilinishiga ham 5–10 ball yetmay qoldi. (Qo‘shimcha to‘lov asosida o‘qishi uchun oila budjeti “to‘g‘ri kelmadi”.) Xo‘sh, bola endi nima ish bilan shug‘ullanadi?! (Siz-u biz bu savolga javob berolmasligimizni bilaman.) Deylik, o‘sha o‘quvchingizning bobo­si: “Bolam, er kishisan. Oilaga yordam berishni o‘rgan. Har kuni halol mehnat qilib uyga ikkitagina non kiritsang ham, katta gap. Hayotni, odamlar bilan muomalani o‘rgan” deb, kichikkina arava yasatib berib bolani bozorga chiqardi.

Bugun bolaning aravasiga hech kim yuk ortmadi. Qorni ochgan bola non do‘koniga kirsa, bitta obinon 1.200 so‘m va bitta buxanka non 1.700 so‘m turibdi. Bolaning cho‘ntagida ming so‘m puli bor. Bitta obinon sotib olishiga (arzimas pul) 200 so‘m yetmaydi. Sobiq o‘quvchingiz non do‘konidagi amakiga (yoki opaxonga) deyapti: “Men ergashgan qo‘shma gaplarning besh turini bilaman. Undalmali gaplar haqida bilaman. Fe’lning ma’noviy guruhlarini sanab beraymi? Kesim, ega, to‘ldiruvchi, aniqlovchi haqidagi qoidalarni aytib beraymi? Holning oltita turini aytaymi? Ajratilgan izoh bo‘laklar…Unli, undoshlarning til oldi va til orqaligi, lablangan-lablanmaganligi, quyi keng, o‘rta keng, yuqori torligi, til undoshning lab-lab, lab-tish, til oldi, til yoni, til o‘rta, til orqa tovushi­ning yaqin til orqa, chuqur til orqaligi…”.

O‘quvchi non olishi uchun yetmayotgan 200 so‘m uchun sizning 5-sinfdan 11-sinfgacha (naq 7 yil) o‘rgatganlaringizdan “madad so‘radi”. Tabiiy­ki, non sotuvchi 200 so‘m kamiga non sotmaydi va bolani telbalikda ayblab haydab soladi.

Sizning maktabda 7 yil davomida mashaqqat chekib, o‘quvchini sinfga qamab o‘rgatgan son-sanoqsiz qoidalaringiz bola­ning bir martagina qor­nini to‘yg‘azishi uchun ham yaramadi-ya?!

Tahlil: Amaldagi maktab “Ona tili” darsliklariga e’tibor beraylik. Xo‘sh, ularda (“Bilib oling”, “Esda tuting” shaklidagi) qan­cha grammatik qoidalar berilgan?

5-sinf “Ona tili” darsligida – 192 ta;

6-sinf “Ona tili” darsligida – 194 ta;

7-sinf “Ona tili” darsligida – 117 ta;

8-sinf “Ona tili” darsligida – 51 ta;

9-sinf “Ona tili” darsligida – 40 ta;

10-sinf “Ona tili” darsligida – 26 ta;

11-sinf “Ona tili” darsligida – 25 ta.

Ammo bu hali hammasi emas. Agar 9-, 10-, 11-sinf “Ona tili” darsliklarida berilgan qoidalar­ning har biri 1-1,5 sahifa egallashini inobatga olsak, ular miqdori o‘rtacha uch barobarga oshadi. (Bu umumiy qoidalar miq­dorining 800 dan oshishini ko‘rsatadi.)

Hadisi shariflardan birida shunday deyi­ladi: “Ilmga rag‘bati bo‘lmagan kishiga ilm o‘rgatmoq — gunohga botmoq, behuda ilm o‘rgatmoq esa ikki karra gunohga botmoq­dir.” Biz o‘quvchilari­mizga behuda ilm o‘rgatmayapmizmi?! Professor B.Mengliyev ta’biri bilan aytganda: “Maktabda yoshlarimiz ona tili mashg‘ulotlarida boshi ham, adog‘i ham yo‘q, buning ustiga darslikdan darslikka o‘tish, sinfdan sinfga ko‘chish bilan keskin o‘zgarib turadigan son-sanoqsiz ilmiy (lingvistik) qoidalarni yodlashga maj­bur bo‘lishayotganligi” bolaga nima beryapti?!

Biz qachon o‘quvchilarimizga til o‘rga­tish bilan tilshunoslik asoslarini o‘rgatish masalasini farqlab olamiz? Qachongacha bolalarimizga “keraksiz ilmni o‘rgatib” ilm o‘rgatmoq savobidan bebahra qolaveramiz?

Agar bilsangiz, o‘quvchi uchun umr bo‘yi kerak bo‘ladigan 3 toifadagi qoidalar bor (men buni takror ta’kidlayapman). Bular:

1) orfografiya qoidalari (bu qoidalar umr bo‘yi kishining yozma savodxonligini tartibga solib turadi);

2) orfoepiya qoidalari (bu qoidalar umr bo‘yi kishining og‘zaki nutqini adabiy me’yorlarga moslashtirib turadi);

3) punktuatsiya qoidalari (Bu qoidalar umr bo‘yi kishining yozma nutqida nima demoqchili­gini ko‘rsatib turadi).

Qolgan barcha qoidalar mutaxassis sifatida biz uchun, o‘zimiz uchun zarur.

Yana ta’lim berishda nega buncha darslikka “yopishib oldik?” Darslik nima o‘zi?! Darslik, avvalo, didaktik ta’lim vositalaridan biri. Didaktik ta’lim vositalari deganda ta’lim jarayonida ishlatiladigan, foydalaniladigan barcha vositalar — darslik, o‘quv qo‘llanma, metodik tavsiyalar-u ishlanmalar, ko‘rgazmalar, ko‘rsatmali va tarqatma materiallar, testlar, nostandart topshiriqlar, lug‘atlar, ma’lumotnomalar, qomuslar majmuyi tushuniladi.

Biz qanday darsliklar bilan ishlashni istayapmiz? Albatta, dastur asosida tuzilgan, ta’lim mazmunini aks ettiruvchi o‘quv materialini ham, uning o‘quvchi tomonidan o‘zlashtirilish usullarini ham, ta’lim oluvchi va ta’lim beruvchi uchun zarur sanal­gan tahlil (analiz), umumlashtirish (sintez) uchun materialni ham, o‘quv materialidagi tarqoq hodisalarni bir-biriga bog‘lovchi qonuniyatlarini ham o‘z ichiga olgan, bir so‘z bilan aytganda, ta’lim oluvchi uchun ma’lum miqdordagi bilimlarni, malaka, ko‘nikma, odatlarni o‘ziga singdirish uchun tayanch manbani istayapmiz.

Darslik (muayyan o‘quv predmeti ta’limi­dan kutayotgan natijamizga qarab) ta’lim maqsadi, mazmuni va usuli bilan uzviy bog‘liqlikda har xil bo‘ladi. O‘quvchiga qoida-yu ta’riflar asosida ma’lum miqdor­dagi bilimlarni berishga mo‘ljallangan darslik o‘quvchi o‘zlashtirishi nazarda tutilgan bilimlar va hosil qilinishi kerak bo‘lgan malaka hamda ko‘nikmalarni deyarli to‘la qamrab oladi va bu holatda o‘quv materiali, asosan, darslik bilan cheklanadi. Maqsad bitta: o‘quvchi darslik materialini bilsa bas. Bunday darslik bilan ishlash tom ma’nodagi ijodiy tafakkurni shakllantirish va rivoj­lantirishga to‘sqinlik qiladi.

Darslik topshiriqlar tizimida o‘quvchi­ning mustaqil izlanishi uchun yo‘llanmalar berib borganda, ta’lim oluvchining axborot banklariga doimiy murojaatini talab qilganda, uni ijodiy faoliyatga undagandagina u o‘z maqsadiga eri­shishi mumkin. Shuning uchun darslik bilan dars davomida ta’lim oluvchi bajarishi lozim bo‘lgan topshiriqlar tizimi(algoritmi)ni va zaruriy o‘quv materialini aralashtirmaslik lozim. Biz hozir darslik deganda ham mavzu talqinini, ham o‘quv materialini, ham ta’lim oluvchi bajarishi lozim bo‘lgan amaliyotlar va ularning tartibi­ni ham, ta’lim oluv­chi kelishi kerak bo‘lgan yechim(xulosa)ni ham o‘z ichiga olgan majmuani tushunyapmiz.

Haqiqiy ijodiy tafakkur sohibini shakl­lantirish va rivojlantirishga mo‘ljallangan darslik yuqorida zikr etilgan darsliklardan farq qilmog‘i lozim; yangi maqsadlar uchun yangi turdagi darsliklar zarur. Eski qolipda yozilgan darsliklardan xalos bo‘lmay, bolalarimizni yangicha fikrlashga o‘rga­tish mumkin emas. Yangicha o‘qitishda, ijodiy

tafakkur sohibini yetishtirishda o‘quv materiali darslik materiallaridan ancha keng bo‘lmog‘i shart. Jumladan, ona tilidan darsliklar o‘quvchilarga xilma-xil lug‘atlardan (axborot banklaridan), qomuslardan, ma’lumotnomalardan, maktabda o‘qitiladigan boshqa o‘quv predmetlari bo‘yicha olgan bilimlari va ma’lumotlaridan, tajri­bali kishilar(o‘quvchilarning yaqinlari)dan qo‘shimcha material olishga, bu — darslikda berilmagan material ustida ijodiy ishlar tizimini loyihalashtirgan taqdirdagina ko‘zlagan maqsadiga erisha oladi. Aks holda, u o‘quvchi oyoq-qo‘liga kishan, tafakkuriga g‘ov bo‘ladi.

Bu borada amaldagi yangi 8-sinf “Ona tili” darsligida bir qadar ijobiy o‘zgarishlar seziladi. Darslikdagi milliyligimiz zami­nidan uzilmagan, tarbiyaviy ahamiyati beqiyos matnlarning, fikr-u mulohazalar­ning o‘quvchi hukmiga havola etilishi, shu­ningdek, “behuda qoidabozlik”larning 5-, 6-, 7-sinf “Ona tili” darsliklariga nisbatan o‘r­tacha uch barobar qisqargani, baralla aytish zarurki, quvonarli hol.

Yangi maqsadga yangi turdagi darslik, yangicha mazmun, yangicha usul va vositalar olib keli­shi va yangi shaxsni — tadbirkor, axborot manbalarini chuqur biladigan, undan o‘ziga kerakli ma’lumotlarni tez topa oladigan, bu ma’lumotlar ichida o‘zi yashab turgan muayyan sharoit uchun eng qulay va serunumidan foydalana oladigan tezkor tadbirkor shaxsni yetishtirishni ta’minlashi mumkin. Shuning uchun yangi darsliklar mashqlar majmuasidan emas, balki topshiriq­lar tizimidan iborat bo‘lmog‘i kerak. Lekin bunday darslik bilan ishlash uchun ta’lim ishtirokchilari ona tilidan ta’lim jarayonida zarur bo‘lgan axborot banklari bilan to‘la ta’minlangan bo‘lishi kerak.

“Ma’rifat” gazetasining joriy yil 19-fevral soni “Ona tilimizning nufuzini oshirish mavsumiy masala emas” shiori ostida to‘laligicha O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 21-oktabrdagi “O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeyini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni ijrosiga bag‘ishlanganligi kishini sevintiradi. Shu sondagi bir maqolada: “Bu vazifalar(8-sinf yangi “Ona tili” darsligi topshiriq­lari — izoh bizniki)ni bajarish uchun “O‘zbek tilining sinonimlar lug‘ati”, “O‘zbek tilining izohli lug‘ati” zarur. Muammo shundaki, bu kabi lug‘atlar o‘quvchilar tugul, hatto ko‘pchilik o‘qituvchilarda ham yo‘q! Internetdan topib yoki elektron nusxa­lardan foydalanish mumkin, ammo ulardan dars jarayonida foydalanish uchun hamma o‘qituv­chida yoki maktablarda imkoniyat mavjudmi?!” degan mulohaza meni o‘ylantirdi. Negaki, bugun maktab o‘quvchilari uchun mo‘ljallab tayyorlangan lug‘atlar­ning 10 dan ortig‘i amalda. “O‘zbek tilining izohli lug‘ati” (5 tomli)dan tortib “O‘zbek tili paronimlar lug‘ati”gacha yuzga yaqin lug‘at-u qomuslarning elektron nusxasi internet tizimida joylashgan. Shukurki, ularni istagancha saqlab olish imkoniyatimiz bor. Albatta, bu imkoniyat o‘quvchida ham bor.

“Shaharda hamma sharoiti muhayyo-da, gapiraveradi”, degan mulohazaga bormang. Yurtboshimiz tashabbusi bilan eng chekka qishloq maktablarida ham kompyuter sinflari tashkil etildi. Siz shu maktab kompyuterlari xotirasiga hech bo‘lmasa, ellikta lug‘atning elektron shaklini joylay oldingizmi? Ona tili mashg‘ulotlarini kompyu­ter sinflarida o‘tishga harakat qilib ko‘ryapsizmi? E’tibor bering. Dars payti o‘quvchingiz bir nafasgina bo‘sh qoldi deguncha telefoniga qarab oladi. Nega biz o‘quvchimizning telefoni xotirasiga o‘zbek tili lug‘atlarini joylay olmayapmiz? (Axir ingliz tili o‘qituvchilari buni yaxshi uddalashyapti-ku?!)

Muammolar bisyor. Biz hammamiz birgalashib muammolar yechimini izlashga harakat qilmayapmiz. (Chamamda, o‘zimizni harakat qila­yotganga o‘xshab ko‘rsatyapmiz, xolos.)

Bugun maktab darsliklarini tanqid qilish­ga ko‘nikib qoldik. Bu qaysidir jihatdan yaxshi. Ammo dunyoda eng qiyin yumushlardan biri — darslik tayyorlash. Sababki, tayyorlagan mahsulotingdan ming-minglab kishi foydalanadi. Ta’lim oluvchi sen darslikda “chizgan chiziq” asosida bilim oladi va uning natijasi kamida 10–15 yilda jamiyatda “balqib chiqadi”. Masalan, maktab ona tili mashg‘ulotlari o‘z vazifasi — barcha darslar amaliy xarakterda bo‘lib ularda o‘quvchini so‘z mantig‘ini anglash, so‘z va birikmalarni o‘z o‘rnida qo‘llay olish malaka va ko‘nikmalari­ni, shuningdek, sharqona nutq odobini o‘rgatish o‘rniga qoidabozlikka o‘tib ketdi. (Go‘yo maktab partasida o‘tirgan hamma o‘quvchi tilshunos bo‘lishi shartday?!) Natija nima bo‘ldi? Natijada ona tili mashg‘ulotlari hayotdan deyarli uzilib qoldi. O‘quvchi tarbiyasidagi o‘rnini boy berdi…

Zero, umumta’lim maktablarida o‘qiti­ladigan ona tili darslari o‘quvchiga tilshunoslik asoslarini emas, tilning cheksiz imkoniyatlaridan foydalanishni, ya’ni tilni o‘rgatishi zarur.

Shu o‘rinda Respublika ta’lim markaziga ham ba’zi e’tirozlarimiz bor. Nega darsliklar tuzishda rivojlangan mamlakatlar(masalan, Yaponiya, Turkiya, Fransiya, Rossiya va b.)ning tajribalari maxsus o‘rganilmayapti? Nega maktab darsliklarini tuzish va amaliyotga tatbiq etish tanlovlari anonim tarzda o‘tkazilmaydi? (Ya’ni tayyorlangan darslik mutaxassis-ekspert tekshiruvidan keyin alohida tanlab olinmagan maktabning eksperiment sinfi amaliyotida omilkor o‘qituv­chilar tomonidan (mual­liflari sir saqlangan holda) sinab ko‘rilma­yapti?) Nega yangi darsliklarning mualliflari kim bo‘lishi avvaldan ma’lum? “Maktab darsliklarini tayyorlashga faqat soha olimlari yoki professorlar haqli” degan yozilmagan, ammo rad etilmayotgan qonunlardan voz kechish payti allaqachon yetmadimikan?! Bugun darsliklar tuzish borasida “kim deganiga emas, nima degani­ga boq”aylik.

Siz bugun maktab “qozonida qaynayapsiz”. O‘quvchiga nima kerakligini boshqalardan ko‘ra SIZ ko‘proq his etasiz. Nega yangi avlod darsliklarini tuzishga kirishmaysiz?! Juda boy til­ning egasimiz. E’tibor bering-a, birgina go‘zal qiz birikmasi takibidagi go‘zal so‘zini qancha ma’nodoshi (yoki ma’no nozikligida farq qiluvchi muqobili) bilan almashtira olamiz: chiroyli qiz, bejirim qiz, xushbichim qiz, husnli qiz, husndor qiz, xushro‘y qiz, ko‘rkam qiz, ko‘hlik qiz, barno qiz, suluv qiz, nazokatli qiz, latofatli qiz, deganday qiz, zebo qiz, sohibjamol qiz, ketvorgan qiz, tamtam qiz… Hali bu sirani yana davom ettirish imkoni bor…

Onadek mo‘tabar tilimizning ta’limi bilan shug‘ullanayotgan jonfido muallim-u muallimajonlar.

Bugun qo‘l qovushtirib o‘tirmasdan bolalarimiz uchun ona tili darslarida zarur bo‘lgan ta’limiy vositalarni birgalashib tayyorlaylik. Chunki O‘zbekiston bolalari hammamizning farzandlarimizdir.

BuxDU filologiya fakulteti “O‘zbek tilshunosligi” kafedrasi dotsenti, pedagogika fanlari nomzodi