2 sinf ona tili imlo lug ati

20
AJRATIB YOZISH
57. Qo’shma fe’lning qismlari ajratib yoziladi:
sarf qil, ta ‘sir et, tamom bo ‘I, sotib ol, olib kel,
olib chiq, miq etma kabi.
58. Ko’makchi fe’l va to’liqsiz fe’l mustaqil fe’l-
dan ajratib yoziladi: aytib ber, olib ko’r, so’rab
qo ‘у, ко ‘ra qol, ber a boshla, yiqila yozdi; ketgan
edi, ketgan ekan, ketgan emish kabi. Lekin mustaqil
fe’l bilan yordamchi fe’l orasida tovush o’zgarishi
bo’lsa, bunday qismlar qo’shib yoziladi: aytaver
(ayta ber), boroladi (bora oladi), bilarkan (bilar
ekan) kabi.
59. Ko’makchilar ajratib yoziladi: shu bilan, soat
sayin, borgan sari, bu qadar, кип bo yi kabi. Lekin
bilan ko’makchisining -la shakli, uchun ko’mak-
chisining -chun shakli chiziqcha bilan yoziladi:
sen-la, sen-chun kabi.
60. Hamma, bar, hech, bir, qay, u, bu, shu,
o’sha so’zlari o’zidan keyingi yoki oldingi so’zdan
ajratib yoziladi: hamma vaqt, har kirn, hech qaysi,
qay kuni, и yerda, shu yoqdan, о ‘sha yoqqa kabi.
Lekin birpas, biroz, birato’la, birvarakayiga, bir-
muncha, buyon so’zlari qo’shib yoziladi. Shu-
ningdek qay so’zi yoq, yer so’zlari bilan ishlatil-
ganda bir у tovushi tushsa, bu so’zlar qo’shib yozi-
ladi: qayoqqa,qayerda kabi.
61. Sifat oldidan kelib, belgining ortiq yoki kam-
ligini bildiradigan to ‘q, jiqqa, tim, liq, lang, och
kabi so’zlar ajratib yoziladi: to’q qizil, jiqqa ho’I,
tim qora, liq to’la, lang ochiq, och sariq kabi.

O’zbek tilining imlo lug’ati

T u z u v c h i l a r — SHAVKAT RAHMATULLAYEV, AZIM HOJIYEV
M a x s u s m u h a r r i r — Y C L D O S H ABDULLAYEV
P 30
Rahmatullayev Sh., Hojiyev A. O’zbek tili-
ning imlo lug’ati. — Т.; ,,0’qituvchi”, 2003.
– 240 b.
I. Avtordosh.
BBK 81. 20’z—4
Tuzuvchilar: SHAVKAT RAHMATULLAYEV,
AZIM HOJIYEV
O’ZBEK TILINING IMLO
Akademik litsey va kasb-hunar
kollejlari uchun
Toshkent ,,0’qituvchi” 2003
Muharrir H. Yusupova
Badiiy muharrir Sh. Mitfayozov
Texnik muharrir S. Tursunova
Musahhih M. Ibrohimova
Kompyuterda sahifalovchi S. Musajonova
Original maketdan bosishga ruxsat etildi 2. 06. 2003. Bichimi 84×108/32.
Kegli 11 shponli. Tayms gam. Ofset bosma usulida bosildi. Bosma t. 15,0.
Shartli b.t. 12,60. Nashr.t. 8,6. 40 000 nusxada bosildi. Buyurtma №2009.
,,0’qituvchi” nashriyoti. Toshkent, 129. Navoiy ko’chasi, 30. Shartnoma
№ 12-144-2003.
O’zbekiston Matbuot va axborot agentligining 1- bosmaxonasida bosildi.
Toshkent, Sag’bon ko’chasi, 1- berk ko’cha, 2- uy, 2003.
LUG’ATI
IB 8202
R
4602030000 – 48 _
R Qat’i;
353(04) – 95
ISBN 5-645-04044-9
Qat’iy buyurtma — 2003
© ,,0’qituvchi” nashriyoti, 2003

Tuzuvchilardan
Bu lug’at lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosini
joriy etish bo’yicha respublika davlat komissiyasining
topshirig’i bilan yangi alifboga va yangi imlo qoidalariga
mas holda tuzildi.
Lotin alifbosiga o’tish tufayli imlo qoidalaridagi
tovush-harf munosabatiga bag’ishlangan qism qayta
yozildi, unda qaysi harf qaysi tovushni ko’rsatishi to’liq
aks ettiiildi. Lekin tovush-harf munosabatiga doir ayrim
masalalar yangi qoidalarda berilmadi. Masalan, lotin
alifbosiga o’tish munosabati bilan kirill alifbosidagi ё,
ю, я harflaridan va ь, ъ belgilaridan o’z-o’zidan voz
kechildi, ammo bunday harf va belgi qatnashadigan
so’zni lotin alifbosiga o’tgach qanday yozish kerakligi
imlo qoidalarida ta’kidlanmadi. Bunday so’zlarning
to’g’ri yozilishi, awalo, imlo lug’atida o’z aksini topa-
di va alifboni o’rgatish maqsadida yaratilgan o’quv
qo’llanmasida bayon qilinadi. Shuni hisobga olib, ushbu
lug’at oxirida qisqacha ilova berildi.
Hozirgi kun talabidan kelib chiqib, ixcham imlo
lug’ati tuzish ma’qul topildi va ayni vaqtda bu ixcham-
lik lug’atning saviyasiga salbiy ta’sir qilmasligi ham
nazarda tutildi.
Lug’atga, awalo, hozirgi adabiy o’zbek tilida ish-
latiladigan va yozilishida xatoga yo’l qo’yish mumkin
bo’lgan tub so’zlar kiritildi.
Ma’lumki, o’zbek tili lug’at tarkibida yasama so’zlar
juda ko’p. Bunday so’zlarning, aniqrog’i, ulardagi so’z
yasovchi qismning imlosi bir xil bo’ladi. Shuning
uchun imlo lug’atida yasama so’zlarning barchasini
berishni zarur hisoblamadik.

4
Imlosida chalkashlik, qiyinchilik yuz berishi mum-
kin bo’lgan yasama so’zlar bor, albatta. Lug’atga ana
shunday yasama so’zlargina kiritildi. Masalan, -Ii, -Ilk
qo’shimchalari bilan yasalgan va yasalayotgan so’zlar
juda ko’p. Shunday so’zlardan faqat yozilishini ko’rsatish
talab etHadiganlarigina lug’atda berildi: otali (otasi bor),
otalik (otalik qilmoq), otaliq (otaliqqa olmoq) kabi,
Shuningdek, -chan, -chang qo’shimchalari bilan
yasalgan sifatlarni yozishda xato, qiyinchilik tug’iladi,
shu sababli bu qo’shimchalar bilan yasalgan so’zlar
lug’atga kiritildi: uyatchan, mahsichang kabi.
Hoziigi adabiy o’zbek tilida o’ttizga yaqin ko’makchi
fe’l bor. Ular yordamida yangi so’z yasalmaydi, balki
fe’llarning ming-minglab murakkab shakllari hosil
qilinadi. Imlo qoidasida ko’makchi fe’lni yetakchi
fe’ldan ajratib yozish aniq ta’kidlangan: yoza boshladi,
aytib qo’y, olib berib, qo’ya qol kabi. Bunday fe’l
shakllari lug’atga kiritilmadi.
Xullas, bu lug’atda hozirgi adabiy o’zbek tilidagi
so’zlarning bir qismigina qamrab olindi.
Lug’atda hozirgi adabiy o’zbek tilida ikki xil shaklda
ishlatiladigan so’zlar igna va nina, nina va igna tarzida
o’z o’rnida yonma-yon berildi.
Ba’zi so’zlarning ikki xil tarkibda — to’liq va qisqa
tarkibda ishlatilishi qavslar yordamida ko’rsatildi,
masalan: doim(o), shoyad(ki), gado(y) kabi.
„O’zbek tilining imlo lug’ati”ga so’zlik ikki jildli
„O’zbek tilining izohli lug’ati”, nashr qilingan imlo
lug’atlari va davriy matbuotdan to’plangan so’zlar
asosida tuzildi.
Mazkur lug’at O’zbekiston Respublikasi FA Tilshu-
noslik instituti ilmiy kengashida muhokama qilinib,
nashiga tavsiya etilgan.

5
Kitobning oxirida „Ilova” berilib, kirill alifbosidagi
ё, ю, я, ц, щ, ы harflari va ь, ъ belgilarining lotin
alifbosida qanday yozilishi izohlandi.
Lug’at haqidagi fikr-mulohazalaringizni ,,0’qituvchi”
nashriyotiga yuborishingizni so’raymiz. Manzil:
Toshkent, 700129. Navoiy ko’chasi, 30- uy.

6
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
VAZIRLAR MAHKAMASINING
QARORI
339- son. 1995- yil 24- avgust. Toshkent sh.
O’ZBEK TILINING ASOSIY IMLO QOIDALARINI
TASDIQLASH HAQIDA
O’zbekiston Respublikasining „Lotin yozuviga
asoslangan o’zbek alifbosini joriy etish tog’risida”gi
Qonunini bajarish maqsadida Vazirlar Mahkamasi
qaror qiladi:
1. O’zbek tilining asosiy imlo qoidalari tasdiq-
lansin (ilova qilinadi).
2. Respublika vazirliklari, idoralari, mahalliy ho-
kimiyat va boshqaruv idoralari, ommaviy axbo-
rot vositalari lotin yozuviga asoslangan o’zbek alif-
bosidagi barcha turdagi yozishmalarda, matbuotda,
ish yuritishda ushbu qoidalarni joriy qilish yuzasi-
dan tegishli tadbirlarni ishlab chiqsinlar va amalga
oshirsinlar.
3. O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi,
Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi, Xalq ta’limi
vazirligi, Davlat Matbuot qo’mitasi uch oy mud-
dat ichida maktablar uchun qo’llanma sifatida
o’zbek tilining imlo lug’atini, kishi ismlari va joy
nomlari lug’atlarini tayyorlasinlar va nashr etish
choralarini ko’rsinlar.
4. Mazkur qarorning bajarilishini nazorat qilish
Vazirlar Mahkamasining Ta’lim va fan hamda Ijtimoiy
masalalar va madaniyat bo’limlariga yuklansin.
Vazirlar Mahkamasining
Raisi
I. KARIMOV

7
O’ZBEK TILINING ASOSIY IMLO
QOIDALARI
HARFLAR IMLOSI
Unlilar imlosi
1. A a harfi:
1) aka, alanga, aloqa, og’a; sentabr, noyabr
kabi so’zlarda old qator keng unlini ifodalash
uchun yoziladi;
2) bahor, zamon; savol, gavda; vasvasa kabi
so’zlarning oldingi bo’g’inida, vaqt, vahm kabi
so’zlarda a aytiladi va yoziladi.
2. О о harfi:
1) ona, omon, quyosh, fido, baho, xola, lotin;
mukofot, mahorat kabi so’zlarda orqa qator keng
unlini ifodalash uchun yoziladi;
2) boks, poyezd, tonna, talon; agronom,
mikrofon, direktor, termos kabi o’zlashma so’zlar-
dagi unlini ifodalash uchun yoziladi.
3. I i harfi:
1) ish, iz, qil; xirmon, ilhom, ikki, ixtisos, shoyi,
tulki; volida, piramida; bilan, biroq, sira, qishloq,
chiroq kabi so’zlarda old qator tor unlini ifodalash
uchun yoziladi;
2) о ‘tin, o’rik, bo’lim kabi oldingi bo’g’inida o’
unlisi keladigan so’zlarning keyingi bo’g’inida i
aytiladi va yoziladi.
4. U u harfi:
1) uy, кип; buzoq, buloq, Buxoro; butun, uchuq,
usul, yulduz; mafkura; ko’zgu, uyqu; aluminiy,
yubiley kabi so’zlarda orqa qator tor unlini ifoda-
lash uchun yoziladi;

8
2) qovun, sovun, tovush, yovuz, qirg’ovul,
chirmovuq kabi so’zlarning oldingi bo’g’inida о
unlisi kelsa, keyingi yopiq bo’g’in boshidagi v
undoshidan keyin u aytiladi va yoziladi.
5. О’ o
4
harfi o’t, o’q, o’zbek, o’simlik, do’ppi;
bo’tako’z, semizo’t, gulko’rpa, noo’rin kabi so’zlarda
orqa qator o’rta-keng unlini ifodalash uchun yoziladi.
6. E e harfi ekin, esla, evara, ekran, eksport;
kel, zehn; kecha, behi, telefon, teatr; poyezd, atelye;
e’lon, ne’mat, she’r kabi so’zlarda old qator o’rta-
keng unlini ifodalash uchun yoziladi.
7. Yonma-yon keladigan unlilar imlosi:
1) unlilar orasiga ba’zan у undoshi qo’shib
aytilsa ham, yozilmaydi:
a) la: material, milliard, radiator; tabiat, shariat kabi;
b) io: biologiya, million, stadion, radio kabi;
d) ai: mozaika, ukrain, maishat kabi;
e) oi: alkoloid, ellipsoid, doim, shoir, oila kabi;
f) ea: teatr, okean, laureat kabi;
2) ae, oe unlilari so’z ichida kelganda ikkinchi
unli у aytilsa ham, asliga muvofiq e yoziladi: aero-
stat, poema kabi.
Boshqa hollarda yonma-yon kelgan unlilar odatda
aynan aytiladi va yoziladi: manfaat, kauchuk, aorta,
saodat, burjua, shuaro, inshoot, sanoat, vakuum,
muammo, matbuot, tabiiy, rioya va boshqalar.
Undoshlar imlosi
8. В b harfi:
1) bobo, bahor, bir, majbur, zarb kabi so’zlarda
jarangli portlovchi lab undoshini ifodalash uchun
yoziladi;

9
2) kitob, yuzlab, kelib kabi so’zlar oxirida p ay-
tilsa ham, b yoziladi;
3) qibla, tobla kabi so’zlarda ba’zan v aytilsa
ham, b yoziladi.
9. P p harfi paxta, pishloq, opa, tepa, tup, у op
kabi so’zlarda jarangsiz portlovchi lab undoshini
ifodalash uchun yoziladi,
10. У v harfi:
1) oy, suv, kuyov; ovoz, savol; volida, vatan kabi
so’zlarda ovozdor sirg’aluvchi lab undoshini ifoda-
lash uchun yoziladi;
2) avtobus, avtomat kabi o’zlashma so’zlarda у
ba’zan f aytilsa ham, v yoziladi.
11. F f harfi:
1) fan, fe’l, futbol, fizika; asfalt, juft; insof isrof
kabi so’zlarda jarangsiz sirg’aluvchi lab undoshini
ifodalash uchun yoziladi;
2) fasl, fayz, Fotima, fursat kabi so’zlarda f tovushi
ba’zan p aytilsa ham, asliga muvofiq f yoziladi.
12. M m harfi moy, muborak, tomon, ilhom kabi
so’zlarda ovozdor lab-lab burun undoshini ifoda-
lash uchun yoziladi.
13. D d harfi:
1) data, odat, bunyod, modda, jiddiy kabi
o’zlarda til oldi jarangli portlovchi undoshni
ifodalash uchun yoziladi;
2) obod, savodmarvarid; zavod, pud, sud; badqovoq,
badxo ‘r kabi so’zlarda t aytilsa ham, d yoziladi.
14. T t harfi tong, tun; butun, о’tin, o’t, kut
kabi so’zlarda til oldi jarangsiz portlovchi undoshni
ifodalash uchun yoziladi.

10
15. Z z harfi:
1) zar, zamon; toza, o’zbek; yoz, g’oz kabi
so’zlarda til oldi jarangli sirg’aluvchi undoshni
ifodalash uchun yoziladi;
2) iztirob, izquvar, bo ‘zchi, tuzsiz kabi so’zlarda
jarangsiz undoshdan oldin s aytilsa ham, z yoziladi.
16. S s harfi sog’, somon, oson, asos, olmos kabi
so’zlarda til oldi jarangsiz sirg’aluvchi undoshni
ifodalash uchun yoziladi.
17. Sh sh harflar birikmasi shahar, shisha, shodlik;
ishq, pishiq; bosh, tosh kabi so’zlarda til oldi jarangsiz
sirg’aluvchi undoshni ifodalash uchun yoziladi.
S h harflari ikki tovushni ifodalasa, ular orasida
‘ — tutuq belgisi qo’yiladi: Is ‘hoq, as ‘hob kabi.
18. J j harfi:
1) jon, jahon, jiyda,tijorat; rivoj, vaj kabi
so’zlarda til oldi jarangli qorishiq undoshni ifoda-
lash uchun yoziladi;
2) jurnal, projektor; gijda, ajdar, tiraj kabi
o’zlashma so’zlarda til oldi jarangli sirg’aluvchi
undoshni ifodalash uchun yoziladi.
19. Ch ch harflar birikmasi choy, chevar, chi-
royli, chaman, achchiq, uchun, bichiqchi; kuch,
kech kabi so’zlarda til oldi jarangsiz qorishiq
undoshni ifodalash uchun yoziladi.
20. R г harfi rahmat, rohat, orom, doira, bor,
diyor kabi so’zlarda til oldi ovozdor titroq undoshni
ifodalash uchun yoziladi.
21. L I harfi lola, loyiq, la’I, iloj, mahal kabi
so’zlarda sirg’aluvchi ovozdor yon undoshni ifoda-
lash uchun yoziladi.

11
22. N n harfi:
1) поп, nomus; ona, tana; bilan, tomon kabi
so’zlarda til oldi ovozdor burun undoshini ifoda-
lash uchun yoziladi;
2) shanba, yonbosh, jonbozlik; yonma-yon,
ko’rinmaslik kabi so’zlarda n tovushi ba’zan m
aytilsa ham, n yoziladi.
23. G g harfi gul, go’zal, ega, gugurt; teg, eg
kabi so’zlarda til orqa jarangli portlovchi undoshni
ifodalash uchun yoziladi.
24. К к harfi ко Ч, ко ‘ylak; ика, moki; tok, bilak
kabi so’zlarda til orqa jarangsiz portlovchi undoshni
ifodalash uchun yoziladi.
25. Y у harfi yo 7, yigit, yetti, yaxshi, yoz, yulduz;
tuya, dunyo, tayyor; soy, tuy kabi so’zlarda til o’rta
sirg’aluvchi undoshni ifodalash uchun yoziladi.
26. Ng ng harflar birikmasi yangi, ko’ngil,
dengiz, singil, keling, bordingiz; tong, ming, teng
kabi so’zlarda til orqa ovozdor burun tovushini
ifodalash uchun yoziladi.
27. Q q harfi qizil, qimiz, qirq, haqiqiy, aql kabi
so’zlarda chuqur til orqa jarangsiz portlovchi
undoshni ifodalash uchun yoziladi.
28. G’ g’ harfi g’oz, bag’ir, tog’kabi so’zlarda
chuqur til orqa jarangli sirg’aluvchi undoshni ifoda-
lash uchun yoziladi.
29. X x harfi xabar, xo’roz, xohish, xushnud,
baxt, axborot, mix kabi so’zlarda chuqur til orqa
jarangsiz sirg’aluvchi undoshni ifodalash uchun
yoziladi.

12
30. H h harfi hosil, hamma, bahor; isloh, nikoh
kabi so’zlarda jarangsiz sirg’aluvchi bo’g’iz undo-
shini ifodalash uchun yoziladi.
31. Yonma-yon keladigan undoshlarning imlosi:
1) baland, Samarqand, poyezd; do’st, artist, g’isht
kabi so’zlarda d, t tovushi ba’zan aytilmasa ham,
yoziladi;
2) metall, kilogramm, kilovatt, kongress kabi
o’zlashma so’zlar oxirida bir undosh aytilsa ham,
ikki harf yoziladi. Lekin bunday so’zda xuddi shu
tovush bilan boshlanadigan qism qo’shilsa, so’z
oxiridagi bir harf yozilmaydi: metall + lar = metallar,
kilogramm + mi = kilogrammi kabi.
32. ‘ — tutuq belgisi:
1) a’lo, ba’zan, ma’yus, ta’zim; ra’y; e’lon,
e’tibor, e’tiqod, me’mor, ne’mat, she’r, fe’l;
Nu’mon, shu’la kabi o’zlashma so’zlarda unlidan
keyin shu unli tovushning cho’ziqroq aytilishini
ifodalash uchun qo’yiladi; mo’jiza, mo’tadil,
mo ‘tabar kabi so’zlarda o’ unlisi cho’ziqroq aytilsa
ham, tutuq belgisi qo’yilmaydi;
2) in’от, san’at, qat’iy, mas’ul kabi o’zlashma
so’zlarda unlidan oldin shu unli oldingi undosh tovush-
dan ajratib aytilishini ifodalash uchun qo’yiladi.
ASOS УА QO’SHIMCHALAR IMLOSI
33. Qo’shimcha qo’shilishi bilan so’z oxiridagi
unli o’zgaradi:
1) a unlisi bilan tugagan fe’llarga -v, -q, -qi
qo’shimchasi qo’shilganda a unlisi о aytiladi va
shunday yoziladi: sayla — saylov, sina — sinov,
ay a — ayovsiz; so ‘ra — so ‘roq, bo ‘ya — bo ‘yoq;
о ‘yna — о *ynoqi, sayra — sayroqi kabi.

13
2) i unlisi bilan tugagan ko’pchilik fe’llarda -v,
-q qo’shimchasi qo’shilganda, bu unli u aytiladi
va shunday yoziladi: o’qi — o’quvchi, qazi—
qazuvchi, sovi — sovuq kabi. Lekin i unlisi bilan
tugagan ayrim fe’llarga -q qoshimchasi qo’shilganda,
bu unli i aytiladi va shunday yoziladi: og’ri — og’riq,
qavi — qaviq kabi.
Eslatma:
1) undosh bilan tugagan barcha fe’llarga -uv
qo’shiladi: ol — oluv, yoz — yozuv kabi;
2) undosh bilan tugab, tarkibida u unlisi bor
fe’lga -uq qo’shiladi: uz — uzuq, yut — yutuq kabi.
Lekin uyushiq, burushiq, uchuriq (shuningdek
bulduriq) kabi so’zlarning uchinchi bo’g’inida i
aytiladi va shunday yoziladi.
34. k, q undoshi bilan tugagan ko’p bo’g’inli
so’zlarga, shuningdek bek, yo’q kabi ayrim bir
bo’g’inli so’zlarga egalik qo’shimchasi qo’shilganda
к undoshi g undoshiga, q undoshi g’ undoshiga
aylanadi va shunday yoziladi: tilak — tilaging,
yurak — yuragim, kubok — kubogi, bek —begi;
tayoq — tayog’i, qoshiq — qoshig’i, yaxshiroq —
yaxshirog’i, yo’q —yo’g’i kabi. Lekin ko’p bo’g’inli
o’zlashma so’zlarga, bir bo’g’inli ko’pchilik so’z-
larga egalik qo’shimchasi qo’shilganda k, q tovushi
aslicha aytiladi va yoziladi: ishtirok — ishtiroki,
ocherk — ocherki, erk-erki, huquq — huquqim,
ravnaq — ravnaqi, yuq — yuqi kabi.
35. Quyidagi qo’shimchalar qo’shilishi bilan
so’zning tarkibida tovush tushadi yoki ortadi:
1) o’rin, qorin, burun, o’g’il, bo У in, ko’ngil kabi
ba’zi so’zlarga egalik qo’shimchasi qo’shilganda,

14
qayir, ayir kabi fe’llarga nisbat shaklini yasovchi
-il qo’shimchasi qo’shilganda, ikki, olti, yetti
so’zlariga -ov, -ala qo’shimchalari qo’shilganda
ikkinchi bo’g’indagi unli aytilmaydi va yozilmaydi:
о ‘rin — о ‘rnim, qorin — qorni, burun — burning,
о ‘g 41 — o’g ‘ling, ко ‘ngil — ко ‘ngli, yarirn — yarmi;
qayir — qayril, ulug’ — ulg ‘ay, sariq — sarg ‘ay,
ikki — ikkov, ikki — ikkala, yetti —yettov kabi;
2) u, bu, shu, o’sha olmoshlariga -da, -dan, -day,
-dagi, -da, -qach, -cha qo’shimchalari qo’shilganda
n tovushi qo’shib aytiladi va shunday yoziladi:
unda, bunday, shunda, o’shancha kabi; bu olmosh-
larga egalik qo’shimchalari quyidagicha qo’shiladi:
buningiz, o’shanisi kabi;
3) о, о’, u, e unlilari bilan tugaydigan so’zlarga
egalik qo’shimchalari quyidagicha qo’shiladi:
a) ko’pchilik so’zlarga egalik qo’shimchalari -m,
-ng, -si, -miz, -ngiz, -si (yoki -lari) shaklida
tovush orttirmay qo’shiladi: bobom, bobong, bobosi;
bobomiz, bobongiz, bobosi (yoki bobolari)] orzum,
orzung, orzusi; orzumiz, orzungiz, orzusi kabi;
b) parvo, obro’, mavqe, mavzu, avzo so’zlariga
I, II shaxs egalik qo’shimchalari qo’shilganda bir
у tovushi qo’shib aytiladi va shunday yoziladi:
parvoyim, parvoying; parvoyimiz, parvoyingiz;
obro ‘yim, obro ‘ying; obro ‘yimiz, obro ‘yingiz kabi;
III shaxs egalik qo’shimchasi parvo, avzo, obro’,
mavqe so’zlariga -yi shaklida, xudo, mavzu so’z-
lariga esa -si shaklida qo’shiladi: avzoyi, mavzusi
kabi (dohiy kabi у undoshi bilan tugagan so’zga
ham III shaxsda -si qo’shiladi: dohiysi kabi);
4) men, sen olmoshlariga -ni, -ning, -niki
qo’shimchalari qo’shilganda qo’shimchadagi n
tovushi aytilmaydi va yozilmaydi: meni, mening,
meniki; seni, sening, seniki kabi.

15
36. Quyidagi qo’shimchalarning birinchi tovushi
ikki xil aytilsa ham, bir xil yoziladi:
1) -bon, -boz qo’shimchalari ba’zan -von, -voz
aytilsa ham, hamma vaqt -bon, -boz yoziladi:
darvozabon, masxaraboz kabi.
Lekin -vachcha qo’shimchasi hamma vaqt
shunday aytiladi va yoziladi: amakivachcha,
xolavachcha kabi;
2) o’rin kelishigi va chiqish kelishigi qo’shim-
chasining, o’tgan zamon yasovchisi va III shaxs
ko’rsatkichi -di qo’shimchasining boshidagi undosh
ba’zan t aytilsa ham, hamma vaqt d yoziladi: ishda,
misdan, ketdi, kelmabdi kabi.
37. Quyidagi qo’shimchalarning bosh tovushi
ikki yoki uch xil aytiladi va shunday yoziladi:
1) taqlid so’zlardan fe’l yasovchi -ilia (chirilla,
taqilla) qo’shimchasi so’z tarkibida v yoki u
tovushi bo’lganda -ulla aytiladi va shunday yoziladi:
shovulla, lovulla, gurulla kabi;
2) nisbat shaklini yasovchi -dir qo’shimchasi
jarangli undosh bilan tugagan bir bo’g’inli so’zlar-
ga (kel so’zidan boshqa), shuningdek z undoshi
bilan tugagan orttirma nisbat yasovchisidan keyin
qo’shiladi: quvdir, egdir, kuldir, yondir; o’tkazdir,
tomizdir kabi. Qolgan barcha hollarda bu qo’shimcha
-tir aytiladi va shunday yoziladi: tiktir, kestir,
uyaltir, chaqirtir kabi;
3)jo’nalish kelishigi qo’shimchasi -ga, chegara
bildiruvchi -gacha, ravishdosh shaklini yasovchi
-gacfa, -guncha, -gani, -gudek, sifatdosh shaklini
yasovchi -gan, buyruq maylining II shaxs ko’rsat-
kichi -gin, shuningdek -gina qo’shimchasi uch xil
aytiladi va shunday yoziladi:

16
a) к undoshi bilan tugagan so’zlarga qo’shilganda
bu qo’shimchalarning bosh tovushi к aytiladi va
shunday yoziladi: tokka, yo’lakkacha, ko’nikkach,
zerikkuncha, to’kkani, kechikkudek, bukkan, ekkin,
kichikkina kabi;
b) q undoshi bilan tugagan so’zlarga qo’shilganda
bu qo’shimchalarning bosh tovushi q aytiladi va
shunday yoziladi: chopiqqa, qishloqqacha, yoqqach,
chiqquncha, chiniqqani, qo’rqqudek, achchiqqina
kabi;
d) qolgan barcha hollarda, so’z qanday tovush
bilan tugashidan va bu qo’shimchalarning bosh
tovushi к yoki q aytilishidan qat’i nazar, g yozi-
ladi: bargga, pedagogga, bug’ga, sog’ga, og’gan,
sig’guncha kabi.

O’zbek tilining imlo lug’ati

QO’SHIB YOZISH
38. Xona, noma, poya, bop, xush, ham, baxsh,
kam, unum, rang, mijoz, sifat, talab kabi so’zlar
yordamida yasalgan qo’shma ot va qo’shma sifatlar
qo’shib yoziladi: qabulxona, tabriknoma, taklifnoma,
bedapoya, ommabop, xushxabar, hamsuhbat, orom-
baxsh, kamquvvat, bug’doyrang, umumxalq, sovuq-
mijoz, devsifat, suvtalab kabi.
39. -(a)r (inkori -mas) qo’shimchasi bilan
tugaydigan qo’shma ot va qo’shma sifatlar qo’shib
yoziladi: o’rinbosar, otboqar, cho’lquvar, ishyoqmas,
qushqo’nmas kabi.
40. Takror taqlid so’zlarga qo’shimcha qo’shish
bilan yasalgan ot va fe’llar qo’shib yoziladi: pirpi-
rak (pir-pir+ak), hay hay la (hay-hay+la), gijgijla
(gij-gij+la) kabi.

17
41. Narsani (predmetni) boshqa biror narsaga
nisbatlash (qiyoslash), o’xshatish yo’li bilan bildi-
ruvchi qo’shma ot va qo’shma sifatlar qo’shib
yoziladi: karnaygul, qo’ziqorin, otquloq, oybolta,
devqomat, sheryurak, bodomqovoq, qirg’iyko’z kabi.
42. Narsani uning rangi, mazasi, o’zidagi biror
rnrsasi va shu kabi belgilari asosida bildiruvchi
40’shma otlar qo’shib yoziladi: olaqarg’a, qizilishton,
achchiqtosh, mingoyoq kabi.
43. Narsaning biror maqsad, ish uchun mo’ljal-
langanligini bildiruvchi qo’shma otlar qo’shib yozi-
ladi: kirsovun, qiymataxta, tokqaychi, oshrayhon,
molqo ‘ra, nosqovoq, ко ‘zoynak kabi.
44. Narsani joyga nisbat berish asosida bildiruvchi
qo’shma otlar qo’shib yoziladi: tog’olcha, cho’l-
yalpiz, suvilon, qashqargul kabi.
45. Marosim, afsona kabilarni bildiruvchi qo’sh-
ma otlar qo’shib yoziladi: kiryuvdi, kelintushdi,
qoryog’di, Urto’qmoq, Ochildasturxon kabi.
46. Qaratuvchili birikmaning bir so’zga ayla-
nishi bilan yuzaga kelgan qo’shma otlar qo’shib
yoziladi: mingboshi, so’zboshi, olmaqoqi kabi.
47. Ikkinchi qismi turdosh ot bilan yoki о bod
so’zi bilan ifodalangan joy nomlari qo’shib yozi-
ladi: Yangiyo 7, To ‘rtko 7, Mirzaobod, Xalqobod kabi.
Lekin ikkinchi qismi atoqli ot bo’lgan joy nomlari
ajratih угрЛягП-
(1’rtn
Qviyn Ко Ъпа UrgdUCh,
kasb-hunar ta’Hm Boshfjannasi
fl&oRtts tilidancaEpatin
№KAZT
inning lmfo lug ati
-Mi
o’zlashtirilgan yoki so’z-
o i i bilan hosil^qilingan
|| * Wi
-chi, -a (-ya), -ku, -u (-yu), -da, -e,
-ey (-yey) yuklamalari chiziqcha bilan yoziladi:
sen-chi, boraylik-chi, sen-a, kutaman-a, bola-ya,
mingta-ya, keldi-ku, kelgan-u, yaxshi-yu, yaxshi-
da, qo y-e, yashang-e, o’g’lim-ey, keldi-yey kabi.
Ammo -mi, -oq (-yoq), -ov (-yov), -gina (-kina,
-qina) yuklamalari o’zidan oldin kelgan so’zga
qo’shib yoziladi: keliboq, o’ziyoq, ko’rganov,
ko’rdiyov, mengina, qo’shiqqina kabi.
56. Tartib son arab raqamlari bilan yozilsa, -nchi
qo’shimchasi o’rniga chiziqcha (-) qo’yiladi: 7- sinf,
5- „А” sinfl, 3-, 7-, 8- sinf о ‘quvchilari, 60- yillar,
1991- yilning 1- sentabri kabi. Tartib sonni ko’rsa-
tuvchi rim raqamlaridan keyin chiziqcha yozil-
maydi: XX asr, X sinf kabi.

20
AJRATIB YOZISH
57. Qo’shma fe’lning qismlari ajratib yoziladi:
sarf qil, ta ‘sir et, tamom bo ‘I, sotib ol, olib kel,
olib chiq, miq etma kabi.
58. Ko’makchi fe’l va to’liqsiz fe’l mustaqil fe’l-
dan ajratib yoziladi: aytib ber, olib ko’r, so’rab
qo ‘у, ко ‘ra qol, ber a boshla, yiqila yozdi; ketgan
edi, ketgan ekan, ketgan emish kabi. Lekin mustaqil
fe’l bilan yordamchi fe’l orasida tovush o’zgarishi
bo’lsa, bunday qismlar qo’shib yoziladi: aytaver
(ayta ber), boroladi (bora oladi), bilarkan (bilar
ekan) kabi.
59. Ko’makchilar ajratib yoziladi: shu bilan, soat
sayin, borgan sari, bu qadar, кип bo yi kabi. Lekin
bilan ko’makchisining -la shakli, uchun ko’mak-
chisining -chun shakli chiziqcha bilan yoziladi:
sen-la, sen-chun kabi.
60. Hamma, bar, hech, bir, qay, u, bu, shu,
o’sha so’zlari o’zidan keyingi yoki oldingi so’zdan
ajratib yoziladi: hamma vaqt, har kirn, hech qaysi,
qay kuni, и yerda, shu yoqdan, о ‘sha yoqqa kabi.
Lekin birpas, biroz, birato’la, birvarakayiga, bir-
muncha, buyon so’zlari qo’shib yoziladi. Shu-
ningdek qay so’zi yoq, yer so’zlari bilan ishlatil-
ganda bir у tovushi tushsa, bu so’zlar qo’shib yozi-
ladi: qayoqqa,qayerda kabi.
61. Sifat oldidan kelib, belgining ortiq yoki kam-
ligini bildiradigan to ‘q, jiqqa, tim, liq, lang, och
kabi so’zlar ajratib yoziladi: to’q qizil, jiqqa ho’I,
tim qora, liq to’la, lang ochiq, och sariq kabi.

21
62. Murakkab son qismlari ajratib yoziladi: o’n
bir, besh yuz, qirq ming olti yuz bir, bir ming yetti
yuz sakson beshinchi kabi.
63. Yildan yilga, tomdan tomga kabi birinchi
qismi chiqish kelishigida, ikkinchi qismi jo’nalish
kelishigida bo’lgan birikmalar ajratib yoziladi.
64. Belgining ortiq darajasini bildiruvchi ko’pdan
ko’p, tekindan tekin, yangidan yangi, ochiqdan
ochiq, qizigandan qizidi kabilar ajratib yoziladi.
65. Izofali birikmalar ajratib yoziladi. Bunda izofa
undosh bilan tugagan so’zlarga i shaklida, unli
bilan tugagan so’zlarga yi shaklida qo’shiladi: dardi
bedavo, nuqtayi nazar, tarjimayi hoi kabi. Lekin
izofa yozilmaydigan so’zlar, shuningdek qism-
laridan biri yoki har ikkisi o’zbek tilida mustaqil
ishlatilmaydigan so’zlar qo’shib yoziladi: gulbeor
(guli beor), dardisar kabi.
BOSH HARFLAR IMLOSI
66. Kishining ismi, ota ismi, familiyasi, taxal-
lusi, ramziy atoqli oti bosh harf bilan boshlanadi:
Dilbar O’rinova, Muhabbat Majidovna, Azamat
Shuhrat o’g’li, Hamza Hakimzoda, Muham-
madsharif So’fizoda, Mannon Otaboy, Navoiy,
Furqat; Yelpig’ichxon, Salomjon Alikov kabi.
67. Joy nomlari bosh harf bilan boshlanadi: Andi-
jon, Yangiyo’l (shaharlar), Naymancha, Buloqboshi
(qishloqlar), Bodomzor, Chig’atoy (mahallalar),
Zavraq (dara), Yorqoq (yaylov), Qoratog’, Pomir
(tog’lar), Oqtepa, Uchtepa (tepalar), Zarafshon,
Sirdaryo (daryolar), Yoyilma (kanal); Turkiya,

22
Hindiston (mamlakatlar) kabi. Bunday atoqli ot
tarkibidagi sifatlovchi ham bosh harf bilan yozila-
di: Shimoliy Kavkaz, Markaziy Qizilqum kabi.
68. Yulduz va sayyoralar, boshqa xil osmon jism-
larining atoqli oti bosh harf bilan boshlanadi: Hul-
kar, Qavs, Mirrix (yulduz va sayyoralar nomi),
Tinchlik dengizi (Oydagi relyef nomi) kabi. Yer,
quyosh, oy turdosh otlari sayyora nomi bo’lib kelgan-
dagina bosh harf bilan yoziladi: Yer Quyosh atrofl-
da, Oy Yer atroflda aylanadi.
69. Madaniy-maishiy va savdo korxonalariga,
adabiyot va san’at asarlariga, sanoat va oziq-ovqat
mahsulotlariga, shuningdek transport vositalari,
sport inshootlariga qo’yilgan nomlar bosh harf
bilan boshlanadi: „Tong” (mehmonxona), „Sao-
dat” (firma), „Navro’z” (xayriya jamg’armasi),
„Kamalak” (matbaa birlashmasi), „G’uncha”
(bog’cha), „Botanika” (sanatoriy), ,Paxtakor”
(stadion), „Qutlug’ qon “ (roman), ,Щогот “ (opera),
„Tanovar” (kuy), „Ozodlik “ (haykal), „ Jasorat”
(yodgorlik), „Sino” (sovutgich) kabi.
70. Muhim tarixiy sana va bayramlarning nom-
lari tarkibidagi birinchi so’z bosh harf bilan bosh-
lanadi: Mustaqillik kuni, Xotira kuni, Ramazon
hayiti, Navro’z bayrami kabi.
71. Davlatlarning, davlat oliy tashkilotlari va
mansablarining, xalqaro tashkilotlarning nomidagi
har bir so’z bosh harf bilan boshlanadi: O’zbe-
kiston Respublikasi, Rossiya Federatsiyasi, Misr Arab
Respublikasi, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti,

23
O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Raisi,
O’zbekiston Respublikasi Oliy Sudining Raisi,
Birlashgan Millatlar Tashkiloti, Jahon Tinchlik
Kengashi kabi.
Boshqa tarkibli nomlarda oliy mansabni bildi-
ruvchi birinchi so’zgina bosh harf bilan boshlanadi:
Bosh vazirning о ‘rinbosari; Mudofaa vaziri,
Yozuvchilar uyushmasi, O’zbekiston Milliy tiklanish
demokratik partiyasi kabi.
Vazirliklar va idoralar, korxonalar va tashkilot-
lar nomi tarkibidagi birinchi so’z bosh harf bilan
boshlanadi: Sog’liqni saqlash vazirligi, Fan va
texnika davlat qo ‘mitasi, Fanlar akademiyasi,
Tilshunoslik instituti kabi.
72. Davlatning oliy darajali mukofoti nomi
tarkibidagi har bir so’z bosh harf bilan boshla-
nadi: „O’zbekiston Qahramoni” (unvon), „Oltin
Yulduz” (medal). Boshqa mukofotlar, faxriy unvonlar,
nishonlar nomidagi birinchi so’zgina bosh harf bilan
boshlanadi: ,JSog’lom avlod uchun” (orden),
,,0’zbekistonda xiz/nat ko’rsatgan fan arbobi” (faxriy
unvon),
,J\4atbaa a’lochisi” (nishon) kabi.
73. Gapning birinchi so’zi bosh harf bilan bosh-
lanadi: Yer tagidan Muqaddasga bir qarab oldim
(O. Yoqubov).
Eslatma:
1) ko’chirma gapdan keyin kelgan muallif gapi-
ning birinchi so’zi (agar u atoqli ot bo’lmasa)
kichik harf bilan yoziladi: men “, — qo ‘rqibgina
javob berdi ko’laga (O. Yoqubov);

24
2) xatboshiga gapning sanaluvchi dismlari chiqa-
rilganda bunday qismlar oldidan chiziq qo’yiladi
va ular kichik harf bilan yoziladi:
Ma’muriy huquqbuzarlik to’g’risidagi ishni
ko’rishga tayyorlash vaqtida tegishli organ (mansab-
dor shaxs) quyidagi masalalarni:
— mazkur ishni ko’rib chiqish uning huquq
doirasiga kirish-kirmasligini;
— ma ‘muriy huquqbuzarlik to ‘g ‘risidagi protokol
va ishga oid boshqa materiallar to’g’ri tuzilgan-
tuzilmaganligini . hal qiladi;
3) gapning qismlari qavsli raqam yoki qavsli
harf qo’yib sanalsa, bunday qismlar ham kichik
harf bilan yoziladi:
Hozirgi o’zbek adabiy tilining lug’at boyligi asosan
besh manba negizida tarkib topgan: 1) umumturkiy
so ‘zlar, 2) о ‘zbekcha so ‘zlar, 3) tojik tilidan kirgan
so’zlar, 4) arab tilidan kirgan so’zlar, 5) rus tilidan
kirgan so’zlar („O’zbek tili” darsligidan).
74. Tarkibli nomlarning bosh harfidan iborat
qisqartmalar, atoqli ot bo’lmagan ba’zi birikmalarning
qisqartmalari bosh harf bilan yoziladi: AQSH
(Amerika Qo’shma Shtatlari), BMT (Birlashgan
Millatlar Tashkiloti), AES (atom elektr stansiyasi) kabi.
Qisqartma tarkibida bo’g’inga teng qism bo’lsa, uning
birinchi harfigina bosh harf bilan yoziladi: ToshDTU
(Toshkent davlat texnika universiteti) kabi.
KO’CHIRISH QOIDALARI
75. Ko’p bo’g’inli so’zning oldingi satrga sig’
may qolgan qismi keyingi satrga bo’g’inlab ko’chi-
riladi: to’q-son, si-fatli, sifat-li, pax-takor,

25
paxta-kor kabi. Tutuq belgisi oldingi bo’g’inda
qoldiriladi: va -da, ma ‘-rifat, mash ‘-al, in ‘-от kabi.
76. So’zning bosh yoki oxirgi bo’g’ini bir harf-
dan iborat bo’lsa, ular quyidagicha ko’chiriladi:
1) so’z boshidagi bir harfdan iborat bo’g’in
yolg’iz o’zi oldingi satrda qoldirilmaydi: a-badiy
emas, aba-diy, e-shikdan emas, eshik-dan kabi;
2) so’z oxiridagi bir harfdan iborat bo’g’in
yolg’iz o’zi keyingi satrga ko’chirilmaydi: mudofa-
a emas, mudo-faa, matba-a emas, mat-baa kabi.
77. O’zlashma so’zlarning bo’g’inlari chegarasida
kelgan ikki yoki undan ortiq undosh quyidagicha
ko’chiriladi:
1) ikki undosh kelsa, ular keyingi satrga birga-
likda ko’chiriladi: dia-gramma, mono-grafiya kabi;
2) uch undosh kelsa, birinchi undosh oldingi
satrda qoldirilib, qolgan ikki undosh keyingi satrga
ko’chiriladi: silin-drik kabi.
78. Bir tovushni ko’rsatuvchi harflar birikmasi
(sh, eh ng) birgalikda ko’chiriladi: pe-shayvon,
pe-shona, mai-shat, pi-choq, bi-chiq-chi, si-ngil,
de-ngiz kabi.
79. Bosh harflardan yoki bo’g’inga teng qism
va bosh harflardan iborat qisqartmalar, shuningdek
ko’p xonali raqamlar satrdan satrga bo’lib ko’chi-
rilmaydi: AQSH, BMT, ToshDU, 16, 245, 1994,
XIX kabi.
80. Harfdan iborat shartli belgi o’zi tegishli raqam-
dan ajratib ko’chirilmaydi: 5- „А” sinf, V ,JB”
guruhi, 110 gr, 15 ga, 105 m, 25 sm, 90 mm kabi.

26
81. Atoqli ot tarkibiga kiradigan raqam nomdan
ajratilgan holda keyingi satrga ko’chirilmaydi:
,JVavro ‘z—92 ” (festival), „О ‘qituvchi—91″ (ко ‘rik
tanlov), ,Andijon—9″, ,,Termiz—16″ (g’o’za
navlari), ,Jioing—767″ (samolyot), ,^0 ton—774″
(televizor) kabi.
82. A. J. Jabborov, A. D. Abdullayev kabilarda
ismning va ota ismining birinchi harfiga teng
qisqartmalar familiyadan ajratib ko’chirilmaydi.
Shuningdek v. b. (va boshqalar), sh. k. (shu
kabilar) singari harfiy qisqartmalar ham oldingi
so’zdan ajratib ko’chirilmaydi.

27
А а В b D d
Н h I i J j
N n О о P p
T t U u У v
О’ о’ G’ g’ Sh
‘ (tutuq belgisi)
Е е F f
G g
К к L I M m
Q q R г
S s
X x Y у
Z z
Ch ch
Ng ng

lug’at
abadiy
abadiyat
abadul-abad
abajur
abbat
aberratsiya
abgor
abjad
abjaq
abjir
ablah
abonement
abonent
abr
abraziv
abrishim
abro’ (qosh)
abssess
abssissa
abstraksiya
abxaz
abyot
abzal (ot abzali)
abzas
ada
adab (ta’zir)
adabiy
adabiy-nazariy
adabiyot
adabiy-publisistik
A
adabiy-tanqidiy
adad
adaptatsiya
adapter
adash
adekvat
adib (yozuvchi)
adi-badi
adil (tik)
adip (kiyimda)
adir
adl (adolat)
adl-insof
adliya
admiral
ado
adolat
adovat
adoyi tamom
adras
adrenalin
adresant
adresat
advokat
adyol
adyutant
aerobus
aerodrom
aeroflot

29
ajina
aeroplan
agrobiologik
aeroport
agrobiologiya
aerostat
agromeliorativ
aerochana
agromelioratsiya
afandi
agrominimum
affiks
agronom
afliksatsiya
agronomiya
affrikat
agrotexnik
aflsha
agrotexnika
aforizm
agroximiya
afsona
ahamiyat
afsungar
ahbob
afsus
ahd
aft
ahd-paymon
aft-angor
ahil (inoq)
aft-bashara
аЫ (ilm ahli)
aftidan
ahmoq
aftoda
aholi
aftodahol
ahvol
afV
ahyon-ahyonda
afVi umumiy
ajab
afyun
ajabo
afzal (ortiq)
ajabtovur
afg’on
ajal
agar(da)
ajam
agent
ajdar
agentlik
ajdargul
agglutinativ
ajdarho
agglutinatsiya
ajdod
agnostik
ajib
agnostitsizm
aji-buji
agrar
ajin
agregat
ajina

ajnabiy
30
ajnabiy
aksiya
ajoyib
akslanmoq
ajoyibot
aks sado
ajoyib-g’aroyib
akt
ajramoq
aktyor
ajratma
akustik
ajrim
akustika
ajriq
akvarel
aka
akvarium
akademik
alaf
akademiya
alahlamoq
aka-uka
alahsiramoq
akashak
alak
akildoq
alalxusus
akillamoq
alam
akkord
alamdiyda
akkordeon
alamzada
akkreditiv
alanga
akkumulator
alanglamoq
akobir
alang-jalang
akrixin
alas-alas
akrobat
alaxsimoq
aks
alay-balay
aksar
alayhissalom
aksariyat
alaykum assalom
aksent
alag’da
aksilinqilobiy
alash
aksilinqilobchi
alacha
aksincha
alachabof
aksioma
alban
aksioner
albatta
aksionerlik
albom
aksirmoq
aldamoq

31
amal
aldam-qaldam
allaqayer
aldamchi
allaqayoq
aldoqchi
allaqaysi
aldovchi
allaqachon
alibastr
allavaqt
alfa
alio
alfoz
allof
algebra
alloma
alhamdulillo(h)
almanax
alhazar
almashmoq
alhol
almisoq
alif
almoyi-aljoyi
alifbe (kitob)
alohida
alifbo (harflar)
alomat
alik
aloqa
aliment
aloq-chaloq
alizarin
aloy (o’simlik)
alishmoq
alp
aljimoq
alpinist
alkogol
alpinizm
alkoloid
alqissa
alia
altimetr
allakim
aluminiy
allamahal
alvasti
allanarsa
alvido
allanecha
alvon
allanechuk
alximiya
allanima
alyor
allapallada
alg’ov-dalg’ov
allaqanaqa
al’amon
allaqanday
amaki
allaqancha
amakivachcha
allaqayda
amal

amalgama
32
amalgama
ana
amaliyot
anabioz
amallamoq
analitik
amal-taqal
ananas
ambulatoriya
anarxist
amerikalik
anarxiya
amfiteatr
anarxizm
amin
anarxo-sindikalizm
aminokislota
anatomiya
amir (podsho)
anaxronizm
amiri (qovun)
anbar
amirkon
anbarafshon
amlok
anbiyo
amma
andak
ammavachcha
andalib
amma-xola
andava
ammiak
andaza
ammo
andisha
ammoniy
anduh
amorf
anemiya
amortizator
angidrid
amortizatsiya
angillamoq
amper
angina
ampermetr
angishvona
amper-sekund
anglamoq
amper-soat
anglashilarli
amplituda
anglashilmovchilik
ampula
angraymoq
amr (farmon)
angrov
amr-farmon
anhor
amri mahol
anilin
amvol
aniq
amyoba
anis

33
aqrabo
anjir
antratsit
anjom
antropolog
anjuman
antropologiya
anker
anvo
anketa
anvoyi
anneksiya
ang’iz
annotatsiya
ancha
anod
anchayin
anonim
anchaki
anons
ancha-muncha
anor
an’ana
anorganik
an’anaviy
anormal
aorta
anov
apatit
anoyi
apellatsiya
anqaymoq
apelsin
anqimoq
apil-tapil
anqo
apir-shapir
anqov
apoq-chapoq
ansambl
apostrof
antagonizm
apparat
antenna
apparatura
antidemokratik
aprel
antifashist
aprior
antiimperialistik
aprobatsiya
antik
aqalli
antimilitarizm
aqida
antiqa
aqidaparast
antisemit
aqiqa
antisiklon
aql
antologiya
aql-idrok
antonim
aql-u hush
antrakt
aqrabo
3 O ‘ z b e k t i l i n i n g i m l o l u g ‘ a t i

•qcht
34
aqcha
aristokratiya
arab
ariya
arabi
ariza
arabiy
arizaboz
arafa
ark
aralashiga
arka
aralashmoq
arktika
aralash-quralash
arman (xalq)
arang
armani
araq
armatura
ar-ar
armiya
arava
armon
araz
armug’on
arbitr
arosat
arbitraj
arpa
arbob
arpapoya
ardob
arqon
ardoqlamoq
arqoq
ardoqli
arra
arfa
arsenal
argo
arslon
argon
arslonquyruq
argotizm
artel
argument
arteriya
ari
artezian
arifmetik
artikl
arifmetika
artikul
arifmograf
artikulatsiya
arifmometr
artilleriya
arillamoq
artist
arimoq
artmoq
ariq
aruz
aristokrat
arvoh

Imlo talaffuzi – Spelling pronunciation – Wikipedia

A imlo talaffuzi bo’ladi talaffuz so’zning yozilishiga ko’ra, standart yoki an’anaviy talaffuzdan farq qiladi. Jim harflar bilan yozilgan so’zlar (masalan, orol, pichoq) yoki an’anaviy ravishda talaffuz qilinadi qisqartirilgan unlilar yoki chiqarib tashlangan undoshlar (masalan, Javon, Vester), imlo talaffuziga bog’liq bo’lishi mumkin.

Agar so’zning imlosi uning “an’anaviy” talaffuzini keltirib chiqaradigan tovushli o’zgarishlardan oldin standartlashtirilgan bo’lsa, imlo talaffuzi yanada eski talaffuzni aks ettirishi mumkin. Bu ko’pincha qo’shma so’zlar bilan bog’liq (masalan, ko’ylagi, Javon, peshona). Bu, shuningdek, tovushsiz harflar bilan ko’plab so’zlarga tegishli (masalan, ko’pincha [1] ), hammasi bo’lmasa ham – ba’zida so’zning yozilishini uning kelib chiqish tilida aks ettirish uchun etimologik sabablarga ko’ra jim harflar qo’shiladi (masalan.) oziq-ovqatbilan qofiyalash oz [2] [3] lekin olingan Kech lotin Viktoriya). Ba’zi jim harflar so’zlardagi kabi noto’g’ri etimologiyalar asosida qo’shilgan orol [4] va o’roq.

Imlo talaffuzlari ko’pincha retsept bo’yicha tushkunlikka tushgan va an’anaviy ravishda qabul qilingan va odatda keng tarqalgan talaffuz yonida noto’g’ri deb qabul qilingan. Agar imlo talaffuzi davom etsa va keng tarqalgan bo’lsa, u oxir-oqibat mavjud shaklga standart variant sifatida qo’shilishi mumkin (masalan ko’ylagi [5] va ko’pincha), yoki hatto ustun talaffuzga aylanadi (kabi peshona va lochin).

Mundarija

1 Tarqalishi va sabablari

2 Umumiy imlo talaffuzi bilan inglizcha so’zlarga misollar

3 Fikrlar

4 Bolalar va chet elliklar

5 Boshqa tillarda

6 Shuningdek qarang

7 Adabiyotlar

8 Manbalar

Tarqalishi va sabablari

Ko’plab osongina sezilib turadigan imlo talaffuzlari faqat frantsuz va ingliz kabi tillarda uchraydi, ularda imlo hozirgi talaffuzni ko’rsatmaslikka intiladi. Barcha tillarda hech bo’lmaganda talaffuzi kabi yozilmagan so’zlar bor, hatto Finlyandiya kabi so’zlar fonetik tarzda yozilgan bo’lsa ham, imlo talaffuzlari har qanday tilda paydo bo’lishi mumkin, aksariyat odamlar o’qish va yozishni o’rganish uchun etarli ma’lumotga ega bo’lishadi, ammo imlo zamonaviy talaffuzni ko’rsatib berolmaganda tushunish uchun etarli emas. Boshqacha qilib aytganda, ko’p odamlar imlo va talaffuz o’rtasidagi bog’liqlikni aniq anglamaganlarida, imlo talaffuzlari odatiy holdir.

Boshqa tomondan, imlo talaffuzlari ham og’zaki va yozma tilning bir-biriga o’zaro ta’siridan dalolat beradi. [6] Ko’plab imlolar eski shakllarni va ularga mos keladigan eski talaffuzlarni ifodalaydi. Ammo ba’zi imlolar etimologik jihatdan to’g’ri kelmaydi.

Garchi ko’p odamlar yozma tilni “aniqroq” ekanligiga (har xil aniqlik darajalariga) ishonishlari mumkin bo’lsa-da, bu o’z navbatida o’z-o’zini amalga oshiradigan bashorat, yozma til og’zaki nutq tiliga ta’sir qilishi va o’zgarishi natijasida eski talaffuzga yoki hatto imlo tomonidan tavsiya etilgan, ammo ilgari bo’lmagan yangi talaffuzga o’xshash talaffuzga olib keladi. [6]

Umumiy imlo talaffuzi bilan inglizcha so’zlarga misollar

o’choq to’liq talaffuz qilingan “n” bilan (jim “n” o’rniga) eski talaffuzga qaytish, faqat 20-asrning boshlaridan boshlab standart sifatida qabul qilingan. “Kil” ning “n” tovushsiz talaffuz qilinishi, masalan, 1828 yildagi Vebster lug’atida havola etilgan. [7] Fonetik jihatdan “o’choq” dagi “ln” digraf sifatida tasniflanadi: faqat bitta ovoz chiqaradigan ikkita harf birikmasi, masalan, “madhiya” dagi “mn”. Kimdan Inglizcha so’zlar yuqori sinflar uchun og’zaki va yozma ravishda Jeyms A. Bouen tomonidan 1900: “Ln, n jim, digraf pechda paydo bo’ladi. Tandir qulashi sizni o’ldirishi mumkin”. [8]

ko’pincha, bilan talaffuz qilinadi / t / . Bu aslida XV asr talaffuziga qaytish, [1] ammo talaffuzsiz / t / hali ham ingliz tilida so’zlashuvchilarning 73% va amerikalik ma’ruzachilarning 78% tomonidan afzaldir. [9] Eski lug’atlarda talaffuz bilan ro’yxat yo’q / t / ning 2-nashri bo’lsa ham OED qiladi (va birinchi nashr talaffuzni janubda keng tarqalgan sharh bilan qayd etadi Angliya va “ko’pincha qo’shiq aytishda ishlatiladi”; ga qarang Amerika mintaqaviy ingliz tilining lug’ati raqobatlashadigan talaffuzlarning holatini muhokama qiladigan bir vaqtning o’zida keltirilgan so’zlar uchun). Bunday siljishlarning sporadik xususiyati kabi misollarni o’rganishda aniq bo’ladi hushtak, tinglang va yumshatish unda t odatda jim bo’lib qoladi.

peshona bir marta qofiyalangan dahshatli ammo hozir ikkinchi bo’g’in bilan talaffuz qilinadi / h ɛ d / amerikalik ma’ruzachilarning 85% va ingliz tilida so’zlashuvchilarning 65% tomonidan. Bu aslida asl talaffuzga qaytishdir. [10]

kiyim-kechak tarixan fe’l bilan bir xil talaffuz qilingan yaqin (“Yuliya ipaklarda bo’lsa /. / Uning kiyimlarini suyultirish” -Herrik ), lekin hozirda ko’plab ma’ruzachilar a ni qo’shadilar / ð / , ovozli th. Bu aslida XV asr talaffuziga qaytishdir. [11]

go’shti Qizil baliq bilan ingliz tilida so’zlashadigan ozchilik tomonidan talaffuz qilinadi / l / , “l” harfi ingliz-frantsuz tilidagi asl talaffuzida yozilmaganiga ham, talaffuz qilinmaganiga qaramay, qayta kiritilayotganligi sababli.

lochin hozir deyarli har doim bilan talaffuz qilinadi / l / Va faqat 3% ma’ruzachilarda yo’q / l / . [12] The / l / eski talaffuzda jim qoldi: frantsuz tilini solishtiring faucon va eski ingliz imlolari faucon va favkon. Bu o’xshash o’zgarishni yoki asl lotin tilini qayta tiklashni taklif qilishi mumkin.

sadaqa, balzam, sokin, Zabur, va hokazolarni endi tez-tez aytiladi / l / ning ba’zi qismlarida Qo’shma Shtatlar. Ko’pchiligida Birlashgan Qirollik, an’anaviy / ɑː m / talaffuz ustunlik qilishda davom etmoqda.

nazoratchi bilan ko’pincha talaffuz qilinadi / m p / ; qabul qilingan talaffuz “nazoratchi” (the MP imlo so’z noto’g’ri aloqador fikrga asoslanadi komp(siz)tare “hisoblash, hisoblash”, lekin u kelib chiqadi kontr-rulon “fayl nusxasi”, fe’l ham, uning agenti ham “asl nusxalari va fayl nusxalarini taqqoslash” ma’nosini anglatadi).

siz (aslida, yͤ yoki .E), the aniq artikl, kabi Ye Olde Qahvaxona, ko’pincha arxaik inglizcha kabi talaffuz qilinadi olmosh siz so’z o’rniga The, belgini noto’g’ri ishlatishga asoslangan y arxaik printer belgisini almashtirish uchun Þ: tikan xati. [13] (Boshqa tomondan, olmoshning boshlanishi siz yilda O’rta va Erta zamonaviy Ingliz tili boshlanishi kabi to’g’ri talaffuz qilinadi siz.)

Makkenzi, Menzi, Dalziel endi ovozni qo’shib qo’ying / z / asl nusxaning o’rniga / j / , tufayli yassi tepa g Gael yozuvlari odatda o’xshash harf sifatida ingliz tiliga ko’chiriladi z.

armadillo va boshqa so’zlar Ispaniya bilan er-xotin talaffuz qilingan / l / o’rniga / j / (ikkinchisi Lotin Amerikasi Ispaniyasidagi tovushga eng yaqin yaqinlashish); xuddi shunday Italyancha – manbadan maraschino (gilos) va Brusketa bilan / ʃ / o’rniga nemis tilidagi o’sha undosh klaster bilan bog’liq / s k / italyancha.

ovqatlar, talaffuz qilingan / ˈ v ɪ t al z / (bilan qofiya skittles), kimning –v– (bu so’z frantsuz tilidan o’zlashtirilgandan ancha oldin yo’qolgan undosh uchun) etimologik asoslarda qayta kiritildi va bu so’z ba’zida / k t / .

Ning talaffuzi ko’ylagi kabi paltos hozir oldingi talaffuzga qaraganda tez-tez uchraydi / ˈ w ɛ s k ə t / .

kanal, tarixiy ravishda aniqlangan / ˈ k ɒ n d ɪ t / yoki / ˈ k ʌ n -/ , endi deyarli har doim talaffuz qilinadi / ˈ k ɒ n d siz ɪ t / Qo’shma Shtatlarning aksariyat qismida.

yashirin, tarixiy ravishda aniqlangan / ˈ k ʌ v ar t / (uning fe’l bilan bog’lanishini aks ettiradi qopqoq) endi odatda talaffuz qilinadi / ˈ k oʊ v ar t / , o’xshashligi bo’yicha ochiq.

Dori, tarixiy jihatdan ikki hece bilan talaffuz qilingan, ammo hozirda ko’pincha uchtasi bilan (ba’zi ma’ruzachilar dori vositalarini anglatganda ikkitasini, tibbiy bilimlarni anglatganda uchta ishlatadilar; uchta heceli talaffuz standartlarda Qo’shma Shtatlar ).

Bartolomey, ilgari talaffuz qilingan / ˈ b .r t al m men / yoki / b .r ˈ t ɒ l ə m men / , hozir / b .r ˈ θ ɒ l ə m j uː / . [iqtibos kerak ]

Entoni (lotin tilidan Antonius), hozirda (Buyuk Britaniyadan tashqaridagi anglofon mamlakatlarida) odatda / ˈ æ n θ eng men / .

An’anaviy talaffuzi bo’lgan ko’plab plasenamelar imlo ta’sirida o’zgartirildi: Sent-Luis, avval / s æ n ˈ l uː men / hozir (AQShda) / s eɪ n t ˈ l uː ɪ s / , Papillion (Nebraska ), avval / ˌ p æ p men ˈ ɒ n / hozir / p ə ˈ p ɪ l men ə n / , Beatris (Nebraska) ilgari va hozirgacha bir oz / b men ˈ æ t r ɪ s / , hozir / ˈ b iː ə t r ɪ s / . Monpelye, poytaxti Vermont, endi talaffuz qilinadi / m ɒ n t ˈ p iː l men ar / , frantsuz o’rniga [mɔ̃pəlje] .

Janob Jorj Everest “s familiya talaffuz qilinadi / ˈ iː v r ɪ s t / . [14] Uning nomidagi tog ‘- Everest tog’i – odatda talaffuz qilinadi / ˈ ɛ v ar ɪ s t / . [15]

Kabi kesimlar tsk tsk! yoki tut tut! (bir juft tishlarni bosish ), endi odatda / ˈ t ɪ s k ˈ t ɪ s k / va / ˈ t ʌ t ˈ t ʌ t / . [iqtibos kerak ]

Sozlar Arktika, Antarktika va Antarktida dastlab birinchisiz talaffuz qilingan / k / , ammo imlo talaffuzi juda keng tarqalgan. Dastlab etimologik sabablarga ko’ra birinchi “c” imloga qo’shilgan va keyin jim emas deb noto’g’ri tushunilgan. [16]

zoologiya, ko’pincha “hayvonot bog’i” deb talaffuz qilinadi ( / z siz ˈ ɒ l ə dʒ men / ), ammo texnik jihatdan bunga uning yozilishiga emas, balki “hayvonot bog’i” so’zi (“goo” bilan qofiyalash) ko’proq ta’sir qilishi mumkin (chunki u hech qachon “zoog-logiya” deb talaffuz qilinmaydi) / ˈ z uː l ə dʒ men / ). (O’chirilganligi aniqlandi dierez yilda zoologiya talaffuzni antiqa qildi / z oʊ ˈ ɒ l ə dʒ men / .) Xuddi shunday holat ham Qo’shma Shtatlar tashqarisidagi talaffuz bo’lishi mumkin gekatomb “mozor pastki” bilan qofiya sifatida va talaffuz qilingan / ˈ h ɛ k ə t uː m / o’rniga / ˈ h ɛ k ə t oʊ m / .

mehmonxona, dastlab talaffuz qilingan / oʊ ˈ t ɛ l / frantsuzlarning talaffuzi tufayli mehmonxona, endi odatda eshitiladigan bilan talaffuz qilinadi h. [17] Shunga qaramay, maître d’hôtel talaffuz qilinadi / ˌ m eɪ t r ə d oʊ ˈ t ɛ l / . [18]

o’t, kelib chiqishi so’z Qadimgi frantsuzcha, jim bilan talaffuz qilinadi h Qo’shma Shtatlarda (umuman aytganda, baribir. Bu u erda eng keng tarqalgan talaffuz, ammo hu erda talaffuzda talaffuz ishlatiladi, garchi u ko’pincha noto’g’ri deb qabul qilinsa). Xuddi shu narsa Buyuk Britaniyada 19-asrga qadar, imlo talaffuzini qabul qilgan paytgacha, eshitilgunga qadar bo’lgan h. [19]

Ralf, dastlab talaffuz qilingan / r eɪ f / yoki / ˈ r ɑː f / Buyuk Britaniyada (hech bo’lmaganda Angliyada), endi tez-tez talaffuz qilinadi / r æ l f / . [20]

Kabi nemis kredit so’zlari spiel va Stein ba’zan boshlanishi bilan talaffuz qilinadi / s / , go’yo ular o’rniga inglizcha so’zlar bo’lgan / ʃ / . Nemis tilida, boshlang’ich s, darhol oldin p yoki t, go’yo xuddi shunday talaffuz qilinadi sch/ ʃ / .

jiyani so’nggi avlodlarga qadar asosan talaffuz qilingan / ˈ n ɛ v juː / Britaniyada, O’rta ingliz tilidan kelib chiqqan nevew va dastlab qadimgi frantsuz tilidan qarz oldi neveu, zamonaviy frantsuz tilida o’zgarmagan imlo. Ammo v keyinchalik o’zgartirildi ph qaerda p uning lotin ildiziga ishora qiladi qarindosh, kabi so’nggi lotin qarz so’zlarida topish mumkin qarindoshlik. Bugungi kunda imlo talaffuzi so’zning talaffuzini asosan o’zgartirgan / ˈ n ɛ f juː / .

Fikrlar

Ushbu bo’lim ehtimol o’z ichiga oladi original tadqiqotlar. Iltimos uni yaxshilang tomonidan tasdiqlash qilingan va qo’shilgan da’volar satrda keltirilgan. Faqat asl tadqiqotlardan iborat bayonotlar olib tashlanishi kerak. ( 2015 yil yanvar ) (Ushbu shablon xabarini qanday va qachon olib tashlashni bilib oling)

Imlo talaffuzi turli fikrlarni keltirib chiqaradi. Ko’pincha, eski talaffuzni saqlab qolganlar imlo talaffuzini johillik yoki ishonchsizlik belgisi deb bilishadi. Imlo talaffuzini ishlatadiganlar uning bitta ekanligini bilmasliklari mumkin va tarixiy-haqiqiy versiyani bema’ni deb hisoblashadi, chunki u xatni “buzib tashlaydi”. Aksincha, “Febuary” (for.) Kabi ba’zi bir innovatsion talaffuzlarning foydalanuvchilari fevral) tarixiy va fonetik jihatdan haqiqiy versiyani pedantik imlo talaffuzi deb hisoblashi mumkin.

Genri Uotson Faul (1858-1933) uning davrida maktab o’qituvchilari va boshqalar orasida odamlarni anormal ananaviy talaffuzlardan voz kechishga va “o’zingiz aytganingizdek gapirishga” da’vat qiluvchi ongli harakat bor edi. Dastlabki zamonaviy ingliz tilining yirik olimlarining (Dobson, Uild va boshq.) So’zlariga ko’ra, 17-asrda Angliyada “siz qanday yozsangiz, shunday talaffuz qiling” degan “intellektual” tendentsiya boshlangan edi. Bu o’sha paytda shakllana boshlagan standart imlo tizimini nazarda tutadi. Xuddi shunday, bir necha asrlar ilgari Frantsiyadagi juda ko’p “tuzatishlar” olimlardan tortib to keng jamoatchilikka tarqaldi. [21]

Imlo talaffuzlarining turlicha xilma-xilligi fonetik moslashuvlar, chet el so’zlarining yozma shaklidagi talaffuzlar ularni qabul qiladigan tilning fonemik tizimi doirasida: bu jarayonning misoli garaj ( [ɡaʀaːʒ] ba’zan talaffuz qilinadi [ˈꞬæɹɪd͡ʒ] inglizchada. Bunday moslashuvlar juda tabiiy va ko’pincha nutqni tushunadigan va ehtiyotkor ma’ruzachilar tomonidan afzal ko’riladi.

Bolalar va chet elliklar

Ko’p o’qigan bolalarda imlo talaffuzlari tez-tez uchraydi, chunki agar ular lug’at bilan maslahatlashmasalar, nutq tilida kam uchraydigan so’zlarning talaffuzini ko’rsatish uchun faqat imlosi bor. Yaxshi o’qilgan ikkinchi til o’quvchilar imlo talaffuzlariga ham ega bo’lishlari mumkin.

Ba’zi hollarda, ilgari ingliz tilida so’zlashmaydigan hududdagi aholi hozirgi ona-ingliz tilida so’zlashadigan populyatsiyada bunday ikkinchi til belgilarini saqlab qolishi mumkin. Masalan, Shotlandiya standart ingliz tilida qachondan boshlab “ikkinchi til” belgilari mavjud Shotlandiya 17-asrda ingliz tiliga bo’ysundirila boshlandi.

Ammo, bir kishi eshitgandan ko’ra tez-tez o’qigan so’zlar ko’p bo’lgani uchun, katta yoshli ona tilida so’zlashuvchilar ham taslim bo’lishadi. Bunday sharoitda “imlo talaffuzi” boshqasiga qaraganda tushunarli bo’lishi mumkin. Bu, o’z navbatida, yuqorida aytib o’tilgan til evolyutsiyasiga olib keladi. Bir avloddagi imlo talaffuzi keyingi avlodda standart talaffuzga aylanishi mumkin.

Boshqa tillarda

Yilda Frantsuzcha, XVI asr frantsuz muallifining zamonaviy talaffuzi Montene kabi [mɔ̃tɛɲ] , zamonaviy emas [mɔ̃taɲ] , imlo talaffuzidir.

Qachon ingliz klub birinchi marta frantsuz tiliga qarz qilingan, tasdiqlangan talaffuz qilingan [klab] , inglizlarning o’rtacha taxminiyligi sifatida. Keyinchalik standart bo’ldi [klyb] imlo asosida va keyinchalik Evropada, [klœb] , ingliz tilidagi asl nusxaga yaqinroq deb hisoblanadi. [22] Standart talaffuz Kvebek frantsuzcha qoladi [klʏb] . Xuddi shunday, shampun bilan yuvish qarz olish paytida “sochlarni yuvish uchun mahsulot” bo’lgan [ʃɑ̃puiŋ] lekin hozir [ʃɑ̃pwɛ̃]

Yilda Zamonaviy ibroniycha, so’z ( [χe̞t] , ba’zan “gunoh” ma’nosini anglatadi) [ˈΧe̞tä] , uning yozilishi, ayniqsa bolalar tomonidan tavsiya etilganidek. Imlo talaffuziga boshqa misollar Sefard ibroniycha Il ( [ˈKol] , hammasini anglatadi) kabi talaffuz qilinmoqda [Äkäl] va kryz ( [Otso (h) oʁäjim] , peshin ma’nosini anglatadi) kabi talaffuz qilinmoqda [ˈTsä (h) oʁäjim] chunki kamatz katan unli nuqta (āָ), bu ko’rsatib beradi [o] , vizual ravishda kamats bilan bir xil, bu esa buni ko’rsatadi [ä] .

Yilda Italyancha, bir necha erta Ingliz tili qarz so’zlari ga qarab talaffuz qilinadi Italiya imlosi kabi qoidalar suv (“tualet kassasi”, ingliz tilidan suv (shkaf) ), talaffuz qilingan [Atervater] va tramvay yo’li, talaffuz qilingan [tranˈvai] . Italiya so’zi hosil (‘g’arbiy’) ning imlo talaffuzidan kelib chiqadi Frantsuzcha eng yaxshi (bu, o’z navbatida, ingliz tilining fonetik transkripsiyasi g’arb); imlo talaffuzining o’ziga xos misoli XVI asrgacha, harflar bo’lgan paytgacha bo’lgan bo’lishi kerak siz va v hali ham noaniq edi.

Bir nechta chet el nomlari odatda asl tilning talaffuziga ko’ra (yoki unga yaqinlashganda) aytiladi, ammo ular italyan tilining qismlari sifatida ishlatilganda eski imlo talaffuzini saqlab qolishadi. ko’cha nomlari. Namuna uchun Edvard Jenner ko’p kontekstlarda odatiy inglizcha talaffuzini saqlab qoladi, ammo Viale Edoardo Jenner (asosiy ko’cha Milan ) talaffuz qilinadi [Jvjale edoˈardo ‘jɛnner] . Bunday eskirgan imlo talaffuzlaridan foydalanishni tarjima qilish odati rag’batlantirgan bo’lsa kerak ism va Sharif chet ellar nomiga ko’chalar berilganida: Edoardo uchun Edvard, yoki Giorgio uchun Jorj uchun Via orqali Giorgio Vashington.

Yilda Ispaniya, ba’zi nemis so’zlaridagi “ch” talaffuz qilinadi /tʃ / yoki /ʃ / ,o’rniga /x / . Bax talaffuz qilinadi [bax] va Kuchen bu [Kuxen] , lekin Rorschach bu [ˈRorʃaʃ] , dan ko’ra [ˈRorʃax] , Mach bu [maʃ] yoki [matʃ] va Kirchner bu [ˈKirʃner] yoki [ˈKirtʃner] . Boshqa imlo talaffuzlari klub talaffuz qilingan [klub] , aysberg talaffuz qilingan [iθeˈβer] Ispaniyada (yilda Amerika qit’asi, u talaffuz qilinadi [ˈAisberɡ] ), [23] va folklor va folklor ning tarjimalari sifatida folklor, talaffuz qilingan [folklor] va [folˈkloɾe] . Shuningdek, ispan tilida frantsuzcha so’zdagi keskin aksent elit ispancha stress belgisi sifatida qabul qilinadi va bu so’z talaffuz qilinadi [Elit] .

Qachon slavyan tillari yoqadi Polsha yoki Chex so’zlarni ingliz tilidan o’zlarining imlosi saqlanib qolgan holda qabul qiling, talaffuzi polshalik qoidalarga rioya qilishga intiladi. “Marketing” kabi so’zlar sodiqroq o’rniga, yozilgan deb talaffuz qilinadi [ tushuntirish kerak ] “markytyng”.

Yilda Vetnam, boshlang’ich “v” ko’pincha “y” ( [j] ) markaziy va janubiy navlarida. Biroq, rasmiy nutqda ma’ruzachilar ko’pincha imlo talaffuziga qaytadilar, bu esa tasodifiy nutqda ham tobora ko’proq qo’llanilmoqda.

Lug’at – Vocabulary

Ushbu maqola qo’rg’oshin bo’limi etarli emas xulosa qilish uning tarkibidagi asosiy fikrlar. Iltimos, ushbu yo’nalishni kengaytirish haqida o’ylang kirish uchun umumiy nuqtai nazarni taqdim eting maqolaning barcha muhim jihatlari. ( 2019 yil dekabr )

A lug’at, shuningdek, a wordstock yoki so’zlar to’plami, [1] tanish to’plamdir so’zlar inson ichida til. Odatda yoshga qarab ishlab chiqilgan so’z boyligi bu uchun foydali va asosiy vosita bo’lib xizmat qiladi aloqa va bilim olish. Keng lug’at olish bu o’rganishdagi eng katta muammolardan biri ikkinchi til.

Mundarija

1 Ta’rifi va ishlatilishi

1.1 Mahsuldor va qabul qiluvchi bilim

1.2 Bilim darajasi

1.3 Bilim chuqurligi

1.4 So’zning ta’rifi

2.1 Lug’atni o’qish

2.2 Tinglash lug’at

2.3 So’z boyligi

2.4 Lug’at yozish

2.5 So’nggi lug’at

6.1 Ona tilidagi lug’at

6.2 Chet tilidagi lug’at

6.2.1 Lug’at hajmining tilni tushunishga ta’siri

6.2.2 Ikkinchi tilning so’z boyligini o’zlashtirish

6.2.3 Yodlash

6.2.4 Kalit so’z usuli

Ta’rifi va ishlatilishi

Lug’at odatda “ma’lum bir odam biladigan va ishlatadigan barcha so’zlar” deb ta’riflanadi. [2]

Mahsuldor va qabul qiluvchi bilim

So’zga oid bilimlarni baholashda birinchi muhim o’zgarish farqi shundaki, bu bilim samaradormi (erishish deb ham ataladi) yoki retseptiv (qabul qilish deb ham yuritiladi); hatto o’sha qarama-qarshi toifalar ichida ham, ko’pincha aniq farq yo’q. Odatda eshitish yoki o’qish yoki ko’rish paytida tushuniladigan so’zlar odamning qabul qiladigan so’z boyligini tashkil qiladi. Ushbu so’zlar taniqli odamdan deyarli ma’lum bo’lmagangacha o’zgarishi mumkin (qarang bilim darajasi quyida). Odamning retseptiv lug’ati odatda ikkalasidan kattaroq bo’ladi. Masalan, yosh bola hali gapira olmaydi, yozolmaydi yoki imzo qo’yolmasa ham, u oddiy buyruqlarni bajarishi va ular duch kelgan tilning yaxshi qismini tushunishi mumkin. Bunday holda, bolaning retseptiv so’z boyligi o’nlab, hatto yuzlab so’zlardan iborat bo’lsa-da, lekin uning faol so’z boyligi nolga teng. Qachonki bu bola gapirishni yoki imzo qo’yishni o’rgansa, bolaning faol so’z boyligi ko’paya boshlaydi. Shuningdek, unumli so’z boyligi retseptiv so’z boyligidan kattaroq bo’lishi mumkin, masalan, so’zlarni ta’sir qilish o’rniga o’rganish orqali o’rgangan va ularni ishlab chiqarishga qodir bo’lgan, ammo suhbatda ularni tanib olishda qiyinchiliklarga duch kelgan ikkinchi til o’rganuvchisida.

Shuning uchun mahsuldor so’z boyligi odatda tegishli kontekstda ishlab chiqariladigan va ma’ruzachi yoki imzo chekuvchining ma’nosiga mos keladigan so’zlarni anglatadi. Retseptiv lug’atda bo’lgani kabi, ma’lum bir so’zni faol lug’atning bir qismi deb hisoblashning ko’plab darajalari mavjud. So’zni qanday talaffuz qilish, imzo qo’yish yoki yozishni bilish, to’g’ri ishlatilgan so’zning maqsadli xabarni to’g’ri yoki to’g’ri aks ettirishi degani emas; ammo u minimal darajada samarali bilimlarni aks ettiradi.

Bilim darajasi

Retseptiv-mahsuldorlik tafovutida ko’pincha bir qator qobiliyatlar yotadi bilim darajasi. Bu shunchaki so’z ma’lum vaqt ichida odamning so’z boyligiga asta-sekin kirib borishini ko’rsatadi. Taxminan ushbu bosqichlarni quyidagicha ta’riflash mumkin:

Hech qachon bu so’zni uchratmaganman.

So’zni eshitdi, lekin aniqlay olmaydi.

Kontekst yoki ovoz ohangiga qarab so’zni taniydi.

So’zni ishlatishga qodir va umumiy va / yoki mo’ljallangan ma’noni tushunishi mumkin, ammo uni aniq tushuntirib berolmaydi.

So’z bilan ravon – uning ishlatilishi va ta’rifi.

Bilim chuqurligi

So’z bilimlarining turli darajalari shuni anglatadi bilim chuqurligi, ammo jarayon bundan murakkabroq. Bir so’zni bilishning ko’p qirralari bor, ularning ba’zilari ierarxik emas, shuning uchun ularni sotib olish, albatta, bilim darajasi. Ushbu kontseptsiyani yanada samarali ishlatish uchun so’zlarni bilishning bir nechta ramkalari taklif qilingan. Bunday doiralardan biri to’qqiz qirrani o’z ichiga oladi:

imlo – yozma shakl

fonologiya – nutq shakli

ma’lumotnoma – ma’no

semantik – tushuncha va ma’lumotnoma

ro’yxatdan o’tish – foydalanishning maqsadga muvofiqligi yoki ro’yxatdan o’tkazilishi

kollokatsiya – leksik qo’shnilar

so’z birikmalari

sintaksis – grammatik funktsiya

morfologiya – so’z qismlari

So’zning ta’rifi

So’zlarni har xil usulda aniqlash mumkin va ishlatilgan ta’rifga qarab lug’at hajmini taxmin qilish har xil. Eng keng tarqalgan ta’rif lemmaning ta’rifidir (kiritilgan yoki lug’at shakli; shu jumladan yurish, lekin emas yurish, yurish yoki yurish). Ko’pincha lemmalar o’ziga xos ismlarni (odamlar, joylar, kompaniyalar va boshqalar) o’z ichiga olmaydi. So’z boyligini tadqiq qilishda tez-tez ishlatiladigan yana bir ta’rif – so’z turkumining ta’rifi. Bularning barchasi asosiy so’zdan kelib chiqishi mumkin bo’lgan so’zlar (masalan, so’zlar) kuchsiz, kuchsiz, mashaqqatli, mashaqqatli barchasi oilaviy so’zning bir qismidir harakat). Lug’at hajmining taxminiy baholari ishlatilgan ta’rifga qarab 200 mingdan 10 minggacha. [3]

Lug’at turlari

Eng cheklangan va cheklanganlar tartibida keltirilgan: [4] [5]

Lug’atni o’qish

Savodli kishining so’z boyligi bu o’qiyotganda taniy oladigan barcha so’zlardir. Odatda bu so’z boyligining eng katta turi, chunki o’quvchi tinglashdan ko’ra ko’proq o’qish orqali ko’proq so’zlarga ta’sir qiladi.

Tinglash lug’at

Bir kishining tinglash so’z boyligi – bu nutqni tinglashda taniy oladigan barcha so’zlar. Odamlar hanuzgacha ohang, imo-ishoralar, munozara mavzusi va suhbatning ijtimoiy mazmuni kabi belgilarni ishlatishdan oldin ularga duch kelmagan so’zlarni tushunishlari mumkin.

So’z boyligi

Odamning so’zlashadigan so’z boyligi bu ishlatadigan barcha so’zlardir nutq. Ehtimol, bu tinglash lug’atining bir qismi bo’lishi mumkin. Nutqning spontan tabiati tufayli so’zlar ko’pincha noto’g’ri ishlatilgan. Ushbu noto’g’ri foydalanish, engil va bilmagan holda, yuz ifodalari va ovoz ohanglari bilan qoplanishi mumkin.

Lug’at yozish

So’zlar rasmiy insholardan tortib to ijtimoiy tarmoqlargacha yozishning turli shakllarida qo’llaniladi. Ko’p yozma so’zlar odatda nutqda ko’rinmaydi. Yozuvchilar odatda muloqot qilishda cheklangan so’zlar to’plamidan foydalanadilar. Masalan, agar bir qator sinonimlar mavjud bo’lsa, yozuvchi ulardan qaysi birini ishlatishni afzal ko’rishi mumkin va ular o’zlari bilmagan yoki qiziqmagan mavzuga oid texnik lug’atlarni qo’llashlari ehtimoldan yiroq emas.

So’nggi lug’at

Amerikalik faylasuf Richard Rorti shaxsning “yakuniy so’z boyligini” quyidagicha tavsifladi:

Barcha insonlar o’zlarining harakatlari, e’tiqodlari va hayotlarini oqlash uchun ishlatadigan so’zlar to’plamiga ega. Bu so’zlarda biz do’stlarimizni maqtashimiz va dushmanlarimizga nisbatan nafratimiz, uzoq muddatli loyihalarimiz, o’zimizga bo’lgan chuqur shubhalarimiz va eng katta umidlarimizni ifodalaymiz . Men bu so’zlarni odamning “so’nggi so’z boyligi” deb atayman. Bu so’zlar u til bilan boradigan darajada; ulardan tashqarida faqat nochor passivlik yoki kuchga murojaat qilishdir. (Kutilmagan holat, istehzo va birdamlik p. 73) [6]

Fokusli lug’at

Fokal lug’at – bu ma’lum bir guruh uchun alohida ahamiyatga ega bo’lgan ixtisoslashtirilgan atamalar va farqlar to’plami: ma’lum bir tajriba yoki faoliyat yo’nalishiga ega bo’lganlar. Leksika yoki lug’at – bu tilning lug’ati: uning narsalar, voqealar va g’oyalar nomlari to’plami. Ba’zi tilshunoslar leksika odamlarning narsalarga bo’lgan munosabatini, Sapir-Vorf gipotezasi. Masalan, Nuer Sudanda qoramollarni tasvirlash uchun aniq lug’at mavjud. Nuerda qoramollarning o’nlab nomlari bor, chunki ular qoramollarning o’ziga xos tarixi, iqtisodiyoti va muhiti [ tushuntirish kerak ] . Bunday taqqoslash ba’zi bir lingvistik tortishuvlarga sabab bo’ldi.Qor uchun eskimo so’zlari Tegishli ixtisoslashgan bilimlarga ega bo’lgan ingliz tilida so’zlashuvchilar, shuningdek, zarurat tug’ilganda qor va qoramollar uchun aniq va aniq so’z birikmalarini namoyish etishlari mumkin. [7] [8]

So’z boyligining o’sishi

Asosiy maqola: Lug’atni rivojlantirish

Bolaligida bola instinktiv ravishda so’z boyligini shakllantiradi. Chaqaloqlar ular eshitgan so’zlarga taqlid qiling va keyin bu so’zlarni narsalar va harakatlar bilan bog’lab qo’ying. Bu tinglash lug’ati. The so’zlashuv boyligi quyidagicha, bolaning fikrlari imo-ishoralarga yoki gaplarga tayanmasdan o’z-o’zini ifoda etish qobiliyatiga ko’proq bog’liq bo’ladi. Bir marta o’qish va so’z birikmalarini yozish rivojlanishni boshlash, savollar orqali va ta’lim, bola tilning anomaliyalari va qonunbuzarliklarini aniqlay boshlaydi.

Yilda birinchi sinf, o’qiy oladigan bola o’qiy olmaydigan so’zlardan ikki baravar ko’p so’zlarni o’rganadi. Odatda, bu bo’shliq keyinchalik kamaymaydi. Buning natijasi o’laroq, besh-olti yoshga qadar ingliz tilida so’zlashadigan bola 1500 ga yaqin so’zni o’rganganida, so’z boyligini ko’paytirishga imkon beradi. [9]

Lug’at boyligi inson hayoti davomida o’sib boradi. 20 yoshdan 60 yoshgacha bo’lgan odamlar har kuni yana 6000 ga yaqin lemmani o’rganadilar. [10] O’rtacha 20 yoshli yigit 11100 so’z oilasidan kelgan 42000 so’zni biladi; o’rtacha 60 yoshli kishi 13400 so’z oilasidan kelib chiqqan 48200 lemmani biladi. [10] Odamlar so’z birikmalarini masalan: o’qish, o’ynash so’z o’yinlari va lug’at bilan bog’liq dasturlarda ishtirok etish. An’anaviy bosma ommaviy axborot vositalariga ta’sir qilish to’g’ri imlo va so’z boyligini o’rgatadi, matnli xabarlarga ta’sir qilish esa so’zlarni qabul qilish uchun qulayroq cheklovlarni keltirib chiqaradi. [11]

Ahamiyati

Keng lug’at ifoda va muloqotga yordam beradi.

Lug’at hajmi o’qishni tushunish bilan bevosita bog’liq. [12]

Lingvistik lug’at fikrlash lug’ati bilan sinonimdir. [12]

Biror kishini so’z boyligiga qarab boshqalar baholashlari mumkin.

Uilkins (1972) bir marta shunday degan edi: “Grammatikasiz juda oz narsani etkazish mumkin; so’z birikmasiz, hech narsa etkazib bo’lmaydi”. [13]

Lug’at hajmi

Ona tilidagi lug’at

So’zning o’rtacha hajmini baholash turli xil ta’riflar va usullar, masalan, so’z nima, so’zni bilish kerakligi, qanday namunaviy lug’atlar ishlatilganligi, testlar qanday o’tkazilganligi va hokazolar kabi turli xil ta’riflar va cheklovlarni keltirib chiqaradi. [10] [14] [15] [16] Mahalliy ma’ruzachilarning so’z boyliklari bir tilda ham juda xilma-xil bo’lib, ular ma’ruzachining bilim darajasiga bog’liq.

Natijada ingliz tilida so’zlashadigan yosh kattalar uchun hisob-kitoblar 10000 dan 50000 dan oshiqgacha o’zgarib turadi. [10] [14] [15] [17]

So’nggi 2016 yildagi bir tadqiqot shuni ko’rsatadiki, 20 yoshli ingliz tilida so’zlashuvchilar o’rtacha 42 mingni taniydilar lemmalar, aholining eng past 5% uchun 27100 dan eng yuqori 5% uchun 51.700 lemmasgacha. Ushbu lemmalar aholining eng past 5 foizidagi 6100 so’z oilalaridan va eng yuqori 5 foizidan 14900 so’z oilalaridan iborat. 60 yoshli odamlar o’rtacha 6000 lemmani ko’proq bilishadi. [10]

Boshqasiga ko’ra, 1995 yil boshida o’qigan kichik va o’rta maktab o’quvchilari taxminan 10 000–12 000 so’zlarning ma’nosini tan olishlari mumkin edi, kollej o’quvchilari uchun esa bu raqam taxminan 12 000–17 000 gacha, keksa yoshdagi kattalar uchun esa 17 000 va undan ortiq so’zlarni tashkil etadi. [18]

Ona tilida so’zlashadigan nemis tilida so’zlashuvchilarning o’rtacha absolyut kattaligi birinchi sinfdagi 5900 lemmadan kattalar uchun 73000 gacha. [19]

Chet tilidagi lug’at

Lug’at hajmining tilni tushunishga ta’siri

3000 ta eng tez-tez uchraydigan inglizcha so’zlar oilalari yoki 5000 ta eng ko’p uchraydigan so’zlar haqida ma’lumot 95% so’zlashuv nutqini qamrab oladi. [20] Minimal o’qish uchun eshik chegarasi – 3000 so’z oilalari (5000 leksik buyum) taklif qilingan [21] [22] va zavq uchun o’qish uchun 5000 so’zli oilalar (8000 leksik ma’lumotlar) kerak. [23] 8000 so’z turkumining “maqbul” chegarasi 98% qamrab oladi (ismlarni o’z ichiga olgan holda). [22]

Ikkinchi tilning so’z boyligini o’zlashtirish

Lug’atni o’rganish bu ikkinchi tilni o’rganishning dastlabki bosqichlaridan biri, ammo o’quvchi hech qachon so’z boyligini tugatmaydi. O’z ona tilida yoki ikkinchi tilda bo’lsin, yangi so’z boyligini olish doimiy jarayondir. Yangi so’z boyligini olishga yordam beradigan ko’plab texnikalar mavjud.

Yodlash

Xotirani zerikarli yoki zerikarli deb qarash mumkin bo’lsa-da, ona tilidagi bitta so’zni ikkinchi tilda unga mos keladigan so’z bilan yodlashgacha bog’lash lug’at orttirishning eng yaxshi usullaridan biri hisoblanadi. Talabalar voyaga etganlarida, ular odatda shaxsiylashtirishning bir qancha shaxsiy usullarini to’plashdi. Garchi ko’pchilik yodlash odatda tutishni kuchaytiradigan murakkab kognitiv ishlov berishni talab qilmaydi deb ta’kidlasa ham (Sagarra va Alba, 2006), [24] u odatda ko’p miqdorda takrorlashni talab qiladi va oraliqda takrorlash bilan fleshkartalar yodlash uchun o’rnatilgan usul, ayniqsa so’z birikmalarini olish uchun ishlatiladi kompyuter yordamida til o’rganish. Boshqa usullar, odatda, eslash uchun ko’proq vaqt va ko’proq vaqtni talab qiladi.

Ba’zi so’zlarni assotsiatsiya yoki boshqa usullar bilan osongina bog’lab bo’lmaydi. Agar ikkinchi tildagi so’z fonologik yoki ingl. Vizual jihatdan ona tilidagi so’zga o’xshash bo’lsa, ko’pincha ular ham ularni baham ko’radi o’xshash ma’nolar. Garchi bu tez-tez uchrasa ham, bu har doim ham to’g’ri kelavermaydi. A bilan duch kelganda yolg’onchi do’st, yodlash va takrorlash mahoratning kalitidir. Agar ikkinchi til o’rganuvchisi yangi so’z birikmalarini o’rganish uchun faqat so’z birikmalariga tayansa, u odam yolg’onchi do’stlarni o’zlashtirishda juda qiyin bo’ladi. Cheklangan vaqt ichida katta miqdordagi so’z birikmalariga ega bo’lish zarur bo’lganda, o’quvchi ma’lumotni tezda eslab qolishi zarur bo’lganda, so’zlar mavhum tushunchalarni ifodalasa yoki ularni aqliy qiyofada tasvirlash qiyin bo’lsa yoki yolg’onchi do’stlarni ajratib qo’ysa, yoddan yodlash foydalanish usuli. Yaqinda L2 o’quvchilarining L1-ga xos yodlash qobiliyatini hisobga olgan holda, orfografiya bo’yicha yangi so’zlarni o’rganishning neyron tarmoq modeli joriy etildi (Hadzibeganovich va Kannas, 2009). [25]

Kalit so’z usuli

Ikkinchi tilda so’z boyligini shakllantirishning foydali usullaridan biri bu kalit so’z usuli. Agar vaqt mavjud bo’lsa yoki bir nechta asosiy so’zlarni ta’kidlashni istasa, mnemonik qurilmalar yoki so’z birikmalarini yaratish mumkin. Ushbu strategiyalarni amalga oshirish ko’proq vaqt talab qilinsa-da va eslash uzoqroq davom etishi mumkin bo’lsa-da, ular saqlashni oshirishi mumkin bo’lgan yangi yoki g’ayrioddiy aloqalarni yaratadilar. Kalit so’z usuli chuqurroq kognitiv ishlov berishni talab qiladi, shuning uchun saqlash ehtimolini oshiradi (Sagarra va Alba, 2006). [24] Ushbu usulda Paivio’s (1986) mos keladi [26] ikki tomonlama kodlash nazariyasi, chunki u og’zaki va tasvir xotirasi tizimlaridan foydalanadi. Biroq, bu usul aniq va obrazli narsalarni ifodalovchi so’zlar uchun eng yaxshisidir. Aniq tasavvurni yodga keltirmaydigan mavhum tushunchalar yoki so’zlarni birlashtirish qiyin. Bundan tashqari, tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki, assotsiativ lug’atni o’rganish yosh o’quvchilar bilan ancha muvaffaqiyatli (Sagarra va Alba, 2006). [24] Keksa o’quvchilar so’z birikmalarini yaratishda so’z birikmalarini eslab qolish uchun kamroq ishonishadi.

So’z ro’yxatlari

Odamlarga cheklangan so’z boyligini ta’minlash uchun yoki tezkor tilni bilish maqsadida yoki samarali muloqot uchun bir nechta so’zlar ro’yxati ishlab chiqilgan. Bunga quyidagilar kiradi Asosiy ingliz tili (850 so’z), Maxsus ingliz tili (1500 so’z), Umumiy xizmatlar ro’yxati (2000 so’z) va Akademik so’zlar ro’yxati. Biroz o’quvchining lug’atlari rivojlangan so’z birikmalarini aniqlash faqat eng keng tarqalgan va asosiy so’zlarni o’z ichiga olgan. Natijada, bunday lug’atlarda so’z ta’riflarini hatto so’z boyligi cheklangan o’quvchilar ham tushunishlari mumkin. [27] [28] [29] Ba’zi noshirlar so’zlarning chastotasi asosida lug’atlar tayyorlaydilar [30] yoki tematik guruhlar. [31] [32] [33]

Related posts:

O’zbek tili davlat tili insho

6 sinf o zbek tili test 1 chorak

Online maktab 6 sinf

5 8 sinflar kanali