Dars Mavzu: GAPNING ASOSI. GAPDA SO‘ZLARNING BOG‘LANISHI (277-279-mashqlar)

Ta’limiy: Nutq va gap. Ona tilining fonetik tizimi: nutq tovushlari va harflar, unli tovushlar va harflar, undosh tovushlar va harflar, jarangli va jarangsiz undoshlar, alifbo, bosh va kichik harflar, tutuq belgisi (fonetik tahlil);bo‘g‘in va bo‘g‘in tuzilishi, so‘zlarni bo‘g‘inlab ko‘chirish. So‘z va so‘z ma’nolari haqida bilim,ko`nikma va malakalarni shakllantirish.

2 sinf ona tili nazorat ishi

Reja :

1. O’quv maqsadlarini belgilash.

2. O’quv maqsadlarini nazorat ishlariga o’tkazish.

3. Maqsadga erishish yo’lini va usullarni tanlash.

4. Natijani baholash va o’zlashtirish darajasini aniqlash. B. Blum taksonomiyasi.

5. Bilimlarni o’zlashtirish darajalari.

1. O’quv maqsadlarini belgilash.

An’anaviy o’quv jarayonida biz ko’pro q o’qituvchining mahoratiga suyanib samaraga erishishga harakat q ilamiz. Buning uchun esa pedagog ma’lum tajriba orttirgan bo’lishi talab etiladi. Pedagogik texnologiyaning asosi esa loyihalashtirishdir. Ana shu aniq loyihalashtirilgan dastur pedagogga samarali natijaga erishish imkonini tug’diradi. Bunday loyiha asosida ish olib borayotgan pedagog katta pedagogik tajribaga ega bo’lmasada, yuqori samaraga erisha oladi. Pedagogik texnologiya bu avvalombor aniqlikka ega bo’lgan va qat’iy, ilmiy loyihalashtirilgan jarayondir. O’quv jarayonini tashkil etishdagi birinchi qadam bu o’quv maqsadlarini aniqlash hisoblanadi. Bugungi kunda biz darsning maqsadini qanday belgilaymiz? – degan savol albatta hammani qiziqtiradi. Biz bugungi kunda darsning maqsadini umumiy holga belgilaymiz va shuning uchun ham erishgan natijamizni baholashda qiynalamiz. Bunday umumiy maqsadni belgilash pedagogik texnologiyani qoniqtira olmaydi. Pedagogik texnologiyalar dars maqsadini belgilashda ham aniqlik bo’lishini talab etadi. Aniq maqsadlarni belgilash nazorat va baholash ishini engillashtiradi va bu jarayonga oydinlik kiritadi. Shuning uchun ham pedagogik texnologiyalarni qo’llashdagi birinchi qadam bu aniqlashtirilgan maqsadlarni ishlab chiqishdir degan xulosani beradi.

Pedagogik texnologiyalarning ishlanishida asosiy e’tibor oxirgi natijaga q aratilgan bo’ladi va q uyidagi izchillikda ishlab chi q iladi:

1. Ani q lashtirilgan o’ q uv ma q sadlarini ishlab chi q ish va ularni guru h larga ajratish

2. O’ q uv ma q sadlarini nazorat ishi va test

3. Ma q sadga erishish yo’lini va usullarni tanlash

4. Natijani ba h olash va

o’zlashtirish darajasini ani q lash

5. Dasturli ta’lim

Demak, pedagogik texnologiyalar an’anaviy ta’limdan tubdan farq q ilgan holga tuziladi. U o’zaro yopiq siklni va o’zaro izchil bog’liqlikni taqozo etadi. Aniqlashtirilgan maqsadlar pedagogga nazorat ishini belgilashda, baholashda va usullarni aniqlashda katta imkoniyatlar yaratadi. Barcha etaplar bir maqsadga bo’ysunadi va yuqori natijani kafolatlaydi.

An’anaviy ta’lim esa q uyidagi izchillikda tashkil etiladi:

1. Umumiy ma q sadni аниқлаш

2. Usullarni ani q lash

3. Nazorat ishini belgilash

An’anaviy ta’lim tizimida va o’quv jarayonida umumlashtirilgan o’quv maqsadlari belgilanadi. Masalan: ekologik madaniyatni shakllantirish, suv havzalarini muhofaza qilish haqida tushuncha hosil qilish. Ko’rinib turibdiki, bunday qo’yilgan maqsad mavhum xarakterga ega, chunki tushuncha turli darajada hosil qilinishi mumkin. Bunday maqsadni tekshirish va baholash ham muammoli, maqsadni belgilash esa ishda noaniqlikni vujudga keltiradi. Natijada o’zlashtirish samaradorligi pasayadi. Bunday tizim pedagogik texnologiyani qoniqtira olmaydi (M.V.Klarin tizimi). AQSH va Angliyada o’qituvchi va talabalar uchun alohida aniqlashtirilgan maqsad rejalari tuzish qabul qilingan. O’qituvchilar uchun tushuntirish, ko’rgazmali qurollardan foydalanish, o’rgatish kabilar nazarda tutilsa, talabalar uchun esa, talaba dars oxiriga borib nimani bilishi, ishlay olishi, qo’llay olish kerak degan yo’nalishda tuzilgan. Darsdan oldin bilmagan va dars davomida o’rganib, uni qo’llay oladigan vazifalar belgilangan. Talabalar ushbu mavzuni o’rganishda ulardan nimalarni bilish va bajara olish talab etilayotganini aniq biladilar va dars davomida ana shu momentlarga o’z diqqatlarini ko’proq qaratadilar. Har bir qo’yilgan maqsadni erishganlik darajasini me’yorlarni ishlab chiqish shart. Har bir qo’yilgan maqsad alohida o’z mazmuniga xos ravishda tekshiriladi va natijalar tahlil qilinib xulosalar chihariladi. Buning uchun hozirda aniqlashtirilgan maqsadlarni ishlab chiqish zarur. Umumiy maqsadlarni esa tekshirish qiyin va bunda har bir o’qituvchi o’z tushunchasidan kelib chiqqan holga tekshirish ishlarini tashkil etadi. Umumiy maqsad o’qituvchi nimaga erishmoqchi ekanligini aniq ko’rsata olmaydi, talabada esa umumiy tushunchalar hosil qilishgagina xizmat qiladi.

Aniqlashtirilgan maqsadli loyihada o’qituvchi aniq tushunchalardan foydalanishi lozim. Buning uchun aniq va mavhum tushunchalarni ajrata olishi kerak

Mav h um tushunchalar :

Aniq tushunchalar :

Belgilab chi q mo q

Tanishib chi q mo q

Guru q larni tashkil q ilmo q

Ko’rib chi q mo q

Yoddan aytib bermo q

V.Okon tadqiqotlarida ta’kidlanganidek, pedagogik maqsadlarni aniqlashga uch xil yondashish mumkin: a) pedagogik maqsadlar bir yoki bir necha o’quv maqsadlari tavsifi orqali ifodalanadi, lekin ular turkumlarga ajratilmaydi; b) o’quv maqsadlari turkumlarga ajratilib, ularni yozma tafsiloti bayon etiladi. O’quv maqsadlari bu usulda ifodalanganda, maqsadlar o’zaro taqqoslashga qulay bo’lib, faoliyatning bu maqsadlarga erishishga yo’nalganligi ta’minlanadi, lekin ularga erishganlik haqida yaxlit tasavvurga ega bo’lish uchun imkoniyat bo’lmaydi; v) o’quv maqsadlarini, ularni alohida qismlarga ajratib aniqlashtirish bo’lib, u jahon pedagogikasida keng tarzda ommalashgan. Bunday yondashuvga asosan o’quv maqsadlarining har biri alohida qismlariga erishilganlikni aniq o’lchash mumkin. O’quv maqsadlari tizimini yaratib, o’zaro bog’liqlik ketma-ketligida joylashtiriladi, ya’ni ularning taksonomiyasi tuziladi.

Ob’ektlarni, ularning tabiiy o’zaro bog’liqligiga asoslanib va toifalari murakkablashib boradigan ketma-ketlikda (ya’ni ierarxik) joylashtirib turkumlash va tizimlashtirish – taksonomiya deb ataladi.

2. O’quv maqsadlarini nazorat ishlariga o’tkazish.

Aniqlashtirilgan o’quv maqsadlarini albatta birinchi galda qanday nazorat ishi orqali tekshirilishi aniqlanishi kerak. Maqsaddan kelib chiqqan holga test va nazorat ishlari tanlanadi. Tanlangan nazorat har bir maqsad uchun alohida qo’llaniladi. Masalan, birinchi qo’yilgan maqsad uchun alohida, keyingi maqsadga erishish uchun alohida nazorat ishi topilishi kerak. Barcha nazorat ishlari umumlashtirilib oxirgi baholash ma’lum qilinadi.

Masalan: 1-maqsad ta’rifni yoddan bilish deb belgilangan bo’lsa, uni yoddan aytib berish talab etiladi. 2-maqsad formulani amalda qo’llashiga o’rgatish bo’lsa, uni amalda masala ishlab qo’llashi talab etiladi. 3-maqsad formulani noan’anaviy holatda qo’llashi bo’lsa, unga mos misol tanlanadi va uni ishlash talab etiladi. Demak, nechta maqsad aniqlashtirilgan bo’lsa, shuncha nazorat ishi ham ishlab chiqilishi kerak bo’ladi. Shunday qilib, maqsad va nazorat ishi o’rtasida uyg’unlik hosil qilinadi. Nazorat ishlarini tanlashda albatta maqsadning xarakteri hisobga olinadi. Aniq belgilangan maqsadlar esa tekshirishni osonlashtiradi. Nazorat ishlarida turli xil test turlaridan foydalanish mumkin.

Talabalar bilimini baholashda har doim «nimani ba h olash kerak?” – degan savol ko‘ndalang turadi. Pedagogik texnologiya “Predmetni o’qitish va o‘rganishh maqsadi va vazifalariga erishish darajasini” degan javobni beradi. Bunda maqsadni o‘qituvchi faoliyati bilan bog‘lash (o‘rgatish, tushuntirish, aytib berish, namoyish etishh kabilar), vazifalarni esa talabaning faoliyati, ya‘ngi ta‘lim natijasi bilan bog‘lab ifodalash ma‘qul. Chunki, vazifa – talaba ilgari bilmagan narsasini shu mashg‘ulotda bilib olishi yoki bajara olishi kerak bo‘lgan o‘quv elementidir.

Talaba oldiga qo‘yilgan vazifa ta‘limning natijasi hisoblanadi. Demak, tekshiriladigan va baholanadigan narsa, bu – ta‘limning natijasidir.

O‘quv vazifalarini aniqroq ifodalash uchun quyidagilarga amal qilish lozim:

har bir muhim masala – vazifalar guruhini ifodalashni: “mashg‘ulot oxirigacha talabalarni bilishi kerak” iborasi bilan boshlash;

h ar bir vazifani tartib ra q ami bilan belgilan g ;

h ar bir vazifani «sanab ko‘rsating, ayting, eslang, namoyish eting, bajarib ko‘rsating, tanlang, xisoblab chiqing” fe‘llari vositasida ifodalash;

har bir vazifani talabaning faoliyati atamasi bilan qo‘yish;

h ar bir vazifa ta‘limning aynan bir natijasini ko‘zda tutsin (bir savolga ikki-uchta javob berish mumkin bo‘lmasin);

har bir vazifani o‘zlashtirish natijasini, maqsadga erishilganini o‘lchash mumkin bo‘lsin;

o‘quv vazifalari biror o‘quv masalasini: mavzu, bo‘lim yoki predmetni o‘rganib chiqilgach, talabaning bilim va ko‘nikmalarini ob‘ektiv baholash (og‘zaki, yozma yoki test usulida)ga imkon yaratish lozim.

O‘quv vazifalarini aniqlab ifolagach, ta‘lim natijasini tekshirish uchun nazorat vazifalari tuziladi. Nazorat vazifalari og‘zaki so‘rash, yozma ish olish yoki test o‘tkazish uchun savollar, topshiriqlardan iborat bo‘lishi mumkin.

O‘quv vazifalarini ifodalash uchun fe‘l shaklini to‘g‘ri tanlash muxim, chunki u, talaba shu o‘quv vazifasini o‘zlashtirgach bajara oladigan harakatni bildirishi zarur. Masalan, og‘zaki va yozma nutq sohasida o‘quv vazifalarini ifodalash uchun: gapirib bering, yozing, xulosa qiling, ayting, o‘qing, bo‘g‘inlarga ajrating kabi.

3. Maqsadga erishish yo’lini va usullarni tanlash.

Q anday usul bilan o’qitish natijasini talaba hatti-harakatlariga o’tkazish mumkin? Bu o’tkazishda qat’iy bir xil ma’noni qanday saqlab qolish mumkin? Bu kabi muammolar asosan quyidagi ikki xil usul bilan hal etilganligini qayd qilib o’tamiz:

1. O’quv maqsadlarining shunday tizimini yaratish kerakki, uning ichida o’quv maqsadlarining toifalari va darajalari ketma-ketligi aniq belgilangan bo’lsin. O’quv maqsadlarining bunday tizimi pedagogik taksonomiya deb ataladi.

2. O’quv maqsadlarini ifodalash uchun shunday aniq va tushunarli tilni topish kerakki, o’qituvchi bu til orqali maqsadlarni aniq ifodalaydigan bo’lsin.

Demak, o’quv maqsadlarini belgilashga yuqorida qayd qilingan aniqlik kiritish, pedagogik texnologiyaning odatdagi o’qitish usullaridan tubdan farqi kiluvchi dastlabki, eng muhim jihatlaridan biri bo’lib hisoblanadi.

O’quv maqsadlarini o’ta aniq belgilanishi, unga erishganlikni yaqqol nazorat qilishga imkon beradi. Bu esa o’z navbatida talaba shaxsini rivojlanib borayotganlik darajasini hamda o’qituvchi faoliyatidagi kamchiliklarni o’z vaqtida aniqlab, ularni bartaraf qilish demakdir.

H ozirgi kunda respublikamizda test vazifalarini o’rtacha o’tkazish normativlari ishlab chiqilgan. Albatta bu testlar har bir o’quv dargo h i maqsadidan kelib chiqqan holga o’tkazilishi ham nazarda tutilgan.

1.Joriy nazorat: 10-15 savoldan iborat bo’lib, unga 10-15 daqiqa ajratiladi.

2.Orali q nazorat: 25-30 savol, 30-40 daqiqani o’z ichiga oladi.

3.Yakuniy nazorat: 50 savol, 1-1,5 soatni o’z ichiga oladi.

Bundan tashqari fanning yo’nalishidan kelib chiqqan holga va talabalar darajasidan kelib chiqqan holga test turlari, shakllari tanlanishi lozim. Test turlarini quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:

1.Eslash, yodda sa q lash, tanish kabi psixik jarayonlarning borishini ta’minlovchi testlar. Bu testlar mustahkamlash va tekshirish vazifasini bajaradi.

2.O’zlashtirishning reproduktiv darajasini o’lchovchi testlar. Bu testda talaba o’z bilimlarini tipovoy ya’ni o’rgangan holatida qo’llay olishi talab etiladi. Bu testlarni ishlashda talaba to’rt xil psixologik operatsiyani bajarishi lozim:

a) formulani eslash;

b) tengliklarni eslash;

v) shunga o’xshash misollarni eslash;

g) misolni eslash.

Bunday test talabalarda bilim, malaka va ko’nikmalarini baholashga yordam beradi. Ammo bu testda ko’proq qo’llay olish nazarda tutiladi. Bunday testlar ijodiy fikrlash darajasiga ta’sir etmaydi va ularni reproduktiv testlar deb atash o’rinli bo’ladi.

3.Produktiv test turi. Bunday testni echishda talabadan ijodiy yondashuv talab etiladi. Bunday testni y echish uchun talaba 5-6 ta operatsiyani bajarishi lozim. Bu test mantiqiy fikr yuritishni va izchillikni talab etadi. Buning uchun o’quv jarayonida echilgan mashqlardan bir oz boshqacharoq (netipovoy) vazifalar tanlab olinishi kerak bo’ladi.

4.Izlanuvchan – ijodiy test turi. Ma’lumki ijod – bu qandaydir yangi yyechimni opishdir. Buning uchun bu testda standart bo’lmagan vazifalar beriladi. Bu murakkab test bo’lib, ijodni rivojlantirishda va iqtidorli talabalarni tanlab olishda ishlatiladi.

Testlarning shakliga ko’ra ham ularni bir q ancha guruhlarga ajratish mumkin :

1.Yopiq testlar . Bu test shart yoki so’roq va bir qancha javoblardan tuzilgan bo’lib, bittasi to’g’ri javob hisoblanadi. Uning yopi q test deyilishiga sabab, talaba o’zining to’g’ri javobini bera olmaydi. U faqat mavjud javoblardan bittasini tanlashi mumkin. Bunday testlarni tuzishda yuzakilikdan ehtiyot bo’lish kerak va javoblar tuzayotganda mantiqiylik va tahlilga asoslanishi lozim.

2.Ochiq testlar . Bu testda shart va so’ro q beriladi. Javob esa mustaqil talaba tomondan topiladi. Bunda eng muhimi o’zak so’z tushirib qoldirilishi mumkin, ana shu o’zakda esa so’z topilishi lozim.

3.Munosiblikni tanlashga qaratilgan testlar. Bu testlar ajratish va joy – joyiga qo’yish kabi operatsiyalarni bajarishda ishlatiladi.

4.Izchillikni o’rnatishga ba g’ ishlangan test . Bunda tartibsiz berilgan elementlar izchil ketma–ketlikda joylashtirilib chiqishi kerak.

4. Natijani baholash va o’zlashtirish darajasini aniqlash. B.Blum taksonomiyasi.

Ta’limiy uclik – “maqsad – jarayon (vosita) – natija”ning o‘rta bo‘g‘iniga O‘zbekistonlik va rossiyalik olimlar ko‘proq e’tibor qaratishgan bo‘lsa, amerikalik pedagoglar bu zanjirning ikki chetidagi xalqasini chuqur tadqiq qilishganlar. Ayniqsa Cikago universiteti professori Benjamin Blum rahbarligida o‘tgan asrning 50–yillarida “o‘quv maqsadi taksonomiyasi” kontseptsiyasining yaratilisi klassik tadqiqot sifatida e‘tirof etildi va u bugun ham o‘zining qiymatini yo‘qotgani yo‘q.

“Taksonomiya” atamasi yunonca taxis (tartib bo‘yicha joylashuv) va nomos (qonun) so‘zlaridan iborat bo‘lib, ob‘ektlarni o‘zar aloqadorlik asosida tasniflas va tizimlashtirish ma‘nosini anglatadi. Blum taksonomiyasi o‘quv faoliyatining turli sohalarini qamrab oladi: kognitiv (bilish), affektiv(hissiy-qadriyatli), psixomotor(harakat)li.

1. Kognitiv soha. Bunga mavjud bilimlarni qayta tafakkurlash, ularni o‘zlashtirilgan harakat usullari bilan chag‘ishtirish, ya‘ni g‘oyalar tuzish zaruriyatiga tegishli o‘quv maqsadlari kiritiladi. Ular talabaning kundalik faoliyati uchun kerakli hisoblanib, o‘quv dasturi va darsliklarda o‘z ifodasini topadi.

2. Affektiv soha. Bunga qiziqish va moyilliklarni shakllantirish, u yoki bu sezgilar ta‘sirida hayajonlanish, munosabatni shakllantirish, uni faoliyat davomida anglash va yuzaga chiqarish maqsadlari kiritiladi. Boshqaca qilib aytganda, ob‘ektiv borliqqa bo‘lgan hayajonli-shaxsiy munosabatlarni shakllantirish maqsadlari bu sohaning asosini tashkil etadi.

3. Рsixomotorli soha. Bunga u yoki bu motorli, manipulyativ faoliyat turlarini, asab muskullarni markazlashtirish ko‘nikmalarini shakllantirish bilan bog‘liq maqsadlar kiritiladi. Misol uchun, mehnat ta‘limi dasturida belgilangan o‘quv maqsadlari aynan shu sohaga tegishlidir.

Blum taksonomiyasi quyidagi to‘rt printsip asosida qurilgan:

amaliy: o‘qutuvchi-amaliyotchi uchun taksonomiya samarali qurol bo‘lishi, o‘zida maqsadlar ierarxiyasini ifodalashi lozim;

psixologik: taksonomiya zamonaviy psixologiya fani yutuqlariga tayanishi lozim;

mantiqiy: taksonomiya mantiqiy tugallangan va muayyan icki tuzilmaga ega bo‘lishi lozim;

ob‘ektivlik: maqsadlar ierarxiyasi ular qadriyatlari ierarxiyasini belgilamaydi.

Ayni shu prinsiplarga tayangan holda o‘quv faoliyatining yuqorida ta’kidlangan turlari bo‘yicha o‘quv maqsadlari taksonomiyasi yaratildi.

Ma’lumki, pedagogik texnologiyaning o‘ziga xos xususiyati oldindan o‘rnatilgan maqsadlarga erishishni kafolatlaydigan o‘quv jarayonini loyihalash va amalga oshirishdir. Ta’limni maqsadga ketma-ket yo‘naltirish asosi tezkor teskari aloqa hisoblanib o‘quv jarayonining barcha bo‘g‘inlariga kirib boradi. Shu boisdan ta’limga texnologik yondashuvda quyidagilar ajralib turadi:

maqsadlarni o‘rganish va ularni mumkin qadar aniqlastirish (bu bosqichga o‘qituvchi birinci darajali ahamiyat beradi);

butun o‘qish jarayonini o‘quv maqsadlariga qat’iyan qaratish;

o‘quv maqsadlarini mo‘ljallash va shu tariqa natijalarni qo‘lga kiritishga butun o‘quv davomiyligini yo‘naltirish;

joriy natijalarni baholash, o‘rnatilgan maqsadlarga erishish borasida o’qitish jarayonini tuzatish;

natijalarni yakuniy baholash.

O‘quv jarayonini texnologik jihatdan qurishing mohiyati aniq belgilangan maqsadlar sari harakatlanish hisoblanadi. Quyida bugungi kunda birmuncha keng tarqalgan B.Blum tizimining kognitiv sohasi bo‘yicha o‘quv maqsadlari taksonomiyasini keltiramiz. U o‘zida olti toifadagi asosiy o‘quv maqsadlarini qamrab oladi: bilish, anglash, qo‘llash, tahlil, sintez va baholash.

1.Bilish. Bu daraja o‘quv materiallarining asosiy unsurlarini eslash, tushunib yetish va qayta tiklashga yo‘naltirilgan o‘quv maqsadlarini ishlab ciqishni ko‘zda tutadi. Bu darajadagi maqsadga uch toifadagi bilimlarni shakllantirishni kiritish mumkin:

xususiyatli bilimlar (masalan, muddatlar, faktlar, sonlar, atamalar, nomlar);

mulohazali bilimlar (masalan, yo‘nalis h lar, mezonlar, auditoriyalar, toifalar);

abstrakt bilimlar (masalan, printsiplar, aksiomalar, teoremalar, umumlashmalar, nazariyalar, tuzilmalar).

2.Anglash. Bu daraja o‘zida uch toifadagi o‘quv maqsadlarini mujassamlashtiradi:

ko‘c h irish (yangi vaziyatlarni o‘rganishda bilimlarni qo‘llash ko‘nikmasi);

interpretatsiya (masalan, hisoblashda qo‘lga kiritilgan natijani og‘zaki tushuntirib berish);

ekstropolyatsiya (masalan, egallangan bilimlarni o‘xshash vaziyatlarga ko‘chirish ko‘nikmasi).

3.Qo‘llash. Bu daraja, asosan, talabada amaliy ko‘nikmalarni shakllantirishini nazarda tutadi (bilimlarni amaliyotga qo‘llash qobiliyati):

tushunchalarni qo‘llas h ;

algoritmlarni qo‘llas h ;

nazariyalarni qo‘llas h va hokazo.

4.Tahlil. Bu daraja o‘quv maqsadlarini quyidagi toifalar bo‘yic h a aniqlashtiradi:

unsurlar tahlili (butunni qismlarga bo‘lish, ajratis h );

munosabatlar tahlili (unsurlar o‘rtasidagi aloqalarni o‘rnatis h );

tamoyillar tahlili (unsurlarni tizimlashtiris h ).

5.Sintezlash. Bu daraja “alohida qismlardan yaxlitini tuzis h ” ko‘nikmasini shakllantirish bo‘yic h a o‘quv maqsadlarini belgilaydi:

g‘oyalar sintezi (masalan, muammo yyechim bo‘yic h a bildirilgan g‘oyalarning umumlas h is hi );

mulohazalar sintezi (masalan, shaxs sifatlarining sakllanganlik darajalari, mezonlarini islab ciqish);

tuzilma sintezi (masalan, ob‘ekt ko‘rinishi chizmasi, koordinat yordamida funktsiyani ifodalash).

6.Baholash. Bu toifa muayyan maqsad uchun u yoki bu materiallarning ahamiyatini baholas h ko‘nikmalarini nazarda tutadi. Talaba mulohazasi aniq mezonlarga tayanishi zarur. Baholas h sifatida ichki bilis h va ishonchlar (argumentlas h , mantiq) hamda tashqi mezonlar (standartlar, qoida, me‘yorlar)ga tayaniladi. Mezonlarni talabaning o‘zi aniqlas h i yoki tashqi tomondan berilishi mumkin. Bu daraja oldingi toifalar bo‘yicha o‘quv natijalariga erishganligi to‘g‘risida xulosa chiqaradi.

Shunday qilib, har qanday o‘quv predmeti maqsadlarini ushbu taksono-miya asosida aniqlashtirish mumkin. Buning uchun o‘quv predmetlarining mavzu(bo‘lim)lari vertikal ustunga yoziladi. Talabalarning aqliy faoliyati turlari esa gorizontal ustunda qayd etiladi. Ular mantiqiy asosda ma‘lum chorrahada kesishadi va joriy o‘quv maqsadiga erishish darajasi (bilish, aniqlash, qo‘llash, tahlil) aniqlashtiriladi.

Maxsus adabiyotlarda Blum taksonomiyasining turlicha modifikatsiyalari keltiriladi. Gap shundaki, bu taksonomiya shubhasiz, afzalliklarga ega bo‘lishi bilan ba‘zi bir nuqsonlardan xoli emas. Masalan, kognitiv sohasi bo‘yica o‘quv maqsadlarini tizimlashtirishga da‘vo qilayotgan taksonomiyani bilis h, tafakkur, xotira kabi darajalarida qaralmagan, ba‘zi bir o‘quv maqsadlari aqliy faoliyatning turlic h a darajalarida takrorlanadi. S h unga qaramasdan o‘quv maqsadlarini fan mavzulari bo‘yic h a tasniflash o‘qituvc h iga o‘z xususiy pedagogik faoliyatini to‘g‘ri belgilas h ga, talabalarning nafaqat ic h ki holatini ifodalashga, balki tashqi namoyon bo‘lis h iga, shaxs sifatida shakllanis h iga katta imkoniyat tug‘diradi.

B.Blum taksonomiyasi mav h um tushunchalarni baholashda nimalarga e’tibor q aratish lozim degan savolni yoritishga yordam beradi. Agar o’qituvchi mavhum tushunchalarni qo’llagan bo’lsa B.Blum taksonomiyasidan foydalanishi mumkin.

Taksonomiya tushunchasi o’zaro izchil algoritmik bog’langan tizimni bil-diradi. Ushbu taksonomiyadan ham baholash jarayonida foydalanish mumkin.

terminlarni, faktlarni, belgilarni bilish, klassifikatsiyalash.

O’z so’zlari bilan tushuntira olish

Bilimlardan foydalana olish.

Elementlarga ajrata olish.

Mavzuga nisbatan o’z fikrini bildirish

Kognitiv (bilishga oid) sohadagi o’quv

maqsadlarining toifalari (Blum taksonomiyasi)

O’quv maqsadlarining asosiy toifalari.

O’quv maqsadlari turlaridan

Bu toifa o’tilgan materialni eslab qolish va takro-ran so’zlab (ko’rsatib) berishni anglatadi. Mazmu-ni turlicha aniq dalillardan boshlab, to yaxlit naza-riyalargacha bo’lishi mumkin. Bu toifaning umu-miy belgisi tegishli ma’lumotlarni eslab qolishdir.

Qo’llaniladigan iboralarni biladi, aniq dalillarni biladi, ish-harakat tartibi uslublarini biladi, asosiy tushunchalarni biladi, qoida va tamoyillarni biladi.

2. TUSHUNISH

Quyidagilar o’tilgan material ahamiyatini tushunish qobiliyatining ko’rsatkichlari bo’lish mumkin: materialni bir shakldan ikkinchi shaklga o’zgartirish, bir «til» dan ikkinchi «til»ga aylantirish (masalan og’zaki shakldan matematik shaklga). Shuningdek, talaba tomonidan materialni tushuntirib berilishi va qisqacha talqin qilinishi (interpritatsiya) yoki hodisa va voqealarning bundan keyingi borishini tasavvur etishi (oqibati va natijasini oldindan aytib berishi) ham tushunish ko’rsatkichlari bo’ladi.

Dalillar, qoida va tamoyillarni tushunadi, og’zaki materialni talqin qila oladi, sxema, diagramma, grafiklarni talqin qila oladi, og’zaki materialni matematik shaklda ifodalay oladi, mavjud ma’lumotlar asosida kutilayotgan oqibat-natijani taxminan tasavvur eta oladi.

a. QO”LLASH

Bu toifa o’zlashtirilgan materialdan aniq sharoitlarda va yangi vaziyatlarda foydalana bilishni anglatadi. Bunga qoidalar, uslublar, tushunchalar, qonunlar, tamoyillar va nazariyalarni amalda qo’llay olish kiradi. Bu toifa materialni tushunishga nisbatan ancha yuqori darajada egallashni talab qiladi.

Tushuncha va tamoyillarni yangi vaziyatlarda qo’llaydi, qonun, nazariyalarni aniq amaliy vaziyatlarda qo’llaydi, uslub yoki ish-harakat tartibini qo’llay olishini namoyish qiladi.

Bu toifa materialni alohida qismlarga ajrata olishni bilishni anglatadi. Bunda uning tarkibiy tuzilishi aniq ko’rinib turishi kerak. Bunga yaxlit-likni qismlarga ajratish, ular o’rtasidagi o’zaro aloqadorlikni aniqlash, yaxlitlikning tashkil etilish tamoyillarini anglash kiradi. Bu toifa o’quv nati-jalarini tushunish va qo’llashga nisbatan anchagi-na yuqori darajada ekanligi bilan xarakterlanadi.

Yashirin (noaniq) taxminlarni ifodalaydi, fikrlash mantiqidagi xato va kamchiliklarni ko’ra oladi, dalillar va sabablar o’rtasidagi tafovutlarni aniqlaydi, bog’lanishlarni tahlil qila oladi.

Bu toifa o’zida yangilikni aks ettirgan, yaxlitlikni vujudga keltirish uchun alohida qismlar kombinatsiyasini tuzishni anglatadi. Bunday yangi mahsulot – doklad, nutq, faoliyat rejasi yoki umumlashtirilgan aloqalar majmui (mavjud ma’lumotlarni tartibga tushirish sxemasi) bo’lishi mumkin. Unga mos o’quv natijalari yangi sxema va tarkibiy tuzilishlar yaratishni o’z ichiga olgan hamda ijodiy xarakterga ega bo’lgan faoliyatni nazarda tutadi.

Materialning mantiqiy tuzilishini yozma matn shaklida, xulosalarni berilgan kattaliklarga mosligini baholaydi, ichki mezonlardan kelib chiqqan holga, insho yozadi, tajriba o’tkazish rejasini tuzadi, u yoki bu muammoni hal etish rejasini tuzishda boshqa (fan)larga oid bilimlardan foydalanadi.

Bu toifa u yoki bu material (qonun, badiiy asar, izlanish natijalari)ning ahamiyatiga aniq maqsad nuqtai nazaridan baho berishni anglatadi. Talaba mulohazalarining mezoni ichki (tarkibiy, mantiqiy) yoki tashqi (belgilangan maqsadga muvofiq) bo’lishi mumkin. Bu mezonlar talaba yoki o’qituvchi tomonidan belgilanishi mumkin. Bu toifa oldingi (5 ta) o’quv maqsadlarining barchasini egallanishini va ularga belgilangan mezonlar asosida baho bera olishni nazarda tutadi.

Materialning mantiqiy tuzilishini yozma matn shaklida baholaydi, xulosalarni berilgan kattaliklarga mosligini baholaydi, ichki mezonlardan kelib chiqqan holga, u yoki bu faoliyat ahamiyatiga baho beradi, tashqi mezonlardan kelib chiqqan holga u yoki bu faoliyat ahamiyatiga baho beradi (munosabatini bildiradi).

Kognitiv (bilishga oid) soha bo’yicha B.Blum taksonomiyasi toifalarini ifodalovchi fe’llarni tanlash bo’yicha klasterni namuna sifatida keltiramiz:

Blum taksonomiyasi toifalariga oid fe’llar tanlash

bo’yicha na’munaviy K L A S T E R

qismlarga bo’lib chiqish

nazorat qilish mezonga

umumlashtirish, reja tuzish,insho yozish,loyiha-lash,yangi yaxlitlik yaratish

namoyish etish,amalga oshirish

taksonomiyasi

O’quv fani maqsadlarini bu taksonomiya asosida aniqlashtirish ikki bosqichda bajariladi. Birinchi bosqichda fan o’qitilishining umumiy maqsadi aniqlanadi, ikkinchi bosqichda esa kundalik va joriy o’quv faoliyatining maqsadlari aniqlanadi. Qismlarga ajratib aniqlashtirilgan o’quv maqsadlarini jadval shaklida rasmiylashtiriladi: ustunda fanning bo’limlari, qatorda esa talabaning bu bo’limlarni o’zlashtirishdagi intellektual faoliyatining asosiy turlari joylashtiriladi.

5. Bilimlarni o’zlashtirish darajalari.

Kishi har bir oqilona faoliyatni shu faoliyatni bajarish metodikasi haqida oldin o‘zlashtirilgan axborotlar asosida bajaradi. Oldin bilib olingan axborotlarga bevosita tayanmay, tusmol va xatoliklar yo‘li bilan bajarish – ta‘lim-tarbiya ishi uchun xarakterli bo‘lolmaydi. Kishining mahorati qandayligi faoliyat haqidagi axborotlarni o‘zlashtirish darajasiga bog‘liq, faoliyatga doir axborotlarni ishlata bilish esa ayrim o‘quv elementlari va butun o‘quv predmeti mazmunini o‘zlashtirish sifatiga, ya‘ni harakatning mo‘ljal asosi (XMA)ni o‘zlashtirish sifatiga bog‘liq. Bunda bilib olingan XMA, yo aynan o‘zlashtirib olinganidek yoki faoliyatning shart-sharoitiga qarab o‘zgartirilgan holda ishlatilishi ham mumkin. Bilib olingan axborotdan foydalanish ususli bo‘yicha o‘quv faoliyati reproduktiv (esda qolganiga ko‘ra) va produktiv (Mahsuldor) turlarga ajratiladi. Qo‘yilayotgan vazifalarni (masalalarni) echish uchun dastlabki axborotlardan foydalanishh usuli faoliyatni turlarga ajratishning umumiy printsipi hisoblanadi. Reproduktiv faoliyat mahsuldordan oldin kelishi shubxasiz ya‘ni mahsuldor faoliyat undan o‘sib chiqadi.

Reproduktiv faoliyatda o‘zlashtirilgan XMA, uning algoritmlari va qoidalari faqat har xil ko‘rinishhlarda qayta ishlab chiqiladi (ta‘limda aynan qayta gapirib berishdan tortib, o‘xshash vaziyatlarda biroz o‘zgartirib aytishgacha), o‘quv predmetida dastlab bilib olingan ma‘lumotlarga talaba faoliyat davomida biror yangi axborot qo‘shmaydi. Algoritmik harakatlar, ya‘ni yaxshi tanish sharoitlarda va aniq tasvirlangan qoidalarga binoan harakat qilish reproduktiv faoliyat uchun xarakterlidir. Masalan, talaba umumiy ta‘lim, ixtisoslik predmetlari bo‘yicha o‘quv qo‘llanmalaridagi barcha masalalar (vazifalar)ni ilgari o‘zlashtirilgan (bilingan) qoidalar va algoritmlarga binoan echadi, talabalarning bunday faoilyati reproduktivlik doirasidagi harakatlaridir.

Mahsuldor faoliyat jarayonida talaba har doim o‘quv predmetida o‘zlashtirib, olinganga nisbatan yangi harakat yaratadi, ya‘ni o‘quv-qo‘llanmasining mazmunidan farq qiladigan yangi axborotni yuzaga keltiradi. Yangi axborotni yaratish doimo izlovchilik (tadqiqotchilik) foliyatida oldingi tajribaga suyanadi.

Reproduktiv va Mahsuldor faoliyatlar o‘zaro bog‘langan bo‘lib, bilim egallashda shu ikki bosqichga mos tuzilma yaratadi. Talaba ham reproduktiv, ham Mahsuldor faoliyatga doir har bir harakatni amalni echish jarayonining elementi sifatida bajaradi. Psixolog-pedagogik fanlarda masala deganda ma‘lum bir vaziyatda ma‘lum harakat yordamida bajarish mumkin bo‘lgan ma‘lum bir maqsad tushuniladi. Shunday qilib, maqsad, vaziyat va harakat masalaning komponentlari xisoblanadi. Reproduktiv yoki Mahsuldor faoliyatni qo‘llash komponentlari masalalarda ko‘rsatilgan variantlarga bog‘liq bo‘ladi.

Talabalarning o’quv materiallarini o’zlashtirish faoliyatini quyidagi 4 daraja asosida ko’rsatish mumkin:

I daraja: tashqi ko’rsatma ta’siridagi harakat. Bu faoliyat tanishuv darajasi deb nomlangan. Tanishuv darajasida talabaning bilim olish, eslash qobiliyati oldindan o’zlashtirilgan materiallar matni bilan qayta tanishish asosida amalga oshishini tavsiflaydi Talabada o’ziga tanish materiallarni faqat ma’lum vaziyatlarda, ya’ni bu materiallar oldida turgan taqdirda eslash imkoni bo’ladi. O’zlashtirishning birinchi darajasi ob’ektlar, hodisalar, jarayonlar to’g’risida umumiy tasavvur hosil qilish bilan chegaralanadi va ularni talabaning bilib olishi noma’lum ob’ektlar qatorida kechadi.

II daraja: xotira asosidagi harakat. Bu faoliyatning algoritm darajasi deb nomlanadi. Algoritm darajasida talabaning qobiliyati materiallarni yoki uning alohida qismlarini tashqi ko’rsatmasiz mustaqil ravishda qayta tiklay olishi bilan tavsiflanadi. Bu talabalar o’zlashtirish darajasining birmuncha yuqori pog’onasi bo’lib, talabalar o’z xotirasiga tayangan holda o’qituvchi (pedagog) o’rgatgan yoki adabiyotlardagi mavjud materiallarni ma’lum algoritm bo’yicha tushuntirib bera oladi.

III daraja: nostandart vaziyatlardagi mahsuldor harakat. Bu faoliyatning evristik darajasi deb nomlanadi. Evristik darajada talabaning aniq masalalarni echish qobiliyati o’rganilayotgan mavzu bo’yicha materiallarni tanish va notanish vaziyatlarda mustaqil qayta tiklash evaziga yangi axborotlarni qo’lga kiritishi bilan xarakterlanadi. Bilimlarni ko’chirish ma’lum masalalar auditoriyai bilan chegaralangan va butun bir o’quv predmeti bo’yicha tarqalmagan bo’ladi.

IV daraja: faoliyatning yangi qirralarini tadqiq qiluvchi mahsuldor harakat. Bu faoliyatning ijodiy darajasi deb nomlanadi. Ijodiy darajada talabaning materiallarni mustaqil o’rganish va qayta ishlash qobiliyati mavjud axborotlarni yangi vaziyatlarda keng doiradagi masalalar yechimiga ko’chirish bilan tavsiflanadi. Faoliyatning bu darajasi izlanuvchanlik, ijodkorlik xarakteriga ega bo’lib, turli vaziyatlarda o’zlashtirilgan keng doiradagi bilimlarni qator ob’ektlarda qo’llash bilan amalga oshiriladi.

Umuman olganda, bilim va ko’nikmalarni o’zlashtirish sifati bo’yicha ta’lim maqsadlarining tashxislanuvchanligi o’zlashtirishning zaruriy darajalarini aniqlashtirishni talab etar ekan. Demak, birinchi navbatda, talabalarning bo’lajak faoliyatiga va mutaxassislik mahoratiga qo’yilgan talablar e’tiborga olinadi.

Q o’llanilgan adabiyotlar:

1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. –T.: O’zbekiston, 2012.

2. O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’ g’ risida”gi Q onuni. Barkamol avlod – O’zbekiston tara qq iyotining poydevori. – T.: “Shar q ”, 1998.

3. O’zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to’g’risida”gi Qonuni. Barkamol avlod –O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. – T.: “Sharq”, 1998.

4. Karimov I.A. O’zbekiston musta q illikka erishish ostonasida.-T.: «O’zbekiston», 2011.

5. Karimov I.A. O’zbekiston Respublikasi mustaqilligining yigirma uch yilligiga bag’ishlangan tantanali yig’ilishdagi ma’ruzasi.- T.: Xal q so’zi, 169-son, 1 sentyabr, 2014.

6. Azizxo‘jaeva N.N. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat. -T.: Nizomiy nomidagi TDPU. 2006 y.

7. Madyarova S. A. va boshq. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat.- T.: IQTISOD-MOLIYA, 2009, 240 b.

8. Sayidahmedov N. Yangi pedagogik texnologiyalar.-T.:“Moliya”, 2003 y. – 171 b.

9. Ochilov M. Yangi pedagogik texnologiyalar. – Qarshi , “Nasaf” , 2000 y.-80 b.

10. Farberman. B.L. Ilg‘or p edagogik texnologiyalar. – T. : 2001

11. Klarin M.V. Pedagogicheskaya texnologiya v uchebnom protsesse.-M.: Znanie.

12. Pityukov V.Yu. Osnovi pedagogicheskoy texnologii. – M.: Gnom-Press,

13. Selevko G.K. Sovremenno’e obrazovatelno’e texnologii. – M.: Narodnoe obrazovanie, 2004.

14. Ishmatov Q. Pedagogik texnologiya. Ma’ruza matni. Namangan, NamMPI.-2004.-95 b.

15. Alimov N.N., Turmatov J.R. «Pedagogik texnologiyalar». O’quv-uslubiy qo’llanma. -Jizzax, 2007. – 87 bet.

16. Dadamirzaev G’. Pedogogik texnologiyalar bo’yicha izohli tayanch so’z va iboralar. Metodik qo’llanma. – Namangan, NamMPI, 2008 yil, 30 bet.

17. Qosimov A.X., Holiqova F.A. Pedagogik mahorat va pedagogik texnologiyalar fanidan ma’ruzalar matni. – Toshkent, 2004-85 b.

18. Seytxalilov A., Raximov B.X., Majidov I.U.Pedagogicheskiy slovar-spravochnik. – T.: «OPTIMAL LIGHT», 2011.-704s.

-dars Mavzu: GAPNING ASOSI. GAPDA SO‘ZLARNING BOG‘LANISHI (277-279-mashqlar)

Metod:suhbat, tushuntirish,”Savol-javob” metodi,”Rasmli boshqotirma”, “Eng vijdonli o’quvchi” o’yinlari.

Shakl:jamoa,guruhda ishlash,hamma o’zi uchun.

Jihoz:darslik,rangli ko’rgazmalar,harakatli ko’rgazmalar,tarqatma testlar,plakatlar.

Nazorat:O’quvchilarning darsda faolligi kuzatilib,hisobga olib boriladi.

O‘quvchi shaxsini fikrlashga, o‘zgalar fikrini anglashga, o‘z fikrini og‘zaki hamda yozma shaklda savodli bayon qila olishga qaratilgan nutqiy kompetensiyani rivojlantirish; o‘quvchilarda grammatikaga oid bilimlarni (fonetika, leksikologiya, so‘zning tarkibi, so‘z yasalishi, morfologiya, sintaksis, yozuv va imlo, tinish belgilari, nutq uslublariga oid tushunchalarni) shakllantirish va rivojlantirish hamda ona tilining keng imkoniyatlaridan unumli foydalangan holda fikrini to‘g‘ri va ravon bayon eta olish ko‘nikmalarini rivojlantirishga qaratilgan lingvistik kompetensiyalarni shakllantirishdan iborat.

K-2:O‘quv fanlarini o‘rganish va bir-biridan farqlash; kun tartibiga amal qilish va badantarbiya bilan shug‘ullanish.

K-3:Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi:davlat ramzlarini bilish; sinfda va oilasida o‘z o‘rniga ega bo‘lish; o‘zidan kattalarga, o‘rtoqlariga va o‘zidan kichiklarga yordam berish.

K-4:Orasta kiyinish; ozodalikka rioya qilish; milliy bayramlarni bilish;

Ta’limiy: Nutq va gap. Ona tilining fonetik tizimi: nutq tovushlari va harflar, unli tovushlar va harflar, undosh tovushlar va harflar, jarangli va jarangsiz undoshlar, alifbo, bosh va kichik harflar, tutuq belgisi (fonetik tahlil);bo‘g‘in va bo‘g‘in tuzilishi, so‘zlarni bo‘g‘inlab ko‘chirish. So‘z va so‘z ma’nolari haqida bilim,ko`nikma va malakalarni shakllantirish.

Tarbiyaviy maqsad: o‘quvchilarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash, ona tili faniga muhabbat uyg‘otish, oila va uning a’zolariga hurmat bilan munosabatda bo‘lishga o‘rgatish;

Rivojlantiruvchi maqsad: o‘quvchilarning so‘z boyligini o‘stirish, fikrlash, xulosa chiqarishga o‘rgatish.

Nutqiy kompetensiya (tinglab tushunish, so‘zlash, o‘qish, yozish):O‘qituvchi nutqini, video va audio (multimedia ilovalari) matnlarni va topshiriqlarni tinglab tushuna oladi; rasmlar asosida va o‘qib eshittirilgan matn yuzasidan suhbatga kirisha oladi, nutq jarayonida o‘zlashtirgan yangi so‘zlarni og‘zaki nutqda qo‘llay oladi; mashq matnidagi so‘zlarni qo‘shib o‘qiy oladi, gap ohangiga rioya qilgan holda ravon va ifodali o‘qiy oladi, harflar birikmasi ishtirok etgan so‘zlarni o‘qiy oladi; so‘zda nechta tovush bo‘lsa, shuncha bo‘g‘in bo‘lishini bir unli tovush bo‘g‘in hosil qilishini, ya’ni o-na, u-ka, a-ka kabi bo‘g‘inga bo‘la oladi, harflar birikmalari ishtirok etgan so‘zlarni bo‘g‘inga bo‘la oladi, x va h tovushli so‘zlarni to‘g‘ri yoza oladi, bir mavzu doirasidagi savollarga javob yoza oladi, mash’al, ma’qul, ta’lim, Jur’-at, ta’-zim kabi tutuq belgili so‘zlarni bo‘g‘inga bo‘lib yoza oladi, lug‘at, izohli, eshituv, yoddan yozuv, rasm diktant yoza oladi hamda gaplarni rasmlar tartibida ko‘chira oladi.

Lingvistik kompetensiya: o‘zbek tilidagi nutq tovushlarining talaffuzida talaffuz me’yorlariga rioya qila oladi, bo‘g‘in ko‘chirish qoidasiga rioya qila oladi, mavzuga oid so‘zlarni og‘zaki va yozma nutqda qo‘llay oladi, tinish belgilarini to‘g‘ri qo‘llay oladi.

I.Tashkiliyqism:Salomlashish, yo’qlamaqilish, o’quvchilarnidarsgatayyorgarliklarinitekshirish.

II.O’tilgan mavzuni takrorlash:

1. O’quvchilar daftari ko’rib chiqiladi.

2. Suhbat yordamida uy vazifasi qanday bajarilganligi aniqlanadi.

III.Yangi mavzu bayoni:

277-mashq. O‘qing. Gaplarning chegarasini aniqlang.

odamlar cho‘lga suv keltirdilar paxtakorlar u yerlarga paxta ekishdi bog‘bonlar mevazor bog‘lar yaratishdi

Yozing. Birinchi gap kimlar haqida aytilgan? Shu so‘z tagiga bitta chiziq chizing. Odamlar haqida nima deyilgan? Bu so‘z tagiga ikkita chiziq chizing. Ikkinchi va uchinchi gaplar kimlar haqida aytilgan va ular haqida nima deyilgan?

278-mashq. O‘qing.

O‘quvchilar maktab hovlisiga gilos ko‘chatini o‘tqazdilar. Gilos mart oyida oppoq gulladi. Atrofga yoqimli hid tarqaldi. Gilos may oyida pishadi. Yosh bog‘bonlar mehnatlari mevasidan yeydilar.

Yozing. Har bir gapdan shu gap kimlar yoki nima haqida aytilganini va ular haqida nima deyilganini bildirgan so‘zlarni aniqlang, tagiga chizing

Gapning asosini qanday aniqlaymiz va belgilaymiz.

Gap kim yoki nima haqida aytilganini bildirgan so‘z bilan ular haqida nima deyil- ganini bildirgan so‘z gapning asosiy mazmu- nini bildiradi. Bu — gapning asosi bo‘ladi.

Gapning asosini belgilash uchun ushbu gapni o‘qiymiz. O‘quvchi mehnatni sevadi. Avval so‘roq berib, gap kim (yoki nima) haqida aytilganini bildirgan so‘zni topa- miz: (kim?) o i quvchi; uning tagiga bitta chiziq chizib belgilaymiz.

Keyin so‘roq berib u (o‘quvchi) haqida nima deyilganini bildirgan so‘zni topamiz: (nima qiladi?) sevadi va uning tagiga ikkita chiziq chizib belgilaymiz.

(Kim?) O‘quvchi mehnatni (nima qiladi?) sevadi.

(Nima?) Mehnat kishini (nima qiladi?) ulug‘laydi.

279-mashq. Mazmunga mos so‘zlarni nuqtalar o‘rniga qo‘yib, gaplarni yozing.

O‘lkamizga zumrad . keldi. Mevali . gulladi. Har xil . ochildi. Dalalarda . ko‘paydi.

Nuqtalar o‘rniga qo‘yish uchun so‘zlar: bahor, ish, daraxtlar, gullar.

Har bir gapning asosiy mazmunini bildirgan so‘zlarni aniqlang va ularning tagiga tegishli chiziqlarni chizing.

IV.Yangi mavzuni mustahkamlash:

V.Uyga vazifa:

“Ko`rib chiqildi va tasdiqlandi” O`TIBDO`: _____________________

2-sinf Fan: Ona tili

Sana: __________________ Sinf: _________________________

Mavzu: GAPNING ASOSI. GAPDA SO‘ZLARNING BOG‘LANISHI (280-282-mashqlar)