Tabiat va insonning o‘zaro ta siri

ўз касбига оид норматив- ҳ у қ у қ ий ҳ ужжатлар билан ишлашни билади.

Умумий ўрта ва ўрта махсус, касб-ҳунар таълимининг умумтаълим фанлари бўйича малака талаблари (ЎзР ВМ 06.04.2017 й. 187-сон қарорига 3-илова)

1. Умумий ўрта ва ўрта махсус, касб- ҳ унар таълимининг умумтаълим фанлари бўйича малака талаблари (кейинги ўринларда – Малака талаблари деб аталади) умумий ўрта ва ўрта махсус, касб- ҳ унар таълими давлат таълим стандартларининг негизи ҳ исобланади ва стандартлаштиришнинг умумтаълим фанларини ўрганишнинг бос қ ичларини, ў қ ув фанлари бўйича таълим мазмуни ва малака талабларининг тузилишини белгилайди.

2. Малака талаблари таълимни бош қ ариш бўйича ваколатли давлат органлари ҳ амда умумий ўрта ва ўрта махсус, касб- ҳ унар таълим фаолияти билан шу ғ улланувчи юридик шахслар томонидан қ ўлланилиши мажбурийдир.

3. Малака талаблари асосида таълим муассасасининг тури ва хусусиятларини инобатга олган ҳ олда ў қ ув дастурлари, давлат аттестацияси учун умумтаълим фанлари бўйича назорат-ба ҳ олаш кўрсаткичлари ишлаб чи қ илади ва ваколатли вазирликлар, идоралар томонидан белгиланган тартибда тасди қ ланади.

Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги юридик техникумлари ва Тошкент давлат юридик университети ҳ узуридаги академик лицейнинг ў қ ув дастурлари, давлат аттестацияси учун умумтаълим фанлари бўйича назорат-ба ҳ олаш кўрсаткичлари Тошкент давлат юридик университети томонидан ишлаб чи қ илади ва тасди қ ланади.

2-§. Умумий ўрта ва ўрта махсус, касб- ҳ унар таълими

тизимида умумтаълим фанларини ўрганиш бос қ ичлари

4. Ўзбекистон Республикаси умумий ўрта ва ўрта махсус, касб- ҳ унар таълими тизимида давлат таълим стандартларига асосланган ҳ олда умумтаълим фанларини ўрганиш қ уйидаги бос қ ичларда амалга оширилади:

Умумтаълим фанларини ўрганишнинг бошлан ғ ич даражаси

Умумтаълим фанларини ўрганишнинг кучайтирилган бошлан ғ ич даражаси

Умумтаълим фанларини ўрганишнинг таянч даражаси

Умумтаълим фанларини ўрганишнинг кучайтирилган таянч даражаси

Умумтаълим фанларини ўрганишнинг умумий даражаси

Умумтаълим фанларини ўрганишнинг кучайтирилган умумий даражаси

3-§. Умумий ўрта ва ўрта махсус, касб- ҳ унар таълимининг

умумтаълим фанлари бўйича малака талабларининг тузилиши

5. Умумий ўрта ва ўрта махсус, касб- ҳ унар таълимининг умумтаълим фанлари бўйича малака талаблари:

ў қ ув фанини ўрганишнинг бос қ ичларини;

таянч ва фанга оид умумий компетенцияларни;

ў қ ув фанининг ма қ сад ва вазифаларини;

умумтаълим фанларини ўрганишнинг мазмунини;

умумий ўрта ва ўрта махсус, касб- ҳ унар таълими муассасалари битирувчиларининг умумтаълим фанлари бўйича мажбурий тайёргарлик даражаларини ҳ амда таълим муассасаларини битирувчиларига нисбатан қ ўйиладиган талабларни белгилаб беради.

4-§. Таянч ва фанга оид умумий компетенциялар

6. Ўзбекистон Республикасида таълимнинг узлуксизлиги, узвийлиги, ў қ увчи шахси ва қ изи қ ишлари устуворлигидан келиб чи қ иб, уларнинг ёш хусусиятларига мос равишда қ уйидаги таянч компетенциялар шакллантирилади.

Коммуникатив компетенция – ижтимоий вазиятларда она тилида ҳ амда бирорта хорижий тилда ўзаро муло қ отга кириша олишни, муло қ отда муомала маданиятига амал қ илишни, ижтимоий мослашувчанликни, ҳ амкорликда жамоада самарали ишлай олиш лаё қ атларини шакллантиришни назарда тутади.

Ахборотлар билан ишлаш компетенцияси – медиаманбалардан зарур маълумотларни излаб топа олишни, саралашни, қ айта ишлашни, са қ лашни, улардан самарали фойдалана олишни, уларнинг хавфсизлигини таъминлашни, медиа маданиятга эга бўлиш лаё қ атларини шакллантиришни назарда тутади.

Ўзини ўзи ривожлантириш компетенцияси – доимий равишда ўз-ўзини жисмоний, маънавий, ру ҳ ий, интеллектуал ва креатив ривожлантириш, камолотга интилиш, ҳ аёт давомида муста қ ил ў қ иб-ўрганиш, когнитивлик кўникмаларини ва ҳ аётий тажрибани муста қ ил равишда мунтазам ошириб бориш, ўз хатти- ҳ аракатини му қ обил ба ҳ олаш ва муста қ ил қ арор қ абул қ ила олиш кўникмаларини эгаллашни назарда тутади.

Ижтимоий фаол фу қ аролик компетенцияси – жамиятда бўлаётган во қ еа, ҳ одиса ва жараёнларга дахлдорликни ҳ ис этиш ва уларда фаол иштирок этиш, ўзининг фу қ аролик бурч ва ҳ у қ у қ ларини билиш, унга риоя қ илиш, ме ҳ нат ва фу қ аролик муносабатларида муомала ва ҳ у қ у қ ий маданиятга эга бўлиш лаё қ атларини шакллантиришни назарда тутади.

Миллий ва умуммаданий компетенция – ватанга садо қ атли, инсонларга ме ҳ р-о қ ибатли ҳ амда умуминсоний ва миллий қ адриятларга эъти қ одли бўлиш, бадиий ва санъат асарларини тушуниш, ораста кийиниш, маданий қ оидаларга ва со ғ лом турмуш тарзига амал қ илиш лаё қ атларини шакллантиришни назарда тутади.

Математик саводхонлик, фан ва техника янгиликларидан хабардор бўлиш ҳ амда фойдаланиш компетенцияси – ани қ ҳ исоб-китобларга асосланган ҳ олда шахсий, оилавий, касбий ва и қ тисодий режаларни туза олиш, кундалик фаолиятда турли диаграмма, чизма ва моделларни ў қ ий олиш, инсон ме ҳ натини енгиллаштирадиган, ме ҳ нат унумдорлигини оширадиган, қ улай шарт-шароитга олиб келадиган фан ва техника янгиликларидан фойдалана олиш лаё қ атларини шакллантиришни назарда тутади. Мазкур компетенциялар умумтаълим фанлари ор қ али ў қ увчиларда шакллантирилади.

Шунингдек, ҳ ар бир умумтаълим фанининг мазмунидан келиб чи ққ ан ҳ олда ў қ увчиларда фанга оид умумий компетенциялар ҳ ам шакллантирилади.

II-БОБ. УМУМИЙ ЎРТА ВА ЎРТА МАХСУС,

КАСБ- Ҳ УНАР ТАЪЛИМИНИНГ УМУМТАЪЛИМ

ФАНЛАРИ БЎЙИЧА МАЛАКА ТАЛАБЛАРИ

1-§. Она тили фани

Умумий ўрта ва ўрта махсус, касб- ҳ унар таълими

муассасаларида (барча таълим олиш тиллари бўйича)

она тили фанини ў қ итиш бос қ ичлари

Умумий ўрта таълим

Умумий ўрта таълим мактабларининг бошлан ғ ич 4-синф битирувчилари

Она тили фанини ўрганишнинг бошлан ғ ич даражаси

Умумий ўрта таълим мактабларининг она тили фани чу қ ур ўрганиладиган синфлар ва ихтисослаштирилган мактабларнинг 4-синф битирувчилари

Она тили фанини ўрганишнинг кучайтирилган бошлан ғ ич даражаси

Умумий ўрта таълим мактабларининг 9-синф битирувчилари

Она тили фанини ўрганишнинг таянч даражаси

Умумий ўрта таълим мактабларининг она тили фани чу қ ур ўрганиладиган синфлар ва ихтисослаштирилган мактабларнинг 9-синф битирувчилари

Она тили фанини ўрганишнинг кучайтирилган таянч даражаси

Ўрта махсус, касб- ҳ унар таълими

Она тили фани чу қ урлаштирилмаган ўрта махсус, касб- ҳ унар таълими муассасалари битирувчилари

Она тили фанини ўрганишнинг умумий даражаси

Она тили фани чу қ урлаштирилган ўрта махсус, касб- ҳ унар таълими муассасалари битирувчилари

Она тили фанини ўрганишнинг кучайтирилган умумий даражаси

Она тили фанини ў қ итишнинг ма қ сад ва вазифалари

Умумий ўрта ва ўрта махсус, касб- ҳ унар таълими муассасаларида Она тили фанини ў қ итишнинг асосий ма қ сади – ўз фикрини о ғ заки ва ёзма тарзда тў ғ ри ва равон баён қ иладиган, китобхонлик маданияти шаклланган, муста қ ил ва ижодий фикрлай оладиган, ўзгалар фикрини англайдиган – муло қ от ва нут қ маданияти ривожланган шахсни камол топтиришдан иборат.

Умумий ўрта ва ўрта махсус, касб- ҳ унар таълими муассасаларида Она тили фанини ў қ итишнинг асосий вазифаси:

ў қ увчи шахсини фикрлашга, ўзгалар фикрини англашга, ўз фикрини о ғ заки ҳ амда ёзма шаклда саводли баён қ ила олишга қ аратилган нут қ ий компетенцияни ривожлантириш;

ў қ увчиларда грамматикага оид ўзлаштириладиган билимларни (фонетика, лексикология, сўзнинг таркиби, сўз ясалиши, морфология, синтаксис, ёзув ва имло, тиниш белгилари, нут қ услублари, стилистикага оид тушунчаларни) ривожлантириш;

она тилининг кенг имкониятларидан унумли фойдаланган ҳ олда тў ғ ри ва равон баён эта олишни ривожлантиришга қ аратилган лингвистик компетенцияларни шакллантиришдан иборат.

Она тили фани бўйича умумий ўрта ва ўрта махсус,

касб- ҳ унар таълими муассасалари (барча таълим олиш

тиллари бўйича) битирувчиларига қ ўйилган малака талаблари

1. Нут қ ий компетенция (тинглаб тушуниш, сўзлаш, ў қ иш, ёзиш):

Берилган топшири қ , содда матнларни тинглаб тушуна олади;

матнни тушуниб ў қ ий олади;

о ғ заки нут қ да сўз ва гаплар талаффузига риоя қ ила олади;

65 – 70 сўздан иборат диктантни ёза олади;

хабар, тасвир асосида 5-6 гапдан иборат матн ярата олади, хатбоши ва ҳ уснихатга амал қ илади; имло ва тиниш белгиларини ишлатиш қ оидаларига амал қ ила олади;

дўсти, ота-онаси, устозига табрикнома ёки хат ёза олади.

содда матннинг асосий мазмунини тушунади ва тушунтира олади;

матн мазмунини тушуниб ифодали ў қ ий олади;

70 – 75 сўздан иборат диктантни ёза олади;

7-8 гапдан иборат хабар ёки расм асосида матн туза олади.

тингланган матн, кўрилган лав ҳ адаги асосий ахборот, во қ еа- ҳ одисаларни тушуна олади;

сўз, ибора ва атама (термин)ларнинг маъносини тушуниб тў ғ ри ў қ ий олади;

сўз ва гапларни бо ғ лаган ҳ олда фикрини ани қ ва равон ёзма баён қ ила олади;

140 – 160 сўздан иборат диктантни ёза олади, 20 – 25 гапдан иборат ижодий матн (баён, иншо) ёза олади,

баёнга режа туза олади, эпиграф танлай олади;

матнда бадиий тасвир воситаларидан ўринли фойдалана олади;

ҳ уснихат, тиниш белгилари ва имло қ оидаларига амал қ ила олади;

иш қ о ғ озларини (ариза, маълумотнома, хат, таржимаи ҳ ол, эълонларни) ёза олади.

оммавий ахборот воситаларидаги долзарб мавзуларга доир хабар ва маълумотларни тушуна олади;

турли жанрга оид матнлардаги сўз, ибора ва атама (термин)ларнинг маъносини тушуниб, тў ғ ри ва равон ў қ ий олади;

таниш мавзуда та қ димот қ ила олади;

160 – 180 сўздан иборат диктантни ёза олади; ў қ иб эшиттирилган матн ёки мавзу асосида 26 – 30 гапдан иборат ижодий матн (баён, иншо) ярата олади;

иш қ о ғ озларини (ариза, маълумотнома, хат, таржимаи ҳ ол, эълонларни) ёза олади.

Тинглаб тушуниш: со ҳ авий илмий-оммабоп нут қ ни тушунади, тингланган матндаги асосий ахборотни ажратиб олади, оммавий ахборот воситаларидаги долзарб ахборотлар мазмунини, ма қ садини идрок этади, тинглаб тушунади. Нут қ нинг тў ғ рилиги, манти қ ий изчиллиги, софлиги ва таъсирчанлигини англайди, бар қ арор атамалар, касб- ҳ унар сўзларининг маъно хусусиятларини фар қ лайди.

Гапириш: нут қ ини ифодали ва равон, мазмунли ва таъсирчан ифода эта олади, лексик, грамматик ва стилистик меъёрларга амал қ илади, нут қ да манти қ ий ур ғ уни ўринли ва тў ғ ри қ ўяди.

Ў қ иш: турли жанрдаги матнларни ифодали ва таъсирчан ў қ ий олади, гапнинг ифода ма қ сади, ҳ ис- ҳ аяжон, содда ва қ ўшма гаплар о ҳ ангига риоя қ илиб ў қ ийди.

Ёзиш: фикр ифодаси манти қ ан изчил, тиниш белгилари, нут қ да кириш ва киритмалар, кўчирма гаплар, тилнинг ифода воситалари, фикр ифодасида қ ўшма гапнинг оддий ва мураккаб турларидан фойдаланади.

Ижодий матнлар ярата олади. Имло ва услубий қ оидаларга амал қ илади. Расмий ва шахсий хатларни фар қ лайди.

30 – 35 гапдан иборат ижодий матн (баён) ёза олади.

Тинглаб тушуниш: илмий манбалардаги ўртача мураккабликдаги маълумотларни тинглаб тушунади. Нут қ услубиётига хос хусусиятларни тинглаб тушунади.

Гапириш: нут қ ини ифодали ва равон, мазмунли ва таъсирчан ифода эта олади, лексик, грамматик ва стилистик меъёрларга амал қ илади, нут қ да манти қ ий ур ғ уни ўринли ва тў ғ ри қ ўяди.

Ў қ иш: турли жанрдаги матнларни ифодали ҳ амда таъсирчан ў қ ий олади, улардаги услубий воситаларнинг а ҳ амиятини ҳ ис қ илади

Ёзиш: фикр ифодасида қ ўшма гапнинг оддий ва мураккаб турларидан фойдаланади, бир фикрни турли шаклда ифодалайди. Ижодий ва бадиий матнлар ярата олади. Имло ва услубий қ оидаларга амал қ илади. Ихтисосликка оид матн туза олади, бунда тил бирликларидан ўринли фойдаланади.

35 – 40 гапдан иборат ижодий матн (баён, иншо) ёза олади.

1. Лингвистик компетенция (фонетика, графика, орфоэпия, орфография, лексика, грамматика ва услубиятга оид):

она тилидаги нут қ товушларини фар қ лай олади, бў ғ ин кўчириш қ оидаларига амал қ ила олади;

мавзуга оид янги сўзларни о ғ заки ва ёзма нут қ да қ ўллай олади;

ёзма нут қ да тиниш белгиларини тў ғ ри қ ўллай олади.

сўзларнинг товуш таркибини орфоэпик жи ҳ атдан тў ғ ри шакллантира олади;

гапнинг ифода ма қ садига кўра турларини фар қ лай олади ва ёзма нут қ да ўринли қ ўллай олади.

талаффуз ва имлода товуш алмашиши, товуш орттирилиши, товуш тушиши каби ҳ одисалардан ўринли фойдалана олади;

ўзлаштирилган лексик бирликларни гап таркибида қ ўллай олади;

фонетик, лексик ва грамматик та ҳ лил қ ила олади;

фикрни манти қ ий изчилликда ифодалай олади;

матнда тилнинг ифода воситаларидан фойдалана олади.

товушлар талаффузида орфоэпик меъёрларга амал қ ила олади;

лексик бирликларнинг маъносини фар қ лашда лу ғ атлардан унумли фойдалана олади.

Лингвистик компетенция (фонетика, лексика, грамматика):

Фонетика: фонемалар таснифи ва услубиятини тушуна олади, фонетик ўзгаришларни орфоэпик қ оидалар ну қ таи назаридан та ҳ лил қ ила олади, о ҳ анг ва ур ғ уни нут қ да қ ўллай олади.

Лексика: сўзларнинг кўчма маъноси, услубий хусусиятлари ва атамаларни фар қ лай олади, улардан нут қ да тў ғ ри фойдалана олади. Ўзбек тили лексикасининг ривожланиши, бойиши манбаларини изо ҳ лай олади.

Грамматика: сўз туркумлари, ундов, модал ва та қ лид сўзлар, уларнинг отлашиши ҳ амда услубий хусусиятларини тушуна олади ва изо ҳ лай олади. Сўз бирикмаси гап ва унинг грамматик белгилари, диалогик нут қ белгилари, гап бўлагининг типлари, содда ва қ ўшма гаплар маънодошлигини, синтактик қ урилмаларни, кўчирма гап, матннинг ўзига хос хусусиятларини фар қ лай олади ва муло қ отда грамматик ҳ амда синтактик бирликлардан ўринли фойдалана олади.

Фонетика: фонетик ўзгаришларни орфоэпик қ оидалар ну қ таи назаридан тушунтира олади, о ҳ анг ва ур ғ унинг нут қ даги а ҳ амиятини, ёзув тамойилларини изо ҳ лай олади.

Лексика: ўзбек тили лексикасининг ривожланиши, бойиши манбаларини тушунтира олади.

Грамматика: сўз туркумлари, гап бўлакларининг услубий хусусиятларини тушуниб, изо ҳ лай олади. Нут қ да грамматик ҳ амда синтактик бирликлардан ўринли фойдалана олади.

Умумий ўрта ва ўрта махсус, касб- ҳ унар таълими

муассасаларида (барча таълим олиш тиллари бўйича)

адабиёт фанини ўрганиш бос қ ичлари

Умумий ўрта таълим

Умумий ўрта таълим мактабларининг бошлан ғ ич 4-синф битирувчилари

Адабиёт фанини ўрганишнинг бошлан ғ ич даражаси

Умумий ўрта таълим мактабларининг Адабиёт фани чу қ ур ўрганиладиган синфлар ва ихтисослаштирилган мактабларнинг 4-синф битирувчилари

Адабиёт фанини ўрганишнинг кучайтирилган бошлан ғ ич даражаси

Умумий ўрта таълим мактабларининг 9-синф битирувчилари

Адабиёт фанини ўрганишнинг таянч даражаси

Умумий ўрта таълим мактабларининг Адабиёт фани чу қ ур ўрганиладиган синфлар ва ихтисослаштирилган мактабларнинг 9-синф битирувчилари

Адабиёт фанини ўрганишнинг кучайтирилган таянч даражаси

Ўрта махсус, касб- ҳ унар таълими

Адабиёт фани чу қ урлаштирилмаган ўрта махсус, касб- ҳ унар таълими муассасалари битирувчилари

Адабиёт фанини ўрганишнинг умумий даражаси

Адабиёт фани чу қ урлаштирилган ўрта махсус касб- ҳ унар таълими муассасалари битирувчилари

Адабиёт фанини ўрганишнинг кучайтирилган умумий даражаси

Адабиёт фанини ў қ итишнинг ма қ сад ва вазифалари

Умумий ўрта ва ўрта махсус, касб- ҳ унар таълими муассасаларида адабиёт фанини ў қ итишнинг асосий ма қ сади:

миллий ҳ амда жа ҳ он адабиётининг нодир намуналарини ў қ итиш ор қ али ў қ увчиларнинг маънавий-ахло қ ий дунёси, адабий-эстетик дидини шакллантириш ҳ амда уларда муста қ ил фикрлаш, образли тафаккурга оид билим, кўникма, малакаларни ҳ осил қ илиш ва ривожлантириш;

ў қ увчиларни бадиий адабиётга қ изи қ тириш, асарларни ўргатиш жараёнида олам ва инсон табиати, миллий ҳ амда умуминсоний қ адриятлар, шунингдек, китобхонлик маданиятини шакллантириш ор қ али ў қ увчиларнинг маънавиятини, дунё қ арашини кенгайтириб, муста ҳ камлаб боришдан иборат.

умумий ўрта ва ўрта махсус, касб- ҳ унар таълими муассасаларида адабиёт фанини ў қ итишнинг асосий вазифаси:

ў қ увчиларнинг о ғ заки нут қ и адабий тил меъёрлари асосида шаклланиши ва ривожланишини таъминлаш, нут қ ий компетенцияни ўстириш;

ёзма нут қ да юксак саводхонлик, адабий тил меъёрларига риоя этиш, услубий ранг-барангликдан фойдалана олиш кўникма ва малакаларини ривожлантириш ҳ амда адабиёт фанининг мазмунидан келиб чи ққ ан ҳ олда ў қ увчиларда таянч компетенцияларни шакллантиришдан иборат.

Адабиёт фани бўйича умумий ўрта ва ўрта махсус,

касб- ҳ унар таълими муассасалари битирувчиларига

қ ўйиладиган малака талаблари

1. Адабий-нут қ ий компетенциялар (тинглаб тушуниш, фикрни о ғ заки баён қ илиш, ў қ иш, фикрни ёзма баён қ илиш).

ихчам матн асосида яратилган аудиоматн, видеотасвирларни тинглаб тушуна олади;

эртак, топишмо қ , ма қ ол, тез айтиш, ривоят, ҳ икоят, масал, хал қ қ ўши қ лари, ҳ икоя, шеърларни ў қ иб тушунади ва мазмунини қ айта сўзлаб бера олади;

ёзма ва босма ҳ арфларни, улар ифодалайдиган товушларни тў ғ ри талаффуз эта олади;

матнни гап о ҳ ангига риоя қ илган ҳ олда ани қ , равон ў қ ий олади;

бир да қ и қ ада 50 – 55 сўзни ў қ ий олади;

монологик ва диалогик нут қ да ўз фикрини ани қ ифодалай олади;

ўрганилган мавзулар доирасида 5-6 гапдан иборат кичик ижодий матн ёза олади;

мактаб кутубхонасидан фойдалана олади;

кичик ҳ ажмдаги 8 – 10 та шеърни ёддан айтиб бера олади.

бир да қ и қ ада 55 – 60 сўзни ў қ ий олади;

асар қ а ҳ рамонлари, табиат тасвири ҳ а қ ида 7-8 гапдан иборат кичик ижодий матн ёза олади;

кичик ҳ ажмдаги 10 – 12 та шеърни ёддан айтиб бера олади.

бадиий асарлар асосида яратилган аудиоматн, видеотасвирларни тинглаб тушунади, тегишли муносабат билдира олади;

насрий, шеърий, драматик асар намуналарини ифодали ў қ ийди ва мазмун-мо ҳ иятини тушуна олади;

бадиий асар сюжетини қ айта сўзлаб бера олади;

турли жанр ва ҳ ажмдаги 8 – 10 та шеърий матн ёки унинг парчасини ёддан ифодали айта олади;

адабий, адабий-ижодий ва эркин мавзулардаги иншоларга хос хусусиятларни билади ва ушбу йўналишларда иншо (5 – 7 са ҳ ифа) ёза олади;

адабий тил меъёрларига риоя қ илган ҳ олда турли мавзуларда таассурот, реферат ва ижодий матн ёза олади, унда хал қ ма қ оллари, маталлари, ҳ икматли сўз, бадиий, публицистик асарлардан ўринли фойдалана олади;

мактаб кутубхонасидан муста қ ил фойдалана олади, турли жанрдаги адабиётларни танлаб мутолаа қ илади, ундаги во қ еа- ҳ одисалар, образлар тизимига муносабат билдира олади.

Турли жанрдаги матнларни образга кириб ифодали ў қ ий олади;

турли жанр ва ҳ ажмдаги 10 – 12 та шеърий матн ёки унинг парчасини ёддан ифодали айта олади;

бадиий асар асосида яратилган кичик са ҳ на кўринишларида қ а ҳ рамонлар ролини ижро эта олади.

Бадиий ижод намуналари (насрий, шеърий, драматик асар)ни ифодали ў қ ий олади, уларнинг ижтимоий ҳ амда бадиий-эстетик мазмун-мо ҳ иятини тушунади, англайди ва идрок эта олади;

бадиий асар сюжетида акс этган нут қ типларини, тасвир, муло ҳ азаларни ўзгаларга тушунтириб бера олади, тасвирланган во қ еа- ҳ одисалар, образлар тизимига муносабат билдира олади;

шахс сифатида адабий тил меъёрларига риоя қ илган ҳ олда тў ғ ри ва тушунарли сўзлай олади, ўз фикрини бош қ аларга етказа олади;

хал қ ма қ оллари, маталлари, афоризмлардан о ғ заки нут қ да ўринли фойдалана олади;

турли жанр ва ҳ ажмдаги 12 – 14 та шеърий матн ёки унинг парчасини ёддан ифодали айта олади.

ўзбек мумтоз адабиёти намуналарининг жанр хусусиятларини ажрата олади;

муси қ а ва ранг-тасвир асари замиридаги бадиий жозибани ҳ ис қ илади ва уни сўз билан ифодалай олади;

адабиёт ва унинг муайян даври, жанри ҳ а қ ида кенг тушунча, тасаввурларни тушунтира олади;

турли жанр ва ҳ ажмдаги 14 – 18 та шеърий матн ёки унинг парчасини ёддан ифодали айта олади.

2. Бадиий асарни та ҳ лил қ илиш компетенцияси

матндаги сўз ва гапларнинг маъноларини тушуна олади;

асар мазмунидан таъсирлана олади;

хал қ о ғ заки ижоди намуналарини (эртак, топишмо қ , ма қ ол, масал, тез айтишни) фар қ лай олади;

ўрганилган асарларнинг номи, муаллифи, мазмуни ва қ а ҳ рамонларини ажрата олади;

асар қ а ҳ рамонларига муносабат билдира олади;

ў қ илган асар мазмунига доир савол ва топшири қ ларга жавоб бера олади.

муста қ ил ў қ иш учун тавсия этилган асарларда тасвирланган во қ еа- ҳ одисалар мазмунини тушуниб, қ айта ҳ икоя қ ила олади, асар қ а ҳ рамонларига муносабат билдира олади.

хал қ о ғ заки ижоди, мумтоз, замонавий ва жа ҳ он адабиёти намуналарини (насрий, шеърий, драматик асар ёки улардан олинган парчани) фар қ лайди ва та ҳ лил қ ила олади;

бадиий тасвир воситаларини фар қ лай олади, уларни берилган матндан топиб, та ҳ лилда фойдалана олади;

асарда тасвирланган инсоний ҳ ис-туй ғ улар хусусида фикр юрита олади;

бадиий асарда акс этган во қ еликни эстетик та ҳ лил қ ила олади;

асар қ а ҳ рамонлари характерига хос бўлган фазилатлар ва хислатларга муносабат билдиради, ба ҳ олай олади, уларни ҳ озирги кун билан қ иёслаб хулоса чи қ ара олади;

хал қ о ғ заки ижоди, мумтоз, замонавий ва жа ҳ он адабиётига оид асар ва унинг қ а ҳ рамонларига ёзма ҳ амда о ғ заки тавсиф бера олади;

муси қ а ёки рангтасвир асари замиридаги бадиий жозибани ҳ ис қ ила олади ва сўз билан ифодалаб бера олади.

асарнинг ғ оявий-бадиий хусусияти ва ёзувчи ма ҳ оратини ба ҳ олай олади;

адабий жанр имкониятларидан келиб чи қ адиган бадиий-эстетик ҳ одисаларга муста қ ил ва ижодий муносабат билдира олади.

асарларга аннотация, та қ риз ҳ амда кичик хабар, лав ҳ алар ёза олади.

бадиий ижод намуналарини (насрий, шеърий, драматик асарни) ифодали ў қ ийди, уларнинг ижтимоий ҳ амда бадиий-эстетик мазмун-мо ҳ иятини тушунади, англайди ва идрок этади;

бадиий асар сюжетида акс этган нут қ типларини, тасвир, муло ҳ азаларни ўзгаларга тушунтириб беради, тасвирланган во қ еа- ҳ одисалар, образлар тизимига муносабат билдиради;

шахс сифатида адабий тил меъёрларига риоя қ илган ҳ олда тў ғ ри ва тушунарли сўзлайди, ўз фикрини бош қ аларга етказа олади;

хал қ ма қ оллари, маталлари, афоризмлардан о ғ заки нут қ да ўринли фойдаланади;

шеърий матн ёки унинг парчасини ифодали ёд айта олади.

ўзбек мумтоз адабиёти намуналарини ифодали ў қ ийди, шеърий санъат турлари, жанр хусусиятларини ажрата олади;

муси қ а ва ранг-тасвир асари замиридаги бадиий жозибани ҳ ис қ илади ва уни сўз билан ифодалай олади;

адабиёт ва унинг муайян даври, жанри ҳ а қ ида кенг тушунча, тасаввурларини тушунтира олади;

асарларга аннотация, та қ риз ҳ амда кичик хабар, лав ҳ алар ёза олади.

3-§. Ўзбек тили фани

Умумий ўрта ва ўрта махсус, касб- ҳ унар таълими муассасаларида

ўзбек тили (таълим ўзбек тилидан бош қ а тилларда олиб бориладиган

таълим муассасалари учун) фанини ўрганиш бос қ ичлари

Умумий ўрта таълим

Умумий ўрта таълим мактабларининг бошлан ғ ич 4-синф битирувчилари

Ўзбек тили фанини ўрганишнинг бошлан ғ ич даражаси

Умумий ўрта таълим мактабларининг ўзбек тили фани чу қ ур ўрганиладиган синфлар ва ихтисослаштирилган мактабларнинг 4-синф битирувчилари

Ўзбек тили фанини ўрганишнинг кучайтирилган бошлан ғ ич даражаси

Умумий ўрта таълим мактабларининг 9-синф битирувчилари

Ўзбек тили фанини ўрганишнинг таянч даражаси

Умумий ўрта таълим мактабларининг ўзбек тили фани чу қ ур ўрганиладиган синфлар ва ихтисослаштирилган мактабларнинг 9-синф битирувчилари

Ўзбек тили фанини ўрганишнинг кучайтирилган таянч даражаси

Ўзбек тили чу қ урлаштирилмаган ўрта махсус касб- ҳ унар таълими муассасалари битирувчилари

Ўзбек тили фанини ўрганишнинг умумий даражаси

Ўзбек тили чу қ урлаштирилган ўрта махсус касб- ҳ унар таълими муассасалари битирувчилари

Ўзбек тили фанини ўрганишнинг кучайтирилган умумий даражаси

Ўзбек тили фанини ў қ итишнинг ма қ сад ва вазифалари

Умумий ўрта ва ўрта махсус, касб- ҳ унар таълими муассасаларида ўзбек тили фанини ў қ итишнинг ма қ сади:

ў қ увчиларнинг ў қ иш ва ме ҳ нат жараёнида, жамоат жойларида турли нут қ ий вазиятларда муста қ ил равишда фикрини баён эта олиш, эшитилган ахборотни идрок этиш, во қ еа- ҳ одисаларга ўз муносабатини билдириш;

ўзбек адабиётининг энг сара намуналари, ўзбек хал қ ининг тарихий, маданий ҳ аёти, жа ҳ он маданиятига ва миллий маданиятга ҳ исса қ ўшган буюк алломалар ижодий меросини ўрганиш ор қ али миллий қ адриятларга ҳ урмат билан муносабатда бўлиш малакасини ривожлантиришдан иборат.

Умумий ўрта ва ўрта махсус, касб- ҳ унар таълими муассасаларида ўзбек тили фанини ў қ итишнинг асосий вазифалари:

ў қ увчиларнинг кундалик ва касбга оид со ҳ аларда фаолият олиб бориши учун ўзбек тили фани бўйича ўзлаштирган билимларини муло қ от жараёнида қ ўллаш малакасини ривожлантирувчи нут қ ий компетенцияларни шакллантириш;

ў қ увчиларнинг ўзбек тилида о ғ заки ва ёзма саводхонлигини ривожлантиришга қ аратилган лингвистик компетенцияларни шакллантириш;

ў қ увчиларнинг ўзлаштирган билимлари асосида ўзини ўзи муста қ ил ривожлантириш, эгалланган билим, кўникма ва малакасини турли вазиятларда қ ўллай олишга қ аратилган таянч компетенцияларни шакллантиришдан иборат.

Ўзбек тили фани бўйича умумий ўрта ва ўрта махсус,

касб- ҳ унар таълим муассасалари ў қ увчиларига

қ ўйиладиган малака талаблари

1. Нут қ ий компетенция (тинглаб тушуниш, гапириш, ў қ иш, ёзиш):

содда саволлар ва гаплар, су ҳ батларни тинглаб тушуна олади;

берилган матнни (бадиий асардан парча, шеър) ў қ иб тушуна олади;

матн (топишмо қ , ма қ ол, эртак, кичик ҳ икоя, шеър) таркибидаги янги сўзлар маъносини лу ғ ат ёрдамида тушуна олади;

содда саволларга жавоб бера олади, маълумот сўрай олади;

ўзи, оиласи, яшаш жойи, дўстлари, танишлари ҳ а қ ида гапира олади;

мамлакатимиз рамзлари ва байрамлари, анъаналари ҳ а қ ида гапира олади;

аудио-видео воситалар ёрдамида эшиттирилган сўзлар ва гаплар маъносини тушуниб, гапира олади;

топишмо қ , тез айтиш, эртак ва кичик ҳ икояларни ў қ иб тушунади, мазмунини сўзлаб бера олади;

ўзбек тилида ўзлаштирилган 600 та сўзни нут қ ида қ ўллай олади;

ўрганилган мавзу доирасида ўз фикрини 6 – 8 та гап билан изчил баён қ ила олади;

сўзларни бў ғ инларга ажратиш ва бў ғ ин кўчириш қ оидаларига амал қ илган ҳ олда ёза олади;

ўрганилган сўзлар ва содда гапларни, табрикнома, хат, сўровнома маълумотларини тў ғ ри ёза олади;

25 – 30 сўздан иборат диктант матнини ҳ уснихат талаблари асосида ёза олади.

саволлар ва гапларни, эшиттирилган қ ис қ а матн, су ҳ бат, қ ўши қ ва шеърларни тушуна олади;

сўзларни бў ғ ин кўчириш қ оидаларига амал қ илган ҳ олда ёза олади;

хал қ о ғ заки ижоди (топишмо қ , ма қ ол, тез айтиш, эртак) ва болалар адабиёти намуналаридан олинган ҳ икоя, шеърларни ў қ иб тушунади ва мазмунини сўзлаб бера олади, мавзу юзасидан ёшига мос тарзда қ ис қ а та қ димот қ ила олади.

аудио-видео воситалар ор қ али эшиттирилган хабарлар, оммабоп ва кундалик ҳ аёт мавзусидаги янгиликларни тушуна олади;

ўрганилган мавзуларда ўзаро су ҳ батлаша олади ва ба ҳ сларда иштирок эта олади;

су ҳ бат жараёнида мурожаат этиш шаклларини, муомала одоби (этикет) элементларини тў ғ ри қ ўллай олади ва фикрга муносабат билдира олади;

су ҳ батдошининг гапини бўлиш, су ҳ батга қ ўшилиш ва унга ани қ лик киритиш, нут қ ини секинлаштиришга ундаш воситаларидан фойдалана олади;

оммабоп материалларни (газета, шахсий ва электрон хатлар) ў қ иб тушунади ва мазмунини сўзлай олади;

ўрганилган матнлар асосида 1300 та сўзни нут қ ида қ ўллай олади;

матнни (бадиий асардан парча, ҳ икоя, хабар) бир да қ и қ ада 70 – 75 сўз тезлигида ў қ ий олади;

70 – 80 сўздан иборат матн асосида диктант; 90 – 100 сўзли матн асосида баён ёза олади; 11 – 15 гап ҳ ажмида матн туза олади;

айрим иш қ о ғ озларини (ариза, таржимаи ҳ ол, эълон, тушунтириш хатини) ёза олади.

кўрган ёки эшитган во қ еа- ҳ одисани, ҳ икоя, эртак, матн мазмунини гапириб бера олади, унга муносабат билдира олади;

ўзбек тилига хос нут қ товушларини тў ғ ри талаффуз қ ила олади.

шахсий қ изи қ ишлари ва касбига оид ахборот ва маълумотларни тинглаб тушуна олади;

ижтимоий ва касбга йўналтирилган мавзулардаги оммабоп су ҳ батларни, ба ҳ с-мунозараларни тушуна олади, эркин су ҳ батлаша олади, ўз режаларини тушунтира олади;

баёний ва тавсифий матнлар туза олади, матнни кенгайтириб, қ ис қ артириб сўзлаб бера олади;

касбий мавзуларда та қ димот қ ила олади, ў қ илган ва кўрилган асар ҳ а қ идаги таассуроти ва унга муносабатини баён қ ила олади;

ўзбек тилида фаол қ ўлланадиган 1500 та сўзни ва 50 дан орти қ ибораларни нут қ ида қ ўллай олади;

90 – 100 сўздан иборат матн асосида диктант ёза олади, 2 – 2,5 бет ҳ ажмида ижодий матн туза олади.

Касбий мавзуларда та қ димот қ ила олади, ў қ илган асар ва фильм ҳ а қ идаги таассуроти ва муносабатини баён қ ила олади;

маъмурий иш қ о ғ озлари, мутахассисликка оид ички ҳ ужжатлар, ҳ исоботлар ва бош қ а ёзма топшири қ ларни имло қ оидалари асосида тў ғ ри ёза олади;

касб- ҳ унарга оид лу ғ ат минимумини, ўзбек тилининг миллий-маданий лексикасини, маънодош, шаклдош, услубий бўё қ дор сўзларни нут қ да тў ғ ри қ ўллай олади.

2. Лингвистик компетенция (фонетика, графика, орфоэпия, орфография, лексика, грамматика ва услубият):

ўзбек тилининг нут қ товушларини тў ғ ри талаффуз қ ила олади ва ҳ уснихат талаблари асосида ёза олади;

фикрни баён қ илиш учун зарур бўлган содда грамматик воситаларни о ғ заки ва ёзма нут қ да тў ғ ри қ ўллай олади;

содда гаплар туза олади.

инкор, тасди қ ва буйру қ ни ифодаловчи воситаларни о ғ заки ва ёзма нут қ да тў ғ ри қ ўллай олади;

содда матн туза олади.

ўзбек тилидаги муста қ ил сўзлар, уларнинг ясалиши ва морфологик шаклларини нут қ да тў ғ ри қ ўллай олади;

гапларни маъноли бўлакларга ажрата олади;

гапларда тиниш белгиларни тў ғ ри қ ўллай олади;

грамматик атамаларни нут қ да тў ғ ри қ ўллай олади;

ясама (содда, қ ўшма, жуфт) сўзлар ва бош қ а тиллардан ўзлашган сўзларни о ғ заки ва ёзма нут қ да қ ўллай олади;

сўзларнинг ёзилиши, грамматик воситаларнинг сўзларга қ ўшилиши билан бо ғ ли қ имло қ оидаларини билади ва уларни нут қ да қ ўллай олади.

касб- ҳ унарга оид лексикани о ғ заки ва ёзма нут қ да тў ғ ри қ ўллай олади;

ўзбек тилидаги ёрдамчи сўзлар ва уларни ўзаро бо ғ ловчи воситаларни нут қ да қ ўллай олади;

содда гаплар таркибида уюши қ бўлаклар, ажратилган бўлаклар, кириш сўзларни тў ғ ри қ ўллай олади.

касб- ҳ унарга оид лу ғ ат минимуми, ўзбек тилининг миллий-маданий лексикасини нут қ да тў ғ ри қ ўллай олади;

мураккаблашган содда ва қ ўшма гапларни, қ ўшма гапларни бо ғ ловчи воситаларни билади;

ўзбек тилининг сўзлашув, бадиий, оммабоп, расмий нут қ услубларини билади;

маъмурий иш қ о ғ озлари, мутахассисликка оид ички ҳ ужжатлар, ҳ исоботларни тў ғ ри ёза олади.

Мутахассислик со ҳ асидаги матнлар ва су ҳ батлар мазмунини, атамалар маъносини тушуна олади;

мураккаблашган содда ва қ ўшма гапларни, қ ўшма гапларни бо ғ ловчи воситаларни фар қ лай олади;

мутахассисликка оид мавзуларда маърузалар қ ила олади;

битирув малакавий иши ва унинг қ ис қ а мазмунини ёза олади.

4-§. Рус тили фани

Умумий ўрта ва ўрта махсус, касб- ҳ унар таълими

муассасаларида рус тили фанини ўрганиш бос қ ичлари

(таълим рус тилидан бош қ а тилларда олиб бориладиган

таълим муассасалари учун)

Умумий ўрта таълим

Умумий ўрта таълим мактабларининг бошлан ғ ич 4-синф битирувчилари

Рус тили фанини ўрганишнинг бошлан ғ ич даражаси

Умумий ўрта таълим мактабларининг рус тили фани чу қ ур ўрганиладиган синфлар ва ихтисослаштирилган мактабларнинг 4-синф битирувчилари

Рус тили фанини ўрганишнинг кучайтирилган бошлан ғ ич даражаси

Умумий ўрта таълим мактабларининг 9-синф битирувчилари

Рус тили фанини ўрганишнинг таянч даражаси

Умумий ўрта таълим мактабларининг рус тили фани чу қ ур ўрганиладиган синфлар ва ихтисослаштирилган мактабларнинг 9-синф битирувчилари

Рус тили фанини ўрганишнинг кучайтирилган таянч даражаси

Ўрта махсус, касб- ҳ унар таълими

Рус тили чу қ урлаштирилмаган ўрта махсус касб- ҳ унар таълими муассасалари битирувчилари

Рус тили фанини ўрганишнинг умумий даражаси

Рус тили чу қ ур ўрганиладиган ўрта махсус касб- ҳ унар таълими муассасалари битирувчилари

Рус тили фанини ўрганишнинг кучайтирилган умумий даражаси

Рус тили ў қ ув фанини ў қ итишнинг ма қ сад ва вазифалари

Умумий ўрта ва ўрта махсус, касб- ҳ унар таълими муассасаларида рус тили фанини ў қ итишнинг ма қ сади:

ў қ увчиларнинг ў қ иш ва ме ҳ нат жараёнида, жамоат жойларида турли нут қ ий вазиятларда рус тилида муста қ ил равишда фикрини баён эта олиш, рус тилида эшитилган ахборотни идрок этиш, во қ еа- ҳ одисаларга ўз муносабатини билдириш;

адабиётнинг энг сара намуналари, жа ҳ он маданиятига ва миллий маданиятга ҳ исса қ ўшган буюк алломалар ижодий меросини ўрганиш ор қ али миллий қ адриятларга ҳ урмат билан муносабатда бўлиш малакасини ривожлантиришдан иборат.

Умумий ўрта ва ўрта махсус, касб- ҳ унар таълими муассасаларида рус тили фанини ў қ итишнинг асосий вазифалари:

ў қ увчиларнинг кундалик ва касбга оид со ҳ аларда фаолият олиб бориши учун рус тили фани бўйича ўзлаштирган билимларини муло қ от жараёнида қ ўллаш малакасини ривожлантирувчи нут қ ий компетенцияларни шакллантириш;

ў қ увчиларнинг рус тилида о ғ заки ва ёзма саводхонлигини ривожлантиришга қ аратилган лингвистик компетенцияларни шакллантириш;

ў қ увчиларнинг билимлари асосида ўзини ўзи муста қ ил ривожлантириш, эгалланган билим, кўникма ва малакасини турли вазиятларда қ ўллаш компетенцияларини шакллантиришдан иборат.

Рус тили фани бўйича умумий ўрта ва ўрта махсус,

касб- ҳ унар таълим муассасалари битирувчиларига

қ ўйиладиган малака талаблари

1. Нут қ ий компетенция

содда йўри қ номаларни тушуна олади ва уларга амал қ ила олади;

савол ва таъкидловларни, таниш матндаги аутентик нут қ ни тушуна олади;

содда саволлар туза олади ва уларга жавоб бера олади;

яшаш жойи, оиласи, дўстлари ва танишлари ҳ а қ ида маълумот бера олади;

ўзини таништира олади, ё қ тирган ва ё қ тирмаган нарсалари ҳ а қ ида сўзлаб бера олади;

таниш мавзуларда қ ис қ а хабар бера олади;

бир да қ и қ ада 30 – 35 та сўзни овоз чи қ ариб тў ғ ри ў қ ий олади;

шахсий содда хабарларни ёза олади;

шахсий маълумотлар (исми ва отасининг исми, яшаш манзили ва ҳ оказо) билан содда сўровномани тўлдира олади;

шеър ва ҳ икоялар, қ ўши қ ларни, таниш матндаги аутентик нут қ ни тушуна олади.

хал қ о ғ заки ижоди (топишмо қ , ма қ ол, тез айтиш, эртак) ва болалар адабиёти намуналаридан олинган ҳ икоя, шеърларни ва улардан берилган парчаларни ў қ иб тушунади ва мазмунини сўзлаб бера олади.

ўз э ҳ тиёжлари ва қ изи қ ишларига бо ғ ли қ бўлган гап ва ибораларни тушуна олади;

керакли маълумотни тегишли манбалардан топа олади;

оммавий ахборот воситаларида чоп этилган қ ис қ а хабар ва кичик ма қ олаларни, расмий хатларнинг асосий турларини, техник қ урилмалар, шунингдек ози қ -ов қ ат ма ҳ сулотлари, кийим-кечак ва ҳ оказолардан фойдаланиш юзасидан берилган йўри қ номаларни тушуна олади;

содда иборалар ор қ али нарса-буюмлар ва ўзига тегишли нарсаларни қ иёслай олади;

коммуникатив вазиятларда ўзаро су ҳ батга кириша олади;

содда иборалар ёрдамида одамлар, жойлар ва буюмларни тасвирлай олади;

кундалик турмушини, таржимаи ҳ олини ёза олади.

кундалик мавзулардаги му ҳ им маълумотларни тушуна олади;

турли оммавий вазиятларда муло қ отга кириша олади;

олдиндан режалаштирилган таниш мавзулар юзасидан қ ис қ а муло қ отга кириша олади;

тадбир, во қ еа- ҳ одиса ҳ а қ ида қ ис қ а маълумотлар бера олади;

режалар, тадбирлар, одатлар, ма қ садларни ифодалай олади;

фактларга асосланган матнларда, масалан, брошюралар, рекламалар, газета эълонларидан, веб-сайтлардан керакли маълумотларни топа олади;

баъзи нотаниш сўзларнинг маъносини матнга қ араб ани қ лай олади;

о ғ заки хабар ёза олади.

оммавий ахборот воситаларидаги хабарларни тушуна олади;

касбий со ҳ ага оид норматив ҳ у қ у қ ий ҳ ужжатларни тушуна олади;

асосий расмий иш қ о ғ озларининг турларини билади ва улар ҳ а қ ида қ ис қ ача ахборот бера олади.

қ ис қ а ҳ ажмли матнларни рус тилидан ўзбек тилига таржима қ ила олади;

кундалик ҳ аётий фаолиятда ва шахсий э ҳ тиёжига зарур бўлган маълумотларни оммавий ахборот воситалари ва веб-сайтлардан топа олади;

касбий со ҳ аси бўйича қ ис қ ача та қ димот тайёрлашни билади.

2. Лингвистик компетенция

рус тилининг барча товушларини ани қ талаффуз қ ила олади;

муло қ от вазиятларида манти қ ий ур ғ у, интонация моделларини фар қ лайди, оддий грамматик шакллар ва синтактик тузилмалардан тў ғ ри фойдалана олади;

во қ еа ва ҳ одисаларни тасвирлашда, ҳ икояларни баён қ илишда гапларни тў ғ ри кетма-кетликда бо ғ лай олади;

коммуникатив вазиятларда лу ғ атлардан ўз ўрнида тў ғ ри фойдалана олади;

байналмилал сўзлар ва бош қ а тилдан олинган ўзлаштирма сўзларни тушуна олади ва ўз ўрнида ишлата олади.

коммуникатив вазиятларда оддий грамматик шакллар ва синтактик тузилмалардан фойдалана олади;

феъл шакллари ва ўрганилган содда пайт равишларидан фойдаланиб, гапларни тў ғ ри бо ғ лай олади, ҳ икоялар ҳ амда во қ еаларни баён қ ила олади.

сўз ясашнинг турли усулларини фар қ лай олади;

содда бо ғ ловчилар ёрдамида сўз бирикмалари ва қ ўшма гапларни бо ғ лай олади;

феъл шакллари ва содда пайт равишларидан фойдаланиб, гапларни тў ғ ри бо ғ лай олади, ҳ икоялар ҳ амда во қ еаларни тў ғ ри кетма-кетликда таърифлай олади.

коммуникатив вазиятларда асосий грамматик тузилмаларни тў ғ ри қ ўллай олади.

сўз танлаш тамойиллари ва сўз қ ўллаш меъёрларини билади;

касб со ҳ асига оид сўз, сўз бирикмаларидан ўринли фойдаланиб, ҳ икоя қ ила олади;

бадиий, публицистик, илмий ва расмий услубларнинг асосий хусусиятларини билади ва матнда уларни маъноларидан ани қ лай олади.

турли нут қ ий вазиятларда эркин муло қ отга кириша олади;

ў қ илган ва тингланган матн, кўрилган расм, тасвир асосида кичик ҳ икоя тузади ва баён ёза олади.

Умумий ўрта ва ўрта махсус, касб- ҳ унар таълими

муассасаларида тарих фанини ўрганиш бос қ ичлари

Умумий ўрта таълим

Умумий ўрта таълим мактабларининг 5-синф битирувчилари

Тарих фанини ўрганишнинг бошлан ғ ич даражаси

Тарих фани чу қ ур ўрганиладиган ихтисослаштирилган умумтаълим муассасаларининг 5-синф битирувчилари

Тарих фанини ўрганишнинг кучайтирилган бошлан ғ ич даражаси

Умумий ўрта таълим мактабларнинг 9-синф битирувчилари

Тарих фанини ўрганишнинг таянч даражаси (энг қ адимги даврдан XX аср бошларигача)

Тарих фани чу қ ур ўрганиладиган ихтисослаштирилган умумтаълим муассасаларининг 9-синф битирувчилари

Тарих фанини ўрганишнинг кучайтирилган таянч даражаси.

Ўрта махсус, касб- ҳ унар таълими

Академик лицей ва касб- ҳ унар коллежлари битирувчилари

Тарих фанини ўрганишнинг таянч даражаси давом эттирилади (XX аср бошларидан ҳ озирги кунгача бўлган давр). Тарих фанини ўрганишнинг умумий даражаси.

Тарих фани чу қ урлаштирилиб ўрганиладиган академик лицей битирувчилари

Тарих фанини ўрганишнинг кучайтирилган умумий даражаси.

Тарих ў қ ув фанини ў қ итишнинг ма қ сад ва вазифалари

Умумий ўрта ва ўрта махсус, касб- ҳ унар таълими муассасаларида тарих фанини ў қ итишнинг асосий ма қ сади:

Ў қ увчиларда тарихий онг ва тарихий тафаккурни шакллантириш, дунё хал қ лари ҳ амда кўп миллатли хал қ имизнинг тарихи ва бугунги кунига, миллий ва умуминсоний қ адриятларга ҳ урмат ҳ иссини тарбиялаш;

ў қ увчиларга давлатчилигимиз тарихи жа ҳ он цивилизациясининг ажралмас қ исми эканлигини англатиш;

ў қ увчиларда таянч ва тарих фанига оид умумий ва кучайтирилган компетенцияларни шакллантиришдан иборатдир.

Умумий ўрта ва ўрта махсус, касб- ҳ унар таълими муассасаларида тарих фанини ў қ итишнинг вазифалари:

Ў қ увчиларга давлатчилигимиз тарихи жа ҳ он цивилизациясининг ажралмас қ исми эканлигини англатиш;

аждодларимизнинг маънавий мероси ва жасоратларидан ибрат олишга, уларга муносиб ворис бўлишга ўргатиш;

ў қ увчиларни тарихий во қ еаларни идрок этишга йўналтириш ор қ али уларнинг ўзлигини англаш, шахс сифатида камол топишига ёрдам берадиган тушунчалар, миллий, умуминсоний қ адриятлар ру ҳ ида тарбиялашдан иборат.

Тарих фани бўйича умумий ўрта ва ўрта махсус,

касб- ҳ унар таълим муассасалари битирувчиларига

қ ўйиладиган малака талаблари

1. Тарихий во қ еликни тушуниш ва уни манти қ ий изчилликда тушунтира олиш компетенцияси

тарихда йил ҳ исобини билади;

тарихга оид му ҳ им факт, во қ еа ва жараёнлар ҳ а қ ида маълумот бера олади;

ўз фикр ва қ арашларини баён этишда тарихий билимларидан фойдалана олади.

тарихий жараёнларни кўргазмали тушунтира олади.

тарихда давр ва йил ҳ исобини билади;

тарихий-географик макон ҳ а қ ида маълумот бера олади;

Ўзбекистон ва жа ҳ он тарихининг энг қ адимги давридан XX аср бошларига қ адар инсоният тарихида муайян из қ олдирган му ҳ им во қ еа ва жараёнлар ҳ а қ ида маълумот бера олади;

ўзбек хал қ ининг шаклланиш бос қ ичларини тушунтириб бера олади;

ўрганилган тарихий даврларга муносабат билдириб, хулоса чи қ ара олади;

давлатларнинг ташкил топиши, ҳ удуди, а ҳ олиси ва бош қ арув тартибларини тушунтира олади;

ўзбек хал қ ининг маданияти, маънавияти, дунёвий ва диний қ адриятларининг равна қ топиши, уларнинг жа ҳ он цивилизациясига таъсири ҳ а қ ида маълумот бера олади;

мамлакатимиздаги тарихий-меъморий обидалар ҳ амда илм-фан, давлатчилик ривожига ҳ исса қ ўшган тарихий шахслар ҳ а қ ида маълумот бера олади.

тарихий-географик макон ҳ а қ ида маълумот бера олади;

Ўзбекистон ва жа ҳ он тарихининг XX аср бошларидан бугунги кунга қ адар бўлган инсоният тарихида муайян из қ олдирган му ҳ им во қ еа ва жараёнлар ҳ а қ ида маълумот бера олади;

Муста қ иллик йилларида мамлакатимизда амалга оширилган ижтимоий-и қ тисодий, сиёсий, маданий жараёнлар ҳ а қ ида маълумот бера олади;

Ўзбекистон давлатининг тинчликни асраш сиёсати, таш қ и сиёсий фаолияти ҳ а қ ида маълумот бера олади;

ўрганилган тарихий даврларга муносабат билдириб, хулоса чи қ ара олади;

давлатларнинг ташкил топиши, ҳ удуди, а ҳ олиси ва бош қ арув тартибларини тушунтира олади;

муста қ иллик йилларида ўзбек хал қ ининг маданияти, маънавияти, дунёвий ва диний қ адриятларининг ҳ амда илм-фан, давлатчилик ривожига ҳ исса қ ўшган мутафаккирлар номларининг тикланиши ҳ а қ ида маълумот бера олади;

жисмоний тарбия ва спорт со ҳ асининг ривожланиши ҳ а қ ида маълумотларни тушунтира олади.

тарихий во қ еалар натижаси юзасидан муносабат билдиради, умумлаштиради, баён қ илади ва хулоса чи қ аради;

Ўзбекистон ва жа ҳ он тарихининг энг қ адимги давридан бугунги кунга қ адар инсоният тарихида муайян из қ олдирган му ҳ им во қ еа ва жараёнлар ҳ а қ ида маълумот бера олади;

тарихнинг даврларини та ққ ослай олади, та ҳ лил қ илади, ба ҳ олайди ва хулоса қ илади, ёзма маълумот бера олди;

во қ еа ва жараёнларни тарихий давр ну қ таи назаридан та ҳ лил қ илади, ба ҳ о беради, хулоса чи қ аради, муносабат билдиради.

давлатларнинг ташкил топиши, давлат шакли, давлатдаги ижтимоий-и қ тисодий-сиёсий жараёнлар, ички ва таш қ и муносабатлар, ҳ арбий сало ҳ ият, инсоният цивилизациясида тутган ўрни ҳ а қ ида ёзма маълумот бера олади;

тарих фанидан олган билимларини бош қ а фанлар билан бо ғ лай олади.

2. Тарихий манба ва адабиётлар билан ишлаш компетенцияси

тарихий иллюстрациялар асосида ҳ икоялар туза олади;

фикрини тарихий хариталар ва қ ўшимча материаллар (видеофильм, слайдлар) ёрдамида тушунтира олади.

энг қ адимги даврдан XX аср бошларигача кечган тарихий во қ еликни баён қ илишда му ҳ им бўлган тарихий топономик атамалар мазмунини тушунтира олади

қ ўшимча адабиёт ва манбалардан фойдалана олади;

тарихий-бадиий асарлар, ОАВларида берилаётган маълумотларга тарихий билимлари асосида муносабат билдира олади.

XX аср бошларидан бугунги кунгача кечган тарихий во қ еликни баён қ илишда му ҳ им бўлган тарихий топономик атамалар мазмунини тушунтира олади;

тарихий жараён ва во қ еалар ҳ а қ ида маълумот беришда қ ўшимча адабиёт ва манбалардан фойдалана олади;

тарихий-бадиий асарлар, оммавий ахборот воситаларида берилаётган маълумотлардан фойдаланишда ва уларга муносабат билдиришда ахборот маданиятига риоя қ илади.

тарихий манбаларни муста қ ил ўрганади, мавзуга оид қ ўшимча маълумотлар тўплай олади, хулосалар чи қ аради, ба ҳ олайди, муста қ ил фикр билдиради;

мавзу юзасидан тарихий адабиётларни муста қ ил танлай олади, муста қ ил ишлар ва та қ димотлар тайёрлай олади;

ўз оиласининг шажарасини туза олади.

6-§. Давлат ва ҳ у қ у қ асослари ( Ҳ у қ у қ шунослик) фани

Умумий ўрта таълим муассасаларида давлат ва ҳ у қ у қ

асослари ва ўрта махсус, касб- ҳ унар таълими муассасаларида

ҳ у қ у қ шунослик фанини ўрганиш бос қ ичлари

Умумий ўрта таълим

Умумтаълим мактабларининг 8-синф битирувчилари

Давлат ва ҳ у қ у қ асослари фанини ўрганишнинг бошлан ғ ич даражаси

Умумтаълим мактабларининг 9-синф битирувчилари

Давлат ва ҳ у қ у қ асослари фанини ўрганишнинг таянч даражаси

Давлат ва ҳ у қ у қ асослари фани чу қ ур ўрганиладиган ихтисослаштирилган умумтаълим мактабларининг 9-синф битирувчилари

Давлат ва ҳ у қ у қ асослари фанини ўрганишнинг кучайтирилган таянч даражаси

Ўрта махсус, касб- ҳ унар таълими

Ўрта махсус, касб- ҳ унар таълими муассасалари битирувчилари

Ҳ у қ у қ шунослик фанини ўрганишнинг умумий даражаси

Давлат ва ҳ у қ у қ асослари ва ҳ у қ у қ шунослик

фанларини ў қ итишнинг ма қ сад ва вазифалари

Давлат ва ҳ у қ у қ асослари ва ҳ у қ у қ шунослик фанларини ў қ итишнинг ма қ сади:

давлат ва ҳ у қ у қ асослари фани ў қ увчиларга ҳ у қ у қ ий билимлар бериш ор қ али уларда ҳ у қ у қ ий онг ва ҳ у қ у қ ий тафаккурни шакллантириш;

ў қ увчиларда ҳ у қ у қ ий маданиятни юксалтириш, уларда таянч ва фанга оид компетенцияларни шакллантиришдан иборат

ў қ увчиларда таянч ҳ у қ у қ шунослик фанига оид умумий компетенцияларни шакллантиришдан иборатдир

Давлат ва ҳ у қ у қ асослари ва ҳ у қ у қ шунослик фанларини ў қ итишнинг асосий вазифаси:

ў қ увчиларда конституциявий бурч, мажбуриятларни билиш ва уларга риоя қ илиш кўникмасини ҳ осил қ илиш;

ў қ увчиларда ўз хатти- ҳ аракатларини белгиланган меъёрлар доирасида тартибга солиш ва бош қ ара олишни тарбиялашдан иборат.

Умумий ўрта таълими муассасаларида давлат ва ҳ у қ у қ

асослари ва ўрта махсус, касб- ҳ унар таълими муассасаларида

ҳ у қ у қ шунослик фани бўйича таълим муассасалари

битирувчиларига қ ўйиладиган малака талаблари

1. Ҳ у қ у қ ий онгга эга бўлиш компетенцияси

Конституция, давлат, ҳ у қ у қ , бурч, мажбурият, фу қ аро, инсон, қ онун, ахло қ , одоб каби ҳ у қ у қ ий тушунчаларнинг мазмунини била олади;

ҳ у қ у қ ва ҳ у қ у ққ а зидлик ҳ а қ ида маълумот бера олади;

ахло қ ва ҳ у қ у қ қ оидаларини билади;

бола ҳ у қ у қ лари, вояга етмаганлик, ме ҳ нат ҳ у қ у қ и, оила ҳ у қ у қ и, фу қ аролик ҳ у қ у қ и каби тушунчаларнинг мазмунини била олади.

Жамият, давлат ва ҳ у қ у қ нинг пайдо бўлиши, ҳ у қ у қ бузарлик ва уларнинг белгилари ҳ а қ ида маълумот бера олади;

инсон ва фу қ ароларнинг конституциявий ҳ у қ у қ ва бурчларини билади;

ҳ окимият ва унинг бўлиниш принциплари, белгилари, фу қ аролик жамияти, ҳ у қ у қ ий давлат ва унинг асосларини тушунтира олади;

Ўзбекистон Республикаси фу қ аролик, ме ҳ нат, маъмурий ва жиноят қ онунчилигида белгиланган вояга етмаганларга оид ҳ у қ у қ ларни ва чекловларни билади;

Ўзбекистон Республикасининг процессуал қ онунчилигида белгиланган вояга етмаганларнинг ҳ у қ у қ ларини билади;

ҳ у қ у қ со ҳ алари ҳ а қ ида маълумотга эга бўлади;

ҳ у қ у қ ий во қ еа ва ҳ одисаларни идрок қ илади, тушунади, тушунтириб бера олади;

кундалик фаолиятида вужудга келадиган турли вазиятларни ҳ у қ у қ ий жи ҳ атдан тў ғ ри ба ҳ олаб, ма қ бул қ арор қ абул қ ила олади.

ҳ у қ у қ манбаларини билади;

вояга етмаганлар билан бо ғ ли қ ижтимоий муносабатларнинг ҳ у қ у қ ий асосларини тушунтира олади;

ҳ у қ у қ ий во қ еа ва ҳ одисаларни идрок қ илади, тушунади, тушунтириб беради.

жамият, давлат, ҳ у қ у қ , ҳ у қ у қ со ҳ алари, норматив- ҳ у қ у қ ий ҳ ужжатлар мо ҳ ияти ва белгиларини тушунтира олади;

хал қ аро умумэътироф этилган конвенцияларнинг мазмун-мо ҳ иятини тушунтириб бера олади;

давлат органлари ва муассасаларига мурожаат қ илиш тартиби ва қ оидаларини билади;

танлаган касбининг ҳ у қ у қ ий асослари ҳ а қ ида маълумот бера олади;

ўз касбига оид норматив- ҳ у қ у қ ий ҳ ужжатлар билан ишлашни билади.

2. Ҳ у қ у қ ий маданиятли бўлиш компетенцияси

ахло қ ва ҳ у қ у қ қ оидаларига амал қ илади;

фу қ ароларнинг Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва қ онунларида белгиланган ҳ у қ у қ ларини ҳ урмат қ илади;

ҳ у қ у қ ий кўникма ҳ осил қ илади;

ҳ у қ у қ ий масалалар юзасидан қ онунчиликда белгиланган тартибда кичик маиший битимларни туза олади.

вояга етмаганларга оид қ онунчиликда белгиланган меъёрларга риоя этади;

ў қ увчиларнинг онги ва тафаккурида инсон ва фу қ ароларнинг конституциявий ҳ у қ у қ , бурч ва мажбуриятларига риоя қ илиш рефлекси шаклланади (кундалик фаолиятига айланади);

ўз хатти- ҳ аракатларини ҳ у қ у қ талабларига мослаштиради;

қ онунчиликда белгиланган тартибда ўз ҳ у қ у қ ва манфаатларини ҳ имоя қ ила олади;

коррупцияга қ арши то қ атсизликни намоён эта олади.

ҳ у қ у қ ий қ оидаларни бажаради, ҳ у қ у қ ий муносабатларда иштирок этади;

ҳ у қ у қ ий во қ еа ва ҳ одисаларга муносабат билдиришда ҳ у қ у қ ий маданиятини намоён эта олади.

фу қ аролик бурчлари ва мажбуриятларини англайди, уларга риоя қ илади;

ҳ у қ у қ манбаларидан фойдалана олади;

ўз ҳ у қ у қ ва манфаатларини қ онуний ҳ имоя қ ила олади;

ҳ у қ у қ ий во қ еа ва ҳ одисаларга оид тў ғ ри хулоса чи қ ара олади;

коррупциянинг жамият ҳ аётида салбий о қ ибат эканлиги тў ғ рисидаги тушунчаларни билади, унга қ арши курашишга оид ҳ у қ у қ ий нормалар асосида коррупцияга қ арши курашишни ҳ ис қ ила олиш кўникмасига эга бўлади;

жамият ва давлат ҳ аётидаги сиёсий жараёнларда фаол иштирок этади;

ҳ у қ у қ ва эркинликлари, қ онуний манфаатларини амалга оширишда тў ғ ри қ арор қ абул қ ила олади.

7-§. И қ тисодий билим асослари фани

Умумий ўрта таълими муассасаларида И қ тисодий билим

асослари ў қ ув фанини ўрганиш бос қ ичлари

Умумий ўрта таълим

Умумий ўрта таълим мактабларининг

И қ тисодий билим асосларини ўрганишнинг бошлан ғ ич даражаси

И қ тисодий билим асослари ў қ ув фанининг ма қ сад ва вазифалари

Умумий ўрта таълим муассасаларида и қ тисодий билим асослари фанини ў қ итишнинг асосий ма қ сади:

ў қ увчиларда и қ тисодий саводхонликни ва и қ тисодий маданиятни шакллантириш;

ижтимоий-и қ тисодий фаолият билан бо ғ ли қ бўлган муайян ҳ аётий вазиятларда энг ма қ бул ечим топа олиш ва тў ғ ри қ арор қ абул қ илишга ўргатишдан иборат.

Умумий ўрта таълим муассасаларида и қ тисодий билим асослари фанини ў қ итишнинг асосий вазифаси:

ў қ увчиларда кундалик фаолиятда қ ўллаш, фанларни ўрганиш ва таълим олишни давом эттириш учун зарур бўлган и қ тисодий билимларни шакллантириш;

табиий-моддий ресурслардан о қ илона фойдаланиш ва асраб-авайлаш, онгли равишда касб танлашга йўналтиришдан иборат.

Умумий ўрта таълим муассасалари битирувчиларига

қ ўйиладиган малака талаблари

1. И қ тисодий саводхонлик компетенцияси

асосий и қ тисодий тушунчаларнинг мазмун ва мо ҳ иятини зарур вазиятларда баён қ илиб бера олади;

и қ тисодиётга оид асосий атамаларни ҳ аётий ва таълимий вазиятларда ўз ўрнида, о ғ заки ёки ёзма нут қ да қ ўллай олади;

и қ тисодий ҳ одиса ва жараёнларни шахс ва жамият манфаатлари ну қ таи назаридан та ҳ лил қ ила олади;

бозор и қ тисодиётининг амал қ илиши қ онуниятларини тушунтира олади;

одатий ва ноодатий ҳ аётий ва таълимий вазиятларда вужудга келиши мумкин бўлган муаммоларга ма қ бул ечим топа олади;

асосий миллий ва хал қ аро даражадаги и қ тисодий кўрсаткичларни та ҳ лил қ илишда моделлар, диаграммалар, жадваллар, чизмалар, и қ тисодий хариталар каби и қ тисодий та ҳ лил воситаларидан ўринли фойдалана олади;

и қ тисодий таълимга оид билимларини бош қ а фанлар билан бо ғ лай олади.

2. И қ тисодий маданиятга эга бўлиш компетенцияси

Ўз ихтиёридаги и қ тисодий ресурсларга ма қ бул равишда эгалик қ илади, улардан самарали фойдаланади ва тасарруф эта олади;

ижтимоий неъматларга тежамкор ва о қ илона муносабатда бўлади;

и қ тисодий фаолияти жараёнида экология ва атроф му ҳ ит му ҳ офазасига устувор муносабатда бўлади;

истеъмолчи ҳ у қ у қ лари, бурчлари ва мажбуриятларини билади ва уларга амал қ илади;

шахсий и қ тисодий манфаатларини жамият манфаатлари билан уй ғ унликда рўёбга чи қ ариш усул ва воситаларини билади;

мавжуд и қ тисодий ва таълимий вазиятларни тў ғ ри ба ҳ олай олади, энг ма қ бул ечим топа билади;

и қ тисодий муносабатларга амалдаги қ онунчилик доирасида кириша олади.

8-§. Математика фани

Умумий ўрта ва ўрта махсус, касб- ҳ унар таълим муассасаларида

Математика фанини ўрганиш бос қ ичлари

Умумий ўрта таълим

Умумтаълим мактабларининг бошлан ғ ич 4-синф битирувчилари

Математика фанини ўрганишнинг бошлан ғ ич даражаси

Математика фани чу қ ур ўрганиладиган ихтисослаштирилган умумтаълим муассасаларининг бошлан ғ ич 4-синф битирувчилари

Математика фанини ўрганишнинг кучайтирилган бошлан ғ ич даражаси

Умумтаълим мактабларининг 9-синф битирувчилари

Математика фанини ўрганишнинг таянч даражаси

Математика фани чу қ ур ўрганиладиган ихтисослаштирилган умумтаълим муассасаларининг 9-синф битирувчилари

Математика фанини ўрганишнинг кучайтирилган

Ўрта махсус, касб- ҳ унар таълими

Математика фанига чу қ урлаштирилмаган

ўрта махсус, касб- ҳ унар таълими муассасалари

Математика фанини ўрганишнинг умумий даражаси

Математика фанига чу қ урлаштирилган ўрта махсус, касб- ҳ унар таълими муассасалари

Математика фанини ўрганишнинг кучайтирилган умумий даражаси

Математика ў қ ув фанининг ма қ сад ва вазифалари

Умумий ўрта ва ўрта махсус, касб- ҳ унар таълимида математика фанини ў қ итишнинг асосий ма қ сади:

Ў қ увчиларда кундалик фаолиятда қ ўллаш, фанларни ўрганиш ва таълим олишни давом эттириш учун зарур бўлган математик билим ва кўникмалар тизимини шакллантириш ва ривожлантириш;

жадал тара ққ ий этаётган жамиятда муваффа қ иятли фаолият юрита оладиган, ани қ ва равшан, тан қ идий ҳ амда манти қ ий фикрлай оладиган шахсни шакллантириш;

миллий, маънавий ва маданий меросни қ адрлаш, табиий-моддий ресурслардан о қ илона фойдаланиш ва асраб-авайлаш, математик маданиятни умумбашарий маданиятнинг таркибий қ исми сифатида тарбиялашдан иборат.

Умумий ўрта ва ўрта махсус, касб- ҳ унар таълими муассасаларида математика фанини ў қ итишнинг асосий вазифалари:

Ў қ увчилар томонидан математик тушунчалар, хоссалар, шакллар, усуллар ва алгоритмлар ҳ а қ идаги билим, кўникмалар эгалланишини таъминлаш;

инсон камолоти ва жамият тара ққ иётида математиканинг а ҳ амиятини англаш, ижтимоий-и қ тисодий муносабатлар, кундалик ҳ аётда математик билим ва кўникмаларни муваффа қ иятли қ ўллашга ўргатиш;

ў қ увчиларнинг индивидуал хусусиятларини ривожлантирган ҳ олда, муста қ ил таълим олиш кўникмаларини шакллантириш;

фанлар интеграциясини инобатга олган ҳ олда ў қ увчиларда, миллий ва умуминсоний қ адриятларни, креативликни шакллантириш ҳ амда онгли равишда касб танлашга йўналтиришдан иборат.

Математика ў қ ув фани бўйича умумий ўрта ва ўрта махсус,

касб- ҳ унар таълими муассасалари битирувчиларига

қ ўйиладиган малака талаблари

1. Математика мазмунига оид умумий компетенция

берилган сонларни ва энг содда касрларни ў қ ийди, ёзади, та ққ ослай олади, тартибга солиб, турли кўринишларда тасвирлай олади;

содда сонли ифоданинг қ ийматини о ғ заки ва ёзма ҳ исоблай олади;

содда амалий, матнли ва манти қ ий масалаларни еча олади;

текислик ва фазодаги содда геометрик фигураларни тасаввур қ илади, танийди ва тасвирлай олади;

объектларни хоссалари бўйича тартиблайди ва содда комбинациялар туза олади;

содда амалий ҳ олатларда тайёр жадвалларга маълумотлар кирита олади, энг содда диаграммалар шаклида тасвирлай олади.

арифметик ҳ исоб-китоб техникасига ва жуфт-то қ ликка оид қ изи қ арли, ностандарт ва матнли масалаларни еча олади;

бўяшлар, қ оплашлар, қ ир қ ишлар, симметрияга оид содда геометрик масалаларни еча олади;

содда амалий вазиятларда комбинаторик ва манти қ ий масалаларни еча олади;

электрон ахборот манбаларидан турли кўринишдаги содда математик маълумотларни излаб топади, фойдалана олади.

натурал, бутун ва рационал сонларни ў қ ийди, ёзади, та ққ ослай олади, тартибга солиб, турли кўринишларда тасвирлай олади;

фоизлар, пропорциялар ва касрларга оид содда амалий масалаларни еча олади;

ифодаларнинг йи ғ индиси, кўпайтмаси, бутун кўрсаткичли даражалар, содда радикаллар, содда тригонометрик ифодаларни ўз ичига олган формулалар бўйича ани қ ва та қ рибий арифметик ҳ исоб-китоблар ҳ амда айний алмаштиришларни бажариб, амалда қ ўллай олади;

содда кетма-кетликлар (жумладан, арифметик ва геометрик прогрессиялар) ва функцияларни таний олади ҳ амда та ҳ лил қ ила олади;

текисликда фигураларнинг хоссалари, геометрик алмаштиришлар, вектор ва координаталар усулларидан фойдаланиб масалаларни еча олади, содда тасди қ ларни исботлай олади;

содда фазовий жисмларни ва уларнинг таркибий қ исмларини тасаввур қ илади, шар ҳ лай олади, сиртларининг юзалари ва ҳ ажмларини тайёр формулалардан фойдаланиб ҳ исоблай олади;

содда комбинаторик масалаларни еча олади;

амалий вазиятларда ҳ одисаларнинг рўй бериш-бермаслик имкониятларини ҳ исоблай олади ва ба ҳ олай олади.

сонларнинг бўлиниш муносабатига, Дирихле ва математик индукция принципларига, жуфт-то қ ликка оид ностандарт масалаларни еча олади;

айниятларга, кўп ҳ адларга, тенгламалар ва тенгсизликларга оид ностандарт масалаларни еча олади;

учбурчаклар ҳ а қ идаги классик теоремалардан ва мураккаб бўлмаган ясси фигуралар хоссаларидан фойдаланиб геометрик масалаларни еча олади;

граф а ларга, тўпламлар, объектларнинг такрорсиз комбинацияларига оид масалаларни еча олади;

содда амалий вазиятларда рўй берадиган ҳ одисаларнинг э ҳ тимолликларини топа олади, рўй бериш-бермаслик имкониятлари бўйича та ққ ослай олади;

турли манбалардан маълумотларни излаб топади, дастлабки ишлов бера олади.

комплекс сонларни ўз ичига олган содда сонли ифоданинг қ ийматини ҳ исоблай олади;

формулалар бўйича ани қ ва та қ рибий арифметик ҳ исоб-китобларни ва айний алмаштиришларни бажара олади;

ўрганилган турлардаги тенгламалар ва тенгсизликларни ҳ амда уларнинг системаларини ани қ ва та қ рибий еча олади;

турли усулларда берилган функцияларнинг хоссаларини ани қ лай олади, элементар функциялар графикларини тасвирлай олади;

мураккаб бўлмаган вазиятларда дифференциал ва интеграл ҳ исоб усулларидан фойдалана олади;

ўрганилган ясси ва фазовий фигуралар хоссалари, геометрик алмаштиришлар, вектор ва координаталар усулларидан фойдаланиб амалий ва ў қ ув масалаларни еча олади, содда геометрик тасди қ ларни исботлай олади;

содда тасодифий ҳ одисаларнинг моделларини қ ура олади ва та ҳ лил қ ила олади;

муло ҳ азалар ва предикатлар ҳ исоби, тўпламлар назарияси, комбинаторикага оид амалий ва ў қ ув масалаларни еча олади.

сонлар назариясига оид масалаларни еча олади;

ностандарт тенглама ва тенгсизликларни еча олади;

содда функционал ва дифференциал тенгламаларни еча олади;

ўрганилган ясси ва фазовий фигуралар комбинацияларига оид геометрик масалаларни еча олади;

комбинаторикага оид ностандарт масалаларни еча олади;

амалий вазиятларда рўй берадиган айрим ҳ одисалар ва жараёнларнинг моделларини қ ура олади ва та ҳ лил қ ила олади;

содда амалий вазиятларни граф а лар ёрдамида моделлаштира олади.

2. Когнитив компетенция (шахснинг муста қ ил ижодий фикрлаши)

маълум математик фактлар ва содда манти қ ий қ онунлар асосида хулоса келтириб чи қ ара олади, рост ва ёл ғ он тасди қ ларни фар қ лай олади;

зарур ҳ олларда содда ҳ исоблаш воситаларини қ ўллай олади;

ў қ итувчи билан ҳ амкорликда масаланинг ечимини топиш режасини туза олади, тузилган режа асосида ишлай олади ва ўз фаолиятини тў ғ рилай олади;

математикани ўрганиш жараёнида ўзида ижобий ҳ иссиётларни шакллантира олади;

муста қ ил равишда ўз билимларини муста ҳ камлай олади.

ў қ итувчи билан ҳ амкорликда ў қ ув ва амалий ҳ олатларда ма қ садни ифодалай олади;

ў қ итувчи билан ҳ амкорликда ностандарт ва қ изи қ арли масаланинг ечимини топиш режасини туза олади, тузилган режа асосида ишлай олади ва ўз фаолиятини тў ғ рилаб олади.

Масалалар ечишда, назарий тасди қ ларни асослашда исботлашнинг содда кетма-кетлигини туза олади, муло ҳ азаларнинг манти қ ий тў ғ рилигини ба ҳ олай олади;

ўрганилган математик тушунчалар, фактлар, алгоритмлар, маълумотлар манбаларини ва зарур ҳ олларда ҳ исоблаш воситаларини қ ўллай олади;

ўрганилаётган математик вазиятда билишнинг асосий усулларидан (масалан, классификация, анализ, синтез, аналогия, умумлаштириш) фойдалана олади;

масала ечимига ижодий ёндаша олади, ечимга я қ инлашиш даражасини ва олинган натижани ба ҳ олай олади ҳ амда зарур ҳ олларда ўз фаолиятини тў ғ рилай олади;

муста қ ил равишда ўз билимларини оширади, янги ғ ояларни яратади ва қ абул қ ила олади.

ностандарт математик ҳ олатларда классификация, анализ, синтез, аналогия, умумлаштириш, дедукция ва индукция усулларидан фойдалана олади;

қ абул қ илинган мезонларга асосан ўз фаолияти самарасига ба ҳ о бера олади.

мураккаб бўлмаган ҳ одиса ва жараёнларни математик моделлаштира олади;

ўрганилган математик тушунчалар, фактлар ва алгоритмларни ў қ ув ва амалий масала ечишда қ ўллай олади;

стандарт вазиятларда классификация, анализ, синтез, аналогия, умумлаштириш, дедукция ва индукция усуллари ёрдамида стратегик, рефлексив ва эвристик тафаккур юрита олади.

ностандарт вазиятларда классификация, анализ, синтез, аналогия, умумлаштириш, дедукция ва индукция усуллари ёрдамида стратегик, рефлексив ва эвристик тафаккур юрита олади.

9-§. Информатика ва ахборот технологиялари фани

Умумий ўрта ва ўрта махсус, касб- ҳ унар таълими муассасаларида

информатика ва ахборот технологиялари ў қ ув фанини

ўрганиш бос қ ичлари

Умумий ўрта таълим

Умумий ўрта таълим мактабларининг 5-синф битирувчилари

Информатика ва ахборот технологиялари фанини ўрганишнинг бошлан ғ ич даражаси

Умумий ўрта таълим мактабларининг информатика ва ахборот технологиялари фани чу қ ур ўрганиладиган синфлар ва ихтисослаштирилган мактабларнинг 5-синф битирувчилари

Информатика ва ахборот технологиялари фанини ўрганишнинг кучайтирилган

бошлан ғ ич даражаси

Умумий ўрта таълим мактабларининг 9-синф битирувчилари

Информатика ва ахборот технология фанини ўрганишнинг таянч даражаси

Умумий ўрта таълим мактабларининг информатика ва ахборот технологиялари фани чу қ ур ўрганиладиган синфлар ва ихтисослаштирилган мактабларнинг 9-синф битирувчилари

Информатика ва ахборот технология фанини ўрганишнинг кучайтирилган

Ўрта махсус ва касб- ҳ унар таълими

Академик лицей ва касб- ҳ унар коллежлари

Информатика ва ахборот технология фанини ўрганишнинг умумий даражаси

Информатика ва ахборот технологияларга ихтисослаштирилган академик лицейлар, касб- ҳ унар коллежлари битирувчилари

Информатика ва ахборот технология фанини кучайтирилган умумий даражаси

Умумий ўрта ва ўрта махсус, касб- ҳ унар таълими

муассасаларида информатика ва ахборот технологиялари

ў қ ув фанини ў қ итишнинг ма қ сад ва вазифалари

Умумий ўрта ва ўрта махсус, касб- ҳ унар таълими муассасаларида информатика ва ахборот технологиялари ў қ ув фанини ў қ итишнинг асосий ма қ сади – ўсиб келаётган авлодни замонавий ахборот технология воситалари билан ишлаш малакалари, муста қ ил, манти қ ий ва алгоритмик фикрлаш қ обилиятини ривожлантиришдан иборат ва олган билимларини ҳ аётда татби қ этишга ўргатишдан иборат.

Умумий ўрта ва ўрта махсус, касб- ҳ унар таълими муассасаларида информатика ва ахборот технологиялари таълимининг асосий вазифалари:

ў қ увчиларга ахборот-коммуникация технологиялари ва уларни амалиётда қ ўллаш ҳ а қ ида билимлар бериш;

компьютерда масалалар ечиш технологиялари ва асосий бос қ ичларини кетма-кетликда тў ғ ри бажара олиш;

алгоритмик тузилмаларни, алгоритмлаш ва дастурлаш асослари ҳ а қ ида билим бериш;

компьютернинг дастурий таъминоти ва уларнинг имкониятларини ажрата билиш ҳ амда амалиётда қ улай олишга ўргатиш;

ў қ увчиларни а қ лий ривожлантириш, уларнинг илмий дунё қ арашини кенгайтириш, манти қ ий фикрлаш қ обилиятини шакллантириш;

ахборот-коммуникация технологияларидан фойдаланиш маданиятини ўргатиб бориш ор қ али уларда умуминсоний қ адриятларга риоя этишни ривожлантиришга қ аратилган ва таълим­тарбия олишнинг кейинги бос қ ичларида давом эттиришлари учун зарур бўлган таянч компетенцияларни шакллантириш.

Умумий ўрта ва ўрта махсус, касб- ҳ унар таълим муассасалари

битирувчиларига қ ўйиладиган малака талаблари

1. Ахборотларни излаш ва электрон воситаларда йи ғ иш компетенцияси

Информатика фани ва унинг ривожланиш тарихини билади;

компьютерни тў ғ ри ишга туширади ва ўчира олади;

компьютерда ишлашда хавфсизлик қ оидалари ва гигиена талабларига риоя этади;

компьютернинг асосий қ урилмалари ва уларнинг вазифаларини билади, улардан фойдалана олади;

ахборот манбаларидан турли кўринишдаги ахборотларни излаб топади ва йи ғ а олади;

операцион тизимнинг элементларидан фойдалана олади. Содда график му ҳ аррири ва унинг имкониятларини билади;

излаб топилган график ахборотларни са қ лайди ва фойдалана олади;

матн му ҳ аррири ва процессори фар қ ини, уларнинг имкониятларини билади, излаб топилган матнли ахборотларни са қ лайди ва фойдалана олади;

матн процессорининг белги, сўз, сатр, хатбоши, матн, блок, са ҳ ифа тартиб ра қ ами каби тушунчаларини билади, амалда қ ўллай олади.

Ахборотларни кодлашга доир содда мисоллар келтира олади, амалий маш қ ларни бажара олади;

компьютернинг асосий ва қ ўшимча қ урилмалари ҳ амда уларнинг вазифаларини билади, улардан фойдалана олади;

матн процессорининг са ҳ ифада устунлар, гипермурожаат, колонтитул, экранни суратга олиш каби имкониятларини амалда қ ўллай олади.

Ахборотлар устида бажариладиган амалларга оид вазифаларни бажара олади;

ахборотга оид ўлчов бирликларини билади;

компьютер техникаси ва воситаларининг ривожланиш тарихи, тара ққ иёт даврлари ва авлодларини билади;

ахборот технологияларининг ички ва таш қ и омиллари, мультимедиа технологиялари ҳ а қ ида билимга эга бўлади;

электрон манбаларидан турли кўринишдаги ахборотларни излаб топади ва компьютерда йи ғ а олади;

Интернетда ишлашни таъминловчи дастурлар ва уларнинг имкониятларини билади;

та қ димот тайёрлаш ва лойи ҳ алашни билади;

электрон почта ва ахборотларни ҳ имоя қ илиш имкониятларидан фойдалана олади;

компьютерларнинг арифметик ва манти қ ий асосларини билади ва уларга оид содда амалий масалаларни еча олади;

турли сано қ тизимларида содда амалий масалалар еча олади;

электрон жадвалларда турли ахборотларни са қ лай олади.

Ахборотларни кодлаш ва декодлашга оид амалларни бажара олади;

ахборот ўлчов бирликларига оид масалаларни ҳ ал эта олади;

компютерларнинг арифметик ва манти қ ий асосларига оид амалий масалаларни ҳ ал эта олади;

турли сано қ тизимларида амалий масалалар еча олади.

Ахборот ресурсларидан ма қ садли излаш ва саралаш вазифаларини бажара олади;

ахборотларни архивлаш дастурлари имкониятларини билади, амалиётда қ ўллай олади;

ахборотлашган жамият, ахборот системалари ҳ а қ ида тасаввурга эга бўлади;

мультимедиа тизимлари ҳ а қ ида билимга эга бўлади, амалиётда қ ўллай олади;

график объектлар ва уларни компьютерда тасвирлаш усуллари, компьютер графикаси ва унинг турлари ҳ а қ ида билимга эга бўлади;

тасвирларни график ускуналар ёрдамида тўплашни билади, амалиётда қ ўллай олади;

маълумотлар омборини яратиш ва бош қ аришда қ ўлланиладиган дастурлар ҳ а қ ида билимга эга бўлади;

касбий со ҳ аларда қ ўлланиладиган амалий дастурлар ҳ а қ ида билимга эга бўлади.

Ахборотга оид моделлар, техник воситалар ва ахборот ресурслари ҳ а қ ида мисоллар келтира олади;

замонавий дастурлаш тиллари ва уларнинг таснифини билади;

ўзининг со ҳ асига йўналтирилган амалий дастурлар имкониятлари ҳ а қ ида билимга эга бўлади ва улардан фойдалана олади.

2. Ахборотларни электрон воситаларда қ айта ишлаш ва са қ лаш компетенцияси

Содда график му ҳ аррирда содда чизма ва расмлар ҳ осил қ ила олади;

график му ҳ аррир имкониятларидан фойдаланиб амаллар бажара олади;

матн процессорида шрифт, хатбоши ва са ҳ ифа форматларидан фойдалана олади;

матн кўринишидаги ахборотларни матн му ҳ аррири ва процессорига киритишни, та ҳ рир қ илишни ва са қ лашни бажара олади;

матн процессорида ҳ ужжатга расмлар, чизмалар, жадваллар, формулалар жойлаштира олади ва форматлай олади;

матн процессори ёрдамида ижодий ишлар ва содда ҳ ужжатларни тайёрлай олади.

Содда график му ҳ аррири ёрдамида мураккаб бўлмаган расм ва тасвирлар чиза олади, улар устида график му ҳ аррир имкониятларидан фойдаланиб амаллар бажара олади;

матн процессорида са ҳ ифага устунлар, гипермурожаат, диаграмма, колонтитул, ёзув, экран суратини жойлаштира олади, уларни та ҳ рир қ илиш ва форматлаш имкониятларини қ ўллай олади.

Операцион тизим ёки махсус дастурлар ёрдамида файлларни архивлай олади;

та қ димот слайдларини ҳ осил қ илади, уларга мультимедиа элементларини татби қ эта олади;

электрон жадвалларда электрон жадвал имкониятларидан фойдаланиб ҳ ужжатлар ҳ осил қ ила олади;

электрон жадвал элементлари устида форматлаш амалларини бажара олади;

электрон жадвалларда маълумотлар омбори ва диаграммалар ҳ осил қ илиб, турли амалларни бажара олади;

электрон жадваллар функцияларидан фойдаланиб содда ҳ исоблашларни бажара олади;

ахборот ҳ ажми, узатиш тезлиги билан бо ғ ли қ масалаларни, ахборотларни қ айта ишлашни муста қ ил бажара олади;

компьютерда масалалар ечиш бос қ ичларига оид содда амалий масалаларни ҳ ал эта олади;

турли масалаларни ечишга оид алгоритмлар туза олади;

дастурлаш тилларидан бирида масалаларни ечишга доир содда дастурлар туза олади;

медиа-саводхонлик билимига эга бўлади;

электрон почта, Интернет ва бош қ а ресурслардан олинган ахборотларни та ҳ рир қ ила олади;

Wеb-са ҳ ифа кўринишида содда ахборот ресурсларини тайёрлай олади.

Электрон жадвал функцияларидан фойдаланиб математик, физик ва и қ тисодий йўналишларда ҳ исоблашни ва манти қ ий масалаларни ҳ ал эта олади;

таркибий Wеb-са ҳ ифа кўринишида ахборот ресурсларини тайёрлай олади;

дастурлаш технологияси имкониятларидан фойдаланиб содда дастурий таъминот ҳ осил қ ила олади.

Компьютерларнинг арифметик ва манти қ ий асосларига оид амалий масалаларни ҳ ал эта олади;

турли мавзуларда мультимедиа имкониятлари қ ўллаб, та қ димотларни муста қ ил равишда тайёрлай олади;

растрли график му ҳ аррир ёрдамида расм ва фотосуратларни қ айта ишлай олади;

турли кўринишдаги ахборотларни мос дастурий таъминот ёрдамида тасвирлаш, са қ лаш, қ айта ишлаш вазифаларини муста қ ил ҳ ал эта олади;

оммавий, таълимий ахборот ресурсларидан фойдалана олади, уларни керакли кўринишга келтириш учун қ айта ишлашга оид амалларни бажара олади;

компьютер вируслари ва ахборот хавфсизлиги муаммоларини ҳ ал эта олади;

web-сайт кўринишидаги ахборотларни қ айта ишлай олади;

махсус амалий дастурлар ёрдамида маълумотлар омбори ва сўровлар ҳ осил қ ила олади ва ҳ исоботлар тайёрлай олади;

турли масалаларни ечишга оид алгоритмлар туза олади;

объектга йўналтирилган дастурлаш тилларидан бирида масалаларни ечишга доир дастурлар туза олади.

Растрли ва векторли график му ҳ аррир ёрдамида тасвирларни қ айта ишлай олади;

махсус амалий дастурлар ёрдамида маълумотлар омбори, сўровлар ва шакллар ҳ осил қ ила олади, ҳ исоботлар ва содда макрослар тайёрлай олади;

амалий дастурий таъминот ва дастурлаш тили имкониятларидан фойдаланиб мультимедиали ресурс тайёрлай олади.

3. Ахборотларни электрон воситалар ор қ али узатиш компетенцияси

Ахборот ташувчи воситалар ёрдамида ахборотларни узатиш имкониятларидан фойдалана олади.

Махсус дастур ёки усул ёрдамида локал тармо қ ор қ али турли шаклда са қ ланган ахборотларни узата олади.

Ахборот ўлчов бирликлари ва узатиш тезлиги имкониятларини ҳ исобга олган ҳ олда узатиладиган ва олинадиган ахборотлар ҳ ажмини ҳ исоблай олади;

электрон почта ор қ али ахборот узата олади ва қ абул қ ила олади;

ахборот узатиш ва қ абул қ илишда одоб-ахло қ меъёрлари, ахборот хавфсизлиги, медиа-саводхонлик талабларига риоя қ илади.

Ахборот ўлчов бирликлари ва узатиш тезлиги имкониятларини ҳ исобга олган ҳ олда узатиладиган ва олинадиган ахборотлар ҳ ажмини кичрайтириш имкониятларидан фойдалана олади.

Ахборотни узатишнинг энг самарали усулларини амалда қ ўллай олади;

ахборот узатишда Интернет ва унинг хизматларидан самарали фойдалана олади;

ахборот хавфсизлигини таъминлайдиган усуллардан фойдаланиб ахборот узата олади;

матн ва жадвал процессорлари, та қ димот дастурлари ёрдамида ҳ ужжатларни почта ор қ али узата олади.

Ахборот алмашишнинг дастурий таъминотини созлаш асосида электрон тармо қ лар имкониятларидан фойдалана олади;

матн ва жадвал процессорлари, та қ димот дастурлари ёрдамида ҳ ужжатларни ахборот ресурси сифатида сайтга жойлаштира олади.

10-§. Физика, Астраномия фани

Умумий ўрта ва ўрта махсус, касб- ҳ унар таълими муассасаларида

Физика. Астрономия ў қ ув фанини ўрганиш бос қ ичлари

Умумий ўрта таълим

Умумий ўрта таълим мактабларининг 6-синф ў қ увчилари

Физика фанини ўрганишнинг бошлан ғ ич даражаси

Физика ў қ ув фани чу қ ур ў қ итиладиган синфлар ва ихтисослаштирилган умумий ўрта таълим мактабларининг 6-синф ў қ увчилари

Физика фанини ўрганишнинг кучайтирилган бошлан ғ ич даражаси

Умумий ўрта таълим мактабларининг 9-синф битирувчилари

Физика фанини ўрганишнинг таянч даражаси

Физика ў қ ув фани чу қ ур ў қ итиладиган синфлар ва ихтисослаштирилган умумий ўрта таълим мактабларининг 9-синф битирувчилари

Физика фанини ўрганишнинг кучайтирилган таянч даражаси

Ўрта махсус, касб- ҳ унар таълими

Физика, астрономия ў қ ув фанларига чу қ урлаштирилмаган ўрта махсус, касб- ҳ унар таълими муассасалари битирувчилари

Физика, астрономия фанларини ўрганишнинг умумий даражаси

Физика, астрономия ў қ ув фанларига чу қ урлаштирилган ўрта махсус, касб- ҳ унар таълими муассасалари битирувчилари

Физика, астрономия фанларини ўрганишнинг кучайтирилган умумий даражаси

Умумий ўрта ва ўрта махсус касб- ҳ унар таълими

муассасаларида физика, астрономия ў қ ув фанини

ў қ итишнинг ма қ сад ва вазифалари

Умумий ўрта ва ўрта махсус касб- ҳ унар таълими муассасаларида физика, астрономия фанини ў қ итишнинг асосий ма қ сади:

физика таълимининг фан-техника тара ққ иётида, ишлаб чи қ ариш со ҳ алари ва ҳ аётда тутган ўрни ҳ а қ ида манти қ ий фикрлай олиш қ обилияти, а қ лий ривожланиши, ўзини ўзи англаш сало ҳ иятини таркиб топтириш, уларда миллий, умуминсоний қ адриятларни шакллантириш ҳ амда ижтимоий ҳ аёти ва таълим олишни давом эттиришлари учун зарур бўлган билимларни эгаллаши, улардан кундалик ҳ аётларида фойдаланишга ўргатиш;

ў қ увчиларда таянч ва физика фанига оид умумий компетенцияларни шакллантириш;

ў қ увчиларнинг оламнинг физик манзарасига оид дунё қ арашини кенгайтириш билан амалий фаолиятларини бо ғ лаган ҳ олда физик билимларни ҳ аётга татби қ эта олиш сало ҳ иятини шакллантириш ва ривожлантиришдан иборат.

Умумий ўрта ва ўрта махсус касб- ҳ унар таълими муассасаларида физика, астрономия фанини ў қ итишнинг вазифалари:

ў қ увчиларда атроф оламни ўрганишга ишонч туй ғ уларни ҳ осил қ илиш, табиатдаги жараён ва ҳ одисаларни кузатиш, та ҳ лил қ илиш, физик ҳ одисаларни ўрганишда асбоблардан тў ғ ри фойдалана олиш, физик тушунча ва катталикларни математик формулалар билан ифодалай олиш, фан со ҳ асида эришилаётган юту қ лар, уларнинг амалиётдаги татби қ и ор қ али ў қ увчиларнинг илмий дунё қ арашларини ривожлантириш, келажакда инсониятни фан ва технологиялар юту қ ларидан тў ғ ри фойдаланишда фан ва техника ижодкорларига ҳ урмат билан қ араш, маънавий ва маданий меросини авайлаб асраш умумбашарий маданият элементларини тарбиялашдан иборат.

Физика, астрономия фани бўйича умумий ўрта ва ўрта махсус,

касб- ҳ унар таълим муассасалари битирувчиларига

қ ўйиладиган малака талаблари

1. Физик жараён ва ҳ одисаларни кузатиш, тушуниш ва тушунтириш компетенцияси

Физик жараён ва ҳ одисаларни кузата олади, уларнинг мо ҳ ияти ҳ а қ идаги дастлабки тушунчаларни билади ва баён қ ила олади;

механик, исси қ лик, электр, ёру ғ лик, товуш ҳ одисалари ва оддий механизмларга оид дастлабки тушунчалар, атамалар, физик катталиклар ва уларнинг бирликлари, қ онуниятларни, бо ғ ланиш формулаларини билади ва улардан масалалар ечишда фойдалана олади.

Физик жараён ва ҳ одисаларни онгли равишда кузата олади, уларнинг мо ҳ иятини тушунтириб бера олади;

физик ҳ одисаларга оид тушунчалар, атамалар, физик катталиклар ва уларнинг бирликларини, қ онуниятларни, бо ғ ланиш формулаларини билади, амалиётда қ ўллай олади ва улардан кундалик турмушда фойдалана олади.

Кузатиш натижаларини умумлаштиришда ва баён қ илишда тегишли физик катталиклардан фойдалана олади ҳ амда уларнинг ўзаро бо ғ ли қ лигини математик ифодалар кўринишида ёзади ва тушунтириб бера олади;

механика, молекуляр физика ва термодинамика асослари, электр, оптика, атом ва ядро физикаси асосларига оид тушунчалар, атамалар, физик катталиклар ва уларнинг бирликлари, қ онуниятлари, бо ғ ланиш формулаларини билади ва амалиётда фойдалана олади ва улардан кундалик турмушда фойдалана олади.

Кузатиш натижаларини умумлаштириб, уларнинг ўзаро бо ғ ли қ лигини математик ифодалар кўринишида ёза олади ва хулоса чи қ ара олади;

физик қ онуниятлар ва уларнинг бо ғ ланиш формулалари асосида амалий тусдаги ва муаммоли масалаларни еча олади.

Физик ва астрономик катталикларнинг Хал қ аро бирликлар системаси (СИ)ни, математик ифодаларини манти қ ий бо ғ ли қ ҳ олда тушунади ва тушунтира олади;

механика, молекуляр физика ва термодинамика асослари, электродинамика, тебранишлар ва тўл қ инлар, оптика, атом ва ядро физикаси асосларига оид кенгайтирилган асосий тушунчалар, атамалар, физик катталиклар ва уларнинг бирликлари, қ онуниятлар, бо ғ ланиш формулаларни билади ва уларни амалиётда қ ўллай олади.

Астрономик объектларнинг кўринма ҳ аракатларини кузата олади, олган билимларини тушунтира олади;

олам тузилишининг гелиоцентрик тизими бўйича Қ уёш тизимининг тузилишини баён қ ила олади;

осмон жисмларини ўрганиш ор қ али кашф этилган қ онуниятларни ҳ амда уларнинг а ҳ амиятини тушунади ва тушунтириб бера олади.

Физик ва астрономик катталикларнинг Хал қ аро бирликлар тизими (СИ)ни, математик ифодаларини манти қ ий бо ғ ли қ ҳ олда тушунади ва тушунтира олади. Олинган назарий ва амалий билимлардан фан, техника ва кундалик турмушда фойдалана олади. Физик қ онун, қ оида ва қ онуниятларнинг математик ифодасини бир шаклдан иккинчи шаклга ўтказа олади ва тушунтириб бера олади.

Физика бўлимларига оид кенгайтирилган асосий тушунчалар, атамалар, физик катталиклар ва уларнинг бирликлари, қ онуниятларини таълим йўналишлари (классификацияси) бўйича амалиётда қ ўллай олади.

Астрономик объектларнинг кўринма ҳ аракатларини кузатади, та ҳ лил қ илади ва олган билимларини тушунтира олади;

олам тузилишининг гелиоцентрик тизими бўйича Қ уёш тизимининг тузилишини баён қ ила олади;

осмон жисмлари, уларнинг кўринма ҳ аракатини ўрганиш ор қ али кашф этилган қ онуниятларни ҳ амда уларнинг а ҳ амиятини тушунади ва тушунтириб бера олади. Тегишли қ онунларга доир масалаларни еча олади.

2. Тажрибалар ўтказиш, физик катталикларни ўлчаш ва хулосалар чи қ ариш компетенцияси

Амалий топшири қ ларни бажаради, тегишли физик катталикларни ўлчайди, натижаларини жадвал кўринишда ёзади ва хулосалар чи қ ара олади;

физик тушунча ва катталиклар бирликларини билади ва мазкур катталикни бош қ а катталиклар билан формулалар ор қ али бо ғ лай олади.

Тажриба ўтказа олади, тегишли физик катталикларни ўлчайди, натижаларини умумлаштиради, хулосалар чи қ ара олади;

физик катталикларни бир хил тизимга келтиришни билади, катталикларни формулалар ор қ али бо ғ лайди ҳ амда тушунтириб бера олади.

Лаборатория тажрибаларини ўтказади, натижаларини жадвал ва график кўринишда тасвирлайди, хулосалар чи қ ара олади;

физик катталикларни бир хил тизимга келтиришни билади;

физик катталикларни ўлчашдаги хатоликларни ҳ исоблай олади.

Бевосита ани қ ланадиган катталикларни физик асбоблар воситасида ўлчай олади ва билвосита ани қ ланадиган физик катталикларни ва уларни ўлчашдаги хатоликларни ҳ исоблай олади.

Муста қ ил равишда тажриба ўтказа олади ва олинган натижаларни солиштиради, натижаларини жадвал ва график кўринишда тасвирлай олади, тегишли хулосалар чи қ ара олади;

физик катталикларни ани қ лаш усулларини билади.

Ойни кузатиш ор қ али унинг сирт объектлари (то ғ лар, денгизлар ва кратерлар) ҳ а қ ида билимларга эга бўлади;

планеталарнинг коинот аппаратлари ёрдамида олинган суратлари ор қ али уларнинг сирт объектлари ҳ а қ ида хулосалар бера олади.

Назарий билимлар асосида осмон жисмларигача бўлган масофа, уларнинг ўлчами ва массасини ҳ исоблашга доир масалалар еча олади.

Муста қ ил равишда тажриба қ урилмаларини йи ғ ади, тажриба ўтказа олади ва олинган натижаларни солиштира олади, та ҳ лил қ ила олади;

натижаларни жадвал ва график кўринишда тасвирлай олади ва тегишли хулосалар чи қ ара олади;

физик катталикларни ани қ лаш усулларини билади.

Физик катталикларнинг бевосита ўлчанган ва билвосита ҳ исоблаб топилган қ ийматларини солиштира олади, ўлчаш ва ҳ исоблаш хатоликларини ани қ лай олади;

физик катталикларни ўлчовчи асбобларнинг ишлаш принципини билади;

тад қ и қ отчилик хусусиятларини намоён қ ила олади.

Осмон жисмларини кузатиш ор қ али уларнинг сирт объектлари ҳ а қ ида билимларга эга бўлади;

Осмон жисмларининг коинот аппаратлари ёрдамида олинган суратлари ор қ али уларнинг сирт объектлари ҳ а қ ида хулосалар бера олади.

3. Физик билимлар ва асбоблардан амалиётда фойдалана олиш компетенцияси

Физик тушунчалар, қ оидалар, қ онунлар ва формулалардан фойдаланиб содда масалаларни еча олади;

ўлчов асбоблари ва жи ҳ озлардан (секундомер, штангенциркуль, тарози, мензурка, динамометр, термометр, барометр, манометр ва шу кабилардан) фойдалана олади, физик асбоблар билан ишлаш жараёнида техника хавфсизлиги қ оидаларига риоя қ илади.

Физик ҳ одисаларга доир масалаларни еча олади;

физик ўлчов асбобларидан амалиётда ва кундалик турмушда фойдалана олади.

Физик қ онунлар ва формулалардан фойдаланиб амалий ва сифатга доир масалалар еча олади;

ўлчов асбоблари ва жи ҳ озлардан (психрометр, электрометр, амперметр, вольтметр, омметр, микрофон, лупа, кўзойнак ва шу кабилардан) фойдалана олади, физик асбоблар билан ишлаш жараёнида техника хавфсизлик қ оидаларига риоя қ илади.

Физик қ онуниятлардан, ўлчов асбоблари ва жи ҳ озлардан амалиётда, техника ҳ амда ҳ аётий фаолиятда фойдалана олади;

физика асбобларининг ўлчаш хатолигини ба ҳ олай олади.

Физика фанининг назарий асосларини кундалик турмуш ва касбий со ҳ аларга татби қ эта олади;

Фанга оид оддий даражадаги масалаларни еча олади.

ўлчов асбоблари, жи ҳ озлари ва ў қ ув воситаларидан (электрон тарози, анероид-барометр, люксметр, Гейгер ҳ исоблагичи, трибометр, калориметр, Уитсон кўприги, товуш генератори, Томсон ғ алтаги, спектроскоп, дифракцион панжара, лазер қ урилмаси, ёру ғ лик манбалари, фотодиод, фотореле, фоторезисторлар, компьютер, видеопроектор ва шу кабилардан) фойдалана олади, асбобларнинг ўлчаш хатолигини ба ҳ олай олади, физик асбоблар билан ишлаш жараёнида техника хавфсизлиги қ оидаларига риоя қ илади.

Астрономик кузатиш асбоблари (телескоп, дурбин) тузилишини билади ва улардан фойдалана олади;

катта ва кичик айи қ юлдузларига таяниб олам қ утбини топа олади;

олам қ утбига кўра уф қ нинг томонларини ани қ лай олади;

жойнинг географик кенглигини билган ҳ олда осмон жисмларининг баландлигини ани қ лай олади.

Физика фанининг назарий асосларини кундалик турмуш ва касбий со ҳ аларига татби қ эта олади;

Фанга оид ўртача даражадаги масалаларни еча олади.

Ў лчов асбоблари, жи ҳ озлари ва ў қ ув воситаларидан (электрон тарози, анероид-барометр, люксметр, Гейгер ҳ исоблагичи, трибометр, калориметр, Уитсон кўприги, товуш генератори, Томсон ғ алтаги, спектроскоп, дифракцион панжара, лазер қ урилмаси, ёру ғ лик манбалари, фотодиод, фотореле, фоторезисторлар, компьютер, видеопроектор ва шу кабилардан) фойдалана олади, асбобларнинг ўлчаш чегараси ва хатолигини ба ҳ олай олади, физик жи ҳ озларнинг ишлаш принципини тушунтириб бера олади, физика асбоблари билан ишлаш жараёнида техника хавфсизлиги қ оидаларига риоя қ илади.

Астрономик кузатиш асбоблари (телескоп, дурбин) тузилишини, ишлаш принципини билади ва улардан фойдалана олади;

Осмон жисмлари жойлашувига кўра олам қ утбини топа олади;

олам қ утбига кўра уф қ нинг томонларини ани қ лай олади;

жойнинг географик кенглигини билган ҳ олда осмон жисмларининг баландлигини ани қ лай олади.

Умумий ўрта ва ўрта махсус, касб- ҳ унар таълими муассасаларида

кимё ў қ ув фанини ўрганиш бос қ ичлари

Умумий ўрта таълим мактабларининг 7-синф битирувчилари

Кимё фанини ўрганишнинг бошлан ғ ич даражаси

Кимё ў қ ув фани чу қ ур ўрганиладиган ихтисослаштирилган умумий ўрта таълим мактабларининг 7-синф битирувчилари

Кимё фанини ўрганишнинг кучайтирилган бошлан ғ ич даражаси

Умумий ўрта таълим мактабларининг 9-синф битирувчилари

Кимё фанини ўрганишнинг таянч даражаси

Кимё ў қ ув фани чу қ ур ўрганиладиган ихтисослаштирилган умумий ўрта таълим мактабларининг битирувчилари

Кимё фанини ўрганишнинг кучайтирилган таянч даражаси

Ўрта махсус, касб- ҳ унар таълими

Кимё фани чу қ урлаштирилмаган ўрта махсус, касб- ҳ унар таълими муассасалари битирувчилари

Кимё фанини ўрганишнинг умумий даражаси

Кимё фани чу қ урлаштирилган ўрта махсус, касб- ҳ унар таълими муассасалари битирувчилари

Кимё фанини ўрганишнинг кучайтирилган умумий даражаси

Умумий ўрта ва ўрта махсус, касб- ҳ унар таълими муассасаларида

кимё ў қ ув фанини ў қ итишнинг ма қ сад ва вазифалари

Умумий ўрта ва ўрта махсус, касб- ҳ унар таълими муассасаларида кимё фанини ў қ итишнинг асосий ма қ сади:

ў қ увчиларни бош қ а фанлардан олган билимларига ва ҳ аётий тажрибаларига таянган ҳ олда кимё ў қ ув фанининг энг му ҳ им кимёвий тушунчалари ҳ амда кимё ў қ ув хонасида ишлаш хавфсизлиги билан таништириш;

ў қ увчиларда таянч ва кимё ў қ ув фанига оид умумий компетенцияларни шакллантириш;

табиатда содир бўладиган кимёвий ўзгаришларнинг маълум қ онуниятлар асосида содир бўлишини, кимёвий элементлар, моддаларнинг хоссалари, тузилиши, таркиби, анорганик ва органик моддалардан кундалик турмушда фойдалана олиш ҳ амда ижтимоий ҳ аёти ва таълим олишни давом эттиришлари учун зарур бўлган билимларни эгаллаши, улардан кундалик ҳ аётларида фойдаланишга ўргатишдан иборат.

Умумий ўрта ва ўрта махсус, касб- ҳ унар таълими муассасаларида кимё фанини ў қ итишнинг асосий вазифалари:

таълим-тарбия жараёнида кимё фани мазмунининг ҳ озирги ижтимоий ҳ аёт ва фан-техника тара ққ иёти билан бо ғ лаш, буюк алломалар ва кимёгар олимларнинг кимё фани ривожига қ ўшган ҳ иссалари билан таништириш;

табиатдаги кимёвий жараёнлар, ҳ одисаларни кузатиш, та ҳ лил қ илиш, анорганик моддаларнинг хоссалари, олиниш усуллари, уларга оид масалаларни ечиш, тажрибалар ўтказиш, энг му ҳ им анорганик ва органик моддаларнинг а ҳ амияти, кимёвий ишлаб чи қ аришнинг экологияга таъсири ҳ а қ идаги билим, кўникма ва малакаларни ўз шахсий, касбий ва ижтимоий фаолиятида амалий қ ўллай олиш компетенцияларини шакллантиришга йўналтириш.

Кимё фани бўйича умумий ўрта таълим ва ўрта махсус,

касб- ҳ унар таълими муассасалари битирувчиларига

қ ўйиладиган малака талаблари

1. Кимёвий жараён, ҳ одисаларни кузатиш, тушуниш ва тушунтириш компетенцияси

Кундалик турмушда содир бўладиган жараёнларни кузатиш ор қ али кимёвий жараёнлар, ҳ одисалар ҳ а қ идаги дастлабки тушунчаларни билади ва баён қ ила олади;

модда, унинг тузилиши, таркиби ва айрим хоссаларини билади;

кимёвий элемент, валентлик, формула, реакция турларини туза билади ва тушунтира олади;

кимёвий қ онуниятлар, атом-молекуляр таълимот ҳ а қ идаги дастлабки билимларни тушунтира олади;

энг му ҳ им анорганик бирикмаларнинг таркиби, олиниши, хоссалари, қ ўлланилишини билади ва уларни тушунтира олади;

уй-рўз ғ орда ишлатиладиган кимёвий моддалар билан ишлаш қ оидаларини билади ва унга амал қ илади.

Турли моддалар ҳ ажми, массаси, формуласини топишни, мавзу доирасида тажрибалар бажаришни, масалалар ечишни билади.

Кимёвий элементлар даврий қ онуни ва даврий жадвал, кимёвий бо ғ ланиш турлари, оксидланиш- қ айтарилиш реакциялари, диссоцияланиш ва ион алмашиниш реакцияларини билади ва тушунтира олади;

металл, металлмасларнинг айрим вакилларининг хоссалари, олиниши ва қ ўлланилишини билади ва уларни тушунтира олади;

органик бирикмалар ҳ а қ ида умумий тушунчаларга эга, уларнинг а ҳ амияти, ишлатилиш со ҳ алари ҳ а қ ида билади ва тушунтира олади;

назарий билимлар асосида масалаларни еча олади ва тегишли лаборатория тажрибаларини бажара олади;

буюк алломалар ҳ амда жа ҳ он кимёгар олимларининг кимё со ҳ аси ривожига қ ўшган ҳ иссалари ҳ а қ ида билади ва тушунтира олади.

Анорганик моддалар орасидаги бо ғ ланиш, реакциянинг охиригача бориш шартларини билади ва тушунтира олади.

Умумий кимё, органик кимё курслари асосий қ онуниятлари, назариялари ва органик бирикмаларнинг му ҳ им синфлари, уларнинг тузилиши, хоссалари, олиниши, биологик а ҳ амиятига оид билимларни билади, тушунади ва тушунтира олади;

органик билимларни кундалик турмушда ишлатиш со ҳ алари, ози қ -ов қ ат ма ҳ сулотлари таркиби ҳ а қ ида билади ва тушунтира олади;

Коллоид ва да ғ ал дисперс системалар, эритмаларнинг концентрацияларга бо ғ ли қ лиги, оксидланиш- қ айтарилиш реакциялари (молекулалараро, ички молекуляр, диспропорсия ва синпропорция реакциялари), уларнинг тенгламаларини тенглаштиришни ярим реакциялар усули ва кимёвий кинетика, реакция тезлиги ва унга таъсир этувчи омилларни билади ва тушунтира олади;

электролиз қ онунлари, PН ва POНни ани қ лаш, диссоцияланиш асослари, исси қ лик эффекти бўйича масалалар еча олади;

органик ва анорганик моддалар, улар орасидаги фар қ ни, уларнинг хоссалари молекуляр тузилишига бо ғ ли қ лигини тушунтира олади.

2. Элемент ва формулаларни кимёвий тилда ифодалаш компетенцияси:

Кимёвий элемент, бирикмалар формуласини, номини ёзма ва о ғ заки ифодалай олади;

кимёвий жараён ва ҳ одисаларни кимёга тегишли терминлар асосида ифодалай олади;

кимёвий реакция турлари номлари, уларга оид тенгламаларни ёза олади.

Моляр масса, моляр ҳ ажм, Авогадро сони ўртасидаги бо ғ ли қ ликни формулалар асосида тушунтиради ва ёзма ифодалай олади.

Кичик ва катта давр элементларини, кимёвий бо ғ ланиш турларини ёзма ва о ғ заки ифодалай олади;

кислота, иш қ ор, тузларнинг диссоцияланишини, ион алмашиниш тенгламаларини ёза олади.

Атомда электронларнинг по ғ оначалар бўйича жойлашишини ва даврий қ онунни тушунтира олади;

модда кристалл панжаралари ва уларнинг бир-биридан фар қ ини изо ҳ лай олади.

Органик бирикмаларнинг умумий ва оддий вакилини тузилиш формуласи, гамологлари, изомерларининг травиал, ИЮПАК, рационал номларини ёзма ва о ғ заки ифодалай олади;

органик бирикмаларнинг физик ва кимёвий хоссаларини, уларнинг олинишига оид реакциялар тенгламаларини ёза олади;

моддаларни тозалаш усуллари, техника ва турмушда ишлатиладиган кимёвий моддалар билан ишлаш қ оидаларини, улардан фойдаланишда экологик маданиятни билади ва амалиётда қ ўллай олади.

Атомларнинг тузилишидаги, реакцияларнинг механизмига кўра фар қ ларини ифодалай олади;

Органик бирикмалар синфларини формулалари ор қ али бош қ а бирикмалардан ажрата олади, уларнинг кимёвий хоссаларини, лаборатория шароитида ва саноатда олиш усулларини тушунтира олади.

3. Кимёвий тажрибалар ўтказиш ва амалиётда қ ўллаш компетенцияси:

Кимёвий моддалар, жи ҳ озлардан фойдалана олади;

Мактаб лаборатория жи ҳ озлари билан ишлаш хавфсизлик қ оидаларини билади ва уларга амал қ илади.

Эритмалар боби мавзуларига, кимёвий элементлар ва моддаларнинг эквивалентини топишга доир масалаларни еча олади;

ўрганилган мавзулар асосидаги лаборатория тажрибаларини бажара олади;

эритмалардан кундалик турмушда ҳ аётий фаолиятда фойдалана олади;

Анорганик бирикмаларнинг кимёвий хоссаларига оид содда турдаги масалаларни еча олади;

Ўзбекистонда олинадиган кимёвий хом ашёлар ва улар ҳ а қ идаги маълумотларга эга бўлади ва ишлаб чи қ ариш жараёнлари, моддалардан фойдаланишда экологик маданиятни билади;

органик бирикмалар намуналари тўплами асосидаги турли органик ма ҳ сулотлар ҳ а қ ида тушунчага эга;

кимёвий қ онуниятлар асосида ўрганилганларидан кундалик турмушда, ҳ аётий фаолиятда фойдалана олади.

Эритма турлари ва уларни тайёрлаш тажрибаларини амалда бажара олади;

кимёвий бо ғ ланиш ва оксидланиш- қ айтарилиш реакциялари, элемент, бирикмаларнинг хоссаларига оид масалаларни еча олади.

Органик ва умумий кимёга оид масалаларни еча олади, органик бирикмаларнинг лаборатория шароитида таркибини ўрганиш, уларни олиш ва хоссаларини ўрганишга оид амалий ва лаборатория маш ғ улотлари тажрибаларини бажара олади;

кимёвий ишлаб чи қ ариш жараёнлари, ма ҳ аллий экологик муаммоларни тушуна олади;

кимё фанининг назарий асосларини кундалик турмуш ва касби со ҳ аларга татби қ эта олади.

тажрибаларни бажаришга доир жи ҳ озлар жамламасини муста қ ил тайёрлай олади;

амалий, лаборатория ишларидаги синтез тажрибаларни бажаради, муста қ ил хулоса ва изо ҳ лар ёза олади;

органик бирикмалардаги кимёвий бо ғ ланишнинг электрон назарияси, алканларда алмашиниш реакциясининг радикал механизми, галогенлаш реакциясининг энергетик баланси, нуклеофил реакциялар механизми, циклоалканлар, алкенлар, алкадиенлар, алкинлар, ароматик углеводородлар, углеводлар, ю қ ори молекулали бирикмалар мавзулари асосида турли мураккабликдаги масалаларни еча олади;

кимёвий қ онуниятлар асосида олган билимларидан ҳ аётий фаолиятда фойдалана олади.

Умумий ўрта ва ўрта махсус, касб- ҳ унар таълими муассасаларида

биология ў қ ув фанини ўрганиш бос қ ичлари

Умумий ўрта таълим мактабларининг 5-синф битирувчилари

Биология фанини ўрганишнинг бошлан ғ ич даражаси

Умумий ўрта таълим мактабларининг биология фани чу қ ур ўрганиладиган синфлар ва ихтисослаштирилган мактабларнинг 5-синф битирувчилари

Биология фанини ўрганишнинг

кучайтирилган бошлан ғ ич даражаси

Умумий ўрта таълим мактабларининг 9-синф битирувчилари

Биология фанини ўрганишнинг таянч даражаси

Умумий ўрта таълим мактабларининг биология фани чу қ ур ўрганиладиган синфлар ва ихтисослаштирилган мактабларнинг 9-синф битирувчилари

Биология фанини ўрганишнинг кучайтирилган таянч даражаси

Ўрта махсус, касб- ҳ унар таълими

Биология фанига чу қ урлаштирилмаган

ўрта махсус, касб- ҳ унар таълими муассасалари битирувчилари

Биология фанини ўрганишнинг умумий даражаси

Биология фанига чу қ урлаштирилган ўрта махсус, касб- ҳ унар таълими муассасалари битирувчилари

Биология фанини ўрганишнинг кучайтирилган умумий даражаси

Умумий ўрта ва ўрта махсус, касб- ҳ унар таълим муассасаларида

биология ў қ ув фанини ў қ итишнинг ма қ сад ва вазифалари

Умумий ўрта ва ўрта махсус, касб- ҳ унар таълими муассасаларида биология ў қ ув фанини ў қ итишнинг ма қ сади: ў қ увчиларга тирик организмларнинг тузилиши, кўпайиши, келиб чи қ иши, хилма-хиллиги, ўзаро муносабатлари, му ҳ офазаси, табиат ва инсон ҳ аётидаги а ҳ амияти ҳ а қ идаги билимларни бериш, ў қ увчиларнинг илмий дунё қ арашини кенгайтириш, манти қ ий ва ижодий фикрлашини шакллантиришдан иборат.

Умумий ўрта ва ўрта махсус, касб- ҳ унар таълими муассасаларида биология ў қ ув фанини ў қ итишнинг вазифалари:

асосий биологик тушунчалар, назариялар ва қ онуниятлар билан таништириш;

тирик организмларнинг яшаш му ҳ итига мосланишларининг вужудга келиши механизмлари ҳ а қ ида маълумот бериш;

организмларнинг индивидуал ва тарихий ривожланишининг асосий бос қ ичлари билан таништириш;

ў қ увчиларни ўзларининг ва ўзгаларнинг саломатликларини са қ лашга, со ғ лом турмуш тарзига риоя қ илишга йўналтириш;

биология таълими мазмунининг ҳ озирги ижтимоий ҳ аёт ва фан-техника юту қ лари билан бо ғ ланишини таъминлаш асосида ў қ увчиларни онгли равишда касб танлашга йўналтириш;

табиат ва унинг барча бойликларига о қ илона муносабатда бўлиш фазилатларини ёш авлод онгига сингдириш;

биологик билимлар заминида ма ҳ аллий ўсимлик ва ҳ айвон турлари, селекция юту қ лари, қ адимда яшаб ижод этган буюк алломалар ва ҳ озирги олимларнинг биологияга оид ишлари билан таништириш ор қ али ў қ увчиларни миллий исти қ лол ва ватанпарварлик ру ҳ ида тарбиялаш, биологиядан олган билимларини ҳ аётда қ ўллай олиш компетенцияларини шакллантиришдан иборат.

Биология фани бўйича умумий ўрта ва ўрта махсус,

касб- ҳ унар таълими муассасалари битирувчиларига

қ ўйиладиган малака талаблари

1. Биологик объектларни таниш, уларда борадиган жараёнларни тушуниш ва изо ҳ лаш компетенцияси

Табиий объектларни танийди ( ҳ ужайра, ўсимлик, ҳ айвон, замбуру ғ ва бактериялар, одам организми, тирик организмларнинг тузилиш даражалари), уларнинг тузилишидаги ўзига хосликларни англайди, биологик жараёнлар модда ва энергия алмашинуви, ози қ ланиш, нафас олиш, айириш, таъсирланиш, ўсиш, ривожланиш, кўпайиш, ҳ аётий жараёнларнинг бош қ арилиши мо ҳ иятини ёрита олади, қ иёслайди, умумий ва фар қ ли жи ҳ атларини ани қ лай олади.

Тирик организмларнинг хилма-хиллигини билади, уларга хос белгиларни тасаввур қ ила олади, организмларга хос белгиларни қ иёслай олади, умумий ва фар қ ли жи ҳ атларини тушунтириб бера олади.

Атамалар, хусусий ва умумбиологик тушунчалар, биологик қ онунларнинг мазмун-мо ҳ иятини билади ва таснифлай олади, мавзулар юзасидан вужудга келган муаммоларини англай олади, муаммони ҳ ал этиш ма қ садида ғ ояларни илгари сура олади, ўз фикрини баён эта олади ва асослайди, тушунчаларни та ҳ лил қ ила олади, умумлаштириб, муаммони ҳ ал этиш юзасидан хулосалар чи қ ара олади.

Биологик ахборотларнинг турли манбалари (дарслик, ў қ ув қ ўлланмаси, илмий-оммабоп адабиётлар, биологик лу ғ атлар, энциклопедиялар, электрон-ахборот таълим ресурслари ва ҳ оказолар) билан ишлай олади, керакли маълумотларни ажрата олади, маълумотларни та ҳ лил қ илади ва амалда қ ўллай олади.

Генетика асосларидан олган назарий билимларини амалиётга қ ўллаш юзасидан масала ва маш қ лар еча олади ва уларни амалда қ ўллай олади.

Биология фанидаги кашфиётларнинг а ҳ амияти, тирик табиатнинг қ онуниятлари, биологик хилма-хиллик ҳ а қ ида, атамалар, хусусий ва умумбиологик тушунчалар, қ онунлар, назариялар, гипотезаларнинг мазмун-мо ҳ иятини тушунади, ўз фикрини баён эта олади ва асослайди, тушунчаларни та ҳ лил қ илади, умумлаштиради, хулосалар чи қ ара олади.

Биологик объект, ҳ одиса, жараёнлар (тур – асосий систематик бирлик; тур мезонлари; эволюциянинг ҳ аракатлантирувчи кучлари: ирсий ўзгарувчанлик, яшаш учун кураш, табиий танланиш; эволюция натижалари: турларнинг хилма-хиллиги, организмларнинг турли му ҳ ит шароитларига мосланувчанлиги)нинг ўзига хос жи ҳ атларини кўргазмали воситалар асосида танийди, мо ҳ иятини тушунган ҳ олда ёзма, о ғ заки тавсифлай олади.

Тирик организмларнинг ўзаро ва таш қ и му ҳ ит билан муносабатларини, организмларга экологик омилларнинг таъсирини, экосистема ва унда организмларнинг ўзаро муносабатлари, ози қ занжири, ози қ тўри, биосфера – глобал тизим; биосферада модда ва энергиянинг даврий айланишини, биосферада инсоннинг ролини, экологик муаммоларни, экосистемаларда инсон фаолиятининг о қ ибатларини тушунади, мо ҳ иятини ёритиб бера олади.

Ахборотларнинг турли манбалари (дарслик, ў қ ув қ ўлланмаси, илмий-оммабоп адабиётлар, биологик лу ғ атлар, энциклопедиялар, электрон-ахборот таълим ресурслари ва ҳ оказолар) билан ишлай олади, керакли маълумотларни ажрата олади, маълумотларни та ҳ лил қ илади ва амалда қ ўллай олади.

Тирик табиатнинг қ онуниятлари, биологик хилма-хиллик, хусусий ва умумбиологик тушунчалар, биологик қ онуниятларнинг мазмун-мо ҳ иятини тушунтириб бера олади ва биологиядан олган билимларини ҳ аётда қ ўллай олади.

2. Биологик объектларда борадиган жараёнларни кузатиш, тажрибалар ўтказиш ва хулоса қ илиш компетенцияси

Мактаб тажриба майдонида ва синф хоналарида ўстирилаётган ўсимликларни танийди, мактабнинг тирик бурчагидаги ва табиатдаги ҳ айвонларни кузата олади. Тажриба майдонларида ўстирилаётган ўсимликларда тажрибалар ўтказа олади ва хулосалар чи қ ара олади. Биология хонасида мавжуд дидактик ва тар қ атма материаллар, лаборатория жи ҳ озлари билан ишлай олади, ва қ тинчалик препарат тайёрлай олади ва хавфсизлик қ оидаларига риоя қ илишни билади.

Мактаб тажриба майдонида ўстирилаётган ўсимликлар ва унинг органларидан гербарий тайёрлай олади, умурт қ асиз ҳ айвонлардан коллекциялар тўплаш йўлларини билади ва уларни изо ҳ лай олади, тайёрланган коллекцияларни тушунтира олади ва хулосалар чи қ ара олади.

Биологик объектларда борадиган жараёнлар, тирик организмларнинг мосланиши ва тар қ алишини ўрганиш учун тажриба ва кузатишларни ани қ ма қ сад ва режа асосида олиб боради, маълумотлар тўплайди, натижаларни қ айд этади, олинган натижаларни та ҳ лил қ ила олади, умумлаштиради, хулоса қ ила олади.

Табиатда организмларнинг мосланиши ва тар қ алиши юзасидан олиб борилган кузатишлар асосида уларни ҳ имоя қ илиш йўлларини билади ва тушунтира олади.

Атроф му ҳ ит билан тирик организмларнинг узвийлиги ва ўзаро ало қ аси, экологик шароитга кўра тирик организмларнинг мосланиши ва тар қ алишини ўрганиш учун табиатда кузатиш ва тажрибаларни ани қ ма қ сад ва режа асосида тизимли тарзда олиб бора олади, маълумотлар тўплайди, натижаларни қ айд этади, хулоса чи қ ариш ва расмийлаштириш ишларини амалга ошира олади.

Дидактик ва тар қ атма материаллар, лаборатория жи ҳ озлари, кимёвий реактивлар билан ишлай олади, экотизимларнинг ози қ занжирини туза олади, табиатда ва биология ў қ ув хонасида хавфсизлик қ оидаларига риоя қ илади.

Биологик объект, ҳ одиса, жараёнлар устида ани қ ма қ сад ва режа асосида тажриба ва кузатишларни тизимли тарзда олиб бора олади, муайян мавзулар юзасидан лаборатория маш ғ улотларини муста қ ил равишда бажаради, олинган натижаларни та ҳ лил қ ила олади.

3. Со ғ лом турмуш тарзи ва экологик компетенция

Табиатда ўзини тутишнинг асосий қ оидалари ва со ғ лом турмуш тарзи асосларини билади, ўзининг ва ўзгаларнинг со ғ ли ғ ини асраш қ оидаларини билади ва ўз организмини назорат қ ила олади.

Саломатликни асраш ва табиатда ўзини тутишнинг асосий қ оидаларини, организмни чини қ тириш йўлларини билади ва унга амал қ ила олади.

Одамда учрайдиган ирсий касалликлар ва уларнинг олдини олиш ҳ а қ идаги маълумотларни билади;

ю қ умли ва сурункали касалликларнинг олдини олиш ма қ садида гигиеник ва рационал ов қ атланиш қ оидаларини, организмларда паразитлик қ иладиган ҳ айвонларнинг ривожланиш циклини ўзлаштирган ҳ олда уларга қ арши кураш усулларини билади, ю қ тирмаслик чора-тадбирларини қ ўллай олади, за ҳ арли ўсимликлар ва ози қ -ов қ ат ма ҳ сулотларидан за ҳ арланишнинг олдини ола олади, турли омиллар ва ҳ айвонлар томонидан жаро ҳ атланганда, шамоллаганда, куйганда, офтоб ва сову қ урганда, суяк ва пайлар шикастланганда, сувга чўкканда биринчи ёрдам кўрсатиш усулларини қ ўллай олади;

кун тартибига риоя қ илади, жисмоний ме ҳ нат ва а қ лий фаолиятни уй ғ ун равишда амалга ошириш йўлларини тушунади, инсон саломатлигига экологик омилларнинг ижобий ва салбий таъсирини, зарарли одатларнинг о қ ибатларини та ҳ лил қ илиб изо ҳ лай олади;

таълим муассасаси ва ма ҳ аллаларда ободонлаштириш борасида олиб бориладиган ижтимоий фойдали тадбирларда фаол қ атнашади, биология хонаси ва тирик табиат бурчагида хона ўсимликларини, мактаб тажриба ер майдончасида маданий ўсимликлар ва уй ҳ айвонларини парваришлайди ва кўпайтиришни бажара олади;

табиат ва бош қ а инсонлар билан муносабатда ўз хатти- ҳ аракатларини онгли равишда бош қ ара олади, табиат гўзалликлари ва биологик объектларини эстетик жи ҳ атдан ба ҳ олай олади.

Экологик омилларнинг табиатга ва инсон саломатлигига ижобий ва салбий таъсирларини изо ҳ лайди ва уларни ўзгаларга тушунтира олади.

Со ғ лом турмуш тарзи меъёрларига риоя қ илади, ўзининг ва ўзгаларнинг со ғ ли ғ ини асраш ва қ адрлаш, организмидаги ўзгаришларни назорат қ илиш, репродуктив саломатликни муста ҳ камлаш, жисмоний ме ҳ нат ва а қ лий фаолиятни уй ғ ун равишда амалга оширишнинг а ҳ амиятини билади;

экологик маданият асослари: инсоният ва табиатнинг узвийлиги, инсон саломатлигига экологик омилларнинг таъсири, табиатда инсон фаолиятининг ижобий ва салбий о қ ибатларини та ҳ лил қ ила олади, табиат ва бош қ а кишилар билан муносабатда ўз хатти- ҳ аракатларини онгли равишда бош қ ара олади;

табиат ва унинг бойликларини асраш, қ адрлаш, биологик хилма-хилликни са қ лаш ва уни кўпайтиришда иштирок эта олади.

Табиат – инсон – жамият муносабатларини англаган ҳ олда со ғ лом турмуш тарзи меъёрларини тушунтириб, унга амал қ илиш йўлларини очиб бера олади;

сайёрамиздаги глобал, минта қ авий ва ма ҳ аллий экологик муаммоларни англаб, уларни ҳ ал этиш юзасидан олиб борилаётган тадбирларда фаол иштирок этади.

13-§. Табиат ва география (Амалий география) фани

Умумий ўрта таълим муассасаларида таби а т ва география,

ўрта махсус, касб- ҳ унар таълими муассасаларида амалий

география ў қ ув фанини ўрганиш бос қ ичлари

Tabiat va insonning o‘zaro ta’siri

Tabiat – bizni o‘rab turgan butun borliq (olam), kishilarning moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish manbaidir. Inson – murakkab ijtimoiy va mehnat faoliyatini yurgazuvchi tirik organizm – individdir. U jamiyatning moddiy va ma’naviy-madaniy rivojlanishining asosi hisoblanadi.

Tabiat boyliklari va ularning inson uchun ahamiyati. Inson o‘zining kundalik ehtiyojlarini qondirish maqsadida tabiat boyliklaridan foydalanishga majbur. Tabiat boyliklarini beshta asosiy guruhga ajratish mumkin: mineral, iqlimiy, suv, yer va biologik boyliklar.

Aholining yashashi uchun rudali va noruda mineral bioliklar zarur. Ularsiz jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotini tasavvur etish qiyin. Rudali foydali qazilmalarga temir, mis, olmos, oltin, uran va boshqalar, noruda mineral boyliklarga oltingugurt, neft, gaz, fosforit va boshqalar kiradi. Insoniyatning rekreatsion resurslarga va, ayniqsa, qishloq xo‘jalik mahsulotlariga bo‘lgan talabini qondirish uchun iqlimiy boyliklarning ahamiyati beqiyos. Shuning uchun odamlar qadimdan tabiiy-iqlimiy sharoiti qulay bo‘lgan hududlarga joylashganlar.

Xo‘jalikda eng ko‘p foydalaniladigan tabiat boyligi suv hisoblanadi . «Suv bor joyda hayot bor», «suv tugagan joyda hayot tugaydi» degan xalq maqollari suvning bebaho mineral boylik ekanligidan dalolat beradi. Dehqonchilikni rivojlantirishda hosildor yer – tuproqlarning ahamiyati juda katta. Aholining oziq-ovqat mahsulotlariga bo‘lgan ehtiyojini qondinshda tuproqning hosildorligini oshirish muhim tadbirlardan hisoblanadi.

Muayyan hududning hayvonot olami va o‘simlik qoplami biologik boyliklarni tashkil etadi. Bu boyliklarning eng muhim xususiyatlari ularni qayta tiklash mumkinligidir. Ularni bir-biridan juda uzoq masofada joylashgan materiklarga ko‘chirish va ko‘paytirish ham mumkin. Masalan, Amerika qit’asidan Yevrosiyo va Afrikaga makkajo‘xori, kartoshka, pomidor, shirin va achchiq garmdori, kakao, loviya, qovoq, ananas keltirilgan. Aksincha, Amerika qit’asiga ot, sigir, qo‘y, tovuq, asalari, kofe, bug‘doy, sholi, arpa, karam, sholg‘om, nok kabilar olib ketilgan . Tabiiy komplekslar inson ta’siri darajasiga ko‘ra uch guruhga ajratiladi:

1. Tabiiy landshaltlar. 2. Tabiiy-antropogen landshaftlar. 3. Antropogen landshaftlar.

Tabiiy landshaftlar deganda insonlar tomonidan foydalanilmaydigan hududlar landshaftini tushunamiz. Ularga Antarktida, Shimoliy Muz okeanidagi doimiy muzliklar, orollar, tog‘lar, cho‘llar, qalin o‘rmonzorlar tipik misol bo‘ladi.

Tabiiy-antropogen landshaftlarni oraliq landshaftlar deb ham atashadi. Bunday landshaltlar tabiiy va antropogen landshaftlarning oralig‘ida tarkib topadi. Yaylovlar,lalmikor yerlar tabiiy-antropogen landshaftlardir.

Antropogen landshaftlar – kishilarning xo‘jalik faoliyati ta’sirida o‘zgargan tabiiy landshaftlar bo‘lib, ular Yer yuzasida keng tarqalgan. Aholi punktlari – qishloq va shaharlar antropogen landshaftlarning tipik namunasi hisoblanadi. Shaharlar landshafti dastlab 5-4 ming yil muqaddam « qal’a-shahar «, «shahar-davlat« sifatida shakllana boshlagan.

Tabiatni va tabiiy resurslarni muhofaza qilish maqsadida qo‘riqxonalar, zakazniklar, milliy bog‘lar tashkil etiladi. Yo‘qolib ketish xavfi bo‘lgan o‘simlik va hayvonot olami «Qizil kitob» larga kiritiladi va alohida muhofaza qilinadi. Bunday chora-tadbirlar yagona umumiy uyimiz Yer tabiatini va insonlarning sog‘lig‘ini asrash uchun xizmat qiladi.

Maqolani foydali yoki qiziqarli deb hisoblasangiz ijtimoiy tarmoqlardagi do`stlaringizga matnni belgilab tavsiya qiling!
Agarda Siz maqolada xatoni uchratgan bo’lsangiz, unda xato matnni belgilab, CTRL + ENTER klavishasini bosing va sayt ma’muriga xabarnoma jo’nating.

4 sinf tabiat

Saytimizdagi elektron kitoblarni 3 usulda o’qish mumkin: kitobxon mobil ilovasi, kitobxon windows dasturi yoki onlayn sayt orqali

Kitobni qanday sotib olish mumkin?

Ketma-ketlik bo‘yicha tavsiya: saytda qanday ro’yxatdan o’tish, saytdagi shaxsiy hisobni qanday to’ldirish mumkin, kerak bo’lgan kitob uchun qanday to’lovni amalga oshirish

Siz muallifmisiz?

Hurmatli mualliflar: Saytimizda asarlaringiz joylashtirilishini (yoki saytdan o‘chirilishini) istasangiz biz bilan shartnoma tuzish uchun bog‘lanishingizni so‘raymiz.

Savol-javoblar

Agar men O‘zbekistonda bo’lmasam, qanday qilib kitob sotib olishim mumkin?
Nima uchun PDF formatini yuklab ololmayman?
Internetsiz kitobni qanday o‘qish mumkin?
va boshqa savollaringizga bizning javoblarimiz.

Sinfdan tashqari o‘qish kitobi 4

Ko‘rganlar, jami:
Nashr yili:
ISBN raqami:

Kitob mahsulotlarining xarakteristikalari, yetkazib berish shartlari, tashqi ko’rinishi va rangi haqidagi ma’lumotlar faqat ma’lumot uchun mo’ljallangan va joylashtirilgan paytda mavjud bo’lgan eng so’nggi ma’lumotlarga asoslanadi.

Elektron kitob:

Mavjud emas.
Buyurtma uchun: (90) 959-25-26

Do‘stlarizga tavsiya eting

• Annotatsiya
• Fikr va mulohazalar

Hurmatli aziz o‘quvchi, o‘qituvchi va ota-onalar! Qo‘lingizdagi kitob «Maktab kutubxonasi» rukni ostida tuzilgan bo‘lib, kichik maktab yoshidagi bolalarga mo‘ljallangan 4 ta kitobning uchinchisidir. Kitobda maktab o‘quv dasturiga qo‘shimcha mate¬rial sifatida bolalarning bilim saviyasi, qiziqishlari, o‘zlashtirish darajalari va yoshini hisobga olib afsona, rivoyat, ertak, she’r, topishmoq, maqol, tez aytish, krossvord va harakatli o‘yinlar berilgan bo‘lib, bolajonlarni bilimlarning beg‘ubor rangli olamiga sayohat qilishlariga hamda kitobga bo‘lgan qiziqishlarining yanada ortishiga yordam beradi.

4-sinf tabiatshunoslik darsligini tahlil qilish va taqriz yozish

Umumta‘lim va hunar maktablarining islohoti o’rta va hunar ta‘limi tizimini o’zgartirdi. Bolalarni o’qitish bir yil oldin — olti yoshdan boshlanadi. Boshlang’ich maktabda o’qishning davomiyligi bir yilga ko’payadi, bu bolalarni o’qishga, yozishga va hisoblashga asosli ravishda o’rgatish, ularga oddiy mehnat ko’nikmalarini singdirishga imkon beradi.

Boshlang’ich sinflarning (1—2 sinflar) o’quv rejasiga «Atrofimizdagi olam» nomli yangi o’quv predmeti kiritilgan bo’lib, uni o’rganishga haftasiga 1 soat ajratiladi. Atrof olam bilan tanishtirish bo’yicha kursning asosiy vazifalari atrofdagi hayotning, tabiatning jism va hodisalari to’g’risidagi bolalar tasavvurlarini to’plash va muntazamlashtirish, ularning axloqiy-odobiy tajribalarini boyitish, to’g’ri xulq-atvor (oilada, maktabda, ko’chada, jamoat joylarida, tabiatda) ko’nikmalarini shakllantirish, oila a‘zolariga muhabbat va ular to’g’risida g’amxo’rlikni, atrofdagi odamlarga (tengdoshlarga, murabbiylarga va boshqalarga) e‘tibor bilan munosabatda bo’lishni, inson mehnati bilan bunyod yetilgan narsalarga ehtiyotlik munosabatini, tabiatga mas‘uliyat bilan munosabatda bo’lishni, jonajon o’lkaga – vatanga muhabbatni tarbiyalashdir.
Kursini o’qitish ikki yo’nalishda olib boriladi. Birinchi yo’nalish, bolalarni kishilarining ijtimoiy hayoti va mehnati bilan tanishtirish, xulq-atvor madaniyatini tarbiyalashni nazarda tutadi. Bolalarni jamiyatimiz hayoti bilan tanishtirish formalari, metodlari va vositalari xilma-xildir: ekskursiyalar, atoqli kishilar bilan uchrashuv, korxona, muzey, teatr, klublarga borish, suhbat va kitoblar o’qish, kino­film, diafilm va teleko’rsatuvlarni tomosha qilish, bayramlarga tayyorlanish va hokazolar. Olingan tasavvurlarni bolalar amaliy faoliyatida (o’quv mashg’ulotlari, didaktik va ijodiy o’yinlar, o’z-o’ziga xizmat qilish bo’yicha mehnat va boshqalarda) mustahkamlaydilar.
Ikkinchi yo’nalish bolalarni tabiat bilan bevosita muloqotda bo’lishda tanishtirish, tabiiy ob‘ekt va hodisalar to’g’risida tasavvurlar shakllantirish, ta­biatga nisbatan mas‘uliyatli munosabatni xulq-atvor madaniyatini tarbiyalashni, tabiat muhofazasi bo’yicha baholi qudrat faoliyat tashkil qilishni nazarda tu­tadi. Tabiat bilan tanishtirish ekskursiyalar, o’quv sayrlari davomida va shuningdek amaliy ishlar tashkil qilinganda o’tkaziladigan kuzatishlar asosida amalga oshiriladi. Tabiat va unda boradigan o’zgarishlarni har kuni kuzatib borishni tashkil qilish katta ahamiyatga ega.
Odamlar mehnatini va bolalarning amaliy faoliyatini (ijtimoiy-foydali mehnat, o’yin faoliyatini) tashkil qilish bu ikki yo’nalishlarni bog’lovchi vositadir.
Kursning mazmunini (1—2-sinflar) «Bizning uyimiz va jonajon tabiat», «Bizning maktab (bolalar bog’chasi) va jonajon tabiat», «Bizning shahar (qishloq) va jonajon tabiat», «Jonajon mamlakat» mavzulari ochib beradi. Bu mavzular atrof olam to’g’risidagi tasavvurlarni asta-sekin yaqindan uzoqqa borish asosida to’plab, boyitib va tizimga solib borish imkoniyatini beradi.
Pedagoglar olti yoshlilar bilan olib boriladigan tarbiyaviy ishlarning xususiyati o’yin faoliyatidan keng foydalanilish ekanligini doim esda tutishlari kerak. Atrof olam bilan tanishtirish jarayonida o’yinlardan foydalanish bolalarda yangini bilishga tabiiy ehtiyojini rivojlantirishi, o’qishning har xil usullarini egallab olishga yordam berishi kerak. O’yinlar atrof olamni idrok qilishga, bolalarning jismoniy rivojlanishi va chiniqishiga, ularda chaqqonlikni, tezkorlikni va harakatini boshqarishni, muvozanatni his qilishni, fazoda o’zining qaerdaligini aniqlay olish xislatlarini tarbiyalashga yordam beradi.
Atrofni idrok qilishda mazmunli vazifali o’yin­lar alohida ahamiyatga ega. Shuning uchun ham o’yin­lar mazmuniga axloqiy mazmundagi bolalar yozuvchilarining asarlaridan, xalq ertaklaridan olingan holatlarni kiritish maqsadga muvofiq bo’ladi. O’yin­lar bolalarni jamoat qoidalarini bajarishga, madaniy xulq-atvor ko’nikmalarini egallab olishga o’rgatadi. Didaktik o’yinlar bolalarning nutqiy hamda aqliy rivojlanishining muhim manbalaridan biri sifatida o’quv mashg’ulotlarida olingan bilimlarni mustahkamlaydi, yangini bilib olishga qiziqish uyg’otadi, sinchkovlikni rivojlantiradi.
Atrof olam bilan tanishtirish jarayonida, bola­lar tomonidan sinfdagi, maktabdagi, jamoat joylaridagi xulq-atvor qoidalarini o’zlashtirib olishlariga alohida e‘tibor berish zarur. Bolalarga o’qituvchi, tarbiyachi, o’z o’rtoqlari bilan qanday aloqada bo’lishni ko’rsatishi kerak. Shunga ko’ra pedagoglar bo­lalarga faqat u yoki bu qoidaning mazmuni haqida hikoya qilibgina qolmasdan, balki uni qanday bajarish kerakligini ham ko’rsatadi. Odamlarning har xil harakatlari (ish yuritishlari), ularning o’zaro munosabatlari ko’rsatilgan bolalar she‘rlari va hikoyalarini sahnalashtirish xulq-atvor qoidalarini namoyish qilishning samarali uslubidir.
Qoidalarni tushuntirish shakllari har xil bo’lishi mumkin: chunonchi, sinf hayotidan aniq misollar bo’yicha suhbat, unda harakatga ma‘naviy baho beriladi: hikoyalar o’qish; diafilmlar ko’rish; o’qituvchiga o’quvchilar bergan savollarni muhokama qilish; bolalar jamoasida sodir bo’lgan ixtilofli vaziyatlarni tahlil qilish.
Barcha tarbiyaviy ishlar bolada o’z o’rtoqlari bi­lan muloqotdagi, mustaqil foydalanishdagi, har xil vaziyatlardagi xulq-atvor qoidalarini muvaffaqiyatli o’zlashtirishga imkon beruvchi faol pozitsiyani (yo’l tutishni) bunyodga keltirishi kerak Shunda bu qoidalar faqat o’qituvchining yoki ota-onalarning talabi sifatidagina emas, balki qoida sifatida qabul qilinadi, bolaning o’zi bunga amal qilishi kerak deb hisoblaydi va bu qoidalar faqat muvaffaqiyatli o’qishgagina emas, balki bolalar jamoasida yaxshi o’rtoqlik munosabatlarini vujudga kelishiga ham yordam beradi.
3—4 sinflardagi tabiatshunoslikning mazmuni
Tabiatshunoslik «Atrof olam bilan tanishtirish» kursining davomidir. 3—4-sinflarda tabiatshunoslikni o’qitishning maqsadi — o’quvchilarning tabiat jismlari va hodisalari to’g’risidagi dastlabki bilimlarini kengaytirish, tushunarli misollarda tabiatdagi shuningdek odamlar bilan tabiat o’rtasidagi o’zaro bog’lanishlarni ko’rsatish, tabiatdan foydalanish va uni muhofaza qilish bo’yicha odamlar mehnati bilan tanishtirish, zarur amaliy uquvlarni rivojlantirish va shu asosda o’quvchilarda boshlang’ich ilmiy moddiy dunyoqarashni shakllantirish, ekologik, estetik, vatanparvarlik tarbiyasini amalga oshirishdir.
Tabiatshunoslik kursining vazifasi faqat o’quv dasgurning bo’limlariga muvofiq yangi bilimlar bi­lan qurollantirishgina emas, balki tabiat to’g’risidagi 1—2-sinflarda olingan tasavvurlarni chuqurlashtirish va umumlashtirish hamdir. Tabiatni hamda jamiyat hayotining kompleks tarzda idrok qilish jonsiz tabiat bilan jonli tabiatning aloqasini, tabiatga ehtiyotlik bilan munosabatda bo’lish zarurligini tushunishga imkon beradi. Ekologik ta‘limning maqsadlariga binoan tabiatshunoslik eng muhim vazifalaridan biri qilib, o’quvchilarni odamning tabiatga ko’rsatadigan ta‘siri bilan tanishtirishni, jamiyatning ma‘naviy kuch manbai sifatida tabiat tushunchasini rivojlantirishni qo’yadi. Tabiatshunoslik darslarida o’quvchilarda odamlar mehnatiga hurmat tarbiyalanadi, ularga zarur mehnat ko’nikmalari singdiriladi.
3-sinf dasturi ikki: «Jonajon o’lka tabiati» va «Odam organizmi va uning salomatligini muhofazg qilish» bo’limlaridan iborat.
Birinchi bo’limni o’rganish o’lkashunoslik tamoyili bo’yicha amalga oshiriladi. Shuningdek tizimlilik va mavsumiylilik qoidalarini bajarishga katta e‘tibor beriladi. O’rmon, yaylov, dala kabi jamoalar bilan tanishtirishda shu joy uchun harakterliroqla-oiga afzallik beriladi. Jamoada avval bir nechta misollarda tipik o’simliklarning tur jixatidan xilma-xilligi o’rganiladi.
4-sinf tabiatshunoslik kursida asosiy e‘tibor o’quvchilarni Vatanimiz tabiatining turli-tumanligi bilan tanishtirishga qaratiladi. O’quvchilar joyning plani va uning shartli belgilari bilan tanishadilar, xarita to’g’risidagi oddiy bilimni o’zlashtiradilar, uning asosiy ifodalarini uqishga o’rganadilar, mamlakatimizning joylashishi, shimoldan janubga tomon tabiatning almashinishi haqida tasavvurlar oladilar.
«Insonning tabiatdan foydalanishi va uni muhofaza qilishi» bo’limi tabiatshunoslik kursini oxiriga yetkazadi va o’quvchilar olgan bilimlarni umumlashtiradi. Bunda avvalo tabiatni muhofaza qilishdagi odamning roli ajralib turadi. O’quvchilar tabiat muhofazasi bo’yicha qonunchilik hujjatlari bilan tanishadilar, ularning bajarilishi har bir o’lka fuqarosi uchun majburiy ekanligini bilib oladilar. O’zlari uddalaydigan foydali ishlarni belgilaydilar, ularda faol ishtirok qiladilar.
Maktab o’lkashunosligining vazifasi – o’quvchilar tomonidan ta‘lim-tarbiya maqsadida har xil manbalar bo’yicha va bevosita kuzatishlar asosida o’z o’lkasi territoriyasini har tomonlama o’rganishdir.
O’lkashunoslik — hayot bilan bog’lanishning qudratli vositasidir. Ko’pchilik o’quvchilarning maktabni bitirganlaridan keyin mahalliy sanoat va qishloq xo’jaligi korxonalariga ishlash uchun borishlarini hisobga olinganda o’lkashunoslik alohida ahamiyat kasb etadi.
O’lkashunoslik bevosita tabiat muhoazasi bilan bog’liqdir, chunki o’z o’lkasini bilish o’quvchilarga uni muhofaza qilish va o’zgartirish bo’yicha ishlarda ongli qatnashish imkoniyatini beradi. O’z o’lkasini o’rganish o’quvchilarning mustaqilligini rivojlantiradi, chunki ijtimoiy-foydali mehnatda baholi qudrat faol qatnashishga imkon beradi.
O’lkashunoslik materialini o’rganish bo’yicha ish o’quv maqsadlariga javob berishi kerak. Shuning uchun ham uning mazmuni va xarakteri o’quv dasturi bilan belgilanadi. O’lkashunoslik ishlari tashkil qilinish shakllari bo’yicha sinfga va sinfdan tashqarida bo’lishi mumkin, faqat ular barcha o’quvchilar tomonidan bajarilsin.
O’lkashunoslik qoidasi nazariy tabiatshunoslik kursining o’quvchilar o’z o’lkalari tabiati bilan bevosita muloqotda bo’lishida oladigan tasavvurlarga sistematik ravishda bog’lanishini nazarda tutadi. O’lkashunoslik bilimlaridan albatta foydalanish o’quv o’lkashunosligining bosh maqsadidir. Buning uchun o’qituvchi o’z ixtiyorida yetarli o’lkashunoslik materiallariga ega bo’lishi va darslar uchun o’quv materialini o’zlashtirish va tushunib olishga yordam beradigan mahalliy ma‘lumotlarni tanlab olishi kerak.
O’lkashunoslik qoidasi tabiatshunoslikni o’qitishda ko’pgina didaktik qoidalardan (o’qitishning ilmiyligi va ko’rgazmaliligi, aniqdan noanikqa, yaqindan uzoqqa borish kabilardan) foydalanishga imkon beradi.
Mahalliy o’lkashunoslik materiallaridan o’qituvchi tabiatshunoslikni o’qitishda tushuntirish, taqqoslash va ko’rsatish uchun foydalanadi, o’quvchilar esa—ko’pgina tabiat hodisalarini bevosita idrok qilib olish uchun foydalanadi.
O’lkashunoslik qoidasidan sistemali ravishda foydalanish olingan nazariy bilim va uquvlarni turmush (masalan, qishloq xo’jalik ishlarining mo’‘tadil, ya‘ni optimal muddatlarini aniqlash uchun oldindan ob-havoni aytib berish, daryodan o’tishda xavfsizlikni ta‘minlash maqsadida uning rejimini aniqlash, mahalliy qishloq xo’jaligi tashkilotlari uchun o’simliklar yig’ish va h.) bilan bog’lashga yordam beradi. Shunday qilib, tabiatshunoslikni o’qitish «og’zaki sxemada» emas, balki haqiqatni kuzatish asosida quriladi. Bundan o’lkashunoslikdan tabiatshunos­likni o’qitishda har kuni va uzluksiz foydalanish kerakligi ma‘lum bo’ladi. Barcha darslar o’lkashunos­lik printsipida tuzilishi kerak.
Jonajon o’lkani o’rganish umumiy tabiatshunos­lik kursini o’rganish bilan parallel holda olib borilmog’i lozim. 3—4-sinflardagi o’lkashunoslik tadqiqotlarining muhim qismi — tuproqqa, o’simlik va hayvonot dunyosiga tavsif berish, daryolar oqimining rejimi va xarakterini o’rganish, tabiat muhofazasidir.

O’quvchilar o’zlarining shahar yoki qishloqlarida qanaqa daryo, suv havzalari, yashil ko’chatzorlar borligini va ularni ifloslanish va shikastlanishdan saqlashni bilib olishlari kerak. Hayvonlar haqida g’amxo’rlik qilish va ularni qirilishdan himoya qilish kerak. Qimmatli tabiat ob‘ektlarining ta‘rifini tuzish va ularni qo’riqlash, zararli tabiiy jarayonlarning (jarliklar, o’pirilishlar, yemirilishlardan hosil bo’lgan uyumlar kabilarning) odamning xo’jalik faoliyatiga ta‘sirini o’rganish va ularning oldini olishda ishtirok qilish kerak.

Amaliy metod o’quv jarayonida o’quvchilarning turli-tuman faoliyatini yo’naltirish bilan belgilanadi. Bu reja ishlab chiqish, jism bilan tanishish topshiriqlari fikrlash natijalarini rasmiylashtirish, bajarilgan ishga yakun yasash. Ushbu metod predmet, jism va tabiat hodisalarini eng yaxshi yo’l bilan o’rganish mumkinligidan juda keng qo’llaniladi.
Amaliy metod og’zaki va ko’rgazmali metod bilan uzviy bog’langan (ko’rsatish, oldinda turgan ish bo’yicha o’qituvchining tushunchasi). Biror amaliy ishdan boshlashdan oldin o’qituvchi o’quvchilar oldida topshiriq qo’yadi va uni bajarish yo’li haqida ko’rgazma beradi. Topshiriqni muammoli tarzda bo’lgani ma‘qul.uni yechish jarayonida bilim bilan birga o’qituvchining amaliy ishi va mantiqiy tafakkuri uyg’unlashib ketadi. Bilimlarni o’zlashtirishda o’quv jarayonini amaliy tarzda uyushtirish o’quvchi mustaqilligi va ijodiy fikrlashini faollashtiradi. Amaliy ishlar jarayonida faol o’zlashtirilgan bilimlar yengil va ongli bo’lib qolmay ancha mustahkam bo’ldi. Amaliy metod shu paytda qo’llaniladiki, qachonki faol amaliy va fikrlash faoliyati natijasida yangi bilimlar olish zarurati tug’ilganda. Shuningdek, faqat yangi bilimlar hosil qilish emas, shu bilan birga ularni yangi vaziyatda qo’llay olish o’quvchi yoki amaliy ko’nikmasi hosil bo’lishiga erishish lozim.
Amaliy metodning bir necha turlari mavjud: kuzatish laboratoriya tajribalari; tirik mavjudotlarni aniqlash va tavsiflash ishlari; priborlar bilan ishlash; tirik tabiat burchagida va o’quv tajriba uchastkasidagi amaliy ishlar.
Kuzatish – bu tabiatdagi predmet va hodisalarni maqsadga yo’nalgan holda idrok qilishdan iborat bo’lib, ularning umumiy va farq qiluvchi belgilarini qonuniyatlari aniqlanadi. Kuzatish jarayonida o’quvchilarda kuzatuvchanlik ko’nikmalari shakllanadi. Kuzatish ilmiy metod hisoblanadi, qaysiki o’quvchilar ancha murakkab ilmiy –tadqiqot ishlarini – tajribalarini qo’yishga, o’tkazishga tayyorlanadilar. Kuzatishda o’qituvchi tomonidan aniq vazifa qo’yilgan bo’ladi.
Kuzatishlar yakka, guruh hamda frontal shakllarda o’tkaziladi.
K.D. Ushinskiy, V.P. Vaxterov, L.S. Sevruk, A.Ya. Gerd kuzatishga katta e‘tibor bergan edilar. A.Ya. Gerd o’zining “Maktabda tirik hayvonlar” nomli kitobida o’quvchilarni kuzatishlar asosidagi harakatlari tadqiqot o’quvchi haqida o’quv va amaliy topshiriqlarni mustaqil yechish ko’nikmasi bilan qurollanishini ta‘kidlaydi. Kuzatishlar natijasida 2-3-4 sinflarda “Kuzatishlar kundaligi” daftari to’ldiriladi, savollarga javob yoziladi. O’simliklarning o’sish, rivojlanish, gullash va hosil berish jarayonlari kuzatiladi.
Tajribalar: -o’qitish metodi bo’lib, uning yordamida o’rganilayotgan jism va hodisalar qonuniyatlarini aniqlanadi. Buning uchun unga yangi sharoit yaratib, ta‘sir qilinadi. O’quvchilarda bu paytda yangi tabiatshunoslik tasavvurlari shakllanadi.
Tajriba materialistik dunyoqarashni shakllantirishda, mantiqiy tafakkur va nutqni o’stirishda katta ahamiyatga ega. Ular yordamida mavhum tushunchalar oydinlashadi, noma‘lum voqeliklarning sirlari ochiladi. Masalan, haroratning o’zgarishiga qarab termometr, simob ustini harakatlantirishini va yana harorat ta‘siridagi suvning bir agregat holatida, ikki holatga o’tishini faqat tajriba vositasida aniqlab o’rganiladi.
Oddiy tajribalar uy sharoitida murakkablari esa o’qituvchi tomonidan dars jarayonida amalga oshiriladi. Bu paytda o’quvchilar kuzatish jarayonini fahmlash, uni natijalarini ta‘riflashga o’rganishlari bilan qimmatlidir.
O’quvchilar daryoda quyoshning yerga nisbatan holatida qarab kuzda sovib borishini bilib olishlari kerak. Uning sababini o’quvchilar quyidagi tajribadan bilib oladilar, yonib turgan shamga ingichka qog’oz tasmacha tutiladi. Bitta tasmacha shamning tepasida, 2 si esa shamda sal uzoqroqda ushlab turiladi. O’quvchilar qog’oz tasmalarning qaysisi oldin yopilganligini aytishlari va nima uchun shundayligini tushuntirishlari kerak. O’quvchilar bu tajribani yoz va kuzda quyosh nurining yor yuzasini isitishini tushuntirishga yordam berishini payqashlari kerak.
Tajriba asosida o’quvchilar kuzda quyosh yer ustida kun sayin pasaya borishi to’g’risida xulosa chiqaradilar. Uning qiya tushayotgan nurlari yer yuzasiga siyg’anib o’tadi va havoni isitmaydi. Shu bois kuzda sovuq tusha boshlaydi.
Darsni mustahkamlash uchun o’qituvchi va o’zlari o’tkazgan tajribalarni rasmini chizish yoki ta‘riflab yozish, ba‘zan uni ham buni ham ta‘riflab yoziladi.
4-sinfda “Ko’p yillik manzarali va piyozli sabzavot o’simliklarni ekish muddatlarining gullash muddati va mo’lligiga ta‘siri” mavzusida tajriba o’tkaziladi.
Buning uchun mazkur o’simliklarni o’quv-tajriba uchastkasida ekib, o’quvchilar tajriba va kontrol o’simliklarni o’sishini parallel holda kuzatib boradilar, ularni o’zaro taqqoslaydilar, ish natijalarini qayd qilib boradilar, rasmini chizadilar, daftarga o’z xulosalarini yozadilar, farqlarini belgilaydilar. Mavzuni o’rganishdan oldin bu tajriba o’tkazilganda bolalar materialni chuqurroq o’zlashtiradilar.
Tajriba paytida muammoli vaziyat yaratish uchun: buni qanday isbotlash kerak?, qanday aniqlash kerak?, siz hozir nimani ko’rayapsiz?. Bu jarayonlarni qanday tushuntirish mumkin?, nima uchun siz shunday hisoblaysiz?. Tajriba tugagach, o’quvchilar ishonchli xulosalar chiqaradilar.
4-sinfda “Tuproq, uning tarkibi, tuproq turlari”, mavzularini o’rganishda laboratoriya tajribalarni o’tkazish o’quvchilar bilimini chuqurlashtiradi. Har bir zveno qumli, loyli qoratuproqli va buz va boshqa turdagi tuproqlar ustida tajriba o’tkazadi. Tuproqning o’simliklarga ahamiyati haqida suhbat o’tkaziladi va bilish vazifasi qo’yiladi: “yomg’irdan keyin ayrim joylarda suv tezda surilib ketadi, boshqa joyda esa uzoq vaqt saqlanib qoladi va ko’lmak hosil bo’ladi, keyinchalik esa tuproqda paydo bo’ladi. Nima uchun shunday bo’lishini tajriba orqali tushuntiring. Qaysi tuproq suvni yaxshi o’tkazishini tajribada isbotlang”.
O’quvchilar yozma holda topshiriq oladilar: