ELEKTROTEXNIKANING NAZARIY ASOSLARI

Tajribaviy-amaliy avtomatlashtirilgan tizim – bevosita fizik ob’ektlar va yoki matematik modellar yordamida tajriba ishlari, va eksperimental izlanishlar o’tkazishni ta’minlaydigan texnik va dasturli vositalar majmuasi.

ELEKTRON DARSLIK VA UNDAN FOYDALANISH JARAYONIDAGI ASOSIY TUSHUNCHALAR.

Elektron o’quv adabiyotlari bilan bog’liq bo’lgan ko’pgina tushunchalarning keng ma’nodagi izohli talqini kompyuter va axborot texnologiyalari rivojlanib borishi bilan yanada kengayib borayotgan bilimlar bilan to’ldirilib borilmoqda. SHuning uchun elektron o’quv adabiyotlari yaratish va ulardan foydalanish bilan bog’liq bo’lgan asosiy tushunchalar va terminlarga izohlar quyidagi mulohazalarda keltirilgan..

Tajribaviy-amaliy avtomatlashtirilgan tizim – bevosita fizik ob’ektlar va yoki matematik modellar yordamida tajriba ishlari, va eksperimental izlanishlar o’tkazishni ta’minlaydigan texnik va dasturli vositalar majmuasi.

Elektron nashr – bu grafikli, matnli, raqamli, nutqli, musiqali, videofoto va boshqa axborot ob’ektlaridan iborat bo’lgan jamlanma hisoblanadi. Elektron nashr magnitli (magnit tasmalarda, magnit disklarda), optik (CD-ROM, CD-I, CD+, CD-R, CD-RW, DVD) elektron axborot tashuvchi vositalarida hamda kompyuter tarmog’ida chop etilishi mumkin. Bitta elektron nashrda axborotli manbalar, axborotga ishlov berish, boshqarish tuzilmasi ajratilgan bo’lishi mumkin. Elektron nashr istalgan elektron tashuvchida bajarilishi mumkin, shuningdek elektron kompyuter tarmog’ida chop etilish mumkin.

Elektron o’quv nashri – ta’lim oluvchilar tomonidan bilimlar, ko’nikmalar va mahoratlarni ijodiy va faol egallashlarini ta’minlaydigan ilmiy amaliy bilim sohasiga mos ravishdagi tizimlashtirilgan o’quv materialga ega bo’lgan elektron nashr.

Elektron o’quv nashri muallifi – ijodiy faoliyati natijasida elektron o’quv nashrini yaratadigan jismoniy shaxs. Agar elektron o’quv nashri ikki yoki undan ortiq jismoniy shaxslarning birgalikdagi ijodiy faoliyatida yaratilgan bo’lsa, unda ularning har biri elektron o’quv nashrining muallifi bo’lib hisoblanadi.

Aprobatsiya – ob’ekt, mahsulot yoki texnologiyani, ilmiy, o’quv-uslubiy ishlarni amaliy ishlatish jarayonida nazoratdan o’tkazish va tasdiqlash.

Vizual muhit – insonga ko’rish organlari orqali qabul qilinadigan axborot oqimi. Insonga umumiy psixologik ta’sir o’tkazishi bo’yicha vizual muhitning komfortli, me’yoriy, gomogenli va agressiv turlari mavjud.

Virtual ob’ektlar yoki jarayonlar -haqiqiy mavjud bo’lgan, shuningdek tasavvur qilinadigan ob’ektlar yoki jarayonlarning elektron modeli. «Virtual» so’zi elektron tashuvchilarida ko’rsatiladigan ta’lim yoki boshqa ob’ektlarning elektron analoglari tavsifini ko’rsatish uchun qo’llaniladi. Bundan tashqari ushbu ibora elektron model bilan ishlash paytida, haqiqiy fazoviy metaforani davom ettiruvchi interfays texnologiyalari multimediyasiga asoslangan miqdorini bildiradi.

Gipermatn – elektron shaklda taqdim etilgan hamda tarmoqlangan bog’lanishlar tizimi bilan ta’minlangan va uning bir fragmentidan boshqasiga darhol o’tish imkoniyatlari oldindan berilgan matn. Gipermatn – elektron shaklda va tarmoqlangan aloqalar sistemasi bilan ta’minlangan matn bo’lib, matnning bir joyidan boshqa joyiga bir zumda o’tish vazifasini bajaradi.

Gipermediya – tarkibiga turli tipdagi tuzilgan axborot vositalaridan (matn, illyustratsiya, tovush, video va boshqalar) tuzilgan gipermatn.

Giper murojaat -bir elektron axborot ob’ektidan boshqasiga murojaat qilish (masalan, matndan izoh, lug’at yoki adabiyot ro’yxatiga, bir maqoladan boshqasiga).

Global kriteriyalar – sifatni baholashning tizimiga sezilarli ta’sir ko’rsatadigan kriteriyalar. Global kriteriyaga mos kelmaslik odatda, ekspertning salbiy baholashiga olib keladi.

Uzoqlashtirilgan kompyutor dasturi -avtomatlashtirilgan tajribaviy- amaliy harakatlanish tizimi bo’lib, unda jismoniy ob’ekt bilan ish ob’ekti joylashgan o’rindan katta masofada uzoqlashtirilgan kompyuter bilan amalga oshiriladi.

Elektron xrestomatiya -elektron axborotli o’quv nashrining muhim turi bo’lib, o’zida gipermediya ob’ektlarning tashkillashtirilgan jarayonini namoyon qiladi. Xrestomatiya mazmunida qo’llanma, mualliflar, nomlanishlar, jumlalar va boshqalar bo’yicha izlash mexanizmlari mavjud.

Elektron kutubxona -o’quvchi hamda pedagoglar uchun hujjatlashtirish va xavfsizlikning xususiy tizimi bilan ta’minlangan, to’liq matnli elektron axborotni resurslar, telekommunikatsiya vositalari asosida jamlash va yetkazish imkoniyatini ta’minlovchi dasturli majmuadir.

Elektron tajriba – real ob’ektlar, mahsulotlar va mavjudotlar ko’rgazma modellarini yaratish va izlanish imkonini beruvchi elektron muhit.

Elektron uslubiy qo’llanma – pedagogik tajribani umumlashtirish va uzatish hamda ta’lim faoliyatining yangi modellarini shakllantirish va tarqatish shakli. Elektron uslubiy qo’llanmada pedagogik tajriba mashg’ulotlarning raqamlashtirilgan video-lavhalari, elektron yoki unga o’girilgan shaklda yaratilgan o’quvchilar ishlarini darslar bo’yicha rejalashtirilgan shaklida ko’rsatiladi. Elektron uslubiy qo’llanma qog’ozli komponentni o’z ichiga olishi mumkin.

Elektron lug’at -an’anaviy «qog’ozli» lug’atga mos keluvchi elektron axborot manbai. Kompyuter versiyada so’z yoki so’zlar guruhiga maxsus ajratilgan ko’rsatma bilan istalgan dasturdan chaqarilishi mumkin. An’anaviy lug’atlardan farqli ravishda eletron lug’at matn va grafikaviy tasvirlar bilan bir qatorda video va animatsion lavhalar, tovush, musiqa va boshqalar bilan birga media-ob’ektlarning butun spektrlarini o’z ichiga olishi mumkin.

Elektron nazoratdan o’tkazish (testlashtirish) – elektron o’quv nashrining komponenti bo’lib, an’anaviy kompyutersiz testlashtirishning analogidir. Elektron testlashtirish holatida kompyuter test va uning natijalarini ko’rsatib beradi, bu bilan bog’liq bo’lgan algoritmlarni joriy qiladi. (Masalan, bajarilgan yoki o’tkazib yuborilgan topshiriqlarga qaytish imkoniyatining borligi yoki yo’qligi, bitta testga vaqtning chegaralanganligi va hokazo).

Elektron o’quv qo’llanmasi-darslikni qisman yoki to’liq almashtira oladigan yoki to’ldiradigan rasmiy tasdiqlangan elektron o’kuv nashri

Elektron testlar -saqlangan, ishlov berilgan va testlashtiruvchiga kompyuter yoki telekommunikatsion texnikasi yordamida taqdim etiladigan testlar. Testlashtiruvchi «qog’oz» blankalarni to’ldirib, so’ngra unga kompyuterda ishlov bersa, bular kompyuterli test bo’lib hisoblanmaydi.

Elektron tashuvchi -raqamlashtirilgan axborotni saqlash vositasi. Eng ko’p tarqalganlari magnitli (magnit tasma, magnitli disk va boshqalar) va optik (CD-ROM, DVD, CD-R, CD-I) elektron tashuvchilardir.

Pedagogik sahna -pedagogik maqsadlarga erishish uchun yo’naltirilgan, metodik jihatdan pedagogik uslublarning ketma-ketligining o’rnatilishi.

Pedagogik test -ma’lum shakl va mazmundagi topshiriqlarning murakkablik darajasi bo’yicha tabaqalashtirilgan tizim bo’lib, ta’lim oluvchining aniq soha bo’yicha bilim, ko’nikma va mahorat darajasi va tuzilmasini samarali baholash imkonini beradi.

Elektron amaliyot -tajribada yaratilgan, ta’lim sohasining ma’lum mavzusini qamrab oladigan, saqlanadigan, ishlov beriladigan va ta’lim oluvchilarga elektron ko’rinishida namoyish qilinadigan modellar tizimi yoki real ob’ektdan uzoqda joylashgan ta’lim oluvchilar tomonidan individual tuzilgan, ta’lim berish sharoitlari bo’yicha uzoqlashtirilgan kompyuter dasturining elektron vositalari yordamida o’tkaziladigan real eksperimental ishlar.

Elektron muharrir -yaratilgan, o’zgartirilgan, birlashtirish, ajratish, uzoqlashtirish, saqlash, vizuallashtirish va boshqa vertual olam ob’ektlariga ishlov berish turlarini amalga oshirish imkonini beruvchi elektron muhit. Matn, grafik, video, animatsion va fototasvir, tovush, musiqa, gipermedia va hokazo muharrirlari keng tarqalgan.

Tarmoqli vositalar -o’quv jarayonining telekommunikatsion komponentlarini qo’llab quvvatlash uchun, shuningdek elektron o’quv nashrlarni yaratishda telekommunikatsion texnologiyalardan foydalanish imkoniyatini ta’minlash uchun qo’llaniladi. Tarmoqli vositalar tarkibiga telekommunikatsiyaning standart vositalari kiradi va ularning yordami bilan joylashish o’rnini ko’rsatish yo’li bilan o’quv materiali sifatida lokal va global kompyuter tarmoqlarining axborot resurslari jalb qilinishi mumkin.

Bilimlar, ko’nikmalar va mahoratlarni pedagogik testli nazorat qilish tizimi – test nazoratida harakatga keltirilgan pedagogik, uslubiy, texnikaviy, tashkiliy resurlar birligi.

Gipermatnning ma’lumotli (axborotli) maqolasi –maqola mavzusi, matnning o’zi va tegishli axborot maqolalariga giper jo’natish ro’yxati belgilangan sarlavhadan tuzilgan gipermavzuli hujjatning komponenti.

Elektron nashr sahnasi -mazmunida alohida tuzilish komponentlari aniq bo’lgan mazmuniy, mantiqiy jixatdan foydalanuvchi bilan elektron nashr o’zaro harakatining dasturiy rejasi.

Atama – berilgan fan sohasiga moslashtirilgan va yirik ilmiy aniqlovchiga ega bo’lgan maxsus tushunchani aks ettiradigan so’z yoki so’z birikmasi.

Testlashtirish- statik asoslangan shkala va me’yorga tayanadigan, miqdoriy baho bilan yakunlanadigan testlar asosida o’lchash yoki shakllantirilgan baholash.

Test topshirig’i -testning minimal tashkil etuvchi birligi bo’lib, topshiriq turiga bog’liq ravishda tanlash uchun javoblar to’plamiga ega bo’lishi yoki bo’lmasligi mumkin.

Masofadan o’qitish -o’quv yurtidan uzoq masofadagi jismoniy shaxsga o’qituvchilarning doimiy maslahat olish bilan ta’lim olish imkoniyatini ta’minlaydigan zamonaviy pedagogik, kompyuterli va telekommunikatsion texnologiyalar, uslublar va vositalar majmuasi.

Yagona axborotli ta’lim fazasi -ta’lim oluvchilar, o’qituvchilar va ta’lim muassasalari boshqaruvi va jamiyatni axborotli ta’minlashning yagona texnologik vositalari bilan ta’minlaydigan kompyuterli texnikadan foydalanishga asoslangan dasturli telekommunikatsion muhit. Ushbu muhit ta’lim jarayoni va ta’lim muassasasini boshqarishni axborot bilan qo’llab-quvvatlashga, ta’lim jarayonining borishi va natijalari, shuningdek ta’limdan tashqari tadbirlarni axborotlashtirishga mo’ljallangan.

Gipermatnning axborotli maqolasi sarlavhasi- gipermatnning axborotli maqolasi, maqolada yozilgan axborot ob’ektining nomlanishi berilgan sarlavha bilan ta’minlanadi.

Elektron topshiriqlar -o’qituvchiga ta’lim oluvchilarning individul imkoniyatlarini hisobga olgan holda mustaqil va nazorat ishlari uchun tartibga keltiradigan topshiriqlar majmuini o’zida aks ettiruvchi axborot manbasining muhim ko’rinishidir. Yaratilgan topshiriqlar ta’lim oluvchilarga an’anaviy «qog’oz» li va elektron variantlarida tavsiya etilishi mumkin.

Illyustratsiya -matnni tushunishga yordam beruvchi, o’rganilayotgan ob’ekt, jarayonni tasvirlab beruvchi rasmlar, sxemalar, diagrammalar, fotografiklar va boshqa grafik tasvirlar.

Elektron vosita -ta’lim jarayoni qatnashchilariga ishlab chiqish, o’zgartirish, bog’lash, uzatish, uzoqlashtirish, saqlash va axborot agentlari ustida boshqa faol harakatlarni amalga oshirish imkonini beruvchi vosita.

Ta’limni axborotlashtirish -o’qitish va tarbiyalashning psixologik-pedagogik maqsadlarini joriy qilishga mo’ljallangan zamonaviy axborot texnologiyalarni ishlab chiqish va foydalanishning nazariyasi va amaliyoti bilan ta’lim sohasini ta’minlash jarayoni.

Axborotli ta’lim muhiti -o’quv faoliyatini joriy qilish uchun qo’llaniladigan kompyuter vositalari va ularni harakatlanish usullari birikmasi.

Axborot tizimi -axborotni uzatish va qabul qilish tizimi bo’lib, axborot manbai, uzatish, aloqa kanali va axborotni qabul qiluvchilardan iborat.

Axborotli va kommunikatsion texnologiyalar -axborotga ishlov beruvchi turli xildagi qurilmalar, mexanizmlar, usullar, algoritmlarni tasvirlovchi umumlashtirilgan tushuncha. Axborotli va telekommunikatsion texnologiyalarning muhim zamonaviy qurilmalari bo’lib, mos ravishdagi ta’limot bilan ta’minlangan kompyuter va o’zida joylashtirilgan axborotlar bilan birga telekommunikatsion vositalar hisoblanadi.

Axborotli ob’ekt -turli xildagi ob’ektlarni, ya’ni tovush, tasvir, matn, son va majmuaviy tuzilgan elementlar, jadval, gipermatn, gipermediani tasvirlovchi umumlashtiruvchi tushuncha bo’lib, ular bevosita yoki algoritmli ko’rinishlarda tasvirlanishi mumkin.

Axborot –inson tomonidan og’zaki (nutq shaklida), yozma (matn, jadval, rasm, chizma, shartli belgilar ko’rinishida) yoki boshqa usulda (masalan, tovushli yoki yorug’lik signallari, elektrik yoki asabli impulslar yordamida) uzatiladigan ma’lumotlar birikmasi. XX asr o’rtasidan boshlab –insonlar, inson va avtomatika o’rtasida ma’lumot almashish, hayvonot va o’simlik olamida signal bilan almashishni o’z ichiga oladigan umumilmiy tushuncha.

Mezon -muhokama uchun mo’ljallangan vosita bo’lib, uning asosida biror ob’ekt, maxsulot yoki jarayonni baholash, aniqlash yoki sinflashni amalga oshirilishi mumkin.

Mantiqiy urg’u -foydalanuvchi diqqatini kompyuter ekranidagi ma’lumot ob’ektiga qaratish uchun yo’naltirilgan psixologik apparatli usul.

Model -kompyuter texnikasi vositalari yordamida matematik uslublar asosida ifodalangan, vizuallashtirish mumkin bo’lgan loyihaviy ko’rinish.

Modellashtirish -ob’ektlarining kompyuterli modellarida izlanishlar olib borish, real mavjud bo’lgan narsalar, mavjudot va loyihalanayotgan ob’ektlar kompyuterli modellarini qurish va o’rganish.

Multimediali vositalar -turli tipdagi axborotlarni: matn, rasm, sxema, jadval, diagramma va boshqalarni yaratish, saqlash, ishlov berish va raqamlashtirilgan ko’rinishida amalga oshirishning kompyuterli vositasi.

Intellektual yadro -matematik amallarni sonli (raqamli) va simvolli ko’rinishda amalga oshiruvchi maxsus dasturlar majmuasi.

Ochiq ta’lim –masofali o’qitish texnologiyasi va uslubini qo’llaydigan, ta’lim oluvchi uchun qulay ritmda ta’lim berishni ta’minlaydigan, istalgan xohlovchi uchun boshlang’ich bilim darajasini tahlil qilmasdan erishish mumkin bo’lgan o’qitish tizimi.

Ochiq test tizimlari -o’qituvchi, uslubchi, darslik muallifi uchun yangi test yaratish yoki mavjud testni o’zgartirish imkoniyatini beruvchi tizimlar.

Elektron darsliklarning o’ziga xos xususiyatlari va afzalliklari

O’quv jarayonida mustaqil ta’lim mashg’ulotlarini samarali tashkil qilishda turli axborot ta’lim resurslarni yaratishga alohida ahamiyat berish talab etiladi. CHunki, mustaqil ta’lim asosan ta’lim oluvchining mustaqil o’rganishiga asoslangan o’quv faoliyati hisoblanadi. Hozirgi davrda mustaqil ta’lim uchun axborot ta’lim resurslari yaratishda zamonaviy axborot texnologiyalarning o’rni beqiyosdir.

Mustaqil ta’lim olishda zamonaviy axborot texnologiyalari ya’ni kompyuterning dasturiy vositalari asosida yaratilgan o’quv-uslubiy materiallar shu jumladan, elektron darsliklardan foydalanishdan asosiy maqsad zamonaviy axborot – ta’lim uslubini shakllantirish, zamonaviy axborot-pedagogik, axborot va kompyuter texnologiyalarini qo’llash orqali ta’lim jarayonining samaradorligi, sifati va unimdorligini oshirish, uzluksiz ta’lim tizimida zamonaviy o’quv manbalari elektron o’quv darsliklarini keng qo’llash, ularning ma’lum ma’noda kutubxonalarini tashkil etish, ta’limning masofadan o’qitish usullarini amalda joriy etish va umumjahon elektron o’quv tizimiga kirishdan iborat.

Uzluksiz ta’lim tizimi uchun o’quv adabiyotlarining yangi avlodini yaratish kontseptsiyasida elektron darslikka quyidagicha ta’rif berilgan: “Elektron darslik – kompyuter va axborot-kommunikatsiya texnologiyalariga asoslangan o’quv uslubini qo’llashga, mustaqil ta’lim olishga hamda fanga oid o’quv materiallar, ilmiy ma’lumotlarning har tomonlama samarador o’zlashtirilishiga mo’ljallangan elektron o’quv adabiyoti hisoblanadi”. Demak, elektron darslik yaratishning asosiy maqsadi mustaqil ta’lim olishga qaratilar ekan.

Elektron o’quv adabiyotlarining amaliyotda qo’llanilishi e’tiborga olinganda elektron darsliklar quyidagi xususiyatlarga ega bo’lishi kuzatilmoqda:

– o’rganilayotgan materialni an’anaviy o’quv adabiyotlariga nisbatan induktiv yondashish, eshitish va emotsional xotiralarga ta’sir qilish yo’llari bilan yetkazish orqali tushunishni yengillashtiradi;

– ta’lim oluvchilarning ehtiyojiga, tayyorgarlik darajasiga, intellektual imkoniyatlariga moslashtiriladi;

– o’quv predmetining mohiyatiga diqqatni jalb etgan holda ko’p sondagi ma’lumotlarni va topshiriqlarni qarab chiqish va ko’proq amaliy masalalar yechishga imkon yaratgan holda murakkab hisoblashlar va almashtirishlardan xalos etadi;

– o’rganishning barcha bosqichlarida o’zini-o’zi tekshirib ko’rish uchun keng imkoniyatlarni yaratadi;

– ishni chiroyli, aniq rasmiylashtirishlarga va uni o’qituvchiga fayl yoki qog’ozga chop etgan holda topshirishiga imkon beradi;

– tajribali o’qituvchi vazifasini cheklanmagan tushuntirishlarni, sanoqsiz takrorlashlarni, eslatishlarni taqdim etgan holda bajaradi.

Hozirgi kunda elektron darsliklar yartishning 4 bosqichli kategoriyasi mavjud:

1 – bosqich elektron darsliklar bu gipermatn shaklida bo’lib, bunda o’quv materiallar bir-biri bilan gipermurojaatlar orqali bog’lanadi. Unda ikki o’lchovli ko’rsatish qurollaridan, masalan suratlar, jadvallardan foydalanish mumkin.

2 – bosqichli elektron darsliklar o’zida qisman gipermatn va ikki o’lchovli animatsiyani jamlashtiradi. Bu turdagi elektron darsliklarni ko’pincha virtual stendlar deb atash mumkin.

3 – bosqichli elektron darsliklar o’zida bir vaqtda ham animatsiya, ham gipermatnni jamlashtirib, bu turdagi elektron darsliklar ovozlashtiriladi. Ulardan multimedia vositalari orqali foydalanganligi uchun multimediyali elektron darslik deb atash mumkin.

4 – bosqich elektron darsliklar zamonaviy tarmoq texnologiyalari asosida yaratilib, masofaviy o’qitish mezonlariga mos bo’lishi shart.

Foydalanilgan adabiyotlar

1. YUldоshеv У., Bоqiеv R., Zоkirоvа F. Informatika o’qitish metodikasi. O’rtа mахsуs, kаsb-hunаr tа’limi muаssаsаlаri uchun qo’llаnmа. – T.: Tаlqin, 2005.

2. О.Хоshimоv.Kоmpyutеrli vа rаkаmli tехnоlоgiyalаri . T-2009 “YAngi аsr аvlоdi”

ELEKTROTEXNIKANING NAZARIY ASOSLARI

1 O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI SF AMIROV, MS YoQUBOV, NG JABBOROV ELEKTROTEXNIKANING NAZARIY ASOSLARI (Uchinchi kitob) O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi huzuridagi Ilmiy-uslubiy birlashmalar faoliyatini muvofiqlashtiruvchi Kengash 55, 553, 554, 555, 556, 557, 558, 55, 55, 558, 563 bakalavr ta’lim yo’nalishlari talabalari uchun o’quv qo’llanma sifatida tavsiya etgan TOShKENT-7

2 O’quv qo’llanmaning ushbu uchinchi kitobida nochiziq zanjirlar, parametrlari taqsimlangan zanjirlar va elektromagnit maydonni hisoblash usullari haqida tegishli bakalavriat yo’nalishlarida ta’lim olayotgan talabalar uchun yetarli ma’lumotlar keltirilgan bo’lib, unda har bir bobga tegishli masalalar, mustaqil tayyorlanishga doir referat mavzulari va o’z-o’zini sinash savollari bilan to’ldirilgan O’quv qo’llanma energetika, elektrotexnika, avtomatika, radiotexnika va elektr aloqa sohalariga oid ta’lim yo’nalishlari talabalari uchun mo’ljallangan bo’lib, undan ishlab chiqarish sohalarining mutaxassislari, muhandislar, magistrantlar va ilmiy-texnik xodimlar ham foydalanishlari mumkin Taqrizchilar: Toshkent davlat texnika universiteti “Elektrotexnikaning nazariy asoslari” kafedrasi (kaf mudiri, tfd, prof YR Rashidov, tfn, dots QG Obidov), Toshkent davlat aviatsiya instituti “Uchish apparatlari va aeroportlarning elektr jihozlari” kafedrasi mudiri, tfd, prof MI Ibodullayev, Toshkent temir yo’l muhandislari instituti “Elektr aloqa va radio” kafedrasi mudiri, tfd, prof AA Xoliqov So’z boshi

3 “Elektrotexnikaning nazariy asoslari” fani elektrotexnika, elektroenergetika, radioelektronika, elektr aloqa va avtomatika sohalariga oid ta’lim yo’nalishlari va magistratura mutaxassisliklari talabalari uchun umummuhandislik fanlardan hisoblanadi “Elektrotexnikaning nazariy asoslari” fanining asosiy masalasi turli elektrotexnik qurilmalarda sodir bo’ladigan elektromagnit hodisalar va jarayonlarni sifat va miqdor tomonidan o’rganishdir Oliy ta’limning fan dasturi asosida yozilgan ushbu o’quv qo’llanmada talabalarda elektrotexnikaning nazariy asoslari bo’yicha zarur va yetarli bo’lgan tayanch tushunchalar, elektr va magnit zanjirlardagi fizik qonunlar va hodisalarning o’ziga xos xususiyatlari har tomonlama bayon etilgan Kitobdagi barcha materiallar hozirgi zamon elektro- energetikasi va elektrotexnikasiga asoslangan bo’lib, ularning texnik yechimlari xalq xo’jaligida tobora keng qo’llanilayotgan asboblar, mashinalar va uskunalarni avtomatlashtirish va ular asosida avtomatlashgan texnologik majmualar elektr, magnit va elektron zanjirlarining xossa va xususiyatlarini o’rganishga bag’ishlangan Ayrim boblarga tegishli materiallarda ideallashgan tasavvurdan real elektr va magnit zanjirlarga o’tilgan So’nggi yillarda elektrotexnikadagi tayanch tushunchalar va ta’riflarga, elektr sxemalardagi shartli grafik belgilashlarga, Davlat standartlari seriyasi chiqarildi, oliy o’quv yurtlari fan dasturlariga jiddiy o’zgartirishlar kiritildi Oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlarida elektrotexnik fanlarni o’qitish jarayoniga yangi pedagogik texnologiyalar joriy etilmoqda Ushbu o’quv qo’llanmada bularning barchasini hisobga olishga harakat qilindi Bu borada o’quv qo’llanma mazmuni elektrotexnika, energetika va avtomatika sohalariga oid ta’lim yo’nalishlarining O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan tasdiqlangan Davlat ta’lim standartlarida “Elektrotexnikaning nazariy asoslari” faniga qo’yilgan talablar moslashtirildi Qo’llanmada keltirilgan referativ mavzular va o’z-o’zini sinash savollari talabalarning mustaqil ta’lim olishi va fikrlash qobiliyatini o’stirishga xizmat qiladi Keltirgan masalalar nazariy ma’lumotlarni mustahkamlashga hamda ularga amaliy va mantiqiy yondashishga va texnik idrokning o’sishiga yordam beradi Hozirgi vaqtda inson faoliyati doirasiga kirgan har bir soha va yo’nalishda elektrotexnika va elektronika qurilmalari mavjud Shu sababdan elektrotexnika asoslarini bilish, uni tushunish va amalda qo’llay bilish nafaqat elektrotexnik xodimlar, balki turli soha mutaxassislari va xodimlari uchun ham ertangi kunning ravnaqini ta’minlashda katta ahamiyat kasb etadi Mualliflar o’quv qo’llanmaning dastlabki nusxasini o’qib chiqib, uning sifatini yaxshilash uchun o’z fikr-mulohazalarini bildirgan Toshkent davlat texnika universiteti “Elektrotexnikaning nazariy asoslari” kafedrasi mudiri, tfd, professor YR Rashidovga, shu kafedra dotsenti QG Obidovga, Toshkent davlat aviatsiya instituti “Uchish apparatlari va aeroportlarning elektr jihozlari” 3

4 kafedrasi mudiri, tfd, prof MI Ibodullayevga hamda Toshkent temir yo’l muhandislari instituti “Elektr aloqa va radio” kafedrasi mudiri, tfd, professor AA Xoliqovga, qo’l yozma materialni kompyuterda terishda yaqindan yordam bergan aspirant XA Sattarovga samimiy minnatdorchilik bildiradilar O’quv qo’llanma o’quv rejada belgilangan soatlar va fan dasturi doirasida yozilganligi bois ko’p mavzular hajmi chegaralangan va elektrotexnikaning nazariy asoslari fanidan davlat tilida, lotin alifbosida yozilgan dastlabki asarlardan bo’lganligi sababli kamchiliklardan holi emas Tegishli sohalarning mutaxassislari, talabalar va umuman o’quvchilar fikr-mulohazalari asosida qo’llanmaning keyingi nashrlari mukammalroq bo’ladi degan umiddamiz Ushbu kitob O’zbekistonda elektrotexnika va avtomatika sohalariga oid yo’nalishlar bo’yicha ilmiy maktablar yaratgan va ko’pgina olimlarni tarbiyalab voyaga yetkazgan hamda mualliflarni ushbu kitobni yozishga undagan texnika fanlari doktorlari, professorlar Zaripov Madiyor Faxritdinovich va Karimov Anvar Saidabdullayevichlarning yorqin xotiralariga bag’ishlanadi Mundarija So’z boshi 3 Oltinchi bob Nochiziq elektr zanjirlari 6 Umumiy ma’lumotlar 8 6 O’zgarmas tok nochiziq elektr zanjirlarini hisoblash 6 Nochiziq elektr zanjirlarni grafik usulda hisoblash 6 Nochiziq elektr zanjirlarini analitik usulda hisoblash 63 Nochiziq elektr zanjirlarini linearizatsiyalash usuli yordamida hisoblash 4

5 64 Nochiziq elektr zanjirlarini iteratsiya usuli yordamida hisoblash 4 63 Doimiy magnit oqimli magnit zanjirlari7 63 Umumiy ma lumotlar7 63 Magnit zanjirlarining asosiy qonunlari8 633 Elektr va magnit zanjirlaridagi o xshashliklar3 634 Shoxobchalangan magnit zanjirlarini hisoblash 3 64 O’zgaruvchan tok nochiziq elektr zanjirlari Umumiy ta lumotlar Nochiziq xarakteristikalarni approksimatsiyalash Ekvivalent linearizatsiya usuli O’zgaruvchan tok zanjirlarida nochiziq sig’im O’zgaruvchan tokni nochiziq elementlar yordamida to’g’rilash 4 65 Ferromagnit elementli o’zgaruvchan tok elektr zanjirlari Umumiy ma’lumotlar Gisterezisni tok egri chizig’i shakliga ta’siri Ferromagnit o’zakli induktiv g’altak almashlash sxemasi va vektor diagrammasi 5 66 Ferromagnit o’zakli transformator Ferrorezonans hodisasi 6 67 Umumiy ma’lumotlar 6 67 Kuchlanishlar ferrorezonansi Toklar ferrorezonansi Ferrorezonansli kuchlanish stabilizatori 65 Mustaqil tayyorlanishga doir referat mavzulari 66 O’z-o’zini sinash savollari 66 Ettinchi bob Tarqoq parametrli elektr zanjirlar 7 Umumiy ma’lumotlar 68 7 Bir jinsli liniyaning differensial tenglamalari Bir jinsli liniyaning kompleks shakldagi tenglamalari 7 74 Bir jinsli liniyaning giperbolik shakldagi tenglamalari 7 75 Bir jinsli liniyaning kuchlanish va tokning oniy qiymatlardagi tenglamalari Bir jinsli liniyaning ikkilamchi parametrlari Bir jinsli liniyani to’rtqutblik ko’rinishda tasvirlash 8 78 Bir jinsli liniyaning xossalari 8 78 Signalni buzmaydigan liniya 8 78 Isrofsiz liniya Turg’un to’lqinlar Elektr filtrlar 89 5

6 79 Umumiy ma’lumotlar Elektr fil trlar nazariyasi elementlari 9 Mustaqil tayyorlanishga doir referat mavzulari 9 O’z-o’zini sinash savollari 9 Sakkizinchi bob Elektromagnit maydon 8 Elektromagnit maydon to’g’risida umumiy ma’lumotlar va uning o’ziga xos xususiyatlari hamda amaliy ahamiyati 9 8 Elektrostatik maydon 93 8 Elektrostatik maydonni tavsiflovchi asosiy kattalik va munosabatlar 93 8 Elektr maydonidagi materiallarning xarakteristikalari Elektr maydoni kuchlanganligi vektorining oqimi Gauss teoremasi 84 Gauss teoremasini sig’im va elektr maydonini hisoblashda qo’llanishi 3 85 Elektrostatik maydon energiyasi 6 86 Elektrostatik maydonda mexanik kuchlar 8 87 Ikkita dielektrik chegarasidagi elektr maydoni 88 Elektrostatik maydonni hisoblash usullari 83 O’zgarmas tokning elektr maydoni 3 83 O’tkazuvchanlik toki va uning zichligi 3 83 Om, Kirxgof va Joul -Lens qonunlarining differensial shakli O’tkazuvchi muhitdagi elektr maydoni uchun Laplas tenglamasi Tokni bir o’tkazuvchi muhitdan boshqa o’tkazuvchi muhitga o’tishi O’tkazuvchi muhit elektr maydoni va elektrostatik maydon o’rtasidagi o’xshashliklar O’tkazuvchi muhitdagi elektr maydonini hisoblashga doir masalalar 8 84 O’zgarmas tokning magnit maydoni 84 Magnit maydonini tavsiflovchi asosiy kattalik va munosabatlar 84 To’la tok qonuni va uni magnit maydonini hisoblashda qo’llanishi Bio-Savar-Laplas qonuni va undan foydalanish Ikki muhit chegarasidagi magnit maydoni Magnit maydon energiyasi Magnit maydonidagi mexanik kuchlar 3 85 Elektromagnit maydon To’la elektr tok va uning zichligi 34 6

7 85 O’tkazuvchanlik toki zichligining divergensiyasi va to’la tokning uzluksizligi Maksvell tenglamalari Umov-Poynting teoremasi Dielektrik muhitda o’zgaruvchan elektromagnit maydon O’tkazuvchi muhitda o’zgaruvchan elektromagnit maydon 49 Mustaqil tayyorlanishga doir referat mavzulari 5 O’z-o’zini sinash savollari 5 Foydalanilgan adabiyotlar 53 Oltinchi bob Nochiziq elektr zanjirlari 6 Umumiy ma’lumotlar Chiziqli elektr zanjirlarini tahlil qilishda shu paytgacha ular elementlarining parametrlari – rezistor qarshiligi R, g’altak induktivligi L, kondensator sig’imi C o’zgarmas bo’lib, zanjirdagi tok va kuchlanishlarga bog’liq emas, ya’ni ular chiziqli VAX ga ega deb hisoblandi Lekin bu holat zanjirdagi haqiqiy jarayonni ideallashtirishdir Ko’pchilik hollarda elektr zanjirlardagi elementlar VAXsi 7

8 nochiziq bo’lib, ularning parametrlari tok va kuchlanishlarning qiymatlari va yo’nalishlariga bog’liq bo’ladi Bunday elementlar, kitobning birinchi bobida qayd etib o’tganimizdek, nochiziq elementlar, tarkibida hech bo’lmaganda bitta nochiziq elementi bo’lgan zanjirlar esa nochiziq zanjirlar deb ataladi Nochiziq zanjirlar energetika, avtomatika, radiotexnika, elektronika, elektr aloqa va boshqa sohalarda keng qo’llaniladi Bunday zanjirlardagi jarayonlarni tahlil qilish chiziqli zanjirlardagi jarayonlarni tahlilidan ancha murakkabdir Chunki, nochiziq zanjirlar o’zgaruvchan koeffitsiyentli tenglamalar bilan ifodalanadi Qarshilik, induktivlik va sig’im tegishli elementdagi elektr va magnit maydonlarining element yasalgan material bilan o’zaro ta’sirini miqdor jihatdan tavsiflaydi Masalan, l E uzunlikdagi va S E kesimli to’g’ri chiziqli o’tkazgichning le qarshiligi R, S kesimli va l uzunlikli toroidal magnit o’tkazgichga SE o’ralgan va o’ramlar soni w ga teng bo’lgan g’altakning induktivligi w S L, yupqa plastinalarining yuzasi S, ular orasidagi masofa l d bo’lgan S kondensator sig’imi C formulalar bilan aniqlanadi d Ko’pchilik elektrotexnika materiallarida f ( ), f ( H) va f (E) bog’lanishlar nochiziq funksiya ko’rinishida bo’ladi va shuning uchun ham bu materiallar asosida yasalgan rezistorlar, induktiv g’altaklar va kondensatorlar nochiziqlik xossalariga ega bo’ladi Nochiziq elementlar nochiziq rezistor, nochiziq induktiv g’altak va nochiziq kondensatorlarga bo’linadi Odatda nochiziq elementlar ikkita katta guruhga ajratiladi: boshqarilmaydigan (nochiziq ikkiqutbliklar) va boshqariladigan (nochiziq ikki-, uch-, to’rt- yoki ko’pqutbliklar) Birinchi guruh nochiziq elementlarga rezistor, diod, cho’g’lanma lampa, termoqarshilik, elektr yoyi, ferromagnit o’zakli induktiv g’altak, baretter, gazotron, stabilitron va boshqalar kiradi Ikkinchi guruh nochiziq elementlarga bir nechta kirish qismalari bo’lgan va ulardan kamida bittasi boshqarish maqsadida foydalaniladigan elementlar kiradi Bularga tranzistor, tiristor, radiolampa va boshqalar misol bo’la oladi Nochiziq elementlar xossalarini ularning VAXlari yordamida tahlil etish qulay hisoblanadi VAX bir qiymatli va ko’p qiymatli bo’lishi mumkin Bir qiymatli VAXlarda argument (masalan, tok) ning har bir qiymatiga funksiya (masalan, kuchlanish) ning faqat bitta qiymati mos keladi Ko’p qiymatli VAXlarda esa argumentning bir qiymatiga funksiyaning bir nechta qiymatlari mos keladi Masalan, gisterezis sirtmog’i ko’p qiymatli VAX lar guruhiga kiradi 8

9 Nochiziq elementlar VAXsining ko’rinishiga ko’ra simmetrik va nosimmetrik VAXli elementlarga bo’linadi Simmetrik VAXli nochiziq elementlarda xarakteristika elementdagi tok va kuchlanishning ishorasiga bog’liq bo’lmaydi (6-rasmdagi -egri chiziq) Bunday elementlarga cho’g’lanma lampa, termorezistor, ferromagnit o’zakli g’altak va boshqalar kiradi Nosimmetrik VAXli nochiziq elementlarda xarakteristikaning ko’rinishi undan o’tayotgan tokning yo’nalishiga va qismalardagi kuchlanish ishoralariga bog’liq bo’ladi (6-rasmdagi -egri chiziq) Bunday elementlarga diod, stabilitron, dinistor va boshqalar kiradi Agar nochiziq element VAXsining ma’lum qismida di / du yoki du / di bo’lsa, u holda bunday element nobarqaror VAXli element deb ataladi Ularning VAXsi N yoki S harfini eslatadi Masalan, tunnel diod VAXsining ning shakli N harfiga o’xshash bo’lganligi uchun u N turdagi nochiziq qarshilik deb ataladi Amaliyotda ko’p qo’llaniladigan 6-rasm nochiziq rezistorlar quyida keltirilgan: Varikap – p-n o’tishga asoslangan sig’imli yarim o’tkazgich element Varikond – segnetoelektrik kondensator bo’lib, sig’im elementi sifatida foydalaniladi Varistor – tirit yoki vilit korborund qarshilik kukunsimon kvars zarrachalardan, koks va grafitdan disk yoki trubka shaklida yasaladi Nochiziqlik xususiyati kristallarni yarim o’tkazgichli qobig’ bilan qoplash natijasida paydo bo’ladi Kuchlanish o’zgarishiga ta’sir etuvchi birlamchi o’zgartkich sifatida qo’llaniladi 9

10 6-rasm Stabilitron – p-n o’tish qalinligi kichik bo’lgan yarim o’tkazgichli diod (6- rasm, a) Kuchlanishni me’yorlash (stabillash)da qo’llaniladi Termorezistor (termistor) – metall (karbid, sul fid, marganes va nikel) oksidlaridan tayyorlanadigan va qarshiligi harorat ta’sirida o’zgaradigan rezistor (6 – rasm, b) Yarim o’tkazgichli diod – germaniy yoki kremniy asosida tayyorlangan p-n o’tishli yarim o’tkazgich element (6 – rasm, v) To’g’rilagich va invertor sxemalarida, hisoblash texnikasida va boshqa qurilmalarda keng qo’llaniladi Tunnel diod – tarkibida katta miqdorda aralashma bo’lgan va o’tish qalinligi nihoyatda yupqa bo’lgan yarim o’tkazgichli kristall (6-rasm, g) Differensial qarshiligi manfiy bo’lgan rele effektli element sifatida qo’llaniladi Tranzistor – tokni bir tomonga o’tkazuvchi ikkita elektron teshik (p-n(n-p)) o’tishli va uchta qutbli yarim o’tkazgich element (6 – rasm, d) Kuchaytirgich, elektron kalit va boshqa sxemalarda keng qo’llaniladi Dinistor – to’rt qatlamli elektron – teshik (p-n- p-n) o’tishli kremniyli yarim o’tkazgichli ventil (6 – rasm, e) Diskret avtomatika va impuls texnikasida keng foydalaniladi

11 Tiristor – uchta elektron – teshik o’tishga ega bo’lgan boshqariluvchi uch qutbli yarim o’tkazgichli ventil (6 – rasm, j) U invertorlar va elektr yuritmalarda qo’llaniladi Nochiziq rezistorlar VAXdan tashqari statik va dinamik qarshiliklari bilan tavsiflanadi Nochiziq rezistorni 63-rasmda keltirilgan VAXsini ko’rib chiqaylik Elementning ish rejimi VAXning A nuqtasiga to’g’ri kelsin, deylik Nochiziq rezistordagi kuchlanishni undan o’tayotgan tokka nisbati statik qarshilik deb ataladi: U Rst mrtg, I bu yerda m R – qarshilik masshtabi 63 – rasmdan ko’rinib turibdiki, statik qarshilik A nuqtani koordinata boshi bilan tutashtiruvchi to’g’ri chiziq va tok o’qi 63 – rasm orasidagi burchak tangensiga to’g’ri proporsional Nochiziq rezistordagi kuchlanish orttirmasini undan o’tayotgan tok orttirmasiga nisbatining tok orttirmasi nolga intilgandagi limiti dinamik qarshilik deb ataladi, ya’ni: R d lim U I du di m R tg I Dinamik qarshilik R d VAX A nuqtasiga o’tkazilgan urinmaning tok o’qi bilan hosil qilgan burchagining tangensiga to’g’ri proporsional U nochiziq elementning kuchlanish yoki tok kichik o’zgarishidagi holatini tavsiflaydi Shuni ta’kidlash joizki, chiziqli VAXli elementda Rst R d 6 O’zgarmas tok nochiziq elektr zanjirlarini hisoblash Nochiziq zanjirlarni hisoblash usullarini quyidagi uch guruhga ajratish mumkin: Grafik usul Bu usul zanjirdagi nochiziq va chiziqli elementlar VAXlari grafik ko’rinishda berilganda qo’llaniladi hamda Kirxgof tenglamalari sistemasi grafik usulda yechiladi Analitik usul Bu usul zanjirdagi nochiziq elementlar VAXlarini analitik funksiyalar bilan approksimatsiyalash imkoniyati bo’lganda qo’llaniladi 3 Grafo-analitik usul Bu usul zanjirning chiziqli qismi analitik ifodalanganda va nochiziq elementlar VAXlari grafik ko’rinishda berilgan hollarda qo’llaniladi

12 Zanjirdagi nochiziq elementning VAXsi qanday (grafik yoki analitik) ko’rinishda berilishiga qarab zanjirni hisoblashda yuqoridagi usullardan biri tanlanadi 6 Nochiziq elektr zanjirlarni grafik usulda hisoblash Shoxobchalanmagan va elementlarining VAXlari grafik usulda berilgan nochiziq zanjirlarni grafik usulda hisoblash qulay hisoblanadi Bunday zanjirlarni hisoblash-zanjirning tegishli qismidagi tok va kuchlanishlarni VAXlar yordamida topish demakdir Bunda nochiziq elementlarning VAXlari ularning o’zaro ulanish usuliga qarab tok yoki kuchlanish o’qi bo’ylab qo’shiladi Nochiziq elementlarning ketma-ket ulanishi 64-rasm, a da ikkita nochiziq element NE va NE larning ketma-ket ulangan sxemasi, ularning VAXlari esa 64 – rasm, b da keltirilgan Sxemadan ko’rinib turibdiki, ikkala NEdan bir xil tok o’tadi, kuchlanishlar esa, umumiy holda, har xil qiymatga ega Shuning uchun ham zanjirning umumiy VAXsini topishda NE va NElar VAXlarini Kirxgofning -qonuni asosida kuchlanish o’qi bo’ylab qo’shamiz Buning uchun kuchlanish o’qiga parallel bo’lgan to’g’ri 64-rasm chiziqlar o’tkazamiz va tokning qiymatiga mos keladigan kuchlanishlar qiymatlarini qo’shamiz Natijada zanjirning umumiy VAX sini hosil qilamiz (64-rasm, b) Manba kuchlanishining ma’lum (U) qiymatiga to’g’ri keladigan zanjirdagi tok (I) va NE va NE lardagi kuchlanish tushuvlari ( U, U) ni topish uchun kuchlanish o’qining U nuqtasidan zanjirning umumiy VAXsini kesib o’tuvchi tok o’qiga parallel to’g’ri chiziq o’tkazamiz Bu to’g’ri chiziqni umumiy VAXni kesishgan nuqtasidan tok o’qiga perpendikulyar tushiramiz Bu perpendikulyarni tok o’qi bilan kesishgan nuqtasi U kuchlanish ta’sirida zanjirda hosil bo’ladigan tok qiymatiga, uni NE va NE VAXlari bilan kesishgan nuqtalarining absissalari esa NE va NE elementlardagi kuchlanishlar tushuvi U va U ga teng bo’ladi va bunda albatta

13 U U U (Kirxgofning -qonuni) tenglik bajarilishi lozim Berilgan zanjirning ekvivalent sxemasi 64-rasm, v da keltirilgan Zanjirdagi elementlar soni uchta yoki undan ortiq bo’lganda ham hisoblash tartibi xuddi shunday bo’ladi Nochiziq zanjirni uning natijaviy VAXsini qurmasdan ham hisoblash mumkin Buning uchun manba kuchlanishining berilgan qiymati uchun U U U tenglikni grafikda hosil qilish yetarli bo’ladi Buning uchun I ( U) egri chiziqni kuchlanish o’qi bo’ylab koordinata boshidan manba kuchlanishining berilgan qiymati U ga parallel 65-rasm ko’chiramiz va uni tok o’qiga nisbatan burib, oyna tasvirini hosil qilamiz (65- ‘ rasm) Natijada I(U ) grafikni hosil qilamiz Bu grafikni I ( U ) grafik bilan kesishgan nuqtasidan kuchlanish o’qiga perpendikulyar tushirib NE va NE elementlardagi U va U kuchlanishlarni, shu nuqtadan tok o’qiga perpendikulyar o’tkazib zanjirdan o’tayotgan I tokni hosil qilamiz Nochiziq elementlarning parallel ulanishi 66-rasm, a da elementlari o’zaro parallel ulangan nochiziq zanjir sxemasi, elementlarning VAXlari esa 66- rasm, b da keltirilgan Agar manba kuchlanishi berilgan bo’lsa, u holda I ( U) va I ( U) VAXlar yordamida I va I toklarni, Kirxgofning – qonuni asosida esa I I I ni topamiz Agar zanjir tok manbaidan ta’minlanayotgan bo’lsa, u holda U kuchlanish, I va I toklarni topish uchun zanjirning umumiy VAXini qurish kerak bo’ladi Buning uchun tok o’qiga parallel bo’lgan to’g’ri chiziqlar o’tkazamiz va kuchlanish qiymatiga mos keladigan toklar qiymatlarini qo’shamiz Natijada ( I I) U umumiy VAXni hosil qilamiz (66-rasm, b) Bu VAXga mos sxema 66-rasm, v da keltirilgan I tok qiymatiga mos kuchlanish U, I va I toklar qiymatlarini topish uchun I tokka mos keluvchi tok o’qidan kuchlanish o’qiga parallel to’g’ri chiziq o’tkazamiz va uni umumiy VAX bilan kesishgan nuqtasidan kuchlanish o’qiga perpendikulyar tushiramiz hamda U, I va I qiymatlarini topamiz 3

14 66-rasm 3 Nochiziq elementlarning aralash ulanishi 67-rasm, a da NE, NE va NE3 nochiziq elementlar o’zaro aralash ulangan zanjir, 67- rasm, b da esa ularning VAXlari keltirilgan Bunda manba kuchlanishi ma’lum bo’lib, shoxobchalardagi toklar va elementlardagi kuchlanish tushuvlarini topish talab qilinadi Ushbu zanjir quyidagi tartibda hisoblanadi Avval parallel ulangan NE va NE VAXlari I ( U) va I 3( U3) tok o’qi bo’yicha qo’shiladi va ( I I3) U3 VAX hosil qilinadi (67-rasm, b) Bunda zanjir 67-rasm, v da keltirilgan sxema ko’rinishiga keladi Zanjirni umumiy VAXsini qurish uchun NE va NE3 elementlar VAXlarini kuchlanish o’qi bo’yicha qo’shamiz va I ( U) xarakteristikani hosil qilamiz Bu xarakteristikaga mos keluvchi zanjir sxemasi 67 – rasm, g da ko’rsatilgan Manba kuchlanishining qiymatiga mos keluvchi I tokni, so’ngra esa U va U3 kuchlanishlarni topamiz U 3 kuchlanish asosida I ( U) va I 3( U3) VAXlardan foydalanib I va I 3 toklar qiymatlarini aniqlaymiz 4

15 67-rasm 4 EYuK manbai va nochiziq element ketma-ket ulangan zanjir (68 – rasm) 68 rasm Bunday hollarda zanjirning umumiy VAX sini hosil qilish uchun NE VAXsi kuchlanish o’qi bo’ylab E birlikka suriladi Agar yo’nalishi zanjirdagi 5

16 tokning yo’nalishiga mos bo’lsa, u holda NE xarakteristikasi chapga, aks holda esa o’ngga E birlikka suriladi 5 Tok manbai va nochiziq element parallel ulangan zanjir (69 – rasm) Bu holatda zanjirning umumiy VAXsini hosil qilish uchun NE xarakteristikasini tok (ordinata) o’qi bo’ylab manba tokining qiymatiga teng bo’lgan kattalikka yuqoriga yoki pastga surish lozim bo’ladi Agar manba tokining yo’nalishi zanjirning shoxobchalanmagan qismidagi tok yo’nalishiga mos bo’lsa, u holda NE VAXsi yuqoriga, aks holda esa pastga J birlikka suriladi 6 Ikkita tugunga ega bo’lgan nochiziq zanjirni hisoblash Ikkita tugunga birlashtirilgan uchta parallel shoxobchali zanjirni ko’rib chiqamiz Zanjir ikkita EYuK manbai va uchta nochiziq elementdan tashkil topgan bo’lib, sxemasi va nochiziq elementlar VAXlari mos ravishda 6-rasm, a va b da keltirilgan Aytaylik E E bo’lsin Shoxobchalardagi toklar yo’nalishlarini ixtiyoriy tanlaymiz va har bir shoxobcha VAXsini quramiz I ( Uab) VAXni qurish uchun I ( U ) xarakteristikani kuchlanish o’qi bo’ylab E birlikka chapga suramiz, chunki E va I yo’nalishlari bir xil (6-rasm, v) I ( Uab) VAXni qurish uchun esa I ( U) xarakteristikani E 6

17 69-rasm birlikka o’ngga (E va I yo’nalishlari o’zaro qarama-qarshi bo’lganligi sababli) siljitamiz Kirxgofning -qonuniga ko’ra I I I3 Shuning uchun I ( Uab) va I ( Uab) VAX larni tok o’qi bo’yicha qo’shamiz va ( I I) U ab va I 3( Uab) VAX larni o’zaro kesishish nuqtasidan kuchlanish o’qiga perpendikulyar tushiramiz Bu perpendikulyarning I ( Uab) va I ( Uab) xarakteristikalar bilan kesishgan nuqtalarining ordinatalari bizga kerak bo’lgan I va I toklarni beradi 7

18 6-rasm 7 Shoxobchalangan nochiziq zanjirlarni hisoblashda ekvivalent generator usulini qo’llash Tarkibida bitta nochiziq element bo’lgan shoxobchalangan nochiziq zanjirni ekvivalent generator usuli yordamida hisoblash mumkin Buning uchun nochiziq elementli shoxobchani alohida ajratib, zanjirning qolgan chiziqli qismini aktiv ikki qutblik ko’rinishida tasvirlaymiz (6-rasm, a) Bizga ma’lumki, aktiv chiziqli ikki qutblikni ekvivalent generator bilan almashtirishimiz mumkin Bunda generator EYuKi ajratilgan shoxobcha qismalaridagi kuchlanishga, ichki qarshiligi esa passiv ikki qutblik kirish qarshiligiga teng (6-rasm, b) U ab si kuchlanish chiziqli zanjirlarni hisoblashda qo’llanilgan usullardan biri yordamida aniqlanishi mumkin 6- rasm, b da keltirilgan ekvivalent zanjirni grafik usulda hisoblash uchun avval ekvivalent generatorning tashqi xarakteristikasi quriladi 8

19 I Bu xarakteristika U ab E 6-rasm I R e ab e tenglama asosida quriladi, ya’ni U E va U da I E / R ab da ab e ab ab e e Nochiziq element VAXsi va ekvivalent generator tashqi xarakteristikasining o’zaro kesishish nuqtasining koordinatalari nochiziq elemendagi tok va kuchlanishni beradi Masala 6-rasm, a da keltirilgan zanjirdagi nochiziq elementdan o’tayotgan tok topilsin Bunda R 3 Оm, R 6 Оm, R3 Оm, R 4 Оm, E 36 V bo’lib, NE VAXsi 6 – rasm, b da berilgan Echish U ab si kuchlanishni topish uchun 6 – rasm, v dagi sxemadan foydalanamiz E 36 Is i 4 A, R R 3 6 E 36 Is i 9 A, R3 R4 Uab s i Is i R3 Is i R V Ekvivalent generator ichki qarshiligini topish uchun 6 – rasm, g dagi sxemadan foydalanamiz: RR R3R R 4 e Rich 3Оm R R R3 R4 3 Ekvivalent generator tashqi xarakteristikasini qurish uchun zanjirdagi qisqa tutashish tokini quyidagicha aniqlaymiz: I Ee Uab s i 6 t A R R 3 q e ich 6 rasm, b da ekvivalent generator tashqi xarakteristikasi E e 6 V da I va U da I qt = A (I qt – qisqa tutashish rejimidagi tok) nuqtalar 9

20 asosida qurilgan Bu xaratkeristikani NE VAX bilan kesishgan nuqtasining absissasi izlanayotgan tok qiymatiga teng bo ladi, ya ni I A ab 6-rasm 6 Nochiziq elektr zanjirlarini analitik usulda hisoblash Agar nochiziq zanjirlardagi nochiziq elementlar VAXlari analitik tenglamalar bilan ifodalansa, u holda zanjirni analitik usullar yordamida hisoblash imkoniyati paydo bo ladi Nochiziq element VAXsini analitik tenglama bilan ifodalash approksimatsiyalash deb ataladi Nochiziq elektrotexnikada approksimatsiyalash amalini bajarishda ko pchilik hollarda quyidagi funksiyalar qo llaniladi: ) darajali polinom y a ax ax ) eksponensial polinom n a n x ;

21 ax a y A A e Ae 3) trigonometrik polinom x A e y A A sin( x ) A sin(x ) A n sin( nx n); 4) kasr-darajali funksiya y Ax, bu yerda – kasr son; 5) turli transsendent funksiyalar y a bthx; y a barctg x; y ashx Approksimatsiyalash masalasi ikkita bosqichdan iborat: – berilgan nochiziq element VAXsiga to g ri keladigan approksimatsiyalovchi funksiya tanlanadi; – tanlangan approksimatsiyalovchi funksiyaning noma lum koeffitsiyentlari aniqlanadi O zaro ketma-ket ulangan chiziqli va nochiziq elementlardan tashkil topgan zanjirni ko rib chiqaylik (63 rasm, a) Nochiziq elementning VAXsi 63 rasm, b da berilgan Bu VAX darajali polinom bilan approksimatsiyalansa, maqsadga muvofiq bo ladi Agar darajali polinomni faqat ikkita hadi bilan chegaralansak, u holda nochiziq elementdagi kuchlanish pasayishining undan o tayotgan tokka bog liqligini quyidagicha ifodalash mumkin: U n a n x n ai ai ; 63 rasm Berilgan zanjir uchun Kirxgofning ikkinchi qonuniga asosan quyidagi muvozanat tenglamasini hosil qilamiz: U U U RI ai ai Hosil qilingan kvadrat tenglamani yechib manba kuchlanishi va zanjir parametrlari qiymatlari berilganda zanjirdagi tok qiymatini topamiz Masala 64 rasmda keltirilgan zanjirda quyidagilar berilgan: E 3V; R Оm; NE va NE larning VAXlari mos ravishda

22 I ( U) au au va I ( U) b U bu tenglamalar ko rinishda berilgan, bu yerda a, A/ V; a,3 A/ V ; b,4 A/ V; b, A/ V Nochiziq elementlardagi kuchlanish va toklar topilsin Yechish Berilgan zanjir uchun Kirxgofning birinchi va Om qonunlari asosida quyidagilarni yozamiz: I I I, I E U R I ( Yuqoridagi tenglamaga U ) va I ( U ) lar ifodalarini qo yib va ikkala tenglama o ng tomonlarini o zaro tenglashtirib quyidagini 64 rasm hosil qilamiz: E U R ( a b ) U ( a b ) U / yoki berilgan qiymatlarni qo ysak:,5u, U,5 Bundan U V O zaro parallel ulangan nochiziq elementlardagi kuchlanishning topilgan qiymatini ularning VAXlari tenglamalariga qo yib, toklarni topamiz: I I,,3,4,,4 A,,6 A 63 Nochiziq elektr zanjirlarini linearizatsiyalash usuli yordamida hisoblash Linearizatsiyalash (chiziqlilashtirish) usuliga ko ra, zanjirdagi nochiziq element, qarshiligining qiymati berilgan nochiziq elementning dinamik qarshiligiga teng bo lgan chiziqli element va EYUK manbai bilan almashtiriladi Bunda nochiziq elementning ish rejimi VAXning to g ri chiziq bilan almashtirilgan bo lagi chegaralaridan chiqmasligi lozim 65 rasm, a da ikkita nochiziq elementning VAXlari keltirilgan

23 65 rasm Yuqorida aytilganlarga ko ra ularni quyidagi tenglamalar orqali ifodalanuvchi to g ri chiziqlar bilan almashtirish mumkin: U E IR, U E IR q q Bu tenglamalarga 65 rasm, b va v dagi sxemalar mos keladi Shunday qilib, nochiziq element ekvivalent chiziqli qarshilik va EYUK bilan almashtirilishi mumkin Bunda agar nochiziq element VAXsi nuqtasidan o tkaziladigan to g ri chiziq absissa (kuchlanish) o qini manfiy qismini kesib o tsa, u holda ekvivalent sxemada EYUK va tok yo nalishi mos, aks holda esa qarama-qarshi bo ladi bunday ekvivalent almashtirish natijasida nochiziq element chiziqli zanjir shoxobchasiga almashadi va uni hisoblash uchun chiziqli zanjirni hisoblashning an anaviy usullaridan foydalanishimiz mumkin Masala 66 rasm, a dagi sxema uchun nochiziq element va chiziqli qarshilikdagi kuchlanish pasayishlari va zanjirdan o tayotgan tok topilsin Quyidagilar berilgan: U 3V; R 9Оm, NE VAXsi 66 rasm, b da keltirilgan Yechish NE VAX ishchi qismini to g ri chiziq bilan almashtiramiz (66 rasm, b) Natijada quyidagini hosil qilamiz: U E IR d U 6 bu yerda, E 6V; Rd 3Оm I, Yuqoridagi almashtirish natijasida 66 rasm, v da ko rsatilgan chiziqli zanjirni hosil qilamiz Kirxgofning – qonuniga ko ra U U U IR E IR 9I 6 3I 49I 6 d 3

24 Bundan 66 rasm U I,6; U IR,6 9 V; U 6 I 3 6,6 3 V 64 Nochiziq elektr zanjirlarini iteratsiya usuli yordamida hisoblash Shoxobchalangan nochiziq zanjirda manba kuchlanishi, chiziqli qarshiliklar qiymatlari va nochiziq elementlar VAX lari berilgan bo lib, shoxobchalardagi toklarni topish talab qilinsin Berilgan zanjirning muvozanat tenglamalari Kirxgof qonunlari asosida tuziladi: I ; E ( RI U) Bu tenglamalarda o zaro VAXlar bilan bog langan kuchlanishlar va toklar noma lum kattaliklar hisoblanadi Bu masalani yechishni, ya ni noma lum toklarni topishni iteratsiya (ketmaket yaqinlashish) usuli yordamida amalga oshirish mumkin Bu usulga ko ra avval noma lum tok va kuchlanishlarning taqribiy qiymatlari topiladi Buning uchun zanjirdagi har bir nochiziq element chiziqli qarshilik va EYuK bilan almashtiriladi hamda zanjirning muvozanat tenglamalari noma lum toklarga nisbatan yechiladi Toklarning aniqlangan qiymatlariga mos keluvchi kuchlanishlar qiymatlari NElar VAXlaridan aniqlanadi Kuchlanishlar qiymatlari yana zanjirning muvozanat tenglamalariga qo yilib, ularni birgalikda yechib toklarning yangi qiymatlari topiladi Bu qiymatlar asosida NElar VAXlaridan yana kuchlanishlarning yangi qiymatlari topiladi va hk Bu jarayon to kuchlanishlar va toklar qiymatlari qaytarilib qolguncha davom ettiriladi Bu usulga ko ra noma lum kattalikning haqiqiy qiymatiga hisoblashlar natijasida bosqichma-bosqich yaqinlashib boriladi Shuning uchun ham bu usul ketma-ket yaqinlashish usuli deb ataladi 4

25 5 Masala 67 rasm, a da berilgan sxemadagi ikkita nochiziq elementning VAXlari 67 rasm, b da keltirilgan Ulardagi tok masshtabi, /, mm A m I kuchlanish masshtabi esa /,5 mm B m U Agar Оm R Оm R Оm R Оm R V E, 3,, 4, 4 3 bo lsa, nochiziq elementlardagi tok va kuchlanishlarni iteratsiya usuli yordamida aniqlang 67 – rasm Yechish Zanjirdagi kontur toklar shunday tanlanganki, nochiziq elementlardagi toklar bevosita kontur toklarga teng Sxema uchun Kirxgofning – qonuni asosida tenglamalar sistemasini quyidagicha tuzamiz:, ) ( ) ( ) (, ) ( ) (, ) ( ) ( I R R R R I R R I R R U I R R I R R R I U E I R R R I I R R bu yerda 3,, I I I – kontur toklar Oxirgi tenglamadan 3 I tokni topib, uni va tenglamalarga qo yamiz va natijada quyidagi ta tenglamani hosil qilamiz: ) )( (, ) )( ( U I R R R R R I R R R R R U E I R R R R R I R R R R R Chiziqli qarshiliklar va EYuK qiymatlarini qo yamiz:

26 ,5I I U, I,4I U Iteratsiya usuliga ko ra yechimga birinchi yaqinlashishni topish uchun nochiziq elementlar VAXlarini chiziqli qarshiliklar va EYuK lar bilan almashtiramiz va grafiklardan E 6 V va Rd 3 Оm, E,5 V, R d 4 Оm ekanligiga ishonch hosil qilamiz Linearizatsiyalangan NElarda tok va kuchlanishlar quyidagi tenglamalar bilan bog langan: U 3I 6; U 4I,5 Bu ifodalarni Kirxgof – qonuni asosida tuzilgan tenglamalarga qo yib toklarning taqribiy qiymatlarini topamiz: I,7 A, I,8A Toklarning topilgan qiymatlariga VAXlardan U 6 V va U,8 V kuchlanishlar mos keladi Ularni yana tenglamalar sistemasiga qo yib I va toklarning yangi qiymatlarini topamiz va hk Ketma-ket yaqinlashish natijalari quyidagi jadval ko rinishida berilgan: Yaqinlashish tartibi I U I U,7 6,8,8,46 5,4,8,7 3,37 5,,78,646 4,3 5,7,593 5,3 4,9,7,588 Jadvaldagi toklar va kuchlanishlar qiymatlaridan ko rinib turibdiki, 4 yaqinlashishdan keyin ularning qiymatlari qaytirila boshladi Shunday qilib, berilgan zanjir nochiziq elementlaridagi tok va kuchlanishlar quyidagiga teng: U U 4,9 V,,588 V, I,3 A, 63 Doimiy magnit oqimli magnit zanjirlari 63 Umumiy ma lumotlar I,75 A Ferromagnit elementlardan tashkil topgan elektrotexnik qurilmalarda magnit oqimi birlashgan yo llar majmuasi magnit zanjirini tashkil etadi Bunda ferromagnit elementlar magnit singdiruvchanligi yuqori bo lgan materiallardan yasaladi va magnit singdiruvchanlik magnit oqimining kattaligiga bog liq bo lganligi uchun magnit zanjirlari nochiziq zanjirlar turkumiga kiradi Agar magnit zanjiri bir xil magnit materialdan yasalgan bo lsa, u holda u bir jinsli magnit zanjiri deb ataladi Agar magnit zanjiri turli magnit xossali 6

27 materiallardan tashkil topgan bo lsa, u holda u bir jinsli bo lmagan magnit zanjiri deb ataladi Agar magnit zanjirining istalgan qismida magnit oqimi bir xil qiymatga ega bo lsa, u holda bunday zanjir shoxobchalanmagan magnit zanjiri deb ataladi Shoxobchalangan magnit zanjirning turli qismlarida magnit oqimi har xil qiymatga ega bo ladi Doimiy magnit oqimli magnit zanjirlarini hisoblash avvalgi paragraflarda ko rilgan o zgarmas tok nochiziq elektr zanjirlarini hisoblashga o xshab ketsada, ayrim farqli tomonlari mavjud Birinchidan, magnit gisterezis hodisasi hisoblashlarga ancha noqulayliklar tug diradi Ikkinchidan, magnit zanjirining uzunligi magnit oqimining taqsimlanishiga keskin ta sir ko rsatadi Shuning uchun ham magnit zanjirini hisoblashda maydon yoki parametrlari taqsimlangan zanjirlar nazariyalaridan foydalanishga to g ri keladi Umuman olganda, magnit zanjirlarini hisoblashda masalalar ikkita turga ajratiladi Birinchi tur masala: magnit oqimi yoki magnit induksiyasining berilgan qiymatiga ko ra chulg amning magnit yurituvchi kuch (MYuK)ini aniqlash Bu tur masalalar odatda analitik usulda oson yechiladi Ikkinchi tur masala birinchisiga teskari: MYuK ning berilgan qiymatiga ko ra magnit oqimini aniqlash Bu tur masalalar deyarli har doim grafik usulda yechiladi Yechish tartibi quyidagicha: magnit oqimiga ixtiyoriy qiymatlar berilib MYuK qiymatlari topiladi, ya ni birinchi tur masala yechiladi Hisoblash natijasiga ko ra zanjirning veber-amper xarakteristikasi quriladi Bu egri chiziqdan MYuKning berilgan qiymatiga mos keluvchi magnit oqimining qiymati topiladi Fizika kursidan ma lumki, magnit maydoniga aloqador hodisalar magnit induksiyasi, magnit oqimi, magnit maydoni kuchlanganligi, magnitlanganlik, magnit singdiruvchanlik va boshqa fizik kattalik va parametrlar bilan tavsiflanadi Magnit induksiyasi magnit maydonini tavsiflovchi asosiy kattalik bo lib, magnit maydonida V tezlik bilan harakatlanayotgan q zaradga ta sir etuvchi kuch bilan aniqlanadi: F q [ V B] Magnit oqimi quyidagi formula yordamida aniqlanadi: Ф B ds S Bir jinsli ( B const ) va magnit kuch chiziqlari S yuzaga perpendikular yo nalgan maydonda quyidagi tenglik bajariladi: Ф Ф BS yoki B S Magnitlanganlik magnit material elementar hajmining magnit momenti bilan aniqlanadi, ya ni: m M lim, V V 7

28 bu yerda momenti, V – elementar hajm, m is – tok elementar konturining magnit i, S – mos ravishda konturning toki va yuzasi Magnit maydoni induksiyasi va kuchlanganligi o zaro quyidagicha bog langan: B H ah, 7 Гн bunda – materialning nisbiy magnit singdiruvchanligi; 4 – м magnit doimiysi; a – materialning absolut magnit singdiruvchanligi 63 Magnit zanjirlarining asosiy qonunlari Magnit zanjirlarini hisoblash quyidagi ikkita qonunga asoslanadi: Magnit induksiyasi liniyalarining uzluksizligi qonuni Matematik jihatdan bu qonun quyidagicha ifodalanadi, ya ni: B d S yoki Ф, S ya ni, shoxobchalanmagan magnit zanjirining har bir qismida magnit oqimi bir xil qiymatga ega bo ladi Bu qonun Kirxgofning – qonuniga o xshash bo lib, unga ko ra magnit zanjirining istalgan tugunida magnit oqimlarining algebraik yig indisi nolga teng yoki boshqacha qilib aytganda yopiq sirtga kiruvchi magnit kuch chiziqlar soni undan chiquvchi magnit kuch chiziqlariga teng bo ladi To la tok qonuni Matematik jihatdan bu qonun quyidagicha yoziladi: H dl iw F yoki U F l Ushbu qonun quyidagicha ta riflanadi: «Biror berk kontur bo ylab magnit yurituvchi kuch (MYuK) shu kontur chegaralab turgan yuza bo ylab o tadigan to la tokka teng yoki boshqacha qilib aytganda magnit zanjirining ixtiyoriy berk konturida MYuK larning algebraik yig indisi shu konturga tegishli magnit qarshiliklaridagi magnit kuchlanishlar tushuvining algebraik yig indisiga teng» Bu qonun elektr zanjirlari uchun Kirxgofning – qonuniga o xshash Shuni aytib o tish joizki, magnit zanjirining a va b nuqtalari orasidagi magnit kuchlanish tushuvi deb shu nuqtalar orasidagi magnit maydon kuchlanganligi vektoridan olingan chiziqli integralga aytiladi (68 -rasm), ya ni: U ab b a H dl 8

29 To la tok qonuniga asosan: IW Hl IW yoki undan H Bu ifodani l yuqoridagi ifodaga qo yib, quyidagini hosil qilamiz: b l IW U ab Hdl dx IW [ A] a l Agar magnit zanjiri n ta bo lakchalardan iborat berk konturni tashkil etsa, u holda U n ab H klk k 68- расм 3 Magnit zanjiri uchun Om qonuni Quyidagi magnit zanjirini ko rib chiqamiz (69 – rasm) Bunda I o ramlar soni W ga teng bo lgan chulg amdan o tayotgan tok; S, l magnit zanjiri qismining ko ndalang kesim yuzasi va uzunligi To la tok yoki Kirxgofning – qonuniga ko ra quyidagilarni yozishimiz mumkin: F IW H l H l H l H l H, bunda B l5 B B B B B H 5 5 va ; Ф S – magnit H 3 4 ; H ; H3 ; H4 ; Ф S B Ф S ; B3 Ф S3 ; B4 Ф S4 ; B5 zanjirining tegishli bo lakchalaridagi maydon kuchlanganligi va induksiyasi 5 69-rasm H va B qiymatlarini yuqoridagi tenglamaga qo yamiz: 9

30 IW l Ф S l Ф S l Ф 3 S 3 l Ф 4 S 4 l Ф 5 S 5 ФR IW Ф R ФR ФR 3 ФR 4 ФR 5 ФR So ngi ifoda magnit zanjiri uchun Om qonuni deb ataladi magnit zanjiri i – bo lakchasining magnit qarshiligi deb ataladi R i i – Si l 633 Elektr va magnit zanjirlaridagi o xshashliklar Elektr va magnit zanjirlarida ayrim (Om va Kirxgof) qonunlarining o xshashligidan, ulardagi ayrim kattaliklarni bir-biri bilan solishtirish natijasida shunday xulosaga kelish mumkinki, unga ko ra magnit zanjirini ham xuddi elektr zanjiri singari ekvivalent almashlash sxemalar yordamida tasvirlash mumkin Umumiy holda elektr va magnit zanjirlaridagi o xshashlik (analogiya) ni quyidagi jadval ko rinishida ifodalash mumkin: Elektr zanjiri Magnit zanjiri EYuK: E [V] MYuK: F IW [A] Elektr toki: I [A] Magnit oqimi: Ф [Vb] le l 3 Elektr qarshilik: Re [Om] Magnit qarshilik: R S S [/Gn] e 4 Elektr kuchlanish: U e Magnit kuchlanish: U Hl [V] Ue U 5 Om qonuni: I Om qonuni: Ф Re R 6 Kirxgofning -qonuni: I Kirxgofning -qonuni: Ф 7 Kirxgofning -qonuni: E Ue Kirxgofning -qonuni: F U Klassik o quv adabiyotlarda uchraydigan yuqorida qayd etilgan elektr va magnit zanjirlari o rtasidagi o xshashliklar ayrim kamchiliklarga ega Masalan, o zgarmas tok elektr zanjiridagi R e qarshilikda elektr energiya issiqlik energiyasiga aylansa, o zgarmas magnit oqimli magnit zanjiridagi R qarshilikda energiya magnit maydoni energiyasi ko rinishda to planadi, ya ni 3

31 R qarshilik reaktiv element vazifasini bajaradi Elektr zanjirida UI ko paytma quvvat birligida o lchansa, magnit zanjirida bu holat bajarilmaydi va hokazo Demak, elektr va magnit zanjirlaridagi munosabatlar yuqorida qayd etilgan tartibda solishtirilsa, tom ma nodagi o xshashlik (analogiya) yuzaga kelmaydi Shuning uchun turli (elektr, magnit, mexanik, issiqlik, gidravlik va hk) tabiatli zanjirlardagi jarayonlarni bir xil ko rinishdagi tenglamalar bilan ifodalash maqsadida professor Zaripov MF tomonidan quyidagi analogiya mezonlari taklif etilgan Energetik mezon: Har qanday tabiatli zanjirda kuchlanish va tokning ko paytmasi quvvat birligida o lchanishi lozim, ya ni: UI P [Vt] Statik mezon: Har qanday tabiatli zanjirda tokning qarshilikka ko paytmasi kuchlanishga teng, ya ni: IR U 3 Dinamik mezon: Har qanday tabiatli zanjirda tok zaradning vaqt bo yicha dq hosilasiga teng, ya ni: I dt Ushbu mezonlarga asoslanib, elektr va magnit zanjirlaridagi o xshashliklarni quyidagicha ifodalash mumkin: Kattalik va Zanjirning tabiati munosabatlar Elektr Kuchlanish U e yoki Е – EYuK [V] Tok dqe Ie [A] dt 3 Zarad Q e [Kl] 4 Qarshilik 5 Induktivlik 6 Sig im R e le e S e S L e W l Ce S l e e Magnit U Hl yoki F – MYuK [A] dф I [V] dt Q Ф [Vb] Se R Ge ele – uyurmaviy toklar yo lidagi elektr o tkazuvchanlik, [ / Om ] L S e – le uyurmaviy toklar yo lidagi elektr sig im, [Ф] S, [Gn] l С 3

32 Ushbu o xshashliklarga asoslanib, istalgan tabiatli zanjirni bir xil ko rinishdagi tenglamalar yordamida ifodalash va hisoblash mumkin bo ladi 634 Shoxobchalangan magnit zanjirlarini hisoblash Shoxobchalangan magnit zanjirida bir nechta magnit oqimlari zanjirning ayrim qismlarida o zaro qo shilishi yoki ayrilishi mumkin Bunday zanjirlarni hisoblashda xuddi elektr zanjirlariga o xshab ular kontur, tugun va shoxobchalarga ajratiladi va ularga nisbatan Om va Kirxgof qonunlari qo llaniladi Shoxobchalangan magnit zanjirlarini hisoblash tartibini 6- rasmda keltirilgan zanjir misolida ko rib chiqamiz Masala Berilgan magnit zanjiri shoxobchalaridagi magnit oqimlarining qiymatlari aniqlansin Quyidagilar berilgan: I A, W 5 o ram, l 3 sm, S 4 mm, I 5 A, W 5 o ram, l sm, S 6 mm, l3 3 sm, S3 4 mm, lh mm Ferromagnit o zakning magnit xossasi quyidagi jadval ko rinishda berilgan magnitlanish egri chizig i bilan ifodalanadi: В, Тl,,75,93,,4,8,47,53,57 Н, А/м Berilgan zanjirni quyidagi ekvivalent sxema ko rinishda tasvirlaymiz (6- rasm) 6-rasm 6 rasm U ab kuchlanishni o zak qismlaridagi MYuK va magnit qarshiligi orqali aniqlaymiz: 3

33 U ab F Hl Hhlh – o zakning chap qismi uchun, U ab F Hl – o zakning o rtadagi qismi uchun, U ab H 3 l 3 – o zakning o ng qismi uchun 3 Har bir o zak qismi uchun magnit induksiyasiga ixtiyoriy qiymatlar berib Ф ВS formula yordamida o zak qismlaridagi magnit oqimlarini hisoblaymiz 4 Magnitlanish egri chizig idan zanjirning ferromagnit qismidagi 3 kuchlanganliklarni aniqlaymiz Havo oralig idagi kuchlanganlikni Hh 8 V formula yordamida hisoblaymiz 5 O zakning har bir qismi uchun magnit kuchlanishlarni -bandda keltirilgan formulalardan foydalanib topamiz Hisoblash natijalarini jadval ko rinishida yozamiz 6 Bitta koordinatalar sistemasiga Ф f U ), Ф f ( U ), ( ab ab Ф3 f ( Uab) egri chiziqlar grafiklarini quramiz va Ф va Ф grafiklar ordinatalarini o zaro qo shish natijasida Ф Ф f ( U ) ni hosil qilamiz (6 – rasm) ab 6-rasm 7 Magnit zanjir uchun Kirxgofning -qonuni bajariladigan Ф Ф Ф3 a nuqtani topamiz va undan abssissa o qiga ab perpendikular tushiramiz Bu perpendikularning abssissa o qi bilan kesishgan nuqtasi berilgan zanjir uchun U kuchlanishning haqiqiy qiymatiga teng bo ladi To g ri chiziqning magnit ab oqimlari grafiklari bilan kesishgan nuqtalari esa magnit oqimlarining haqiqiy qiymatlarini beradi: Ф,3 mkvb, Ф 6 mkvb, Ф 7,3 mkvb 3 33

34 64 O zgaruvchan tok nochiziq elektr zanjirlari 64 Umumiy talumotlar Avvalgi paragraflarda aytib o tilganidek, nochiziq qarshilik chiziqli qarshilikdan quyidagi umumiy xossalari bilan tubdan farq qiladi: ) VAXning bir bo lagidan boshqa bo lagiga o tganda statik va dinamik qarshiliklar qiymatlari o zgarishsiz saqlanmaydi; ) statik va dinamik qarshiliklar umumiy holda bir-biriga teng emas (ular VAXning ayrim nuqtalari va bo laklarida bir xil bo lishi mumkin); 3) nozichiq element nosimmetrik xarakteristikaga ega bo lishi mumkin: qarshilikning qiymati elementga berilgan kuchlanish ishorasiga bog liq bo ladi, boshqacha qilib aytganda, nochiziq element ventil xususiyatiga ega bo ladi Nochiziq elementlarning o zgarmas va o zgaruvchan toklarda olingan xarakteristikalari ko pchilik hollarda bir-biridan tubdan farq qiladi Ammo ayrim guruh nochiziq elementlarda VAX, kulon-volt va veber-amper xarakteristikalar o zgarmas va o zgaruvchan toklarda bir xil bo ladi Bunday nochiziq elementlar noinersion nochiziq elementlar deb ataladi Shu nuqtai nazardan o zgaruvchan tok zanjiridagi nochiziq elementlar aktiv, induktiv va sig im elementlarga bo linadi Bu elementlarning har biri boshqarilmaydigan va boshqariladigan turlarga bo linadi 63-rasm Nochiziq va nosimmetrik VAXli element yordamida o zgaruvchan tokni to g rilash, ya ni o zgarmas tokka o zgartirish, signalni modulyatsiyalash yoki demodulyatsiyalash mumkin Simmetrik xarakteristikaga ega bo lgan nochiziq reaktiv elementlar yordamida chastotani ko paytirish, kuchlanishni mutadillash va boshqa amallarni bajarish mumkin Agar noinersion nochiziq elementga sinusoidal kuchlanish berilsa, u holda xarakteristikaning nochiziqligi tufayli elementlardan o tadigan tok nosinusoidal 34

35 bo ladi (63 rasm, а) O z navbatida nochiziq element orqali sinusoidal tok o tkazilsa, undagi kuchlanish tushuvi nosinusoidal bo ladi (63 rasm, b) Shunday qilib, aytish mumkinki, nochiziq element nosinusoidal kuchlanish va tok manbai bo lib xizmat qilishi mumkin Ayrim nochiziq qarshiliklarda xarakteristikaning nochiziqligi elementni tokdan qizishi natijasida undagi haroratning o zgarishi tufayli yuz beradi Haroratning o zgarishi inersion jarayon bo lganligi sababli nisbatan kichik (f=5 Gs) chastotalarda ham nochiziq elementning harorati va qarshiligi o zgaruvchan tok davri mobaynida o zgarmay qoladi Shuning uchun ham kuchlanish va tok oniy qiymatlari orasidagi bog lanish chiziqli bo lib, ularning ta sir etuvchi qiymatlari orasidagi bog lanish esa nochiziq bo ladi Bunday nochiziq elementlar inersion elementlar deyilib, ularga cho g lanish lampasi, baretterlar, yarim o tkazgichli termoqarshiliklar va boshqalar kiradi 64 Nochiziq xarakteristikalarni approksimatsiyalash Nochiziq element VAXsini analitik funksiya bilan ifodalash approksimatsiyalash deb ataladi Xarakteristikani aniq approksimatsiyalash uni ifodalovchi analitik funksiyani murakkablashtiradi Shuning uchun amalda soddaroq analitik funksiyalardan foydalaniladi Bularga darajali polinom, ko rsatkichli funksiya, bo laklab – chiziqli approksimatsiyalash va boshqalar kiradi Darajali polinom yordamida approksimatsiyalash Bunda i f (u) ‘ ” bog lanish uzluksiz va f ( u ), f ( u ) va hokazo hosilalari mavjud bo lganda u Teylor yoki Makloren qatoriga yoyiladi Qatorning hadlari qancha ko p bo lsa, u berilgan xarakteristikani shuncha aniq ifodalaydi Ko pincha, hisoblashlarda 3 darajali had bilan chegaralaniladi Masalan, agar xarakteristikasi 3 darajali polinom bilan approksimatsiyalangan nochiziq elementga u U m sint kuchlanish berilgan bo lsa, u holda elementdan o tayotgantok quyidagicha aniqlanadi: 3 3 i a au m sint au m sin t a3u m sin t 3 Bu ifodadagi sin t va sin t o rniga tegishli trigonometrik ayniyatlarni qo yib au m 3 3 i a au m a3u m sint 4 3 au m cost a3u m sin3t 4 35

36 Ko rsatkichli funksiya yordamida approksimatsiyalash Ayrim hollarda, nochiziq element xarakteristikasini ko rsatkichli funksiya bilan approksimatsiyalash qulay bo ladi Masalan, yarim o tkazgichli diod VAXsi quyidagi analitik funksiya bilan ifodalash mumkin: bи i ae, bu yerda a va b – o zgarmas sonlar Matematika kursidan ma lumki, ko rsatkichli funksiya qatorga quyidagicha yoyiladi: bи ( bи) ( bи) e bи!! 3! Nochiziq elementdagi tok: bи ( ) ( ) bи bи bи i a e a!! 3! Agar u U m sint bo lsa, u holda: 3 3 b U m b U m 3 i a bu sin t sin t sin t m! 3! Trigonometrik ayniyatlardan foydalanib va 3 darajali had bilan chegaralanib, tok uchun quyidagi ifodani hosil qilamiz: i A A sint A cost A3 sin3t 3 Bo laklab chiziqli approksimatsiyalash Bu usul berilgan nochiziq xarakteristikani bir yoki bir nechta siniq chiziqlar bilan almashtirishga asoslangan Bunday almashtirish zanjirni chiziqli tenglamalar yordamida ifodalash va hisoblash imkonini beradi Xarakteristikaning har bir chiziqli bo lagi uchun chiziqli tenglama tuziladi Bunda har bir bo lak oxiridagi kattalik keyingi bo lakning boshlanish kattaligi bo lib xizmat qiladi Bo laklab-chiziqli approksimatsiyalash nochiziq zanjirlardagi turg un va o tkinchi jarayonlarni hisoblashda foydalaniladi 643 Ekvivalent linearizatsiya usuli 3 3 Agar tadqiq qilinayotgan nochiziq zanjirda nochiziq elementlar xarakteristikalarining nochiziqlik darajasi nisbatan kichik, ya ni yuqori garmonikalarning ulushi kam bo lsa, u holda bunday zanjirning nochiziq elementlari linearizatsiya qilinishi mumkin 36

37 Zanjirdagi nochiziq element garmonik yoki energetik balans prinsipi asosida ekvivalent chiziqli element bilan almashtirilishi mumkin Bunda ikkala elementdan ham bir xil i Im sint sinusoidal tok o tadi, deb hisoblanadi Ekvivalent chiziqli elementni garmonik balans prinitsipi asosida tanlashda nochiziq elementdagi kuchlanish asosiy garmonikasining amplitudasi chiziqli elementdagi kuchlanish amplitudasiga teng qilib olinadi Energetik balans prinsipiga ko ra esa ekvivalent chiziqli qarshilik yoki energiya to plovchi elementni tanlashda chiziqli va nochiziq elementlardagi aktiv yoki mos reaktiv quvvatlar teng qilib olinadi Shu narsaga etibor berish joizki, ikkala prinsip ham bir xil natija beradi Ekvivalent chiziqli qarshilik Garmonik balans prinsipiga ko ra: T ur sin tdt RI m, T T bu yerda u R sintdt T – nochiziq elementdagi kuchlanish asosiy garmonikasining amplituda qiymati; RIm – ekvivalent chiziqli qarshilikdagi sinusoidal kuchlanish amplitudasi; u R f (i) – i Im sint tokning funksiyasi Energetik balans prinsipiga ko ra: T m I T ur sin tdt RI T Im bunda ur sin tdt T nochiziq qarshilikdagi aktiv quvvat; ekvivalent chiziqli qarshilikdagi aktiv quvvat m, RI m Zanjirdagi nochiziq qarshilik xarakteristikasi 3 u R ( i) ai ai ikki hadli toq polinom ko rinishida berilgan bo lsin ( a a) Nochiziq qarshilikdagi tok i Im sint bo lganda u R a ( i) a I I m m 3a 4 sint a I 3 m I 3 m sin a sint 4 3 t I 3 m sin3t – 37

BOSHLANG’ICH SINFLARDA TABIIY FANLARNI O`TISHDA AMALIY ISHLARNI TASHKIL ETISH Текст научной статьи по специальности «Клиническая медицина»

amaliy uslublar / retseptor / tajriba / obyekt / operatsiya / ekskursiya / gerbariy / granit / akvarium / terrarium / Practical methods / receptor / experiment / object / operation / excursion / herbarium / granite / aquarium / terrarium

Аннотация научной статьи по клинической медицине, автор научной работы — G’Ulom Maxmudovich Sayfullayev, Luiza Alimova

Maqolada boshlag’ich ta’lim tabiatshunoslik darslarida sinfdan tashqari ishlar jarayonida bolalarni tabiat bilan tanishtirishda amaliy ishlarni tashkil etishning samarali metodlari xusisida fikr yuritilgan.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ORGANIZATION OF PRACTICAL WORK IN THE PROCESS OF NATURAL SCIENCES IN PRIMARY SCHOOLS

The article reflects on effective methods familiarization of students at the lessons of natural history and extracurricular activities organization and implementation of practical work

Текст научной работы на тему «BOSHLANG’ICH SINFLARDA TABIIY FANLARNI O`TISHDA AMALIY ISHLARNI TASHKIL ETISH»

BOSHLANG’ICH SINFLARDA TABIIY FANLARNI OTISHDA AMALIY

ISHLARNI TASHKIL ETISH

G’ulom Maxmudovich Sayfullayev Luiza Alimova

Buxoro davlat universiteti

Tayanch tushunchalar: amaliy uslublar, retseptor, tajriba, obyekt, operatsiya, ekskursiya, gerbariy, granit, akvarium, terrarium

ORGANIZATION OF PRACTICAL WORK IN THE PROCESS OF NATURAL

SCIENCES IN PRIMARY SCHOOLS

The article reflects on effective methods familiarization of students at the lessons of natural history and extracurricular activities organization and implementation of practical work

Keywords: Practical methods, receptor, experiment, object, operation, excursion, herbarium, granite, aquarium, terrarium

O’quvchilarning bolajak kasbiy sifatlarini shakllantirishda nazariy bilimlar bilan bir qatorda amaliyot ham muhim orin egallaydi. Tabiiy ilmiy bilimlar uzoq yillar davomida amaliy faoliyat tufayli qo’lga kiritilgan. Atrof muhitni bilishda, anglashda ilmiy tajriba, amaliy bilimlar muhim rol o’ynab kelgan va kelmoqda. Ma’lumki, tabiatshunoslik keng qamrovli moddiy dunyoni rang-barang xususiyatlari, tabiatning har xil voqea hodisalarini o rganuvchi fan bolib, ilmiy tajriba asosida shakllanadi, amaliyot esa mazkur fanning poydevori hisoblanadi. Insoniyatni tabiat qonunlari haqidagi bilimga asoslangan amaliy faoliyati bilish jarayonini, ilm-fan taraqqiyotini belgilaydi. Amaliyot – haqiqat mezonidir. Bilimlarga ehtiyoj amaliyotda tug’iladi va ularning to’g’riligi amaliyot orqali tekshiriladi hamda tasdiqlanadi.

Bilim odamlar miyasida oz-ozidan paydo bolmasdan, balki muayyan ish faoliyatida shakllanadi. Amaliyot insonni tabiat bilan munosabatida asosiy omil bolib, bu oz navbatida, odamlarning o’zaro munosabnatlari tizimida, ijtimoiy ishlab chiqarishda muhim rol oynaydi. Amaliyotning asosiy turlari moddiy ishlab chiqarish va ilmiy tajriba hisoblanadi. Ilmiy – tabiiy amaliyot quyidagi vazifalarni bajaradi [1].

1. Amaliyot bilish jarayonining rivojlantiruvchi omil. U nazariy bilimlarni

umumlashtirib, ularni hayotiy jarayonlardan ajralishga yol qoymaydi.

2. Amaliyot bilishning buyurtmasi, ilovasi va maqsadi hamdir.

3. Amaliyot bilish jarayoninig haqiqiy ekanligini ko’rsatuvchi mezondir.

Tabiatshunoslikdagi amaliyot ilmiy ishlab chiqarishning asosiy omili bolib

kelmoqda. Amaliyot nazariyani paydo bo’lishiga, ilmiy shakllanishiga va rivojlanishiga olib keladi.

Bilishning aniqligi muayyan obekt haqidagi ma’lumotning haqiqat ekanligi bilan tasdiqlanadi. Ayni paytda, sharoit boshqacha bo’lsa, haqiqat ham boshqacha bolishi mumkin. Masalan, oddiy sharoit va bosimda suv 100oC da qaynaydi. Lekin bosim o’zgarsa yoki og’ir suv bolsa, u aniq -konkret hisoblanadi.

Ma’lum tizimdagi haqiqat boshqa sharoitda butunlay o’zgarishi mumkin. G’oyaning amaliyotda tasdiqlanishi haqiqatning asosiy omili hisoblanadi. Amaliy ishlarga o’rgatish boshlang’ich sinflardan boshlanishi maqsadga muvofiqdir.

Amaliy uslublar o’qituvchi tomonidan tashkil qilinadigan va yo’naltiriladigan, o’quvchilar fikrini rivojlantirishga mo’ljallagan so’z, ko’rgazmalilik va amaliy ishning o’zaro murakkab bog’lanishida bo’lishini ko’rsatadi.

Amaliy uslublar qo’llanilishi o’quvchilar retseptorlari va effektorlarining jadal faoliyati bilan bog’liq. Amaliy uslublar o’rganilgan materialni chuqur tushunib yetishga, ko’nikma va malakalar hosil qilishga imkoniyat yaratadi. Amaliy uslublarni qo’llashga o’quvchilar faoliyatining o’zi, bilim manbai hisoblanadi. Bunday usullar sirasiga og’zaki, yozma mashqlar, laboratoriya ishlari, maktab yer maydoni, tirik tabiat burchagida, sinfdan tashqari bajariladigan mashg’ulotlar kiradi.

Amaliy uslublarning turlariga [2]:

1. Oquvchilarning tarqatma didaktik material bilan turli narsalar yasashi.

2. Rasm chizishi.

3. Tabiat obyektlarini tanib olish va aniqlash bo’yicha ishlari.

4. Hodisalarni kuzatish va qayd qilishlari.

5. Tajriba o’tkazishlari (tajriba vositasida masalalarni hal qilish) kiradi.

Amaliy ish boshlanishi oldidan qo’yilgan savol, muammo, masalaga o’quvchilar uning natijalari bilan javob berishlari kerak.

Tabiatshunoslik darslari tanib olish va aniqlash amaliy metodlarining bir turi bo’lib, tarqalgan o’simliklarni yoki ularning qismlarini farqiga borib, tanib olish xususiyatlarini o’rgatadi.

Taqqoslashdagi farqga borish o’quvchining aniqlash qobiliyatini rivojlantiradi. Farq qilish va aniqlash bo’yicha ishlar darslardagina olib borilmaydi, o’qituvchi tabiatga uyushtiriladigan ekskursiyalarda ham o’simliklarni topish va to’plashni, namunalar yig’ishni, ularning yoshi, vegetativ usullari, tuproq kesmalari, moslashishlarini, o’zgaruvchanlikni o’quvchilarning o’zlashtira olish qobiliyatlariga qarab tanlab berishi kerak. Osimliklar, ular qismlarining shaklini bilib olish bo’yicha ishlarni o’quvchilar uy

vazifasi sifatida bajaradilar. Osimliklarni yoshini tabiatda nafaqat yillik halqalardan balki osimliklarni yillik shoxlanishiga qarab aniqlash mumkin. Osimlik bahordan kuzgacha o’sish davriga ega, kuzdan bahorgacha tinim davri boladi. Bu osimlikning bir yoshi demakdir, ikkinchi yilda yana o sish, shoxlanish sodir bo ladi. Shoxlanish orasidagi masofa o simlikning bir yoshi hisoblanadi, buni o quvchilarga tabiatda tushuntirish talab etiladi. O’quvchilar amaliy bilimga ega bo’ladilar, daraxtlar yoshini kesmasdan turib ham aniqlash mumkinligini bilib oladilar. Bu ekologik, hamda ilmiy tushunchalarni shakllantiradi.

Tabiatshunoslikni o’qitish metodlari ti/imida amaliy ishlar tabiat haqidagi bilimlarni o zlashtirishda katta rol o’ynaydi. Amaliy ishlar o’quvchilarni ular faoliyati jarayonida har xil mehnat operatsiyalariga o’rgatish metodidir. Amaliy ishlarga o’quvchilarning ekskursiya vaqtida tabiiy materiallar yig’ish, maktab oldi yer maydonidagi va tirik tabiat burchagidagi o’simliklarni parvarish qilish, gerbariy va kolleksiyalar tuzish, mulyaj, maket, ko’rgazmali qurollar tayyorlash kabi faoliyat turlari kiradi.

Birinchi sinfdan boshlab o’quvchilar “Atrofimizdagi olam” darsligini o’qish jarayonida bevosita kuzatishlar yo’li bilan o’rganadilar. Bu mashg’ulotlarda oquvchilarning fikrlash faoliyatini tashkil qilishga yordam beruvchi har xil jihozlardan va avvalo ko’rgazmali qurollardan foydalaniladi. Ko’rgazmali qurollarga tabiiy yoki haqiqiy ob’ektlar kiradi [3].

Tabiiy qurollar-tabiat jismlaridir. Ular o’rganilayotgan mavzular to’g’risida, bolalarda tabiat haqida tushunchalar hosil bo’lishiga imkon beradi. Chunki sinfda jonli tabiatni o’rganish uchun har xil xona o’simliklari hamda o’z joylarining daraxtlari uchun xos bo’lgan shoxchalar, barglar, gullar, meva va urug’lar bolishi mumkin. Tabiatshunoslik darslarida tabiat burchagida o’stirilayotgan o’simliklardan, shuningdek gerbariy va ekskursiyadan olib kelingan o’simliklardan foydalaniladi. Shuningdek, tabiiy ob’ektlardan hayvonlarni o’rganishda ham foydalansa boladi. Ko’pgina hayvonlarni bolalarga sinfda (jonli tabiat burchagida) ko’rsatish mumkin bo’lsa ham ekskursiyalarga afzallik berish kerak boladi, chunki bunda o’quvchilar faqat ularning tashqi ko’rinishini emas, balki xulq-atvorlari bilan tanishish imkoniyatiga ega bo’ladilar. Tirik hayvonlar bo’lmaganda ularning chuchelalari (tulumlari), mulyajlari yoki fotosuratlari va rasmlaridan foydalanish mumkin. Jonsiz tabiatni o’rganishda ham tabiiy tarqatma materiali, masalan, har xil rangdagi granit, kvars, dala shipati, loy, qum, kal’sit (bo’r, marmar, ohak, har xil toshko’mir, temir, mis rudalarining namunalari, shuningdek metallar hamda qotishmalar) temir, cho’yan, polat, alyuminiy, tuproq namunalari va boshqalar bo’ lish mumkin. O’ quvchilarga bevosita qabul qilish mumkin bo’lmagan tabiat jismlari va hodisalari to’ g’ risida aniq va to’gri tasavvurlar hosil qilish uchun ko’rsatiluvchi qurollardan foydalaniladi. Tabiatshunoslik bo’yicha devoriy o’lkashunoslik suratlaridan, foydalanish mumkin. Ular tabiatning o’lkashunoslik

ob’ektlari to’grisida tasavvur va tushunchalar shakllantirishga yordam beradi. Sinflarda bosma rasmlari, ularni ifodalovchi matnlari, o’ quvchilar uchun savol va topshiriqlari bo’lgan “Kuzatishlar kundaliklari”dan foydalanish zarur.

Tabiatshunoslik materiallarini amaliy o zlashtirishda xarita-sxemalarni chizish katta o’rin tutadi. Ularni qo’llanish yo’lida (ufq tomonlarini aniqlashda) maktab hovlisidagi narsalarning joylashishining oddiy rasmini chizish birinchi qadam bo’ladi. Kartografik tasvirlarni o’quvchilar tomonidan o’zlashtirishni tekshirish uchun xarita-sxemalardan foydalanish qulay.

O’quvchilarni amaliy bilimlarini sinash maqsadida 4-sinflarda quyidagi muammoli savollarni o’rtaga tashlash mumkin. Yozning jazirama issig’ida cho’lda turibsiz. Amaliy kuzatish bilimlaringizga tayanib, turgan joyingizdan orientir olib, janub tomonni belgilang. Amaliy tabiatni kuzatish natijasida quyidagi faktorlar asosida janubni aniqlash mumkin: 1) sudralib yuruvchi hayvonlar o’z inini kirish yo’lini doim janubga qaratadi; 2) qushlar o’z uyasini doimo janub tomonga qo’yadi; 3) osimliklar shoxlari doimo janub tomonga egilgan; 4) osimlik poyasining janub tomoni doimo yog’onlashgan boladi; 5) barxan qumlar bir uchi shimolda ikkini uchi esa janubga yotgan boladi.

O quvchilarga har xil narsalarni berib rasm, fotosurat va gugurt qutisi, kubik, stakan boshqa narsalarni olib chiqib, o’xshashlik farqlarini topishni topshiradi, so’ng geometrik figuralarni tarqatadi, uni o’quvchilar daftar varag’iga ustiga qo’yib atrofini qalam bilan qog’ozga chizadilar. Topshiriq bajarilgandan keyin narsaning yuqoridan ko’rinishini plan deyiladi degan xulosaga olib keladi. Undan keyin stolning plani chizdiriladi. Agar o’quvchilar narsalarning kattaliliga qiynalsalar tasvirlanadigan narsani shartli ravishda kichraytirish mumkinligini tushuntiradi. (Masalan 10, 20 marta)

Dasturlashtirilgan o’qitish uchun quyidagilar kerak:

-o’quv materialining puxta tahlili, uning qat’iy tanlanish va mantiqiy ketma-ketlik bo’yicha bo’linishi;

-o’quvchilarning bilim olish faoliyatini tekshirishdagi rahbarlik.

Dasturlashtirilgan o’qitishda o’quvchilarning o’quv materialini qo’llashda faolligi va mustaqilligi ortadi, o’qitish jarayonini individuallashtirish imkoni paydo bo’ladi, texnik vositali o’qitish keng qo’llaniladi, o’qitish va o’quvchi mehnatini oqilona tashkil etishga erishiladi. Nazorat ishlarini dasturlashtirishning tamoyili o’quvchilarning og’zaki javoblarini shartli belgilar va chiziqlar bilan yozma ravishda. Ularning afzal jihati shundaki, ular qisqa vaqt ichida har bir o’quvchining o’tilgan mavzuni o’zlashtirish darajasini aniqlay oladi. Tajriba atrof olam bilan tanishish darslarida bilim olish faoliyatini faollashtirish maqsadida dasturlashtirilgan o’qitish usullaridan foydalanishning afzalliklarini ko’rsatadi. Bu usullarning afzalligi shundaki, o’quv materialini o’zlashtirish darajasini o’quvchilarning o’zlari shu dars mobaynida tekshirishlari mumkin. 2 – sinfda dasturlashtirilgan o’qitishda tezis turidagi tarqatma

topshiriqlar, raqamlar, tarqatma testlar, grafik topshiriqlardan foydalanish mumkin.

Grafik topshiriqlarini bajarayotganda o’quvchilarga « —» noto’g’ri javob, «1» — to’g’ri javob ekanligini tushuntirish lozim. O’qituvchida esa grafik usuldagi javoblarni tezda aniqlashga moslashtirilgan asbob bo’lishi kerak. Masalan:

21- mart — Navro’z bayrami.

1- sentabr — Ustozlar va murabbiylar kuni.

1- oktabr — Mustaqillik bayrami.

8- dekabr — O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi kuni.

«So’z top» o’yini. Bu metoddan darsning hamma qismlarida foydalanish mumkin. O’qituvchi qushlar, hayvonlar, meva, sabzavotlar haqida bir so’z aytadi, o’quvchilar davom ettiradilar. O’qituvchi boshlagan so’z qaysi harf bilan tugasa, o’quvchi shu harfdan boshlangan so’zni aytishi kerak.

Masalan: tulki — ilon — ninachi — it — tipratikan — nortuya — yalqov (panda) — ayiq — qarg’a — ari va hokazo. Bu usul o’quvchilarni tezkorlik bilan fikr yuritib, javob berishga hamda xotirasini mustahkamlashga yordam beradi.

«Klaster» usuli. Bu usul o’quvchiga berilgan mavzu bo’yicha erkin o’ylash va fikrlarini bemalol bayon etish uchun sharoit yaratadi. Bu usulda o’quvchi nimani o’ylagan bo’lsa, shuni aytadi va yozadi. Yozilgan fikrlar to’g’ri yoki noto’g’ri bo’lishidan qat’i nazar muhokama qilinmaydi va belgilangan vaqtgacha davom etadi. Bu sinfning har bir o’quvchisi tomonidan ilgari surilayotgan g’oyalarni uyg’unlashtirib, ular o’rtasidagi aloqalarni yanada mustahkamlash imkoniyatini yaratadi. «Klastyer» usuli yangi mavzuni boshlashdan avval o’quvchini darsga qiziqtirib, shu mavzu bo’yicha oldin egallagan bilimlarini aniqlash maqsadida hamda o’tilgan mavzuni mustahkamlash uchun o’tkaziladi. Masalan, «O’lkamizdagi uy va yovvoyi hayvonlar» mavzusi.

«Mozaika», ya’ni mayda bo’laklardan yaxlit ko’rinishni hosil qilish. Bunda qushlar, hayvonlar, daraxtlar, mevalarning rasmlari bo’laklarga bo’linib, har bir guruhga alohida tarqatiladi. Guruhlarning qatnashchilari bo’lakchalarni bir butun ko’rinishga keltiradilar. Guruh sardorlari yaxlit holga kelgan hayvon, meva yoki daraxt haqida gapirib beradilar.

«To’xtab o’qish» usuli. O’qituvchi matn bilan tanishtirish jarayonida bir necha marta to’xtab, o’quvchilarga savollar bilan murojaat qiladi. Savollar aynan matnga tegishli bo’lishi zarur. Yoki o’quvchi matn o’qish jarayonida to’xtatilib, nima haqida o’qiganligi so’raladi. Bu usul orqali o’quvchilarning diqqati jamlanadi, mustaqil fikrlash ko’nikmalari shakllanadi.

«Zanjir» usuli. Bu usulni she’r, topishmoq, maqollar berilgan darslarda qo’llash maqsadga mu-vofiqdir. O’quvchilar tartib bilan ketma-ket berilgan she’r misrasi yoki topishmoq qatorini aytadilar. Bu usul qo’llanganda o’quvchi uyalib qolmasligi uchun berilgan she’r, maqol, topishmoqni yod olishga majbur bo’ladi.

«Rasmli rebus» o’yini. Sinf o’quvchilari uch guruhga bo’linadilar. Har bir guruhga rasmlar tarqatadi. Berilgan rasmlar nomining bosh harflaridan hayvon yoki qushlar nomi kelib chiqishi kerak. Masalan, it, laylak, ohu, ninachi — non, anor, rediska, chinni gul, arpa — archa.

«Kim tez bajaradi» o’yini. O’quvchilar uch guruhga bo’linadilar. Har bir guruhga 5 tadan hayvonlar yoki qushlar rasmlari teskari qilib beriladi. Belgilangan vaqt ichida (1—2 daqiqada) o’quvchilar hayvon yoki qushlarni yovvoyi yoki uy hayvonlari guruhlariga ajratadilar. Topishmoqni birinchi bo’lib xatosiz bajargan guruh g’olib hisoblanadi.

«O’z guruhingni top» o’yini. O’quvchilarga rangli buklangan qog’ozlar tarqatiladi. Ularga hayvon va parrandalar nomi yozilgan bo’ladi. O’qituvchi o’quvchilarga qog’ozda rasmi berilgan hayvon yoki parranda qanday tovush chiqarsa, ular ham shunday tovush chiqarib o’z guruhini topishlarini tushuntiradi.

1. Mushuk (miyov-miyov). 2. Kuchuk (vov-vov). 3. Xo’roz (qu-qu-qu-qu). 4. Sigir (mo’-mo’). Guruhga bo’linib olganlaridan so’ng guruhga tegishli hayvon yoki parrandalar haqida bilganlarini so’zlab beradilar.

Uzoq vaqt davom etadigan kuzatish va tajribalar uchun jonli tabiat burchagi tashkil qilinishi kerak, u yerda hayvon va osimliklarni saqlash va zaruratga qarab ulardan tabiatshunoslikni o’rganishda foydalanish mumkin. Burchak shunindek o’ quvchilarning darsdan va sinfdan tashqari ishlari uchun moddiy baza hisoblanadi. Bu yerda ular yilning istagan vaqtida ish olib borishlari mumkin ekskursiya jonli tabiat burchagi tashkil qilishning boshlanini bo’lishi mumkin. Suv havzasidagi hayot bilan o’quvchilar mollyuska, ninachi qurtlari, har xil qo’ng’izlar, gambuziya, peskar (tanga baliq), shuningdek suv o’simliklarining barchasi akvarium, shisha banka idishlarga joylashtiriladi. Bog’ va polizdarda ko’pincha meva, rezavor meva hamda sabzavod o’simliklari zararkunandalarning g’umbak va qurtlari uchraydi. Jonli tabiat burchagi uchun alohida xona ajratgan ma’qul. Bunday imkoniyat bo’lmaganda osimlik va hayvonlarni tabiatshunoslik xonasida yoki sinfda joylashtiriladi. Jonli tabiat burchagi uchun xona yorug’ bo’lishi, deraza ro’parasiga har xil tokchalarga suv hayvonlari hamda osimliklari bo’lgan akvariumlarni qo’yish qulay bo’ladi. Burchakda hayvonlar uchun ajratilgan joy ularning tabiatdagi hayot sharoitlariga muvofiq bo’lishi kerak. Akvariumni zoomagazindan olish ma’qul. Ammo akvarium sifatida xohlagan shisha idishdan foydalanish mumkin, lekin shuni hisobga olish mumkinki, baliqlar to’rtburchak idishda yaxshi ko’rinadi. Akvariumdagi baliqlar soni uning katta-kichikligiga (o’lchamiga) va undagi o’simliklarning soniga muvofiq bo’lishi kerak. Bunda yutiladigan va chiqariladigan kislarodning balansi ta’minlansin. Akvariumda yashovchilarga doimiy parvarish zarur, oziqni zoomagazindan sotib olish mumkin. Baliqlarni ularni shartli refleks hosil qilishi uchun muayyan vaqtda oziqlantirish kerak. Bolalar termometr bilan o’lchab, suv haroratini tekshirib borishga o’rganishlari lozim.

Sudralib yuruvchilar va suvda ham quruqda yasovchilar uchun xilma-xil ko’rinish va katta kichikliqdagi terrariumlar kiritiladi. Odatdagi terrarium metalldan yoki yog’ochdan tayyorlangan yashik bo’lib, yon va tepa devorlari shisha va to’rdan iboratdir. Shisha devor terrariumda yashovchilarni kuzatish, yon devor hamda tepasining to’rdan bo’lishi ham ventilyasiyasini ta’ minlash imkoniyatini beradi.

Jonli tabiat burchagining o’simlik va hayvonlari uning asosini tashkil qiladi. Unga qarab jihozlar tanlanadi. O’simlik va hayvonlar tanlovi tabiatshunoslik dasturiga qarab, o’lkashunoslik xususiyatlarini hisobga olib belgilanadi. Barcha xona o simliklari ularning nomlari va qachon va qayerdan olinganligi to’g’risida ma’lumotlar yozilgan etiketkalar bo’lishlari zarur. O’simliklardan avval shundaylarni tanlash kerakki, ular yordamida namlik, issiqlik, yorug’lik, suv iste’mol qilishdagi farqlarini, jumladan quruq iqlimga (kaktus, aloe) nam iqlimga moslangan o’simliklarni, tropik o’simliklarni (navro’zgul), yorug’lik sevuvchi (xina) va soyaga chidamli (aspidistra) o’simliklarini namoyish qilish mumkin bo’lsin. Keyin shunday o’simliklar tanglanadiki, ular masalan, yorongul, fuksiya, begoniya, kaktus, tradeskansiya, elodeya, binafsha kabilarning har xil turlari yordamida turlicha tajribalar o’tkaziladi.

Maktab o’quv tajriba maydonchasi bevosita maktab yaqinida bo’lishi, yer tekis, yaxshi tuproqli, soya tushmaydigan bo’lishi kerak. Uning atrofini albatta o’rash kerak bo’ladi. Maktab tajriba maydonchasi agrotexnika nuqtai nazardan namunali bo’lsin. Tajriba maydonchasini tashkil qilishda o’quvchilar o’tkazadigan mashg’ulotlar, mehnat qurollarini saqlash uchun kichikroq xona bo’lishini mo’ljallash kerak. O’quv tajriba maydonchasidagi ishlarni butun sinf bilan dars vaqtida o’tkaziladigan majburiy ishlarga, o’quvchilarning darsdan tashqari vaqtlarda (uy vazifasi yoki yozgi topshiriq tarzida) bajaradigan majburiy ishlarga va yosh tabiatshunoslik to’garagi a’zolarining ishlariga ajratish mumkin.

O’quvchilar kuz davrida daraxt, buta va o’simliklar bilan, ular barglari va gullari shakllari hamda ranglarining xilma-xilligi va chiroyliligi bilan, qo’l bilan ishlatiladigan asboblar (xaskash, zambil) va ular bilan ishlash uslublari bilan tanishadilar. Bahorda birinchi sinf o’quvchilari bilan o’quv tajriba maydonchasida amaliy ishlar o’tkaziladi. Ularni urug’larni ekish va ularni parvarish qilish, sug’orish, o’toq qilish, tayanch qoziqlarini qoqish qoidalarini bilib oladilar. Birinchi sinf o’quvchilari urug’larni ekishga tayyorlaydilar va yerga ekadilar, o’simliklarni parvarish qiladilar. O’quvchilar kuzda o’quv-tajriba maydonchasidagi ishlar vaqtida amal qilinishi kerak bo lgan mehnat haftaligi va shaxsiy gigiena qoidalari bilan, urug’larni yig’ ish va saqlash qoidalari bilan tanishadilar, kuzda tuproqqa ishlov berishga tayyorlaydilar, to’kilgan barg va shoxlarni yigib oladilar, o’simlik qoldiqlari va axlatlarni chiqarib tashlaydilar. Katta yoshdagi o’quvchilar eski tuproqni chopib beradilar. Bahorda o’quvchilar gul manzarali hamda dukkakli o’simliklarning urug’larini ekishga tayyorlaydilar, buning uchun yirik va sog’lom urug larni tanglab oladilar ularni ivitadilar va undiradilar (uruglarni tuproqqa

ekish) o’ simliklarni o’ stiradilar. Keyin materialni xaskash bilan tekislaydilar. Yerga urug’lar ekish bilan ustini bir yo’la ko’madilar, o’ simliklarni keyingi parvarishini olib boradilar.

O’quvchilar kuzda xaskash va belkurak bilan ishlashda mehnat xavfsizligi va shaxsiy gigiena qoidalari bilan tanishadilar, maydonchada o’stirilgan o’simliklarning urug’larini yig’adilar maydonchani o’simlik qoldiqlaridan tozalaydilar, o’g’it soladilar, tuproqni ag’darib chopadilar, ikkinchi sinfdagi o’qish davrida maktab oldi o’quv-tajriba maydonchasidagi ishlar yakunini chiqaradilar, maktab ko’rgazmasi uchun materiallar tayyorlaydilar. O’quvchilar ildizmeva (rediska, lavlagi, sabzi) va bir yillik gul manzarali o’simliklarning (kosmeya, astra, itog’iz, gultojixo’roz) urug’larini ekishga tayyorlaydilar. Ko’chat qalinligini ildiz mevalar ekishga tayyorlaydilar, o’g’itlarning ildiz mevalar hosiliga va gul manzarali o’simliklarning o’sishi va rivojlanishiga ta’sirini aniqlash bo’yicha tajriba va kuzatishlar olib boradilar. Ildiz meva va gul manzarali o’ simliklar urug’larini yerga ekadilar, tajribalar qo’yadilar va ekinlarga qaraydilar. Sug’oradilar, o’toq va yagona qiladilar ko’chat o’tkazadilar.

O’quvchilar kuz davrida hosilni yig’adilar va hisobga oladilar, ularni saqlash qoidalari bilan tanishadilar, urug’lar yig’adilar, tuproqqa ishlov beradilar, rezavor, buta va mevali daratlarni qishga tayyorlaydilar. Bundan tashqari o ‘quvchilar mevali daraxtlarning tanasi hamda asosiy poyasidagi eski po’stloqlarini olib tashlaydilar, tana atrofiga tuproq tashlaydilar, unga o’git soladilar va manzarali butalar o’tkazadilar.

Boshlangich sinf o’qituvchisi o’quv-tajriba maydonchasidagi ishlarni tashkil qila borib, iqlim sharoitlarini, maktabning hududida joylanishini hisobga olishi va barcha masalalarni biologiya o’quvchisi bilan kelishib olishi lozim. Tajriba yosh tabiatshunosning qishloq xo jalik tajribalari va qo’shimcha amaliy ishlari bazasidir: chunki u yerda tabiatshunoslik darslarida o’rganiladigan o’ simliklar o’ stiradi.

Boshlangich sinfdan boshlab o’z o’lkalarini, o’z joylarini o’rganadilar, tabiat ustida kuzatishlar olib boradilar, ekskursiyalar o’tkazadilar. Boshlangich maktabda o’qish vaqtida ularda boy aniq material to’planadi va bu material o’lkashunoslik burchagida joylashtiriladi. Vaqt o’tishi bilan o’lkashunoslik burchagida boshlangich maktabni ilgarigi bitiruvchilari chiqqan eng qimmatli materiallar to’planib boradi, undan tabiatshunoslikni o’qitishda sistemali ravishda foydalaniladi. O’lkashunoslik burchagi tabiatshunoslik xonasida yoki alohida sinfda barpo etiladi. Material uch bo ‘ limga ajratiladi: bizning o’ lka, ob-havo va tabiat belgilari.

1. D. Sharipova, D.P. Xodiyeva, M. K. Shirinov Tabiatshunoslik va uni o’qitish metodikasi Toshkent, “Barkamol fayz media” nashriyoti, 2018-yil.

2. M.Nuriddinova. “Tabiatshunoslik o’qitish metodikasi” Toshkent, O’qituvchi 2005-yil

3. A.Baxronov, Tabiatshunoslik 3-sinf umumiy o’rta ta’lim maktablari uchun darslik. T; Cho’lpon NMIU 2012 y.

4. A.Baxronov Tabiatshunoslik 4-sinf umumiy o’rta ta’lim maktablari uchun darslik. T; Sharq NMIU 2011 y.

5. G.M.Sayfullaev. Tabiatshunosllik darslarida sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish. Oquv qollanma Buxoro-2020.

6. G.M. Sayfullaev. Biologiya promislovix xishnix vidov rib, Nizovya basseyna reki Zarafshan. Buxara-2020

7. Сафарова М.С., Хамитова Ф.А. Непосредственное влияние заболеваний челюстно-лицевой области и зубов на психику и внутренные органы// Тенденции и перспективы развития науки и образования в условиях глобализации . – 2015. – №2 – С. 4-6.

8. Kamalova F.R. Development and evaluation of the effectiveness of the dental dental examination program for children with diabetes in adverse envir-onmental Conditions// Academicia10 Issue 1, January. – 2020. Vol. 1. – Р. 1364 – 1366.

9. Kamalova F.R. Elaboration and evaluation of the effecctiveness of the dental examination program for children with diabetes// Актуальные вызовы современной науки. Сборник научных трудов выпуск. – 2020. – № 4 (48). – Р. 55-56.

10. Rakhmatillaevna, K. F. (2020). Diagnostic value of salivator cytokines in dental diseases in children with diabetes mellitus type 1. European Journal of Molecular and Clinical Medicine, 7(3), 1518-1523. Retrieved from www.scopus.com

11. Hamrayev S. J., Rakhimov Z. K. EVALUATION OF THE FUNCTIONAL STATE OF VASCULAR WALLS IN PATIENTS WITH DISEASES OF THE SALIVARY GLANDS //New Day in Medicine 3(35)2021 10-14 https://cutt.ly/SmVhVbL

12. Rakhimov Z. K. et al. Experience in the treatment of patients with odontogenic jaw cysts //European science review. – 2018. – №. 11-12. – С. 150-153.

13. Artikovna K. F., Sulaymonovna S. M. FEATURES OF APPLICATION OF AUTOPLAZMA FOR TREATMENT OF THE ODONTOGENNY INFECTION OF MAXILLOFACIAL AREA AT PATIENTS WITH DIABETES //Psychology and Education Journal. – 2021. – Т. 58. – №. 1. – С. 4925-4927.

14. Хамитова, Ф. А., et al. “Усовершенствование эндоскопических методов лечения хронических одонтогенных перфоративных верхнечелюстных синуситов.” Новый день в медицине 2 (2019): 26.

15. Рахимов З. К. и др. ОТДАЛЁННЫЕ РЕЗУЛЬТАТЫ КОМПЛЕКСНОГО ЛЕЧЕНИЯ БОЛЬНЫХ С ТРАВМАТИЧЕСКИМ ОСТЕОМИЕЛИТОМ ПРИ ПЕРЕЛОМАХ НИЖНЕЙ ЧЕЛЮСТИ //Stomatologiya. – 2018. – №. 4. – С. 15-19.

16. Sayfullaev G., Alimova L., Ollokova U. Formation of environmental knowledge in pupils of second class in the lessons the world around us //Bridge to science: research works. – 2019. – С. 206-208.

17. Sayfullayev G. Methods of teaching younger students the ability to solve cognitive tasks of environmental protection //ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz).

18. Rakhimov Z. K. et al. Experience in the treatment of patients with odontogenic jaw cysts //European science review. – 2018. – №. 11-12. – С. 150-153.

19. Рахимов, З. К., Хамитова, Ф. А., Пулатова, Ш. К., Камбарова, Ш. А., & Сафарова, М. С. (2019). УСОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ ЭНДОСКОПИЧЕСКИХ МЕТОДОВ ЛЕЧЕНИЯ ХРОНИЧЕСКИХ ОДОНТОГЕННЫХ ПЕРФОРАТИВНЫХ ВЕРХНЕЧЕЛЮСТНЫХ СИНУСИТОВ. In СОВРЕМЕННЫЕ АСПЕКТЫ КОМПЛЕКСНОЙ СТОМАТОЛОГИЧЕСКОЙ РЕАБИЛИТАЦИИ ПАЦИЕНТОВ С ДЕФЕКТАМИ ЧЕЛЮСТНО-ЛИЦЕВОЙ ОБЛАСТИ (pp. 62-66).

20. Qo’ldoshev R. A. LEFT-HANDED CHILDREN AND THE LEARNING PROCESS //EPRA International Journal of Research and Development (IJRD) Volume.

21. Qo’ldoshev, R. A., SINF CHAPAQAY O’QUVCHILARINING MAKTABGA BIRINCHI, and MAKTABGA MOSLASHISHI DAVRIDAGI PEDAGOGIK YORDAMNING MOSLASHISHI. “MAZMUNI//Pedagogik mahorat.” (2020).

22. Qo’ldoshev, R. A., and Y. Y. Azimov. “Чапакайларни ёзишга ургатишга доир айрим мулохдзалар.” НАЧАЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ: ПРОБЛЕМЫ И ПЕРСПЕКТИВЫ» Ш-Международная научно-практическая конференция. 2020.

23. Qo’ldoshev, R. A. “THE CONTENT OF PEDAGOGICAL ASSISTANCE IN THE PERIOD OF ADAPTATION OF LEFT-HANDED FIRST-GRADERS TO SCHOOL, ADAPTATION TO SCHOOL AND ITS FEATURES AMONG STUDENTS OF THE FIRST YEAR OF STUDY.” Pedagogik mahorat.-Buxoro 5 (2020): 132-135.

24. Qo’ldoshev, R. A. “LEFT-HANDEDNESS AND THE REASONS FOR ITS OCCURRENCE.” MONOGRAFIA POKONFERENCYJNA SCIENCE, RESEARCH, DEVELOPMENT 32: 2020-31.

25. Qo’ldoshev, R. A. “Cognitive activity of left-handed children.«НАЧАЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ: ПРОБЛЕМЫ И ПЕРСПЕКТИВЫ» III-Международная научнопрактическая конференция.” (2020): 132-136.

26. Rustambek Q. O. L. Birinchi sinf chapaqay o ‘quvchilarining maktabga moslashishi, maktabga moslashishi davridagi pedagogik yordamning mazmuni //ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz). – 2020. – Т. 1. – №. 1.

27. Кулдашев Р. А. ЧАПАКДЙ УКУВЧИЛАРДА ЁЗУВ КУРОЛЛАРИ БИЛАН ИШЛАШ КУНИКМАЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ: РА Кулдошев, Бухоро давлат университети Бошлангич таълим методикаси кафедраси укитувчиси //Образование и инновационные исследования международный научно-методический журнал. – 2021. – Т. 2. – №. 3. – С. 198-217.

i Не можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

28. Azimov, Yunus, and Rustambek Qo’ldoshev. Husnixatga o’rgatishning amaliy asoslari. GlobeEdit, 2020.

29. QO, R. LDOSHEV. Chapaqay bolalarni maktabga qanday tayyorlash kerak, 145147.

30. Azimov, Y. Y., and R. A. Qo’ldoshev. “Husnixatga o’rgatishning amaliy asoslari (metodik qollanma). GlobeEdit, 2020.-141bet.”

ELEKTROTEXNIKANING NAZARIY ASOSLARI

ELEKTRON DARSLIK VA UNDAN FOYDALANISH JARAYONIDAGI ASOSIY TUSHUNCHALAR.

ELEKTROTEXNIKANING NAZARIY ASOSLARI

BOSHLANG’ICH SINFLARDA TABIIY FANLARNI O`TISHDA AMALIY ISHLARNI TASHKIL ETISH Текст научной статьи по специальности «Клиническая медицина»

Аннотация научной статьи по клинической медицине, автор научной работы — G’Ulom Maxmudovich Sayfullayev, Luiza Alimova

Похожие темы научных работ по клинической медицине , автор научной работы — G’Ulom Maxmudovich Sayfullayev, Luiza Alimova

ORGANIZATION OF PRACTICAL WORK IN THE PROCESS OF NATURAL SCIENCES IN PRIMARY SCHOOLS

Текст научной работы на тему «BOSHLANG’ICH SINFLARDA TABIIY FANLARNI O`TISHDA AMALIY ISHLARNI TASHKIL ETISH»

Related posts: