5 sinf tarbiya kitob pdf

19. Ўзбекистон матбуот ва ахборот агентлиги ва Хал қ таълими вазирлиги томонидан Қ ора қ алпо ғ истон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва Тошкент ша ҳ ар ҳ окимликлари ҳ амда нашриёт, босмахона ва китоб-савдо ташкилотлари билан биргаликда ҳ ар йили октябрь-ноябрь ойларида барча вилоят марказлари, Нукус ва Тошкент ша ҳ арларида умумтаълим мактаблари учун келгуси ў қ ув йилига мўлжалланган дарсликлар ва ЎМ Қ ларнинг ихтисослаштирилган кўргазма-ярмаркалари ташкил этилади.

10- Синфларда тарбиявий соат дарсларини ташкил этиш

Bolalarimizni birovlarning qo’liga berib qo’ymasdan, ularni o’zimiz tarbiyalashimiz lozim.

Shavkat Mirziyoyev

O`zbеkiston Rеspublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017 yil 6 aprelda “Umumiy o’rta va o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limining davlat ta’lim standartlarini tasdiqlash to’g’risida” gi 187-sonli Qarori e’lon qilindi. Shu munosabat bilan tarbiyaviy soatlar mazmunan qayta ko`rib chiqilib, kompetensiyaviy yondashuv asosida amalga oshirilishi bеlgilandi.

Ma’lumki, sinf rahbari o‘z sinfidagi o‘quvchilarning bevosita ta’lim-tarbiya jarayoni, ya’ni darslar davomida hamda darsdan keyingi faoliyatini nazorat qilishga mas’ul shaxs hisoblanadi.

Umumiy o`rta ta’lim muassasalarida sinf rahbari faoliyati O`zbekiston Respublikasining “Ta’lim to`g`risida”gi Qonuni, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining ta’lim sohasidagi qarorlari, Xalq ta’limi vazirligi tomonidan ishlab chiqilgan tegishli me’yoriy hujjatlar va Xalq ta’limi vazirligining 2007 yil 20 yanvardagi 19-sonli buyrug`i bilan tasdiqlangan “Ta’lim muassasalari sinf rahbari to`g`risida Nizom” asosida tashkil etiladi.

Mazkur dastur va metodik qo’llanmayuqorida nomlari keltirilgan ta’limga oid huquqiy va me’yoriy hujjatlarga, shuningdek, umumiy o‘rta ta’limning uzluksizligi va izchilligiga, zamonaviy metodologiyalarga asoslangan.

Dasturning maqsadi — tarbiyaviy soatlarni mamlakatda amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar, rivojlangan xorijiy mamlakatlarning ilg‘or tajribalari hamda ilm-fan va zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalariga asoslangan holda tashkil etish, zamon talablariga javob beruvchi, ma’naviy barkamol, faol fuqarolik pozitsiyasiga ega shaxslarni tarbiyalashdan iborat.

Tarbiyaviy soat dasturining vazifalari:

milliy, umuminsoniy va ma’naviy qadriyatlar asosida o‘quvchilarni tarbiyalashning samarali shakllari va usullarini joriy etish;

tarbiya jarayoniga pedagogik va zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish;

o‘quvchilarni ijtimoiy hayotga tayyorlashda ta’lim, fan va ishlab chiqarishning samarali integratsiyasini ta’minlashdan iborat.

Bugungi kunda axborot oqimining tezligi natijasida hayotimizga ommaviy madaniyatni salbiy ta’sirlari ham sezilmoqda. Bu masalani o’quvchilarning ijtimoiy hayotlari misolida ko‘rishimiz mumkin. Ba’zida ota-onalar tomonidan bolalarning beodobligi, o‘z fikrini og‘zaki yoki yozma tarzda aniq ifodalay olmasligi, mas’uliyatning yetishmasligi, atrofidagilar bilan kelisha olmasligi, o‘ziga tegishli bo‘lgan mablag‘largni to‘g‘ri taqsimlay olmasligi haqidagi fikrlarni eshitib qolamiz. SHuning uchun ham dasturni ishlab chiqishda xaqlaro va milliy tajribaga asoslanilganligini alohida ta’kidlab o‘tish joizdir.

“Ta’lim muassasalari sinf rahbari to`g`risida Nizom” ga asosan “Sinf rahbari – Ta’lim muassasasining tarbiyaviy tizimidagi tayanch pedagoglardan biri bo`lib, o`ziga biriktirilgan sinf o`quvchilarining amalda belgilangan ta’lim va tarbiya olishlarini tashkil etadi.” Shu nuqtai nazardan olib qaraganda bugungi kunda ta’lim muassasalari sinf rahbarlari faoliyatida quyidagilarga o‘xshash muammolar ko‘zga tashlanmoqda:

− Ayrim sinf rahbarlari tomonidan o‘quvchilarni tarbiyalash jarayonida o‘z oldilariga qo‘ygan maqsad va vazifalarining to‘g‘ri tashkil etilmaganligi;

− Tarbiyaviy soatlarning aniq o‘quv-mavzu reja asosida tashkil etilmayotganligi;

− Ta’lim-tarbiya va ma’naviy-ma’rifiy sohaga oid qonunlar va qonunosti hujjatlarning ko‘pchiligidan o‘qituvchi va sinf rahbarlarining yetarli darajada xabardor emasligi;

− Ba’zi sinflardagi muhitning qoniqarli emasligi, ahil va mustahkam jamoaning shakllanmaganligi;

− Ayrim ta’lim muassasalarida davomatning pastligi, muntazam dars qoldiruvchi o‘quvchilar mavjudligi;

− Ba’zi sinflardagi o‘quvchilarda kundalik daftarlarining mavjud emasligi, borlarining ham sinf rahbari tomonidan nazorat qilinmaganligi;

− Ayrim o‘quvchilarning darslarga tayyorgarliksiz, hatto darsliklarsiz ishtirok etishlari;

− O‘quvchilar internet va mobil telefon qaramligining jismoniy va ruhiy xatarlari haqida yetarli tushunchalarga ega emasliklari;

− Voyaga yetmaganlar o‘rtasida turli zararli oqimlar ta’siriga tushib qolish, jinoyatchilik va huquqbuzarlik holatlarining uchrayotganligi;

− O‘quvchi tarbiyasida muhim o‘rin tutadigan kompetensiyalarga erishilmaganligi;

− Ba’zi o‘qituvchi va tarbiyachilarimizda kasbiy kompetensiyalar yetishmasligi;

− Tarbiyaviy ishlar ta’sirchanligining pastligi;

− Ota-onalar bilan samarali muloqotning yo‘lga qo‘yilmaganligi;

− Huquqbuzarlik, mobil telefon va internet qaramligi, narkomaniya, tamaki va alkogol mahsulotlarini iste’mol qilishga qarshi kurash hamda oldini olish bo‘yicha samarali chora-tadbirlar tizimi ishlab chiqilmaganligi.

Shu o‘rinda masalaning muhim bir jihatiga e’tiboringizni qaratmoqchimiz. Bugungi kunda umumta’lim maktablarida tarbiyaviy soatlar amalda qanday tashkil qilinmoqda?

− Bugungi kundagi aksariyat hollarda tarbiyaviy soatlar quruq gaplardan iborat bo‘lib, tarbiyaviy soat mavzularidan chetga chiqib ketiladi;

− Qaysidir o‘quvchining xulqi muhokamaga qo‘yiladi;

− O‘quvchilarning fanlarni o‘zlashtirishlari va davomatlari muhokama qilinadi;

− Qandaydir tadbirlarga tayyorgarlik va sinf muammolarini hal etish kabi masalalar xususida so‘z boradi.

Tarbiyaviy soatlar qanday bo‘lishi kerak?

− Ta’lim jarayoni alohida, mustaqil darslardan tashkil topgani kabi tarbiyaviy soatlar ham yaxlit tarbiyaviy usullar, ta’sirchan vositalar yordamida amalga oshiriladi.

− Sinf rahbari ushbu tadbirlarni o‘tkazishga doir aniq ish rejasiga ega bo‘lishlari lozim.

Bugungi shiddatli davr barchamizdan axloqiy va ma’naviy jihatdan tarbiyaviy ishlarni yanada kuchaytirish lozimligini talab etmoqda. Ma’naviyat yo‘q ekan, inson ongli ijtimoiy shaxs bo‘la olmaydi. Shuning uchun ham sinf rahbarlari va butun o‘qituvchilar jamoasi oldida o‘quvchilarga milliy va umuminsoniy qadriyatlar asosida hayot kechirishni o‘rgatishdek muhim vazifa turadi. Hozirgi globallashuv jarayonlari kuchaygan, turli g‘oyalar o‘rtasidagi kurash keskinlashgan, “ommaviy madaniyat” xurujlari butun dunyoga tarqalib borayotgan, internet tarmog‘i orqali uzatilayotgan buzg‘unchi axborotlar inson qalbi va ongini o‘ziga qaram qilishga urinayotgan tahlikali zamonda kelajagimiz bo‘lgan yosh avlodni hayotga tayyorlashning samarali shakl va uslublarini izlash davlat siyosati darajasidagi masalaga aylangan.

Tarbiyaviy ishlarni davr talabiga javob beradigan holga keltirish uchun tarbiyaning asosi bo‘lgan barcha g‘oyalar qaytadan ko‘rib chiqilishi, asosiy e’tibor bola shaxsiga qaratilishi, yillar davomida to‘plangan ijobiy tajribadan unumli foydalanish zarurligini taqozo etadi. Inson shaxsining kamol topishi esa juda murakkab va uzluksiz jarayon davomida shakllanadi. Uning tarbiyasiga ota-onasi, maktab, mahalla, do‘stlari, jamoat tashkilotlari, atrof-muhit, internet, ommaviy axborot vositalari, san’at, adabiyot, tabiat va hokazolar bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun ham barcha sinf rahbarlari o‘z tarbiyaviy faoliyatlarida ana shu mezonlarni hisobga olishlari shart.

Tarbiyaviy soatlar o‘quvchilarda shakllangan tayanch kompetensiyalarni amaliyotga tadbiq etish maydoni hisoblanadi. To‘g‘ri tashkil etilgan tarbiyaviy soatlar o‘quvchilarda fanlar orqali shakllangan tayanch kompetensiyalarni ijtimoiy hayotda tadbiq eta olishlari uchun imkoniyat yaratib beradi.

O‘quvchilarda hulq-odob madaniyatiga rioya qilish, fikrini erkin ifodalash, notiqlik qobiliyatini yuksaltirish, axborotlardan to‘g‘ri va samarali foydalanish, shu bilan birga bu boradagi xalqaro hamda milliy qonunchilik qoidalariga rioya qilishni tarbiyalash tarbiyaviy soatlarning asosiy maqsadlaridan birdir. Shuningdek, tarbiyaviy soatlar orqali o‘quvchilarda to‘g‘ri kasb tanlash, kitobxonlik madaniyatini shakllantirish, bo‘sh vaqtini to‘g‘ri taqsimlash, o‘z iqtidorini rivojlantirish uchun turli to‘garaklarni to‘g‘ri tanlash, tayyor ish joylarida ishlash emas, balki o‘zi ish joylarni yaratishi kabi qobiliyatlar shakllantiriladi.

Tarbiyaviy soat dasturlari oddiydan murakkablikka tamoyili asosida shakllantirilgan bo‘lib, quyidagi yo‘nalishlarni o‘z ichiga oladi. Vatanparvarlik; axloqiy, huquqiy, jismoniy, gigienik, ekologik hamda estetik tarbiya shuningdek, o‘quvchilarni to‘g‘ri kasb tanlashga yo‘naltiradi. Tarbiyaviy soatlarning mazkur yo‘nalishlari O‘zbekiston Respublikasida ta’limning uzluksizligi, uzviyligi, o‘quvchi shaxsi va qiziqishlari ustuvorligidan kelib chiqib, ularda yosh xususiyatlariga mos ravishda quyidagi tayanch kompetensiyalar shakllantiriladi.

Kommunikativ kompetensiya — ijtimoiy vaziyatlarda ona tilida hamda birorta xorijiy tilda o‘zaro muloqotga kirisha olishni, muloqotda muomala madaniyatiga amal qilishni, ijtimoiy moslashuvchanlikni, hamkorlikda jamoada samarali ishlay olish layoqatlarini shakllantirishni nazarda tutadi.

Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi — media manbalardan zarur ma’lumotlarni izlab topa olishni, saralashni, qayta ishlashni, saqlashni, ulardan samarali foydalana olishni, ularning xavfsizligini ta’minlashni, media madaniyatga ega bo‘lish layoqatlarini shakllantirishni nazarda tutadi.

O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi — doimiy ravishda o‘z-o‘zini jismoniy, ma’naviy, ruhiy, intellektual va kreativ rivojlantirish, kamolotga intilish, hayoti davomida mustaqil o‘qib-o‘rganish, kognitivlik ko‘nikmalarini va hayotiy tajribani mustaqil ravishda muntazam oshirib borish, o‘z xatti-harakatini muqobil baholash va mustaqil qaror qabul qila olish ko‘nikmalarini egallashni nazarda tutadi

Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi — jamiyatda bo‘layotgan voqea, hodisa va jarayonlarga daxldorlikni his etish va ularda faol ishtirok etish, o‘zining fuqarolik burch va huquqlarini bilish, unga rioya qilish, mehnat va fuqarolik munosabatlarida muomala va huquqiy madaniyatga ega bo‘lish layoqatlarini shakllantirishni nazarda tutadi.

Milliy va umummadaniy kompetensiya — vatanga sadoqatli, insonlarga mehr-oqibatli hamda umuminsoniy va milliy qadriyatlarga e’tiqodli bo‘lish, badiiy va san’at asarlarini tushunish, orasta kiyinish, madaniy qoidalarga va sog‘lom turmush tarziga amal qilish layoqatlarini shakllantirishni nazarda tutadi.

Matematik savodxonlik, fan va texnika yangiliklaridan xabardor bo‘lish hamda foydalanish kompetensiyasi — aniq hisob-kitoblarga asoslangan holda shaxsiy, oilaviy, kasbiy va iqtisodiy rejalarni tuza olish, kundalik faoliyatda turli diagramma, chizma va modellarni o‘qiy olish, inson mehnatini yengillashtiradigan, mehnat unumdorligini oshiradigan, qulay shart-sharoitga olib keladigan fan va texnika yangiliklaridan foydalana olish layoqatlarini shakllantirishni nazarda tutadi.

Shuningdek, mazkur kompetensiyalar har bir tarbiyaviy soatning mazmunidan kelib chiqqan holda shakllantiriladi.

Umumta’lim maktablarining 1-11-sinf o‘quvchilari uchun tuzilgan “Tarbiyaviy soatlar uchun namunaviy mavzular rejasi” mazmunan tarbiyaviy-axloqiy hislatlarni shakllantirish bilan bir qatorda yurtimizda nishonlanadigan umumxalq bayramlari va muhim tarixiy sanalar asosida tuzildi. Bundan tashqari mazkur rejada fan oyliklari davomida o‘quvchilar uchun tarbiyaviy dars soatlarini o‘tishda nimalarga e’tibor berish kerakligi e’tiborga olingan.

Mazkur dastur va qo‘llanmada bugungi kunda sinf rabarlari uchun amaliy va uslubiy yordam sifatida Respublika Ta’lim markazi mutaxassislari va amaliyotchilar hamkorligida “Tarbiyaviy soat”larning mashg‘ulot ishlanmalari tavsiya etiladi.

“Tarbiyaviy soat”lar rejasidagi 8 soatlik “Yo‘l harakati qoidalari”ga doir mavzular dasturi va dars ishlanmalari mazkur qo‘llanmada aks ettirilmagan.

Umumta’lim maktablarining 5-sinf o‘quvchilari uchun ishlab chiqilgan “Tarbiyaviy soat” mashg‘ulot ishlanmalarida mazmunan o‘quvchilarda tarbiyaviy-axloqiy xislatlarni shakllantirish va mustahkamlash maqsadida donolar hikmatlariga va milliy qadriyatlarimizga hurmat, vatanparvarlik, insonparvarlik, jismoniy tarbiya, shaxsiy gigiyena, ozodalik, kiyinish odobi, bola huquqlari, tabiatni asrash, iqtisodiy tarbiya, salomlashish va muomala odobi, kitobni sevish kabilar bilan bir qatorda yurtimizda o’tkaziladigan umumxalq bayramlari va muhim sanalarni nishonlashda nimalarga e’tibor berish lozimligi to‘g‘risida tavsiyalar berilgan.

Tarbiyaviy soatlarni quyidagi tartibda tashkil qilish mumkin:

1. Kirish;
2. Asosiy qism: hikoya, suhbat,ma’ruza, guruhlarda ishlash;
3. Yakuniy qism.

«KO`RIB CHIQDIM» __-sonli maktab ma’naviy-ma’rifiy ishlar bo`yicha direktor o`rinbosari: ____________ __ __________________ «___» ________________20__ y

«Tasdiqlayman» __-sonli umumiy o`rta ta’limi maktabi direktori ______________ __ ___________ «___» ________________20__ y

№	O‘tiladigan mavzular SINF: 10	Soat	Sana	Izoh
1.	“ Jonajon O’zbekistonim,mangu bo’l obod!”	1
2.	Ijtimoiy tarmoq tahdidlari	1
3.	Stresslar va ularni boshqarish psixologiyasi (stress management)	1
4.	Notiqlik madaniyati	1
5.	Ustoz otangdek ulug‘i (1 oktyabr – O‘qituvchilar va murabbiylar kuni munosabati bilan).	1
6.	Ona tili-qalb ko’zgusi	1
7.	Halollik.	1
8.	Nizolar va ularni boshqarish psixologiyasi (conflict management)	1
9.	Oila psixologiyasi va etikasi haqida tushunchalar	1
10.	Til bilgan el biladi (Rus tili fani oyligi doirasida).	1
11.	Befarqlik va uning oqibatlari	1
12.	Vatan olidagi burch va mas’uliyat.	1
13.	Konstitutsiya – huquqlarimiz kafolati	1
14.	Milliy qadriyatlarimizda huquqiy madaniyat	1
15.	Ma’naviy jasorat (MIG‘ fani oyligi doirasida).	1
16.	Mening kelajakdan maqsadim! (Yangi yil bayrami yaqinlashishi munosabati bilan).	1
17.	Tinchlik uchun barcha mas’ul (14 yanvar – Vatan himoyachilari kuni munosabati bilan).	1
18.	Jahon axbort tarmog‘idagi tahdidlar! (Tarix fani oyligi doirasida).	1
19.	Korrupsiyasiz – jamiyat quramiz.	1
20.	Buyuk qadriyatlar yaxshilikka yetaklar. (Navoiy va Bobur tavallud kunlari oldidan).	2
21.	Kiber makon va biz. (matematika, informatika fanlari oyligi doirasida).	1
22.	Axborot asri tahlikalari	1
23.	Ayolga ehtirom! (8 mart – Xotin-qizlar kuni munosabati bilan).	1
24.	Buyuk mutafakkirlarimizning tabiiy fanlar rivojiga qo‘shgan hissasi (kimyo, biologiya fanlari oyligi doirasida).	1
25.	Milliy qadriyatlar va an’analarimiz (21 mart – Navro‘z bayrami munosabati bilan).	1
26.	Amir Temur va jahon madaniyati. (Amir Temur tavallud topgan kun munosabati bilan).	1
27.	Xalq amaliy san’ati – milliy boyligimiz (Tasviriy san’at, musiqa, mehnat fan oyliklari doirasida).	1
28.	Kompyuter o‘ynlari manqurtlik vositasi (Fuqarolik muhofazasi kuni munosabati bilan).	1
29.	Jondin seni ko‗p sevarmen ey umri aziz!	1
30.	Xotira abadiy, inson qadri buyukdir (9 may – Xotira va qadrlash kuni oldidan).	1
31.	Vaqt qadri	1
32.	Men sevib o‘qigan kitob	1
33.	Men tanlagan kasb	1
34.	Mustahkam oila qurish bilim-ko’nikmalari	1

Sana: sinf: 10- o’qituvchi: 1-Mavzu: ―Jonajon O’zbekistonim, mangu bo`l omon! Doskada: Jonim fido senga Hur O‘zbekiston. Mashg’ulotning maqsadi:o`quvchilarga mustaqillik bayrami va uning mazmun mohiyatiga oid bilimlar berish. Yosh avlod qalbida vatanparvarlik tuyg`ularini o`stirish. Mustaqillik, erkinlik, O`zbekiston muqaddas makon, Vatanga hurmat, qadriyatlarni ulug`lash, o`zlikni anglash tuyqularini shakllantirish. O`quvchilarni mustaqillik, erk va vatanparvarlik haqidagi dunyoqarashlarini o`stirish. Tayanch kompetensiya elementlari: Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi: televizor, radiyo, telefon orqali berilgan xabarlarni gapirib bera olish. O’z-o’zini rivojlantirish kompetensiyasi: kattalarni hurmat qilish, ularning nasihatiga amal qilish, jamoat joylarga o’zini tuta bilish. Milliy va umummadaniy kompetensiyasi: milliy bayramlarni, milliy qadriyatlarni, o’zi yashab turgan tarixiy obidalarni bilish va bir-biridan farqlash. Mashg’ulotning usuli: Aqliy xujum, savol javob, guruhlarda ishlash. Mashg’ulotning shiori: Jonajon O’zbekistonim, mangu bo`l omon! Didaktik jihoz: Vatanimiz tarixiga oid rangli suratlar, alloma va buyuk shaxslar portretlari, “Vatan tuyqusi” darsligi, Islom Karimovning “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” kitobi, tarqatma materiallar, slaydlar. Texnik jihoz: Diaproektor, ekran. “Vatan tuyqusi”, “Milliy istiqlol g`oyasi va ma’naviyat asoslari” fanlaridan tayyorlangan proeksion materiallardan mavzuga oid bo`lganlaridan foydalanish. 1.Tashkiliy qism: salomlashish,davomat,tozalikka e’tibor berish II.Asosiy qism 1-savol. Ushbu rasmlardan foydalanib, mustaqillik so`ziga izoh berishga harakat qiling (1-rasm, O`zbekistonda ishlab chiqilgan mahsulotlar, maktab va o`quvchilari, ekin maydonlari, tarixiy obidalar, bayram tantanalarining rasmi) O`quvchilarning javoblarini o`qituvchi umumlashtiradi va ushbu savolga quyidagicha xulosa qiladi. Mustaqillik – bizga nafaqat iqtisodiy imkoniyatlar, balki ma’naviy tiklanish imkoniyatini ham berdi. Biz mustaqil davlat sifatida o`zimizning ichki va tashqi siyosatimizni belgilab oldik. Mustaqillik tufayli unutilayotgan qadriyatlarimiz tiklandi, sayqal topdi. Mustaqillik bu eng avvalo huquqdir. Ya’ni ushbu so`zning zamirida katta va ulug` huquqga ega bo`lish degan tushuncha mujassam. 2-savol. “Shu aziz Vatan – barchamizniki” deganda nimani tushunasiz? O`quvchilarning javoblarini o`qituvchi umumlashtiradi va ushbu savolga quyidagicha xulosa qiladi. Biz mehr va muhabbatni, sadoqat va fidoiylikni munis onalarimizdan, bebaho Vatanimizdan olamiz. Shu aziz Vatan – barchamizniki. Uning baxtu saodati, yorug` istiqboli, farovon kelajagi uchun yashash, kurashish, kerak bo`lsa, jonini fido qilish shu muqaddas zaminda yashayotgan har bir inson uchun baxtdir. 3-savol. Nima uchun “Tinchlik uchun kurashmoq kerak” deyiladi? Hech o`ylab ko`rganmisiz? O`quvchilarning javoblarini o`qituvchi umumlashtiradi va ushbu savolga quyidagicha xulosa qiladi. Biz uchun, yurtimiz uchun tinchlik va osoyishtalik hamma narsadan qadrli, tinchlik uchun kurashish, bu hayotni o`zimiz himoya qilishimiz kerak. Himoya degani – avvalo, ogoh bo`lish degani. Hushyorlik ogoh bo`lib yashash – bu kundalik yoki bir oylik mavsumiy masala emas, balki, kundalik ish, kundalik harakat bo`lishi lozim. Tinchlik, barqarorlik, hamkorlik – O`zbekiston davlatining uchta ustunidir. 4-savol. Bugungi kunda mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlar kim uchun qilinayapti? O`quvchilarning javoblarini o`qituvchi umumlashtiradi va ushbu savolga quyidagicha xulosa qiladi. Jamiyatning haqiqiy boyligi – bu inson, inson avlodidir. Jamiyatda har qanday yangilanish, har qanday o`zgarish avvalo inson uchun, uning qayotini farovon etish uchun amalga oshirilmoqda. Inson manfaatlari ustuvorligini ta’minlash – barcha islohot va o`zgarishlarning bosh maqsadidir. Islohot islohot uchun emas, eng avvalo inson manfatlarini ta’minlash uchundir. Davlat manfaati emas, avvalo, inson, uning hayoti, huquq va erkinligi eng yuksak qadriyat va boylikdir. 5-savol: Davlatimiz tomonidan yoshlar uchun qanday imkoniyatlar yaratilmoqda? Siz yashayotgan manzilda yoshlarning o`z iqtidorlarini namoyon qilishlari uchun qanday sharoitlar mavjud? Siz undan qanday foydalanmoqdasiz? O`qituvchi o`quvchilarning javoblarini birma-bir umumlashtirib boradi. 6-savol. Biz kimmiz, qanday buyuk zotlarning avlodimiz? O`quvchilarning javoblarini o`qituvchi umumlashtiradi va ushbu savolga quyidagicha xulosa qiladi. Har qaysi inson o`zicha takrorlanmas bir dunyodir. Inson hayoti abadiy emas, lekin xotira mangu, xotira boqiy. Ne-ne bahodirlarning yelkasini yerga tekkizgan afsonaviy Alpomish, zabardast Farhod haqidagi rivoyatu dostonlar shunchaki afsona emas, xalq ruhining, xalq mardligining timsolidir. Bizning qonimizda ming yillik Sharq tafakkurining bedor ruhi gupurlab turibdi. Biz Beruniylarga, Amir Temur, Mirzo Uluqbek, Mirzo Boburlarga vorismiz.Inson o`z taqdirini asragan taqdirdagina tabiatni, qayot davomiyligin asragan bo`ladi. BESH TASHABBUS-BESH IMKONIYAT Do‘stim bekor o‘tmasin kuning, Ilm bilan bo‘lgin yuzma-yuz. Qara axir bizga sharoit, yaratmatmoqda beshta tashabbus. Tabiatni turfa tasvirlab, rasm chizib bera olgin tus. Yoki qo‘shiq aytgin baralla, seni qo‘llar beshta tashabbus. Sog‘lom tana, norg‘ul bo‘l doim, chempion bo‘l, olg‘a yur doim, Sport bilan mashg‘ul bo‘l doim, senga yo‘ldosh beshta tashabbus. Internetdan bilgin jahonni, yangilikni tezda bilib ol. Charchoqlarni engish chun bir oz, mayli ozroq o‘yin o‘ynab ol. Kompyuter, texnika asri, rivojlanib bormoqda xanuz. Sen ham o‘qib, o‘rganib olgin, imkon berar beshta tashabbus. Kitob bilan do‘st bo‘lib olgin, o‘qib ko‘ngling to‘lsin nurlarga. Tarix bizni osonlik bilan, etkazmagan ushbu kunlarga. Kitob o‘qi, kitob sovg‘a qil, yoshlar bizdan olsinlar o‘rnak. Maktab uchun sovg‘a qilsak gar, bir kitob ham bo‘ladi ko‘mak. Ishsizlik ham chekinar ortga, har kim halol rizqini terar. Yangi yangi ish o‘rinlarni, besh tashabbus yaratib berar. Besh tashabbus besh imkoniyat, do‘stim uni sovurma ko‘kka. Hammasidan foydalangin kel, to‘g‘ri yo‘lni ko‘rsat yurakka.
III.Mashg’ulotni yakunlash “Vatanimiz taqdiri, ertangi kuni yoshlarimizga bog`liq” deganda nima nazarda tutiladi? O`quvchilarning javoblarini o`qituvchi umumlashtiradi va ushbu savolga quyidagicha xulosa qiladi. Yoshlarning ma’naviy uyg`oqligi millatni g`aflatdan asraydigan asosiy omillardan biridir. O`qituvchi butun bir dars davomida o`quvchilarning savollarga bergan javoblarini umumlashtirib darsga xulosa yasaydi: Vatanga bo`lgan mehru muhabbat har qanday muammoni yechishga, har qanday yovuz kuchni yengishga qodir. Tomirida milliy g`urur, Vatan ishqi jo`sh urmagan odamdan jasorat kutib bo`lmaydi. Aziz o`quvchilar! O`z aqli zakovatingiz, bilim va tafakkuringiz, kuch-g`ayratingizga, tog`dek tayanchingiz Vataningizga suyanib, marrani katta oling. Marrani doimo baland olib yashang, ertangi kun bizniki, sizdek shijoatli yoshlarimizniki! Shuni unutmangki, kelgusida erishadigan har bir g`alabangiz-yurtmiz g`alabasi O`zbekiston g`alabasidir! Dars davomida o`qituvchi javob bergan o`quvchilarni fikrlarini ochiqdan-ochiq tanqid qilmagan holda, to`qri yo`naltirib, rag`batlantirib borishi shart. Ushbu darslar oddiy ma’ruzavozlikdan iborat bo`lmasligi, berilayotgan topshiriqlarni ko`proq amaliy tomonlariga e’tibor qaratilishi lozim. Topshiriq: Vatanimizni madh etuvchi she’rlar aytiladi IV. O’quvchilarni rag’batlantirish. V. O’quvchilarni baholash. VI. Uyga vazifa: mavzuni o’rganish.

Sana: sinf: 10- o’qituvchi: 2-Mavzu: Ijtimoiy tarmoq tahdidlari. Kun shiori: : “(Ey inson!) O‘zing (aniq) bilmagan narsaga ergashma! Chunki quloq, ko‘z, dilning har biri to‘g‘risida (har bir inson) mas’ul bo‘lur (javob berur .” Qur’oni Karim. 36-oyat Maqsad: O’quvchilarni internetdan to’g’ri, oqilona foydalanishni o’rgatish,vatanparvarlikni singdirish, O`zbekiston yagona Vatan ekanligini, O`zbekiston yoshlar uchun keng imkoniyatlar mamlakati ekanligini uqtirish. . Natija: O`quvchilarning erkin fikrlashi, tassurotlari va olgan xulosasi. Tayanch kompetensiya elementlari: Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi: televizor, radiyo, telefon orqali berilgan xabarlarni gapirib bera olish. O’z-o’zini rivojlantirish kompetensiyasi: kattalarni hurmat qilish, ularning nasihatiga amal qilish, jamoat joylarga o’zini tuta bilish. Milliy va umummadaniy kompetensiyasi: milliy bayramlarni, milliy qadriyatlarni, o’zi yashab turgan tarixiy obidalarni bilish va bir-biridan farqlash. Darsning turi: Aralash. Darsning usuli: Aqliy xujum, savol javob, guruhlarda ishlash. Foydalanadigan ko`rgazmali qurollar: O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, shiorlar, plakatlar, devoriy gazetalar, slaydlar, tarqatma materiallar. Doskada: Internet-bamisoli pichoqdir, uni odam o’ldirish uchun ham ishlatish mumkin,lekin oshxonani pichoqsiz tasavvur qilib bo’lmaydi Internetga bo‘lgan ehtiyoj kun sayin ortib bormoqda. Natijada axborot va kommunikatsiya sohasida ulkan o‘zgarishlar yuz beryapti. Oxirgi 50 yilda axborot uzatish tizimining ishi 300 ming marta tezlashdi. Narx esa ming barobar arzonlashdi. Bunday hodisa Yer yuzida ulkan axborot makoni – xalqaro internet tarmog‘i yuzaga kelishiga omil bo‘ldi. Bugungi kunda internet ayrim “shaxslar” uchun g‘oyaviy qurolga aylanayotgan masalaning eng muammoli jihatidir. Yaqin o‘tmishda biror davlatni zabt etish uchun qurol, tank va shu kabi vositalardan foydalanilgan bo‘lsa, hozir bunday qurollarning ahamiyati pasayib boryapti. Bularning o‘rnini ommaviy axborat vositalari, ayniqsa, internet egallayapti. Shundan ko‘rinadika, hozir biror xalqni yoki mamlakatni tobe qilish uchun, o‘sha mamlakat yoshlarining ongini zabt etish kifoya. Bu fikrning isboti sifatida “Arab baxori” buxronlari yoki Yevropaning ayrim xududlaridagi notinchliklarni aytish mumkin. Hozirgi tahlikali zamonda internet tarmog‘i orqali taraqatilayotgan g‘arazli ma’lmumotlar, vayronkor g‘oyalar, odob-axloqni yemiruvchi illatlar yosh avlodning har biriga ta’sir o‘tkazmoqda. Keyingi paytlarda internet orqali buzg‘unchilikka chaqiruvchilar, global tarmoqdan qabih maqsadda foydalanuvchilar ko‘payib bormoqda. Bugun shaxsni manqurtga aylantirish uchun Chingiz Aytmatov yozganidek, tuya terisini odamning taqir boshiga kiydirish shart emas. Endi sodir bo‘ladigan urushlar jang maydonida emas, balki mafkura poligonida yuz beradi. Shu jihatdan qaraganda, yoshlarning ko‘p vaqtini internetda behuda sarflashi katta fojiadir. Hozirgi kunda Xitoyda 500 milliondan, Rossiyada 50 milliondan, O‘zbekistonda 10,2 milliondan ortiq internetdan foydalanuvchi ro‘yxatga olingan. Endilikda ijobiy va salbiy axborotlarning global tarmoqqa chiqishi uchun bir soniya kifoya. Afsuski, ko‘p yoshlar Islom din niqobi ostida olib borilayotgan buzg‘unchi harakatlarning qurboni bo‘lib, din dushmanlari quroliga aylanib qolmoqda. Ular nozik chegara chizig‘ini anglamay, shunday targ‘ibotlarga uchib, o‘z dini, dindoshlari, xalqi va o‘zi tug‘ilib o‘sgan Vataniga qarshi isyon qilishgacha borib yetmoqda. Aslida, adashgan kimsalarning din va shariat borasida umuman ilmlari yo‘q, faqatgina to‘daboshidan yodlab olganlarini takrorlashdan nariga o‘tolmaydi. Bu qayg‘u bilan qayd etish joizki, bugungi yoshlarimizning to‘qson foizi diniy masalalarda ulamolar tomonidan yozilgan adabiyotgan qolib, internetga murojaat qilmoqda. Inson qayerdan, qanday ma’lumotlarni olmasin, albatta, tekshirib ko‘rishi va ularga ko‘r-ko‘rona ergashmasligi kerak. Qur’oniy Karimning Isro surasida shunday marxamat qilinadi: “(Ey inson!) O‘zing (aniq) bilmagan narsaga ergashma! Chunki quloq, ko‘z, dilning har biri to‘g‘risida (har bir inson) mas’ul bo‘lur (javob berur)” (36 oyat) – degan xitobiga qat’iy amal qilish lozim. “Axborat asri” deb atalayotgan hozirgi zamonda ma’lumot olish va axborot almashishning qulay vositasi internetdir. Biroq bu tarmoqda hamma narsa aralash-quralash – oq bilan qora, ezgulik bilan yovuzlik. Ma’lumot tarqatish, biznes va reklama uchun katta maydonga aylangan global tarmoqni nazorat qilishning imkoni yo‘q. Shuning uchun ham “o‘rgimchak to‘g‘ri”da buzg‘unchi g‘oyalar targ‘iboti va terrorga chaqiriqlar juda ko‘p uchraydi. Buzg‘unchi firqalar tomonidan amalga oshirilayotgan xunrezliklar ommaviy axborot vositalari, ayniqsa internet orqali keng namoyish etilmoqda. Jangarilar o‘zlarining qabih maqsadi yo‘lida internetdan ustalik bilan foydalanmoqda. Masalan, g‘alamislarning aldamchilik, ko‘zbo‘yamachilik bilan ishlangan, soxtalashtirilgan videotasvirlari g‘o‘r yoshlarni o‘z domiga tortmoqda. Masalan, “Iroq va Shom islom davlati” terrorchi tashkiloti videolavhalari “al-Hayot” media studiyasida tayyorlandi. Ular yuqori sifat va professional mahorat bilan ishlagan. Bu ishga katta malaka, tajribaga ega bo‘lgan yepropalik mutaxassislar jalb etilgan. Har safar jangarilar tomonidan chiqarilgan videolavha avvalgisidan farq qiladi. Bunday lavhalar xalqaro jamoatchilikka qaydan ta’sir etishini ko‘rib, kuzatib, shunga yarasha ish tutilmoqda. Dastlab, ushbu jargarilar tarqatgan videolavhalarda begunoh odamlarni qo‘ydek bo‘g‘izlash kabi vahshiylik aks ettirilgan bo‘lsa, endi bu qonxo‘rlar tarqatayotgan so‘nggi videolavhalarda bunday daxshatli tasvirlar yo‘q. Chunki jangarilarning ushbu vahshiy tasvirlarini xalqaro hamjamiyat, xususan, ommaviy axborot vositalari ularning zarariga qo‘llamoqda. Shuning uchun jangarilar, go‘yo Islom yo‘lida “qurbon” bo‘layotganlari aks etgan fotosurat va videolavhalardan targ‘ibot maqsadida foydalanishmoqda. Yoshlarning bunday g‘oyalarga aldanmasligi, zalolat botqog‘iga botmasligini ta’minlash niyatida zarur tavsiyalarni bayon qilamiz. Maqsadimiz yoshlarni internetga in qurib, o‘zlarining vayronkor g‘oyalarini virus kabi butun dunyoga tarqatayotgan jinoyatchilarning asl basharasidan ogoh etishdir. Sog‘lom aql egalari internet qulayliklaridan o‘z bilimlarining oshirish yo‘lida oqilona foydalanadi. Lekin ba’zi yoshlar esa ushbu tarmoqdagi yovuzlikka, ma’naviy tanazzulga sabab bo‘ladigan saytlarda “sayr qilib”, o‘zlari va atrofdagilarning ongini zaharlayotganlari aniq. Internet bozoridan har kim o‘ziga kerakli narsani oladi, deb tarbiyani o‘z xoliga tashlab qo‘yish yaramaydi. Paydo bo‘lganiga uncha ko‘p bo‘lmasa-da, lekin allaqachon “ari uyasi” kabi eng gavjum elektron manzillarga aylangan ijtimoiy tarmoqlar yovuz kuchlarning virtual quroliga aylandi. Zero, terrorchilik kayfiftidagi shaxslarning ijtimoiy tarmoqlar orqali olib borayotgan targ‘ibot-tarshviqotlari kun sayin avj olib bormoqda. Shuning uchun ham yoshlarda xabar va ma’lumotlarni tahlil eta olish malakasini hosil qilish zarur, Zero, har qanday xabar ham to‘g‘ri va xolis bo‘lavermaydi. Har bir ma’lumotni tekshirish haqida Allox taolo shunday deydi: “Ey mo‘minlar! Agar sizlarga biror fosiq kimsa xabar keltirsa, sizlar (haqiqiy ahvolni) bilmagan holingizda biror qavmga aziyat yetkazib qo‘yib, (keyin) qilgan ishlaringizga pushaymon bo‘lmasligingiz uchun (u habarni) aniqlab (tekshirib) ko‘ringiz!” (Hujurot surasi 6 oyat). Allox taolo Qur’oni karimning Niso surasi 115-oyatida shunday deydi: “Kimga hidoyat aniq bo‘lgandan keyin Payg‘ambarga muxoliflik qilsa va mo‘minlar yo‘lidan o‘zgasiga ergashsa, Biz uni o‘zi ketayotgan yo‘liga qo‘yib beramiz va (oxiratda) uni jahannamda quydiramiz. Naqadar noxush joy u!”. Oyati karimadan, hidoyat aniq bo‘lgandan keyin zalolatga yurgan kishilarning boradigan joyi jahannam ekani ko‘rinib turibdi. Sof aqidani kimdan, qanday o‘rganish ravshan bo‘lgan bir zamonda qandaydir internet olamidagi o‘zi bilmagan va tanimagan kishilardan aqida o‘rganaman, deb aldanib qolayotganlar bunga yaqqol misol bo‘ladi. Internetni bejiz “o‘rgimchak to‘ri” deb aytishmaydi. Zero, o‘rgimchak to‘ri quyosh nurida shunchalar jozibador va xilma-xil ranglarda tovlanadiki, beixtiyor inson unga mahliyo bo‘lib qoladi. Aksincha, quyosh nuri yo‘q joyda u jozibadorlikdan asar ham qolmaydi. Shundan ekan, jamiyat barqorligiga tahdid soladigan, xunerezlik, behayolik, qalloblik, buzg‘unchilik kayfiyatidagi sayt va guruhlarni “o‘rgimchak to‘ri”ning zulmatdagi shakliga qiyoslash kerak.Shundan ekan, yoshlarni doimo ogoh bo‘lib, turli g‘oyalarga qarshi turishi va to‘g‘ri yo‘ldan yurishlari zarur

Sana: sinf: 10- o’qituvchi: 3-Mavzu: Stresslar va ularni boshqarish psixologiyasi (stress management) Kun shiori: “Biz sizni judayam yaxshi ko`ramiz,”. Maqsad: O`quvchilar stress holati va ularni boshqarishb to’g’risida ma’lumot berish, stress holatidagi odamlarga yordam berishga undash . Natija: O`quvchilarning erkin fikrlashi, tassurotlari va olgan xulosasi. Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi — jamiyatda bo‘layotgan voqea, hodisa va jarayonlarga daxldorlikni his etish va ularda faol ishtirok etish, o‘zining fuqarolik burch va huquqlarini bilish, unga rioya qilish, mehnat va fuqarolik munosabatlarida muomala va huquqiy madaniyatga ega bo‘lish layoqatlarini shakllantirish. Milliy va umummadaniy kompetensiya — vatanga sadoqatli, insonlarga mehr-oqibatli hamda umuminsoniy va milliy qadriyatlarga e’tiqodli bo‘lish, badiiy va san’at asarlarini tushunish, orasta kiyinish, madaniy qoidalarga va sog‘lom turmush tarziga amal qilish layoqatlarini shakllantirish. Foydalanadigan ko`rgazmali qurollar: shiorlar, plakatlar, devoriy gazetalar, slaydlar, tarqatma materiallar, I.Tashkiliy qism. Salomlashish,davomat,tozalikka e’tibor qaratish II.Asosiy qism: Keyingi paytlarda stress, tushkunlikka tushish kabi so`zlar tez-tez qo`llaniladigan bo`lib qoldi. Bu holat ba`zida oilaviy ajrimlar, ba`zan o`z joniga qasd qilishga urinishdek xunuk oqibatlarni keltirib chiqarayotgani odamni tashvishga soladi. Stress nima? Uning yuzaga kelishiga qanday omillar sabab bo`ladi: – “Stress” inglizcha so`z bo`lib tanglik, zo`riqish, bosim degan ma`nolarni anglatadi. Oddiy tilda tushkunlikka tushish, deyiladi. Bu ba`zida oz fursat, ba`zida uzoq vaqt kechishi mumkin. Ikkala holatda ham insonga zarar etkazadi. Ya`ni, aqliy faoliyatning susayishi, yurak urishi tezlashishi, qon tomirlari kengayishi, ichki kasalliklar – oshqozonda yallig`lanishlar kelib chiqishiga sabab bo`ladi. Stressning salbiy tomonlaridan yana biri miyani tormozlab, ma`nosiz fikrlaydigan darajaga tushirib qo`yishi mumkin. Agar odam tez-tez tushkunlikni boshidan kechirsa, atrofdagilar bilan gaplasha olmaydigan holatga tushadi. Stress natijasida inson o`ziga past baho bera boshlaydi. Oqibatda o`zini yolg`izdek, yaqinlariga keraksizdek his qiladi. Sekin-asta ruhiy tetiklik yo`qola boshlaydi. – Stressning ilk belgilari qanday namoyon bo`ladi? – Uning fiziologik va psixologik turlari mavjud. Bir narsadan qattiq qo`rqib ketish, kutilmaganda avtohalokat yoki tabiiy ofatga uchrash, tanasidagi birorta kasallik oqibatini bilib qolish, to`satdan yaqin kishisini yo`qotish fiziologik stressni keltirib chiqaradi. Psixologik stress – insonning emosional holati bilan bog`liq. Bu ko`proq qaynona-kelin, er-xotin yoki ona va bola o`rtasidagi mojarolar tufayli kelib chiqadi. Uzoq vaqt birga bo`lgan sevgilisidan ajralish yoki to`satdan ishdan bo`shatilish holatlari ham psixologik stressni keltirib chiqaradi. Har ikki holat insonni ham tashqi qiyofasiga, ham ichki dunyosiga ta`sir ko`rsatadi va albatta, asoratlari bo`ladi. – Ba`zi odamlarda fiziologik yoki psixologik stress holati kuzatilmasa-da, hayotdan zerikish, o`zidan qoniqmaslik, yashashga bo`lgan istak kamayib ketadi. Bu holatni qanday baholaysiz? – Bu holat inson yoshlikda yoki hayoti davomida yaqin odamidan ko`ngli to`lmay yashashi natijasida yig`ilib qolgan tanglik oqibatida paydo bo`ladi. Ijtimoiy hayotda o`z o`rnini topolmaslik, atrofdagilar tomonidan tan olinmaslik natijasida yig`ilib qolgan asoratlar ham sabab bo`lishi mumkin. Bu omillar bir kun kelib ta`sirini ko`rsatadi. O`zini kamsitilgandek his qilish, hayotning qizig`i yo`qdek tuyulishi natijasida yolg`izlanib qoladi va joniga qasd qilish haqida o`ylay boshlaydi. Joniga qasd qilish irodasizlikdan kelib chiqadi. Hammasiga nuqta qo`ysam, qutulaman, deb o`ylaydi. Odamning xayoliga bu fikr kelishi bilan o`z ustida ishlashi kerak. Kamchilik va xatolarga yo`l qo`yish, uni tuzatish insonga xos. Ammo hayotni to`xtatishga diniy tarafdan ham, ruhiy tarafdan hech kim haqli emas. – Tan olish kerak, ba`zi erkaklar ayolining nuqsonlari va xatolarini farzandlari yoki atrofdagilar yonida oshkora aytib kamsitishadi, jerkiydi. Bu holat ayolni stressga tushirishi mumkinmi? – Albatta, ayolning stress­ga tushishiga atrofdagilar ham sababchi. Ma`lum ma`noda, uning xarakteri ham rol o`ynaydi. Hayotda optimist va pessimist insonlar bor. Masalan, optimist ayollar eri tomonidan kamsitilganda unchalik ahamiyat bermaydi, bundan fojea yasab, tushkunlikka tushmaydi. Pessimistlar esa ro`zg`oridagi etishmovchiliklarga hatto kartoshkaning tugab qolganiga ham fojea deb qaraydi. Turmush o`rtog`i tomonidan kamsitilishi ularga judayam qattiq ta`sir qiladi. Hattoki, tushkunlik holatlarini keltirib chiqaradi. Inson kamchiliklarsiz yasholmaydi. Kamchilik­larni tuzatsak – yangisi paydo bo`ladi. Hayot xatolarni tuzatishdan iborat. Ayol kishi o`zining kamchiliklarini tan olishi kerak. Tashqi ko`rinishi, ichki dunyo­si yoki qilayotgan ishlari tarafidan kamsitildimi, albatta, buni inobatga olishi shart. Eriga: “To`g`ri aytdingiz, shunga e`tibor bermaganimni qarang-a, bahonada shu kamchiligim ni to`g`rilab oldim, rahmat sizga”, desa olam guliston. Shunda er-xotin o`rtasidagi munosabat yanada iliqlashadi. – Ba`zi bir ayollar uydagi arzimagan janjal tufayli ham o`z jonimga qasd qilaman, deb atrofdagilarni xavotirga soladi. Bu usul bilan ayol nimaga erishishi va nimalarni boy berishi mumkin? – Insonlarda shunaqa xarakter xususiyati bor. Psixologik til bilan aytganda “aksentuasiya” ya`ni, xarakterdagi normadan og`ish. Bunday xususiyatli insonlar o`zini ko`rsatishga, janjal yoki baqir-chaqir holatiga tushishga moyil bo`lishadi. Yaqinlarimni qo`rqitib olsam, shundagina o`zim xohlagandek yashayman, degan fikrda yuqoridagidek yo`l tutishadi. Ularning yaqinlari bu usul bilan hech narsaga erisha olmasligini tushuntirishi kerak. Ayollar chiroyi, iffati, samimiyati, yolg`on gapirmasligi bilan turmush o`rtog`ining hurmatiga ega bo`ladi. Dori ichib, o`zimni mashina tagiga tashlayman yoki tomirimni kesaman, o`t qo`yaman, osaman degan tahdidlar bilan o`zini ko`rsatib hech narsaga erisholmaydi. Bu xarakter ayolga faqatgina ziyon etkazadi. Ya`ni, u atrofdagilar oldida hurmatini yo`qotadi. Farzandlarini ruhiyatiga katta salbiy ta`sir ko`rsatadi. Turmush o`rtog`ining ko`nglini sovutib, o`zidan uzoqlashtiradi. – Ba`zi bir qaynonalar o`g`li hamda kelinini izmida olib yurish maqsadida “hushidan ketish” sahnasini ko`rsatishadi. Bu holatga psixologlar qanday baho beradi? – Yuqorida aytilganidek, bu ham aksentuasiya holatiga kiradi. Ayrim ayollar yoshlikda kam e`tiborda bo`lganligi sabab keksayganlarida o`sha bo`shliqni to`ldirib, e`tibor qozonmoqchi bo`lishadi. Pand-nasihat yo`li bilan erisholmagach, teatr qo`yishga o`tishadi. Ularni shifoxonaga yotqizish mumkin emas. Urishib, xafa qilib ham bo`lmaydi. Ba`zida bu holat ularning “foydasiga” o`zining ijobiy natijasini berishi mumkin. Ammo tez-tez takrorlanaversa “soxta sahna” fosh bo`lib qoladi. Unda onaning obro`yi tushib, haqiqatan kasal bo`lib qolsa ham hech kim e`tibor bermay qo`yishi mumkin. Bu paytda qaynonalar kim bilandir dardlashgisi, keliniga nimalarnidir o`rgatgisi, uqtirgisi keladi. Kelin qaynonaning nasihatlariga muhtoj bo`lmasa ham uni uydagi katta inson, tajribali ayol sifatida tan olishi kerak. Ana shunda bunaqa holatlarni kamroq ko`rishimiz mumkin. Ularga ko`proq e`tibor qaratish bilan birga kelin, o`g`il, nevaralar “Biz sizni judayam yaxshi ko`ramiz, uyimizni quyoshisiz”, degan jumlalar bilan ko`ngillarini ko`tarishi kerak. – Tushkunlikdagi ayolni bu holdan chiqarish uchun nimalarga e`tibor berish kerak? – Stress oqibatida depressiyaga tushgan ayollarga ayrim insonlar mehr bilan qaraydi. Qo`llab-quvvatlagisi, yordam bergisi keladi. Lekin bunaqa insonlar hayotda juda kam uchraydi. Doimiy tushkunlikda yuradigan odamlar yaqinlarini ham charchatib qo`yadi. Sababi ular judayam mayda gap, kayfiyatsiz, biron bir ishni oxirigacha bajara olmaydigan, hovliqadigan, o`zidan va atrofdagilardan noliydigan xususiyatga ega bo`lishadi. Bu esa yaqinlari va atrofidagilarni g`ashiga tegadi. Nima bo`lgan taqdirda ham ularni qo`llab-quvvatlash, yordam berish kerak. Har bir inson o`z muammosini o`zi echadi. Psixologlar ularga yo`l ko`rsatishadi xolos. Davlatimiz rahbarining “Xotin-qizlarni qo`llab-quvvatlash va oila institutini mustahkamlash sohasidagi faoliyatni tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to`g`risida”gi farmonida “Oila” markazining Qoraqalpog`iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar boshqarmalari huzurida tibbiyot kasb-hunar kollejlari negizida yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlash, oiladagi nizoli holatlarni hal qilishning huquqiy va psixologik asoslarini o`rgatish, ajrashishlarning oldini olish, shuningdek, oiladagi ma`naviy-axloqiy qadriyatlarni mustahkamlashga oid boshqa masalalar bo`yicha kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash bo`yicha maxsus o`quv kurslari tashkil etilishi haqida vazifalar ham belgilangan. Shundan kelib chiqib, kasb-hunar kollejlari, mahalla hamda xotin-qizlar faoliyat yuritadigan tashkilotlarda amaliy seminarlar o`tkazishni yo`lga qo`yildi. Kimnidir sog`lom hayotga qaytarsak, baxtli ekanini ko`rsak, albatta, xursand bo`lamiz III.Mashg’ulotni yakunlash Xar bir inson xayotida bir necha bor stress va uning oqibatlarini boshidan kechirgan. Asosan hozirgi davrda vaqtning etishmasligi, tabiiy ofatlarning tez-tez takrorlanishi oqibatida yuzaga keladigan kambag`allik hamda bir vaqtning o`zida inson odob-ahloqi pasayishi oqibatida insoniyat stressga duch kelmoqda. Stress o`zi nima? Inson stress holatida bergan javobi o`zi uchun salbiy ta`sir qiluvchi omildir. Inson uchun salbiy ta`sir qiluvchi omillar organizmda charchoqlik, qo`rquv, beparvolik, kamsitilish, og`riq va boshqa shunga o`xshash oqibatlarga olib kelishi mumkin. Organizmning stressdan ta`sirlanishi quyidagi bir nechta davrlarga bo`linadi: 1. Havotirlik davri, bu davrda organizmning himoya kuchi ishga solinadi. Organizm, chin (yoki hayoliy) ro`y bergan xavf-xatar bilan kurashishga harakat qiladi va buning uchun haddan tashqari ko`p kuch sarflaydi. Shunday bo`lsada, u bu bosqichda barcha zaxiralarni ishga solgan holda kurasha oladi. Organizmning fiziologik safarbarligi quyidagilarda namoyon bo`ladi: qon quyuqlashadi, jigar yoki taloq kattalashadi, elementlarning tarkibida fiziologik o`zgarishlar sodir bo`ladi. Birinchi davrning oxiriga qadar ko`pchilik odamlarda ish qobiliyatining oshishi kuzatiladi. 2. Bu davr maksimal moslashish yoki stabillash davri deb nomlanadi. Bu bosqichda, organizm, muvozanatdan chiqarilgan organizm zaxiralarini balanslashga va ularni yangi darajada mustahkam qolishiga harakat qiladi. Ushbu darajada qolgan holda, organizm tashqi faktorlarga deyarli tabiiy ta`sirlanadi. Agarda stress uzoq vaqtga cho`zilsa, uchinchi davr yuzaga keladi. 3. Tamoman ishdan chiqish davri. Modomiki, organizmning barcha zaxira kuchlari ayni vaqtgacha batamom foydalanib bo`lingan va endilikda, hattoki tabiiy ish qobiliyatini davom ettira olmaydi. Tanazzul, kuchsizlanish, tamoman ishdan chiqish yuzaga keladi. Topshiriq: Mavzu yuzasidan fikr almashish
IV. O’quvchilarni rag’batlantirish. V. O’quvchilarni baholash. VI. Uyga vazifa: mavzuni o’rganish.

Sana: sinf: 10- o’qituvchi: 4-Mavzu:“Notiqlik madaniyati Kun shiori: “Qo`l tеlеfonidan foydalanganda chiqadigan elеktromagnit nurlanishlar foydalanuvchilarning organizmiga salbiy ta’sir ko`rsatishi ma’lum” Maqsad: O`quvchilarda vatanparvarlikni singdirish, mobil etiketi haqida chiqqan qaror va qonunlarni hurmat qilishni, telefonda gaplashganda milliy tarbiyamizdan kelib chiqib rioya etishni uqtirish. Natija: O`quvchilarning erkin fikrlashi, tassurotlari va olgan xulosasi. Kommunikativ kompetensiya — muloqotda muomala madaniyatiga amal qilishni, ijtimoiy moslashuvchanlikni, hamkorlikda jamoada samarali ishlay olish layoqatlarini shakllantiradi Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi —media madaniyatga ega bo‘lish layoqatlarini shakllantiradi Foydalanadigan ko`rgazmali qurollar: shiorlar, plakatlar, devoriy gazetalar, slaydlar, tarqatma materiallar. Doskada: O`ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASI VAZIRLAR MAHKAMASINING QARORI O`ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASI TA’LIM MUASSASALARIDA MOBIL TЕLЕFONLARDAN FOYDALANISHNI TARTIBGA SOLISH CHORA-TADBIRLARI TO`G`RISIDA” (O`zbеkiston Rеspublikasi Qonun hujjatlari to`plami, 2012 y., 21-son, 229-modda) O`qituvchi: Mobil tеlеfonidan foydalanish. O`quvchilarda mobil etikеtini shakllantirish. Mobil tеlеfoni haqida nima bilamiz? Qo`l tеlеfonidan foydalanganda chiqadigan elеktromagnit nurlanishlar foydalanuvchilarning organizmiga salbiy ta’sir ko`rsatishi ma’lum. Bu borada «Qo`l tеlеfonidan foydalanishning sanitar norma va qoidalari» mavjud. Mazkur qoidalarda (SanPiN № 0189-05) da uyali alo`a vositalari faqat sanitar-epidеmiologik stantsiyalarning xulosasi asosida muomalaga chiqarilishi ta’kidlanib, undan foydalanish vaqti 3-4 daqiqadan oshmasligi, 18 yoshga to`lmaganlar va homilador ayollarning foydalanishi chеgaralangan. Ta’lim-tarbiya jarayoni samaradorligini yanada oshirishni ta’minlash, har tomonlama rivojlangan va barkamol avlodni tarbiyalash uchun zarur shart-sharoitlar yaratish maqsadida Vazirlar Mahkamasi qaror qiladi: 1. O`zbеkiston Rеspublikasi ta’lim muassasalarida mobil tеlеfonlardan foydalanish tartibi to`g`risidagi Nizom ilovaga muvofiq tasdiqlansin. 2. O`zbеkiston Rеspublikasi Xalq ta’limi vazirligi, Oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi hamda O`rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi manfaatdor vazirliklar va idoralar, nodavlat ta’lim muassasalari bilan birgalikda: ushbu qaror bilan tasdiqlangan Nizom talablarining izchil bajarilishini; ushbu qaror bilan tasdiqlangan Nizomning maqsadi va vazifalari aholi, ayniqsa yoshlar o`rtasida kеng tushuntirilishini ta’minlasinlar. 3. Mazkur Qarorning bajarilishini nazorat qilish O`zbеkiston Rеspublikasi Bosh vazirining o`rinbosari A.N.Aripov zimmasiga yuklansin. O`zbеkiston Rеspublikasining Bosh vaziri Sh. Mirziyoev Toshkеnt sh. 2012 yil 21 may. 139-son Ta’lim muassasalari hududi va xonalarida tеlеfonlardan foydalanish tartibi: Ta’lim muassasasiga kirib kеlishda har bir ta’lim oluvchi, xodim, kеluvchi va boshqa shaxslar o`z tеlеfoni abonеntining chaqiruv ovozini to`liq o`chirib qo`yishi (tеlеfonni «ovozsiz» rеjimga o`tkazishi) shart. Ta’lim muassasalarida o`tkaziladigan o`quv mashhulotlari va tadbirlar (saflanish, tarbiyaviy soatlar, bayram, sport tadbirlari va shu kabilar) boshlanishidan oldin ta’lim oluvchilar: tеlеfonini o`chirib qo`yishi; tеlеfonini portfеli, sumkasi va shu kabilarga solib qo`yishi shart. Ta’lim oluvchilarga quyidagilar qat’iyan taqiqlanadi: tеlеfonini bo`yniga osib olish, ko`krak cho`ntaklarida, shim, yubkalari cho`ntaklarida va shu kabilarda saqlash; tеlеfon akkumulyatorini zaryadlash uchun ta’lim muassasasi elеktr tarmog`lariga ulash; tеlеfoni yordamida: atrofdagilarga zo`ravonlik, shafqatsizlik, pornografiyani targ`ib qiluvchi vidеo va suratlarni namoyish qilish; ta’lim muassasasining nufuziga, shu jumladan zo`ravonlik va vandalizm holatlarini suratga olish va kеyinchalik ularni atrofdagilarga namoyish etish yo`li bilan zarar еtkazish o`quv mashg`ulotlari vaqtida: tеlеfon orqali so`zlashish hamda SMS (MMS) va boshqa turdagi xabarlarni jo`natish; tеlеfonni stol ustiga qo`yish; musiqa, shu jumladan naushniklar orqali tinglash; surat va vidеo tasvirlarni ko`rsatishda tеlеfondan foydalanish (o`yinlar bilan shug`ullanish), tasvir (matn, rasm, vidеoyozuv va fotosuratlar) ko`rish, diktofon, kalkulyator, kalеndar, bloknot, yon daftarcha kabilar sifatida foydalanish; suratga olish va vidеo tasvirga tushirish; tеlеfon (GPRS, Bluetooth, Intеrnеt va shu kabilar) orqali boshqa xizmatlardan foydalanish. Ta’lim muassasasida ta’lim oluvchilarga mashg`ulotlar va tadbirlar oralig`ida faqat asosli va kеchiktirib bo`lmaydigan zarur holatlarda ota-onasi (ularning o`rnini bosuvchilar), yaqin qarindoshlari, ta’lim muassasalarining rahbarlari yoki xodimlari bilan zudlik bilan bog`lanish maqsadida tеlеfonlardan foydalanishga (qo`nqiroq qilishga, SMS, MMS, GPRS jo`natishga, Bluetooth, Intеrnеt va shu kabilar xizmatidan foydalanishga) ruxsat etiladi. Ta’lim muassasalari hududi va xonalarida tеlеfonlardan foydalanish tartibi: Mashhulotlar va turli tadbirlar oralig`ida tеlеfon orqali so`zlashish uchun xonadan yo`lakka yoki foyеga chiqish, past ovozda va qisqa muloqot qilish zarur. Favqulodda vaziyatlar vujudga kеlgan taqdirda ta’lim muassasalarida tеlеfondan foydalanish chеklanmaydi. Ta’lim muassasasining o`qituvchilari va boshqa xodimlari: O`quv mashg`ulotlari vaqtida tеlеfondan foydalanish huquqiga ega emas; darsdan tashqari vaqtda ta’lim oluvchilar ishtirokida tеlеfondan foydalanishni imkoni boricha chеklashlari shart. Nizom talablarini buzganlik uchun javobgarlik ta’lim oluvchilarga nisbatan quyidagi ta’sir ko`rsatish choralari qo`llanadi: ogohlantirish; ularning kundalik daftariga yozib qo`yish; ota-onalarini (ularning o`rnini bosuvchi shaxslarni) xabardor qilish yoki tushuntirish suhbati o`tkazish uchun ta’lim muassasasiga chaqirish. Nizom talablarini buzgan talabalarga nisbatan oliy ta’lim muassasasining ichki tartib-qoidalariga muvofiq choralar ko`riladi. Nizom talablariga rioya etilishini ta’lim muassasasining dirеktori (fakultеt dеkani) va uning o`rinbosarlari nazorat qiladi. Topshiriq: “Telefonda so`zlashuv madaniyati” haqida. Davra suhbati. IV. O’quvchilarni rag’batlantirish. V. O’quvchilarni baholash. VI. Uyga vazifa: mavzuni o’rganish. Sana: sinf: 10- o’qituvchi: 5-Mavzu:“Ustoz otangdek ulug‘i (1 oktyabr – O‘qituvchilar va murabbiylar kuni munosabati bilan). Kun shiori: Haq yo`lida kim senga bir harf o`qitmish ranj ila. Aylamak bo`lmas ado oning haqin yuz tanj ila. Alisher Navoiy Maqsad: O`quvchilarda vatanparvarlikni singdirish, ustozlarga bo`lgan chuqur hurmatni ular ongiga singdirish. Natija: O`quvchilarning erkin fikrlashi, tassurotlari va olgan xulosasi. Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi — jamiyatda bo‘layotgan voqea, hodisa va jarayonlarga daxldorlikni his etish va ularda faol ishtirok etish, o‘zining fuqarolik burch va huquqlarini bilish, unga rioya qilish, mehnat va fuqarolik munosabatlarida muomala va huquqiy madaniyatga ega bo‘lish layoqatlarini shakllantirish. Milliy va umummadaniy kompetensiya — vatanga sadoqatli, insonlarga mehr-oqibatli hamda umuminsoniy va milliy qadriyatlarga e’tiqodli bo‘lish, badiiy va san’at asarlarini tushunish, orasta kiyinish, madaniy qoidalarga va sog‘lom turmush tarziga amal qilish layoqatlarini shakllantirish. Foydalanadigan ko`rgazmali qurollar: shiorlar, plakatlar, devoriy gazetalar, slaydlar, tarqatma materiallar. Doskada: “Har bir inson ham, u kelajakda qaysi kasbda ishlamasin, ilk bor maktabga qadam qo`ygan damlarini, qo`liga birinchi bor qalam tutqazgan muallimini faxr bilan eslab yuradi” Abdulla Oripov O`qituvchi: Bir umr sizga ta’zimdamiz, aziz ustozlar! Doim e’zozdasiz, qalbi daryolar, Ziyo tarqatasiz, har on, har soniyada, Hech charchamang, aziz muallimlar! Respublikamizda ta’lim-tarbiya sifatini oshirishda juda ko`plab ta’lim fidoyilari jonbozlik qilib kelmoqda. Bizning maqsadimiz esa mana shunday fidoyilarni keng ommaga tanishtirish ularning ishlarini yoshlarimizga ibrat qilib ko’rsatish. „Har kuni, har soatda fidoiy bo’lish, o`zini tomchi va tomchi, zarrama-zarra buyuk maqsadlar sari charchamay, toliqmay tinimsiz safarbar etib borish, bu fazilatni doimiy, kundalik faoliyat mezoniga aylantirish-haqiqiy qahramonlik aslida mana shu O`qituvchilik kasbi ana shunday haqiqiy qahramonlikni taqazo etadi. Biz sizni Respublikamizda faoliyat olib borayotgan o`z fanining qahramonlari bilan tanishtiramiz. Biz yurtimizda yangi avlod, yangi tafakkur sohiblarini tarbiyalashdek mas`uliyatli vazifani ado etishda birinchi galda ana shu mashaqqatli kasb egalariga suyanamiz va tayanamiz, ertaga o`rnimizga keladigan yoshlarning ma`naviy dunyosini shakllantirishda ularning xizmati naqadar beqiyos ekanini o`zimizga yaxshi tasavvur qilamiz. Bu yorug` olamda har bir odam o`zining mehribon ota-onasiga, ustoz va muallimlarga nisbatan hamisha minnatdorlik tuyg`usi bilan yashaydi. Inson o`z umri davomida qanday yutuq va natijalarga erishmasin, qayerda, qanday lavozimda ishlamasin, maktab dargohida olgan ta`lim-tarbiyasi uning yetuk shaxs va malakali mutaxassis bo`lib shakllanishida ulkan ahamiyatga ega ekani shubhasiz. Shu nuqtai nazardan qaraganda, ma`rifatparvar bobolarimizning fikrini davom ettirib, agarki dunyo imoratlari ichida eng ulug`i maktab bo`lsa, kasblarning ichida eng sharaflisi o`qituvchilik va murabbiylikdir, desak, o`ylaymanki, ayni haqiqatni aytgan bo`lamiz. Biz yurtimizda 1 oktabr sanasini O`qituvchilar va murabbiylar kuni sifatida umumxalq bayrami deb e`lon qilganimizning chuqur ma`nosi bor, albatta. (Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch) Ta’lim tizimiga o`zlarining beqiyos xizmatlarini qo`shgan, maktabni ulug` dargoh deb, hisoblagan jadid bobolarimiz haqida qisqacha to`xtalib o`tish bizning muqaddas burchimiz. Har doim o`qituvchilik kasbimizda ularning ruhlari bizga madadkor bo`lsin. Mahmudxo’ja Behbudiy – Turkistonda jadidchilik harakati rahbarlaridan biri, yozuvchi, jurnalist va jamoat arbobi. 1874 yil 10 martda Samarqandning Baxshitepa qishlog`ida tug`ilgan. 1919 yil Qarshi shahrida Buxoro amiri tomonidan o`ldirilgan. Behbudiy Samarqandda birinchilardan bo`lib 1904 yil usuli jadid maktabini tashkil qildi va shu maktab uchun “Muntaxabi jug`rofiyai umumiy” (“Qisqacha umumiy geografiya”), “Kitob ul-atvol” (“Bolalar uchun kitob”), “Muxtasari tarixi islom” (“Islomning qisqacha tarixi”), “Amaliyoti islom” va boshqa darsliklar, shuningdek maktab va ta’lim-tarbiya to`g`risida bir necha maqolalar yozdi. Samarqanddagi xususiy nashriyotida darsliklardan tashqari “Turkiston, Buxoro va Xiva xaritasi”ni bosib chiqardi.Gazeta va jurnallar nashr etdi. 1911 yil yozilgan “Padarkush” p’esasida u barchani ilm-ma’rifatli bo`lishga chaqirish, ilmsizlik balosini daf qilish g`oyasini ilgari surdi. Abdurashidxonov Munavvarqori – siyosat va ma’rifat arbobi. Turkistonda jadidchilik haralkati namoyandalaridan biri, pedagog. “Sho`roi Islom” tashkiloti (1917-18) ideologi va rahbari.1878 yil Toshkent shahrida tug`ilgan. 1929 yil nohaq millatchilikda ayblanib qamoqqa olindi va 1931 yilda otib tashlandi. Toshkentdagi Yunusxon madrasasida ta’lim olgan.1903 yildan jadid maktablari ochib, dars bergan. Shunday maktablar uchun tovush usulida yozgan “Adibi avval” (“Birinchi adib”, 1907) alifbe kitobi, “Adibi soniy” (“Ikkinchi adib”1907) o`qish kitoblari bir necha bor nashr qilingan. 1908 yil uning “Sabzazor” (to`plam), “Yer yuzi” (geografiyadan), “Tajvid” (Qur’onni o`qish usulini o`rgatgan) kitoblari ham bosilib, yangi usuldagi maktablarda darslik sifatida qo`llangan. 1906-1917 yillarda jadid gazetalarida muharrirlik qilgan. Abdulla Avloniy (1878-1934), shoir, dramatrug, davlat va jamoat arbobi. Mehnat Qahramoni (1925), professor (1930). Eski maktab va madrasada o`qigan (1884-1890). Toshkentda yangi usuldagi maktablar ochgan (1904); “Turon” (1913; 1914 yildan “Turkiston”) teatr truppasini, “Nashriyot” (1914), “Maktab” (1916) kitob nashr qilish shirkatlarini tashkil qildi; “Shuhrat” (1907), “Turon” (1917) gazetalarni nashr etdi. “Ishtirokiyun” gazetasining tashkilotchisi va muharriri (1918). “Kasabachilik harakati” jurnali muharriri (1921). Eski shahardagi xotin-qizlar va erlar maorif bilim yurtlarida mudir (1922-29), Maorif xodimlari eski shahar soyuzi raisi (1923), Turkfront huzuridagi milliy harbiy maktab (1924-29), O`rta Osiyo kommunistik universiteti (SAKU; 1925-29), O`rta Osiyo davlat universiteti (1930-34) o`qituvchisi. Avloniy yangi usuldagi maktablar uchun darsliklar yozgan; uning she’riy to`plamlari, dramatik asarlari nashr etilgan. Ilm deb o`qimak, yozmakni yaxshi bilmak, har bir kerakli narsalarni o`rganmakni aytilur. Ilm-dunyoning izzati, oxiratning sharofatidur. Ilm inson uchun g`oyat oliy va muqaddas bir fazilatdur.Zeroki, ilm bizga o`z ahvolimizni, harakotimizni oyina kabi ko`rsatur. Zehnimizni, fikrimizni qilich kabi o`tkir qilur. Savobni gunohdan, halolni haromdan, tozani murdordan ayurub berur, tog`ri yo`lga rahnamolik qilub, dunyo va oxiratda mas’ud (baxtli, saodatli) bo`lishimizga sabab bo`lur degan edi buyuk ma’rifatparvar bobomiz Abdulla Avloniy. Abdulla Avloniy ilm nimalarga qodir ekanligini bizga anglatganiday, Sergeli tumandagi 300-maktabning fizika fani oliy toifali o`qituvchisi Shodiyeva Maqsuda, kimyo fani birinchi toifali o`qituvchisi Rizayeva Shoxista, boshlang`ich ta’lim o`qituvchilari Karimova Oysuluv va Xolboyeva Marhabo kabi pedagog kadrlarimiz ham shunday ilmning qadriga yetib, barkamol avlodni tarbiyalashda jonbozlik ko`rsatmoqdalar. Respublikamizdagi jamiki, barcha o`qituvchi va murabbiylarga sog`lik, kuch-quvvat va kelajagimiz bo`lgan yoshlarni tarbiyalashda ulkan omadlar tilab qolamiz. Topshiriq: O`qituvchilarni madh etuvchi dil izhorlari va she’rlardan shogirdlarining kalomi.
IV. O’quvchilarni rag’batlantirish. V. O’quvchilarni baholash. VI. Uyga vazifa: mavzuni o’rganish.

Sana: sinf: 10- o’qituvchi:
6-Mavzu:“Onati tili – qalb ko‘zgusi (O‘z.Res. “Davlat tili haqida”gi Qonun qabul qilingan kun munosabati bilan). Kun shiori: Til shirinligi – ko`ngilga yoqimli, yumshoqligi foydali. Chunki til achchiqlikka aylansa, zarari umumiy bo`lur” Alisher Navoiy Maqsad: O`quvchilarda vatanparvarlikni singdirish, o`z ona tiliga bo`lgan hurmatlarini oshirish, ona tilining obro`sini ko`tarishni ular ongiga singdirish. Natija: O`quvchilarning erkin fikrlashi, tassurotlari va olgan xulosasi. Kommunikativ kompetensiya — muloqotda muomala madaniyatiga amal qilishni, ijtimoiy moslashuvchanlikni, hamkorlikda jamoada samarali ishlay olish layoqatlarini shakllantiradi Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi —media madaniyatga ega bo‘lish layoqatlarini shakllantiradi Foydalanadigan ko`rgazmali qurollar: , Buyuk Turon amiri yoxud aql va qilich, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, Ma’naviyat qalbim quyoshi, Ma’naviyat yulduzlari, Pedagogika, shiorlar, plakatlar, devoriy gazetalar, slaydlar, tarqatma materiallar. Doskada: Tilingga ehtiyot bo`l. Rost yo`lda yengiltaklik qilma. Motrudiy O`qituvchi: O`z ona tilini bilmagan odam o`zining shajarasini, o`zining ildizini bilmaydigan, kelajagi yo`q odam, kishi tilini bilmaydigan uning dilini ham bilmaydi, deb juda to`g`ri aytishadi. Lekin ona tilimizni bilish yo`lidagi intilishlarimizni, harakatlarimizni rus tiliga qarama-qarshi qo`yish, rusiyzabon birodarlarimiz bilan aloqani buzish mutlaqo noto`g`ri bo`lur edi. Bir-birimiz bilan ahil va do`st bo`lib yashayotgan bir paytlarda xalqlarni bir-biriga qarama-qarshi qo`yib, ular orasiga nifoq solishga urinishlar yaxshilikka olib kelmaydi. Har qaysi millat, katta yo kichikligidan qat’i nazar, o`z ona tilini hurmat qiladi. O`zbeklar o`zbek tilini hurmat qilsa, tojiklar tokik tilini, qozoqlar qozoq tilini, aytaylik, boshqa millat vakili, katta yo kichik bo`lishiga qaramay, o`z ona tilini hurmat qiladi. (O`zbekiston SSR Oliy Sovetining o`n birinchi sessiyasida so`zlangan nutqdan 1989 yil 25 oktabr) Agar 1897 yilda mamlakatimiz hududida 70 millat va elat vakillari yashagan bo`lsa, 1926 yilda ularning soni 91 taga, 1959 yilda 113 taga, 1979 yilda esa 123 taga yetdi. Hozirgi kunga kelib, ularning soni 130 dan ziyod bo`lib, O`zbekiston aholisi tarkibidagi ulushi 20 foizni tashkil etadi. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Strategik va mintaqaviy tadqiqotlar institute tomonidan o`tkazilgan so`rovnoma natijalari tahlil qilinganda, boshqa millat vakillari, ya’ni slavyan diasporasi (ruslar, ukrainlar, beloruslar) ning – 38,6 foizi, Volgabo`yi xalqlarining (tatarlar, boshqirdlar, chuvashlar) ning – 72,5 foizi, Markaziy Osiyo xalqlari (qozoqlar, tojiklar, qirg`izlar, turkmanlar) ning – 78,2 foizi O`zbekistonni o`zlarining ona Vatani deb hisoblaydilar. Bu boshqa millat vakillarining O`zbekistonni o`z ona yurtidek e’zozlashi hamda uning tiliga bo`lgan munosabat hurmat va ehtirom darajasiga ko`tarilganligidan dalolat beradi. Hozirgi paytda ko`pmillatli respublikamizda 27 millat vakillari tomonidan tuzilgan 150 ga yaqin milliy madaniy markaz Prezidentimiz Islom Karimovning tashabbusi bilan “Turkiston- umumiy uyimiz” g`oyasi asosida faoliyat yuritib kelmoqda. Shundan 14 ta milliy-madaniy markaz respublika maqomiga ega. Topshiriq: “Til dil ko`zgusi”, “Til fikr libosi”, “Til achchiq ham shirin” so`zlarini sharhlash. IV. O’quvchilarni rag’batlantirish. V. O’quvchilarni baholash. VI. Uyga vazifa: mavzuni o’rganish.

1. Boy dehqon nima uchun o’z yerini sotibdi?
2. Kambag’al dehqon va uning oshnasi nima uchun donishmand huzuriga borishibdi? Donishmand ularga qanday maslahat beribdi?
3. Siz nima deb o’ylaysiz, kambag’al dehqon to’g’ri ish qildimi?

• voyaga yetmaganlarning huquq va qonuniy man faatlarini ta’minlash;
• voyaga yetmaganlarning nazoratsizligi, qarov- sizligi, huquqbuzarligi va jamoatga qarshi harakatlarining oldini olish, bunga ko’makla- shuvchi sabab va sharoitlarni aniqlash hamda bartaraf etish;
• ijtimoiy xavfli ‘ holatga tushib qolgan voyaga yetmaganlarga yordam berishdir.

• umumta’lim maktablari va voyaga yetmaganlar bo’lgan boshqa tashkilotlarda bolalar va o’smir- lar bilan tarbiya ishlari ahvolini tekshirish;
• voyaga yetmaganlar, ularning ota-onalarini shaxsan qabul qilish, ularning shikoyat va arizalarini ko’rib chiqish;
• voyaga yetmaganlarni afv etish to’g’risida ilti- mosnomani qo’zg’ash; javobgarlikdan ozod qi­lish to’g’risida, yengilroq jazo qo’llash to’g’risi-

• ko’rib chiqish uchun ishlarni tayyorlaydi, muam­moni hal etishda yordam bera oladigan mutaxas- sislarni taklif qiladi. Yig’ilishda xalq ta’limi bo’li- mi inspektori, voyaga yetmaganlar ishlari bilan shug’ullanuvchi inspektor, shifokorlar, peda- goglar, mehnat birjasi vakili albatta qatnashadilar. Komissiya a’zolarining hammasi asosiy ishga ega va komissiyaga faqat yig’ilishga keladilar. Agar ayrim o’quvchilar yoki ularning ota-onalari “Ta’lim to’g’risida”gi qonunni buzsalar, komissiya­ga maktab murojaat qilishi mumkin. O’smirlarning ma’muriy huquqbuzarliklarini ham komissiya ko’rib chiqadi. Qaror chiqarishdan oldin komissiya a’zolari o’smirning haat sharoitlari, oilaning mod- diy-maishiy sharoitlari to’g’risida ma’lumotlar to’playdi, o’smir va uning ota-onasi bilan suhbat- lashadi.

1. Tashkiliy qism. a) salomlashish. b) davomatni aniqlash.

1. Islohot so`zining ma`nosi nima?
2. Hozirgi kunda Prezidentimizning islohotlarini aytib bering?
3. O`zbekiston aholisining katta qismini kimlar tashkil etadi?
4. Sho`ro davrida “o`rta maktab”lardagi o`qish muddati qancha bo`lgan?

1. Asosiy qism:

1. Mashg’ulotni yakunlash:

1. Oilaning ma`naviy iqlimi deganda nimani tushunasiz?
2. Oila sha`nini, uning obro`-e`tiborini saqlash oila a`zolaridan nimalarni talab etadi?
3. Oilaviy muhitning sog`lomligi nimalarga va kimlarga bog`liq?
4. O`z oilangiz tinchligi va totuvligini ta`minlashga siz ham o`z hissamni qo`shyapman, deya olasizmi?
5. «Uzumini yeng-u, bog`ini surishtirmang» degan maqolning salbiy maqsad-mohiyatini sharhlashga urinib ko`ring.
6. «Halol» va «harom» tushunchalari to`g`risida sinfdoshlaringiz bilan bahs o`tkazing.
7. «Bir bolaga yetti qo`shni ota-ona» degan iboraning mohiyatini izohlab bering.

Sana: sinf: 10- o’qituvchi: 10-Mavzu: “Til bilgan el biladi (Rus tili fani oyligi doirasida). Kun shiori: “O`zbekiston kelajagi – yoshlar qo`lida” Maqsad: O`quvchilarda vatanparvarlikni singdirish, rus tili fan oyligida munosib ishtirok etishlikni uqtirish. Natija: O`quvchilarning erkin fikrlashi, tassurotlari va olgan xulosasi. Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi — jamiyatda bo‘layotgan voqea, hodisa va jarayonlarga daxldorlikni his etish va ularda faol ishtirok etish, o‘zining fuqarolik burch va huquqlarini bilish, unga rioya qilish, mehnat va fuqarolik munosabatlarida muomala va huquqiy madaniyatga ega bo‘lish layoqatlarini shakllantirish. Milliy va umummadaniy kompetensiya — vatanga sadoqatli, insonlarga mehr-oqibatli hamda umuminsoniy va milliy qadriyatlarga e’tiqodli bo‘lish, badiiy va san’at asarlarini tushunish, orasta kiyinish, madaniy qoidalarga va sog‘lom turmush tarziga amal qilish layoqatlarini shakllantirish. Foydalanadigan ko`rgazmali qurollar: O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning: “Yuksak ma`naviyat-yengilmas kuch”, “O`zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida”, “O`zbekiston buyuk kelajak sari”, Buyuk Turon amiri yoxud aql va qilich, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi,Ma’naviyat qalbim quyoshi, Ma’naviyat yulduzlari,Abdulla Oripov Adolat ko`zgusi, Pedagogika, shiorlar, plakatlar, devoriy gazetalar, slaydlar, tarqatma materiallar. Doskada: “XXI asr intelluktal yoshlar asri” O`qituvchi: “Avvaliga biz bolalarimizga o`rgatamiz. So`ngra o`zimiz ulardan o`rganamiz. Kimki buni xohlamas ekan, o`z davridan orqada qoladi” Ya. Raynis Darhaqiqat, bu allomaning fikrini chaqadigan bo`lsak, bugun farzandlarimiz juda ko`p tillarni bilishi, texnika asboblarini bizdan ko`ra yaxshi bilishi va biz bugun ulardan o`rganayotganimiz albatta, bu yoshlarimizning davr bilan hamnafas intelektual bilimlari kuchliligidan dalolat beradi.“Barkamol avlodni tarbiyalash insoniyatning eng yorqin orzusi bo`lib kelgan. Biroq dunyo xalqlarining barchasi ham bu haqda o`ylayvermagan. Bunday orzudagi insonlar azaliy ma’rifatga, madaniyatga mansub bo`lgan yurtlarning donishmandlari – eng mo`tabar ziyolilari, hukmdorlari hisoblanganlar. Ularning orasida O`zbekiston deb atalmish muazzam zaminimizda yashagan bobolarimizning o`z o`rni, hurmati bor. Bu jahon hamjamiyati tomonidan qabul qilingan haqiqatdir. Barkamol avlodni tarbiyalash orzusiga o`z tariximizdan juda ko`p dalillar keltirishimiz mumkin. Al-Forobiyning “Fozil odamlar shahri” asaridagi g`oyani yodga oling. Unga ko`ra jamiyatning har bir fuqarosi – mansabi, tutgan o`rni, ya’ni kim bo`lishidan qat’iy nazar Fozil kishi. Fozil inson o`z davlatining barcha qonun-qoidalarini yaxshi biladi, unga amal qiladi, fikrlaydi, o`z kasbining ustasi, lozim bo`lganda Vatani uchun jon fido qiladi. Fozillar shahri aholisi bir-biriga hurmatda bo`ladi. Ota-ona va farzand, ustozu shogird o`rtasida sharqona nazokat, mehr va ehtirom bo`ladi. Avvalo bunday fikr yuritishning o`zi bobolarning ma’naviy darajasi naqadar yuksak bo`lganligini va albatta bunday fikr aytish bu borada ko`p asrlik meroslarni o`rganish natijasida vujudga kelishini ta’kidlash joiz. Demak bizning barkamol avlod tarbiyalash haqidagi niyatimiz uchun ma’naviy asos bor. Millatimiz urf-odatlaridagi, qonidagi ma’rifat tushunchasi, ilm va bilimga intilish xislati bir necha ming yillar davomida shakllangan, sayqal topgan”. Topshiriq: “Kelajak ovozi” tanlovining vazifasi nimadan iborat? “Davra suhbati” o`tkaziladi. Izoh: O`qituvchi jarayonni kuzatishda samimiylikka, o`quvchilarning o`zlarini odob-axloq me’yorlariga e’tiborli bo`lishlikka, faollikka, jonkuyarlikka va talabchanlikka, tezkorlikka, ijodkorlikka undab boradi. IV. O’quvchilarni rag’batlantirish. V. O’quvchilarni baholash. VI. Uyga vazifa: mavzuni o’rganish.

Sana: sinf: 10- o’qituvchi: 11-Mavzu: “Befarqlik va uning oqibatlari” Kun shiori: “O`zbekiston kelajagi – yoshlar qo`lida”
Maqsad: O`quvchilarda vatanparvarlikni singdirish, loqaydlikka qarshi kurashishga chorlash Natija: O`quvchilarning erkin fikrlashi, tassurotlari va olgan xulosasi. Kommunikativ kompetensiya — muloqotda muomala madaniyatiga amal qilishni, ijtimoiy moslashuvchanlikni, hamkorlikda jamoada samarali ishlay olish layoqatlarini shakllantiradi Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi —media madaniyatga ega bo‘lish layoqatlarini shakllantiradi Doskada: “XXI asr intelluktal yoshlar asri” Foydalanadigan ko`rgazmali qurollar: O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi,Ma’naviyat qalbim quyoshi, Ma’naviyat yulduzlari,Abdulla Oripov Adolat ko`zgusi, Pedagogika, shiorlar, plakatlar, devoriy gazetalar, slaydlar, tarqatma materiallar. Bir donishmand inson loqaydlik haqida shunday degan edi: “Dushmanlardan qo‘rqma — nari borsa, ular seni o‘ldirishi mumkin. Do‘stlardan qo‘rqma — nari borsa, ular senga xiyonat qilishi mumkin. Loqayd odamlardan qo‘rq — ular seni o‘ldirmaydi ham, sotmaydi ham, faqat ularning jim va beparvo qarab turishi tufayli yer yuzida xiyonat va qotilliklar sodir bo‘laveradi”. Loqaydlik degan bir bedavo illat borki, u keltirayotgan ziyon tufayli ko‘plab ko‘ngillarga ozor yetadi. Ko‘plab hayotlar barbod bo‘ladi. Ayni kunda giyohvandlik, OITS, ichkilikbozlik kabi odamzodning kushandasi bo‘lgan illatlar nimadan kelib chiqmoqda? Shubhasiz, buning sabab va omillari ko‘p, inchunin, oila, atrof-muhit kabi. Ammo bularning bosh sababi eng avvalo ota-onaning farzand tarbiyasi, uning yurish-turishiga e’tiborsizligi yoki beparvoligi tufaylidir, desak to‘g‘ri bo‘ladi. To‘qlikka sho‘xlik, oilada nazoratning yo‘qligidan ayrim yoshlar yuqoridagi singari illatlarga chalinib, oxir-oqibatda ba’zi oilalar parokanda bo‘lib ketmoqda. Alloh ko‘rsatmasin, mana shunday loqaydlik oqibatida ayrim yoshlar esa nafaqat jamiyat va davlat uchun, balki insoniyat uchun zararli, yot oqimlar, diniy ekstremistik guruhlarga qo‘shilib qolayotgan hollar ham uchrayapti. Biz esa, bularni ko‘rib ko’rmaganga, bilib bilmaganga oldik. Zero, bunday loqaydlik va beparvolikning to‘lovi shunchalar qimmatki, uni faqat inson umri, or-nomusi, hayoti bilangina o‘lchash mumkin bo‘ladi. Afsuski, bolalari kelajagi bilan qiziqmagan, ularning taqdiriga yillar davomida loqayd bo‘lib kelgan ota-onalar g‘isht qolipdan ko‘chgandan keyin ming marta attang, deb boshni changallab o‘tirishadi. Ammo, qani endi, bundan biror-bir naf bo‘lsa. Holbuki, xoh o‘g‘il bo‘lsin, xoh qiz bo‘lsin, oila kattalari avval boshdanoq ularning har bir qadam qo’yishini kuzatib, kerak joyda tanbeh berib, bu yo‘ldan qaytarishi zarur edi. Agar ota-ona ogoh bo‘lib ko‘zining oqu qorasini maktab, kollej yoki ko‘chada kimlar bilan do‘stlashayotganini, darsdan keyin nima mashg‘ulot bilan bandligi-yu, qayoqqa borayotganini so‘rab-surishtirib, tergab turganida, vaqtida nazorat qilganida, shubhasiz, bunday noxushliklarning oldi olingan bo‘lardi. Shuni ham bilib qo’yishimiz lozimki, loqaydlik hukm surgan oilada farzandlarning bebosh, bemehr bo‘lib o‘sishi, oxir-oqibatda ota-onani kuydirishi ajablanarli hol emas. Shuningdek, loqayd kimsa rahbarlik qiladigan idorada ishlarning orqaga ketishi, tibbiyot maskanida esa bemorlarning hayoti xavf ostida qolishi turgan gap. Bundan kelib chiqadiki, loqaydlikning miqyosi va darajasining ham, u keltirayotgan zararning o‘lchov-me’yorini ham o‘lchashning imkoni yo‘q. Kechagina yurt, ota-ona bag‘rida yurgan, ko‘ngli orzu-havaslarga to‘la qanchadan-qancha navqiron yigitlar o‘z taqdirlariga loqaydliklari bois chet elda pul topaman deb, qullik iskanjasiga tushib o‘tiribdi. Farzandlarini mo‘may pul topish ilinjida yot yurtga jo‘natib yuborib, keyin esa ulardan pul olish tugul, hatto bir dom-darak va mujda eshitishga mushtoq bo‘lib, qon yig‘lab o‘tirgan ota-onalarni ham ko‘rayapmiz. Holbuki, bu ota-onalar bolalari taqdiriga befarq bo‘lmasdan, vaqtida bu yo‘ldan qaytarib, to‘g‘ri maslahat berganlarida shunday holatga tushmas edi. Boriga qanoat qilmasdan erini chet elga kuzatib qo‘yib, keyin afsus chekib o‘tirgan xotin-qizlarning holatlarini ham ko’ryapmiz. Faqat bir haqiqat shuki, loqaydlikning katta-kichigi, muhim yoki nomuhimi bo‘lmaydi. Darhaqiqat, bugungi davr jamiyatimizning har a’zosidan, har bir yoshidan faollik va hushyorlikni talab qilmoqda. Ayniqsa, yuqorida aytganimizdek, bunda ota-ona va maktab, kollej-litsey o‘qituvchilarining roli muhimdir. Allohga behisob shukurlar bo’lsinki, Vatanimiz yildan-yilga ravnaq topmoqda, qayoqqa qaramang, obodlik, bunyodkorlikni ko‘rasiz. Mehnat qilgan, intilgan kishilar aslo kam bo‘lmayapti. Kecha amalga oshirishimiz mushkul tuyulgan ishlarni bugun bemalol bajarayapmiz. Yashashimizdan, turmushimizdan nolishga mutlaqo asos yo‘q. Bularning barchasi avvalambor, Vatanimizning tinch-osoyishtaligi, el farovonligi va eng asosiysi yurtboshimizning olib borayotgan odilona siyosatlaridandir. Topshiriq: Arzimagan loqaydlik ortidan katta noxushliklar yuzaga kelishi va uning oqibatlari haqida davra suhbati uyushtiring
IV. O’quvchilarni rag’batlantirish. V. O’quvchilarni baholash. VI. Uyga vazifa: mavzuni o’rganish.

Sana: sinf: 10- o’qituvchi: 12-Mavzu:“Vatan olidagi burch va mas’uliyat. Maqsad: O`quvchilarda vatanparvarlikni singdirish, Davlat bayrog`ini yuksaklarga ko`tarish ularning farzandlik burchi ekanligini uqtirish. Natija: O`quvchilarning erkin fikrlashi, tassurotlari va olgan xulosasi. Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi — jamiyatda bo‘layotgan voqea, hodisa va jarayonlarga daxldorlikni his etish va ularda faol ishtirok etish, o‘zining fuqarolik burch va huquqlarini bilish, unga rioya qilish, mehnat va fuqarolik munosabatlarida muomala va huquqiy madaniyatga ega bo‘lish layoqatlarini shakllantirish. Milliy va umummadaniy kompetensiya — vatanga sadoqatli, insonlarga mehr-oqibatli hamda umuminsoniy va milliy qadriyatlarga e’tiqodli bo‘lish, badiiy va san’at asarlarini tushunish, orasta kiyinish, madaniy qoidalarga va sog‘lom turmush tarziga amal qilish layoqatlarini shakllantirish. Foydalanadigan ko`rgazmali qurollar: shiorlar, plakatlar, devoriy gazetalar, slaydlar, tarqatma materiallar.
Doskada: “O`zbekistonimiz bayro`i ilohim jahon uzra yuksaklarga ko`tarilaversin!” O`qituvchi: O`zbekiston Respublikasining Davlat bayrog`i, o`z ko`rinishiga ko`ra, butun uzunligi bo`ylab o`tgan to`q moviy rang, oq rang va to`q yashil rangli uchta endan tarkib topgan to`g`ri to`rtburchak shaklidagi matodir. Bayroqning uzunligi 250 santimetrga, kengligi 125 santimetrga teng. Moviy rang, oq rang va yashil rangli enlarning kengligi bir xil. Har bir en 40 santimetrga tengdir. Bayroqning o`rtasidagi oq rangli enning chetlaridan kengligi 2,5 santimetrga teng qizil hoshiyalar o`tkazilgan. Bayroqning yuqori qismidagi moviy rang enning yuza tomonida va orqa tomonida, dastaga yaqin joyida oq rangli yangi oy va uning yonida o`n ikkita oq rangdagi besh qirrali yulduz tasvirlangan. O’zbekiston Respublikasining davlat bayrog’i tasdiqlanishi munosabati bilan chop etilgan maxsus namoyishnoma plakatda bunday deyiladi: “1) Bayroqdagi moviy rang tiriklik mazmuni aks etgan mangu osmon va obihayot ramzidir. Timsollar tilida bu-yaxshilikni, donishmandlikni, halollikni, shon-shuhrat va sadoqatni bildiradi. Binobarin, Amir Temur davlati bayrog`i ham moviy rangda edi; 2) Bayroqdagi oq rang- Muqaddas tinchlik ramzi bo`lib, u kun charog`onligi va koinot yoritkichlari bilan uyg`unlashib ketadi. Oq rang poklik, beg`uborlik, soflikni, orzu va xayollar tozaligi, ichki go`zallikka intilishning timsolidir; 3)Yashil rang-tabiatning yangilanish ramzi. U ko`pgina xalqlarda navqironlik, umid va shodumonlik timsoli hisoblanadi; 4) Qizil chiziqlar vujudimizda jo`shib oqayotgan hayotiy qudrat irmoqlaridir; 5) Navqiron yarim oy tasviri bizning tarixiy an’analarimiz bilan bog`liq.Ayni paytda qo`lga kiritilgan mustaqilligimiz ramzidir; 6) Yulduzlar barcha xalqlar uchun ruhoniy, ilohiy timsol sanalgan. O`zbekiston Respublikasi Davlat bayrog`idagi 12 ta yulduz tasviri ham tarixiy an’analarimiz, qadimgi quyosh yilnomamizga bevosita aloqadordir.Bizning o`n ikki yulduzga bo`lgan e’tiborimiz O`zbekiston sarhadidagi qadimgi davlatlar ilmiy tafakkurida “Nujum ilmi” taraqqiy etganligi bilan izohlanadi. Davlat bayrog`imizdagi o`n ikki yulduz tasvirini o`zbek xalqi madaniyati qadimiyligi, uning komillikka, o`z tuprog`ida saodatga intilishi ramzi sifatida tushunish lozim”. Topshiriq: “O`zbekiston Davlat bayrog`i- g`ururim” mavzusida insholar tanlovini o`tkazish. Izoh: O`qituvchi jarayonni kuzatishda samimiylikka, o`quvchilarning o`zlarini odob-axloq me’yorlariga e’tiborli bo`lishlikka, faollikka, jonkuyarlikka va talabchanlikka, tezkorlikka, ijodkorlikka undab boradi. IV. O’quvchilarni rag’batlantirish. V. O’quvchilarni baholash. VI. Uyga vazifa: mavzuni o’rganish.

Sana: sinf: 10- o’qituvchi: 13-Mavzu: “Konstitutsiya – huquqlarimiz kafolati (8 dekabr – Konstitutsiya kuni munosabati bilan). Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilingan kun munosabati bilan) Kun shiori: “Har bir bola mustaqil fikrlash huquqiga ega” Maqsad: O`quvchilarda vatanparvarlikni singdirish, o`z huquqlarini bilishi, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga hurmat ruhida tarbiyalash . Natija: O`quvchilarning erkin fikrlashi, tassurotlari va olgan xulosasi. Kommunikativ kompetensiya — muloqotda muomala madaniyatiga amal qilishni, ijtimoiy moslashuvchanlikni, hamkorlikda jamoada samarali ishlay olish layoqatlarini shakllantiradi Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi —media madaniyatga ega bo‘lish layoqatlarini shakllantiradi Foydalanadigan ko`rgazmali qurollar: shiorlar, plakatlar, devoriy gazetalar, slaydlar, tarqatma materiallar. Doskada: “Bolalar huquqlari to`g`risida Konventsiya”
O`qituvchi: 1989 yil 20 noyabrda Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan Bosh Assamblyeyaning 44/25-Rezolyutsiyasi bilan qabul qilingan va 1990 yil 2 sentabrda kuchga kirgan. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisning 1992 yil 9 dekabrdagi № 757-XII Qarori bilan mazkur Konvenstiyaga qo`shilgan. 1994 yil 29 iyundan Konventsiya O`zbekiston Respublikasida kuchga kirgan. Bolalar huquqlari to`g`risida Konventsiya 3 qism, 54 moddadan iborat. Bola huquqlari hamma ishtirokchi davlatlarda asosiy o`rinda ekanligi bilan ajralib turadi. Konvensiyaga ko`ra, bolalarning ulg`ayishida asosiy mas’uliyat ota-onalar zimmasiga tushadi. Agar, ota-onalar majburiyatlarini amalga oshira olmasalar, davlat ularga yordam qo`lini cho`zadi. Jiddiy holatlarda davlat bolani ota-onasidan olib qo`yishi ham mumkin. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 41-moddasida ham quyidagicha belgilab qo`yilgan: “Har kim bilim olish huquqiga ega. Bepul umumiy ta’lim olish davlat tomonidan kafolatlanadi. Maktab ishlari davlat nazoratidadir”. Har yili O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining qabul qilingan kun munosabati bilan Yurtboshimiz tomonidan kelayotgan yil nomlanadi. Bunday yilning nomlanishi ham bolalarimizning baxtli kelajagi uchun xizmat qiladi. Aynan, 2000 yil “Sog`lom avlod yili”, 2001 yil “Ona va bola yili”, 2005 yil “Sihat-salomatlik yili”, 2010 yil “Barkamol avlod yili” har bir yilda Davlat dasturi ishlab chiqilib, yurtimiz bolalarining turmush tarzi, sog`lig`i va kelajagi uchun qayg`urilgan. Topshiriq: “SAN” texnologiyasi. (uchlik-samarali, axloqiy, nazokatli)
Texnologiyaning maqsadi: O`quvchilarda yakka, jamoaviy, guruh bilan ishlash, ijodiy va tashkilotchilik faoliyati ko`nikmalarini, ishga ma’suliyat bilan yondashuvni shakllantirish, bezash ishlari ko`nikmalarini rivojlantirish. Mashg`ulotni o`tkazish tartibi: O`qituvchi o`quvchilar auditoriyasini o`tkaziladigan mashg`ulotning tartib-qoidalari bilan tanishtiradi va o`quvchilarni 3 kishidan iborat kichik guruhlarga ajralishlarini iltimos qiladi. Kichik guruhlarda o`quvchilar quyidagi rollarga bo`linadi: Rassom, adabiy va badiiy muharrir, dizayner. Keyin har bir guruh vakili o`qituvchi stolidan topshiriqlar yozilgan kartochkalar ichidan bittasini tanlab oladi. Topshiriqlar quyidagicha bo`lishi mumkin: (O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining qabul qilingan kun munosabat bilan) devoriy gazeta (biror bir mavzuga, bayramga yoki yubileyga bag`ishlangan) eskizini tayyorlash; bayram (yoki biror-bir tadbir) ga chorlovchi afishaning (masalan, e’lon, tashviqot, taklifnoma) eskizini tayyorlash; turli tadbirlar (masalan, bayram) ga bag`ishlangan taklifnoma pattalarining eskizi va maketini tayyorlash; tabrik otkritkalarining maketlarini tayyorlash; Biror tadbir o`tkaziladigan joyni bezatish eskizlarini tayyorlash. Kichik guruhlarga topshiriqni bajarib taqdimot qilishlari uchun tayyorlanishlariga 10 daqiqa vaqt beriladi.Tayyorgarlik vaqti tugagach, taqdimot boshlanadi. Taqdimot vaqtida guruhlar o`zlari tayyorlagan eskiz va maketlari bilan barchani tanishtiradilar, namoyish etadilar va asoslaydilar, jamoaviy ijodiy faoliyatdagi o`z variantlarini himoya qiladilar. Taqdimot tugagach, umumiy muhokama boshlanadi. Muhokama jarayonida o`quvchilar bezatilgan, tayyorlangan ishlarga tegishli talablarni aniqlaydilar, o`qituvchining o`zi yoki alohida tuzilgan ijodiy guruh esa o`quvchilar tomonidan bildirilgan fikr va takliflarni maxsus xona taxtasiga yoki vatman qog`oziga yozib boradi. Mashg`ulot oxirida o`qituvchi o`quvchilarga yuqorida berilgan turli topshiriqlar bo`yicha bir necha namunaviy eskizlardan tarqatadi. Izoh: O`qituvchi jarayonni kuzatishda samimiylikka, o`quvchilarning o`zlarini odob-axloq me’yorlariga e’tiborli bo`lishlikka, faollikka, jonkuyarlikka va talabchanlikka, tezkorlikka, ijodkorlikka undab boradi. IV. O’quvchilarni rag’batlantirish. V. O’quvchilarni baholash. VI. Uyga vazifa: mavzuni o’rganish.
Sana: sinf: 10- o’qituvchi: 14-Mavzu:“Milliy qadriyatlarimizda huquqiy madaniyat Kun shiori: “Bu dunyoda yengilmas kuch, – ma’naviyatdir” Maqsad: O`quvchilarda vatanparvarlikni singdirish, xalqimiz buyuk ma’naviyat egasi ekanligini his ettirish, insoniylik, mehr-oqibatni yanada rivojlantirish ekanligini uqtirish.. Natija: O`quvchilarning erkin fikrlashi, tassurotlari va olgan xulosasi. Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi — jamiyatda bo‘layotgan voqea, hodisa va jarayonlarga daxldorlikni his etish va ularda faol ishtirok etish, o‘zining fuqarolik burch va huquqlarini bilish, unga rioya qilish, mehnat va fuqarolik munosabatlarida muomala va huquqiy madaniyatga ega bo‘lish layoqatlarini shakllantirish. Milliy va umummadaniy kompetensiya — vatanga sadoqatli, insonlarga mehr-oqibatli hamda umuminsoniy va milliy qadriyatlarga e’tiqodli bo‘lish, badiiy va san’at asarlarini tushunish, orasta kiyinish, madaniy qoidalarga va sog‘lom turmush tarziga amal qilish layoqatlarini shakllantirish. Foydalanadigan ko`rgazmali qurollar: shiorlar, plakatlar, devoriy gazetalar, slaydlar, tarqatma materiallar. Doskada: “Ma’naviyat insonga ona suti, ota namunasi va ajdodlar o`giti bilan birga singadi” O`qituvchi: Ma`naviyatning hayotimizdagi o`rni va ahamiyati haqidagi fikr-mulohazalarimizga yakun yasar ekanmiz, avvalambor, shuni chuqur anglab olishimiz darkorki, ma`naviy yuksalishga erishish— bu bir yillik yoki besh-o`n yillik ish emas. Xalq, millat o`z milliy ma`naviyatini yillar, asrlar davomida yuksaltirib, boyitib boradi. Chunki ma`naviyat qotib qolgan aqidalar yig`indisi emas, aksincha, doimiy harakatdagi uzluksiz jarayon bo`lib, taraqqiyot davom etar ekan, uning shiddatli yurishi tufayli ma`naviy hayot oldiga qo`iiladigan talablar ham muttasil paydo bo`laveradi. Bugungi kunda ma`naviyat dunyosiga nisbatan mavjud bo`lgan xavf-xatarlardan albatta ko`z yumib bo`lmaydi, lekin bizning ishonchimiz komilki, xalqimiz tarixning murakkab jarayonlarida irodasi chiniqib, har qanday hujum va tazyiqlarga qaramasdan, ma`naviy olami kuchayib va yuksalib borayotgani, bizni ko`rolmaydigan kuchlar ham bu haqiqatni tan olayotganini mamnuniyat bilan qayd etamiz. Chunki xalq — bamisoli ulug` va sharafli yo`ldan ilgarilab borayotgan ulkan karvon. Uni yo`ldan chalgatishga urinuvchilar, payt poylab orqasidan hamla qiluvchilar hamisha bo`lgan, bundan keyin ham bo`lishi mumkin. Karvon bexatar bo`lmas, degan gap bejiz aytilmagan. Ammo xalq karvonini hech qanday kuch ortga qaytarolmaydi. Nega deganda, xalqning qalbida ne-ne avlodlardan meros yengilmas kuch — ma`naviyat bor. Topshiriq: “Fikrlar kurashi” mashqi. “Ma’naviyat nima?” IV. O’quvchilarni rag’batlantirish. V. O’quvchilarni baholash. VI. Uyga vazifa: mavzuni o’rganish.

• Doskada:

Sana: sinf: 10- o’qituvchi: 16-Mavzu: “Mening kelajakdan maqsadim! (Yangi yil bayrami yaqinlashishi munosabati bilan). Kun shiori: “Yangi yilda orzularim olam jahon” Maqsad: O`quvchilarda vatanparvarlikni singdirish, yangi yilda ezgu niyatlarni orzu qilishni singdirish. Natija: O`quvchilarning erkin fikrlashi, tassurotlari va olgan xulosasi. Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi — jamiyatda bo‘layotgan voqea, hodisa va jarayonlarga daxldorlikni his etish va ularda faol ishtirok etish, o‘zining fuqarolik burch va huquqlarini bilish, unga rioya qilish, mehnat va fuqarolik munosabatlarida muomala va huquqiy madaniyatga ega bo‘lish layoqatlarini shakllantirish. Milliy va umummadaniy kompetensiya — vatanga sadoqatli, insonlarga mehr-oqibatli hamda umuminsoniy va milliy qadriyatlarga e’tiqodli bo‘lish, badiiy va san’at asarlarini tushunish, orasta kiyinish, madaniy qoidalarga va sog‘lom turmush tarziga amal qilish layoqatlarini shakllantirish. Foydalanadigan ko`rgazmali qurollar: shiorlar, plakatlar, devoriy gazetalar, slaydlar, tarqatma materiallar. Doskada: “Yangi yil, yaxshi yil ” O`qituvchi: Yangi yil bayrami bizda har yili 31-dekabrda nishonlanadi. Lekin ushbu bayram turli davlatlarda turlicha urf-odatlar asosida nishonlanar ekan. Bilishni istaysizmi? Qadimda. 13 yanvar kuni ko’pgina xristian diniga e’tiqod qiluvchilar davlatlarda «Eski yangi yil» bayrami nishonlanadi. Bu ham yangi yilning bir ko’rinishidir. Qadimgi Misrda yangi yil bayrami Nil toshqini bo’lgan kunda nishonlanar edi. Bu ko’pincha sentyabrning oxiriga to’g’ri keladi. Nil daryosining toshishi misrliklar hayotida katta ahamiyatga ega bo’lgan. Ularning fikricha, shu kunlarda quyosh xudosi Amon o’z xotini va o’g’li Binn bilan daryodan suzib o’tishadi. So’ng yana ibodatxonaga qaytishadi. Shuning uchun ham ular bu kunni bayram sifatda nishonlashagan. Bobilda esa yangi yil bayrami bahorda nishonlangan.Bu vaqtda qirol mamlakatni tark etadi. Xalq esa o’zlari xoxlagan yumushni bajarishadi. Qirol qaytib kelishi bilan aholi o’z ishi bilan shug’ulanadi. Rimliklar uzoq vaqtlargacha yangi yilni birinchi martda nishonlab kelishgan. Eramizdan avval 46 yilda Yuliy Sezar yangi taqvim joriy etgan. Shundan keyin yangi yil 1 yanvarda nishonlana boshlandi. «Yanvar» so’zi Rim hudosi Yanus nomiga qo’yilgan. Rimliklarning fikricha, u ikki boshga ega bo’lib, biri yangi yilga, ikkinchisi bilan eski yilga qarab turgan. Rim yangi yil festivali Kalends deb nomlangan. O’damlar shu kunlari bir-birlariga sovg’alar ulashishadi, bayramni nishonlashadi. Keltlar(hozirgi Fransiya va Angliyaning bir qismida yashovchi aholi) yangi yilni oktyabrning oxirida nishonlashgan. Ularning bayrami Samheyn deb nomlanib, «yil yakuni» degan ma’noga ega. Keltlar shu kuni barcha ruhlar tirilishiga ishonishgan. Bugungi kunda. Avstraliya. Yangi yil Avstraliyada 1 yanvarda nishonlanadi. Bu erda shunchalik issiq bo’ladiki, qorbobo va qorqiz bayramda cho’milish kiyimida sovg’a ulashishadi. Indoneziya. Indrneziyada yangi yilni oktyabrda nishonlashadi. Ular shu kuni o’tgan yildagi ayblari uchun bir-birlaridan uzr so’rashadi. Eskimoslar. Kimdir yangi yilni 1 aprelda, kimdir oktyabrda, yana kimdir yanvarda nishonlashadi. Eskimoslar uchun esa birinchi qor yoqqan kun yangi yil hisoblanadi. Birma. Birmada yangi yil bayrami aprelda nishonlanadi. Buni boshqacha qilib suv bayrami deb atasa ham bo’ladi. Hatto Tinjon deb atalgan suv estivali ham o’tkaziladi. Birmaliklar bir hafta davomida bir-birlarini suvga bo’ktirishadi. Xitoy. Xitoyda yangi yilni raketalar va xlopushkalar sadosi ostida kutib olishadi. Avvallar bunday vositalar bambukdan qilinar edi. Xitoyda yangi yil bayramining birinchi kunida janjallashish ta’qiqlangan. Italiya. Yangi yilda Italiyada bo’lsangiz uylarga yaqin yurmang. Chunki ular shu kecha eski buyumlarini derazadan uloqtirishadi. Italiyaliklarning fikricha, qancha ko’p narsa otsang, yangi yilda shuncha ko’p boylik keladi. Shuning uchun boshingizga hatto shkaf ham tushishi hech gap emas. Topshiriq: Yangi yil orzularingiz? Izoh: O`qituvchi jarayonni kuzatishda samimiylikka, o`quvchilarning o`zlarini odob-axloq me’yorlariga e’tiborli bo`lishlikka, faollikka, talabchanlikka, ijodkorlikka undab boradi. IV. O’quvchilarni rag’batlantirish. V. O’quvchilarni baholash. VI. Uyga vazifa: mavzuni o’rganish.

Sana: sinf: 10- o’qituvchi: 17-Mavzu:“Tinchlik uchun barcha mas’ul (14 yanvar – Vatan himoyachilari kuni munosabati bilan). Kun shiori: “Harbiylik – mardlar kasbi” Maqsad: O`quvchilarda vatanparvarlikni singdirish, har bir kasbning o`z o`rniga ekanligini uqtirish, har bir shaxs jinsidan qat’iy nazar kasb egasi bo`lishiga haqli ekanligini singdirish, Vatan himoyachilariga bo`lgan hurmat va iftixorni rivojlantirish. Natija: O`quvchilarning erkin fikrlashi, tassurotlari va olgan xulosasi. Foydalanadigan ko`rgazmali qurollar: shiorlar, plakatlar, devoriy gazetalar, slaydlar, tarqatma materiallar. Doskada: “Mardlar qo`riqlaydi, Vatanni!” O`qituvchi: Demak, harbiy bo`lishni istovchi yoshlar safi yil sayin kengayib bormoqda. Muhimi, ularning orzulari amalga oshmoqda. Harbiy xizmat oilaviy kasbga aylanib, harbiylar sulolalari paydo bo`layapti. Istiqlol tufayli harbiy xizmat sharafli kasbga aylandi. Yoshlar harbiy kasbga katta havas va qiziqish bilan qarashmoqda. Bu oddiy qiziqish emas, ulardagi vatanparvarlik tuyg`usining yuksakligi hamda Vatan tinchligi va daxlsizligi uchun o`zlarini mas’ul deb bilishlarining ifodasidir. Mamlakatimiz istiqlolga erishgach, harbiy sohada ham keng ko`lamli islohotlar amalga oshirildi. Xususan, mudofaa ishlari boshqarma va bo`limlarining chaqiruv punktlari, harbiy qismlarning o`quv sinflari zamon talablari darajasiga keltirildi. Yigitlarni harbiy xizmatga tantanali kuzatish va kutib olish mustaqillik yillarida yaxshi an’anaga aylandi. Bunday marosimlarda ota-onalar, mahalla tizimi, jamoatchilik vakillari, mehnat va urush faxriylari faol qatnashmoqda. Badiiy jamoalarining konsert dasturlari namoyish etilmoqda. Yoshlarning askar bo`lishga havasini kuchaytirayotgan yana bir omil – harbiy xizmatdan qaytgan yigitlarning ishga joylashishi va o`qishga kirishlarida berilayotgan imtiyozlardir. Harbiy xizmatni namunali o`tab, qo`mondonlikning tegishli tavsiyanomasiga ega bo`lgan yoshlarning ko`pchiligi oliy ta’lim muassasalariga o`qishga kirayotgani armiyamizning obro`-e’tiborini yanada oshirmoqda. Harbiy xizmat yoshlarimizni ma’naviy va jismoniy jihatdan barkamol voyaga yetkazadigan hayot maktabiga aylangani mamlakatimiz Qurolli Kuchlari tizimida amalga oshirilayotgan islohotlarning samarasini yaqqol namoyon etmoqda. Bu jarayonda chaqiriqqacha yoshlarni harbiy xizmatga tayyorlash, boshlang‘ich harbiy ta’lim berish sohasidagi ishlar samaradorligi oshgani, harbiy qismlar bilan jamoatchilik o`rtasida doimiy aloqaning keng yo`lga qo`yilgani ham muhim ahamiyat kasb etmoqda. Xususan, har yili Vatan himoyachilari kuni oldidan mudofaa ishlari bo`limlari joylardagi harbiy qismlar bilan hamkorlikda mahallalar, korxona va tashkilotlar, ta’lim muassasalarida turli uchrashuvlar, ma’rifiy tadbirlar tashkil etmoqda. Uchrashuv va suhbatlarda mamlakatimiz mudofaa tizimida amalga oshirilayotgan islohotlarning mazmun-mohiyati, samaralari, harbiy xizmatchilar hayoti, ularga yaratilayotgan shart-sharoitlar haqida keng ma’lumotlar berilmoqda. Topshiriq: “Orzuga ayb yo`q” mashqi. Harbiy bo`lish har bir yigitning orzusi, armiyaga borgan har yigit qizlarning hurmatiga sazovardir. Fikrimga qo`shilasizmi? Fikrlar maydoniga marhamat. Izoh: O`qituvchi jarayonni kuzatishda samimiylikka, o`quvchilarning o`zlarini odob-axloq me’yorlariga e’tiborli bo`lishlikka, faollikka, jon`uyarlikka va talabchanlikka, tezkorlikka, ijodkorlikka undab boradi.

IV. O’quvchilarni rag’batlantirish. V. O’quvchilarni baholash. VI. Uyga vazifa: mavzuni o’rganish.

Sana: sinf: 10- o’qituvchi: 18-Mavzu: Jahon axbort tarmog‘idagi tahdidlar! Kun shiori:”Internetdagi tahdidlardan himoya” Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi — jamiyatda bo‘layotgan voqea, hodisa va jarayonlarga daxldorlikni his etish va ularda faol ishtirok etish, o‘zining fuqarolik burch va huquqlarini bilish, unga rioya qilish, mehnat va fuqarolik munosabatlarida muomala va huquqiy madaniyatga ega bo‘lish layoqatlarini shakllantirish. Milliy va umummadaniy kompetensiya — vatanga sadoqatli, insonlarga mehr-oqibatli hamda umuminsoniy va milliy qadriyatlarga e’tiqodli bo‘lish, badiiy va san’at asarlarini tushunish, orasta kiyinish, madaniy qoidalarga va sog‘lom turmush tarziga amal qilish layoqatlarini shakllantirish. Ma’lumki, dunyoda kechayotgan murakkab g’oyaviy jarayonlar, ayrim mintaqalarda avj olayotgan nizolar, internet tarmog’i orqali tarqatilayotgan axborot xurujlari bugun sog’lom fikrli har bir kishini tashvishga solmasdan qo’ymaydi. Ayniqsa o’rgimchak to’ri deb ataluvchi internet tarmog’i orqali tarqatilayotgan axborot xurujlari insonlarni ma’naviy jihatdan qoloq qilib, davlatlar o’rtasidagi nizolarga sabab bo’lmoqda. Poytaxtimizdagi IIV Yong’in xavfsizligi oliy texnik maktabida bo’lib o’tgan tadbir ham O’zbekiston Musulmonlari idorasi ulamolari tomonidan yaratilagan “Internetdagi tahdidlardan himoya” nomli kitob taqdimotiga bag’ishlandi.Tadbirda Yong’in xavfsizligi oliy texnik maktabi professor-o’qituvchilari, kursantlari hamda O’zbekiston musulmonlari idorasining ulamolari ishtirok etishdi. Unda so’z bevosita glaballashuv davrining yutuqlaridan biri bo’lgan internet , uning bugungi kundagi ijobiy va salbiy jihatlari, ma’naviy rivojlanmagan fuqarolar ongida internet so’zining qay tarzda shakllanishi haqida bordi. Qolaversa, biz yashayotgan hozirgi murakkab davr mamlakatimiz aholisi, ayniqsa, yoshlarimizda xushyorlik va ogohlikni kuchaytirishni taqozo etmoqda. Ta’kidlash kerakki, ushbu yo’nalishda Vazirlar Mahkamasi tomonidan yoshlarni internetdagi axborot xurujlaridan himoya qilish bo’yicha o’quv-uslubiy qo’llanmalar tayyorlash vazifasi belgilangan edi. Mana shu topshiriqqa hozirjavoblik bilan O’zbekiston Musulmonlari idorasi ulamolari tomonidan ilmiy izlanishlar olib borilib, soha mutaxassislarining qimmatli fikrlari olindi va eng zamonaviy pedagogik uslublardan foydalangan holda “Internetdagi tahdidlardan himoya” nomli kitob yaratildi.Shuningdek soha mutaxassislari mazkur asar yoshlarni ma’naviy xurujlardan himoya qilishga qaratilgan ilk o’quv qo’llanma ekanligini e’tirof etishdi. Zero, mazkur kitobning O’zbekiston Matbuot va axborot agentligi tomonidan o’tkazilgan respublika ko’rik tanlovida “Yilning eng yaxshi kitobi” deb topilgani ham uning naqadar dolzarb va e’tiborga molik nashr ekanini anglatadi.Ma’lumot o’rnida shuni aytish kerakki, mazkur kitob o’tgan 2015 yilning oxirlarida to’rt ming nusxada nashr qilindi. Ma’ruzachilarning so’zlariga ko’ra, kitobda, “Sog’lom e’tiqodga tahdid”, “Jahon axborot tarmog’idagi fitnalar xuruji ”, “Axborot xurujidan himoya”, “Bekorchilik va buzug’chilik turlari” kabi o’nta band va qirq yettita mavzu jamlangan. Albatta, bunday adabiyotlar har bir ta’lim dargoxining kutubxonasida bo’lishi zarur. Shundagina yoshlarni internet tarmog’i orqali vujudga kelayotgan salbiy holatlardan himoya qilish mumkin.
IV. O’quvchilarni rag’batlantirish. V. O’quvchilarni baholash. VI. Uyga vazifa: mavzuni o’rganish.

• Boburning buyuk xotirasini ulug`lash yo`lida katta ishlar amalga oshirilsin.
• Andijonda Bobur haykali o`rnatildi, ramziy qabr maqbarasi qurildi.
• “Bobur milliy bog`i” va shu bog` qoshida “Bobur va jahon adabiyoti” nomli muzey tashkil etildi.
• Har yili 14-fevral Respublikamizda Bobur tavalludi keng nishonlanadi.

Sana: sinf: 10- o’qituvchi: 21-Mavzu: Kiber makon va biz. (matematika, informatika fanlari oyligi doirasida). Kun shiori: “Fan-texnikaning rivojlanishi insoniyatning ko`pgina ishlarini yengillashtirdi” Maqsad: O`quvchilarda vatanparvarlikni singdirish, zamonaviy fan-texnika sirlaridan o`quvchilarni voqif etish va ularga bo`lgan qiziqish va hurmatini rivojlantirish. Natija: O`quvchilarning erkin fikrlashi, tassurotlari va olgan xulosasi. Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi — jamiyatda bo‘layotgan voqea, hodisa va jarayonlarga daxldorlikni his etish va ularda faol ishtirok etish, o‘zining fuqarolik burch va huquqlarini bilish, unga rioya qilish, mehnat va fuqarolik munosabatlarida muomala va huquqiy madaniyatga ega bo‘lish layoqatlarini shakllantirish. Milliy va umummadaniy kompetensiya — vatanga sadoqatli, insonlarga mehr-oqibatli hamda umuminsoniy va milliy qadriyatlarga e’tiqodli bo‘lish, badiiy va san’at asarlarini tushunish, orasta kiyinish, madaniy qoidalarga va sog‘lom turmush tarziga amal qilish layoqatlarini shakllantirish. Foydalanadigan ko`rgazmali qurollar: shiorlar, plakatlar, devoriy gazetalar, slaydlar, tarqatma materiallar. Doskada: “Zamon shiddat bilan rivojlanmoqda, bunda bizdan kuchli bilim talab qilinadi. O`qituvchi: XX asrning o`rtalariga kelib fanning ijtimoiy hayotdagi roli mislsiz oshdi darajada oshdi. Fanlar taraqqiyotidagi inqiloblarning xarakteri o`zgardi, ya’ni ilm sohasidagi inqiloblar texnika sohasidagi axborotlar bilan uyg`unlashib ketdi va ilmiy-texnika inqilobi yuzaga keldi. XX asrning 40-yillarining oxirlaridagi ilmiy-texnika inqilobi fanining bevosita ishlab chiqarish kuchlariga aylanishi natijasida fanning o`zida, texnikada va ishlab chiqarishda katta sifat o`zgarishlari vujudga keldi. Natijada har 10-15 yilda ilmiy faoliyat hajmi ikki marta oshib kela boshladi. Shu narsani mamnuniyat bilan qayd etish mumkinki, XX asrning 70-yillaridagi olim va ilmiy xodimlar soni butun fan taraqqiyoti davrlarida yashagan olimlar sonining 90 % idan ko`prog`ini tashkil etadi, degan xulosalarga ham kelindi. Umuman olganda shuni qayd etish mumkinki, jahon miqyosida ilmiy xodimlarning o`sish foizi aholining o`sish foiziga qaraganda bir necha marta ortiq, ya’ni fan va ta’lim ijtimoiy salohiyatning muhim omiliga aylandi. Natijada XX asrda ixtisoslashgan ilmiy tashkilotlar soni keskin ravishda oshdi. Fan sohalari bo`yicha ilmiy muassasalar tashkil bo`la boshladi hamda yangi nomdagi fan yo`nalishlari va ularga xos ta’lim mazmuni yuzaga kela boshladi. Jumladan, kibernetika, matematik lingvistika, geofizika, biotexnika, ehtimollar nazariyasi, ergonomika, informatika, texnik estetika va shu kabilar yangi nom olgan fan yo`nalishlaridir. Keyingi chorak asr davomida ilmiy-texnik taraqqiyotiga nazar tashlasak, bu davr ichida ko`pincha, ayniqsa, fizika, matematika, mexanika, kimyo, biologiya kabi aniq fanlar va shu bilan birga texnikada tamomila yangicha sifat va tamoyillarga ega bo`lgan qonunlar, nazariyalar va gipotezalarning vujudga kelganligining shohidi bo`lamiz. Fanlarning o`zaro hamkorligi tezlashib, fanning yangi sohalari paydo bo`la boshladi. Bular ta’lim mazmuniga ham sezilarli ta’sir ko`rsatdi va bular o`z navbatida texnika-texnologiya taraqqiyoti uchun xizmat qiladi. Ayniqsa, hozirgi kunda xalq xo`jaligini boshqarishni avtomatlashtirish keng ko`lamda amalga oshirilmoqda. Bu borada fan-texnika yutuqlarini o`z navbatida yoshlarga yetkazib boorish, hozirgi zamon darslariga qo`yilgan talablardan biridir. Fan va texnikaning ishlab chiqarish bilan yaqindan integratsiyalashib borishi bu davr taqozosidir. Shuning uchun ham bugungi yoshlar maktablarni bitirgunlarigacha hozirgi zamon texnikasining asoslari haqida ma’lum tasavvurlarga ega bo`lishlari lozim. Bugungi yuksalayotgan fan va texnikamiz bizga jamiyat qonunlari va tabiatdagi hodisalar mohiyatini, bizni o`rab turgan muhitni rivojlantirishni tushunib yetishga yordam beradi. Ilg`or fan va texnika-texnologiyalar tufayli inson atrof-muhit bilan faol hamkorlikda bo`ladi, uning yashash sharoitlari yaxshilanadi. XIX asrning oxiri XXI asrning boshlarida fan va texnika misli ko`rilmagan darajada rivojlandi. Bu davrda sanoat, transport va boshqa sohalarni avtomatlashtirishga kirishildi. Avtomatik boshqarish nazariyasiga asoslangan “Kibernetika” nomli yangi fan vujudga kelishiga asos bo`ldi. Hozirgi kunda kompyuterlar qo`llanilmayotgan biron sohani topish qiyin. Ular dastgoh, sex, zavodlarni boshqarishda ham insonga yaqindan ko`maklashmoqda. Kompyuterlarning ikki muhim xususiyati: hisoblashni tez bajarishi va xotirasida katta hajmdagi axborotni ishlab chiqishi bilan juda ko`p imkoniyatlar yaratib bermoqda. Topshiriq: O`quvchilardan quyidagi savolga javob berish so`raladi: Fan-texnikaga nisbatan qanday tarbiyaviy ahamiyat talab etiladi? IV. O’quvchilarni rag’batlantirish. V. O’quvchilarni baholash. VI. Uyga vazifa: mavzuni o’rganish.

Sana: sinf: 10- o’qituvchi: 22-Mavzu:“Axborot asri tahlikalari Kun shiori: Internetdan himoya choralari Maqsad: O’quvchilarni internetdan to’g’ri oqilona foydalanishni o’rgatish Kommunikativ kompetensiya — muloqotda muomala madaniyatiga amal qilishni, ijtimoiy moslashuvchanlikni, hamkorlikda jamoada samarali ishlay olish layoqatlarini shakllantiradi Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi —media madaniyatga ega bo‘lish layoqatlarini shakllantiradi O‘zbekiston Milliy kutubxonasi “Movarounnahr” nashriyotida 372 sahifa hajmida 3000 nus’hada chop etilgan “Internetdagi tahdidlardan himoya” kitobi bilan boyitildi. Aydarbek Tulepovning mazkur kitobida, asosan, internet orqali amalga oshirilayotgan tahdidlar, yoshlar ongiga salbiy ta’sir etayotgan buzg‘unchi g‘oyalar va “ommaviy madaniyat” niqobi ostidagi madaniyatsizlikning salbiy oqibatlari aniq dalillar va hayotiy misollar asosida yoritilgan. Bunday tahdidlarga qarshi kurashish va yoshlarda mafkuraviy immunitetni shakllantirish asoslari milliy va diniy jihatdan bayon qilingan. Shuningdek, buzg‘unchi g‘oyalarning asl qiyofasi hayotiy faktlar, savol-javoblar va psixologik testlar orqali batafsil ifodalangan. Qo‘llanma o‘n bobdan iborat bo‘lib, sog‘lom e’tiqodga tahdid, jahon axborot tarmog‘idagi fitnalar huruji, bekorchilik va buzuqlik to‘rlari, ijtimoiy tarmoqlar tahdidlari, kiberterrorchilik, kompyuter o‘yinlari manqurtlik vositasi, axborot asri tahlikalari, virtual muloqot vositalari, texnika taraqqiyoti tahlikalari, axborot xurujidan himoya kabi global maummolarni aniqlash va ularni bartaraf etishga bag‘ishlangan. Kitobning har bir sahifasida kitobxonlarni haq yo‘lga boshlovchi, xalqimizning buyuk mutafakkirlari, olimu fuzalolarining dono fikrlari va millatimizga yot bo‘lgan illatlardan himoyalovchi, Internet tarmog‘i orqali xavf solayotgan tahdidlardan ogoh etuvchi qoidalar va ularga nisbatan munosabatlar o‘rin olgan. Har bir mavzuga real voqealarga asoslangan rangli tasvirlangan rasmlar, o‘tilgan mavzular yuzasidan savol va topshiriqlar, mustaqil ish mavzulari, foydalanish uchun tavsiya etiladigan manba va adabiyotlar berilgan. Aydarbek Tulepovning “Internetdagi tahdidlardan himoya” kitobi OTM talabalari, akademik litseylar va kollejlar o‘quvchilari, professor-murabbiylari uchun mo‘ljallangan yordamchi o‘quv qo‘llanma bo‘lib xizmat qiladi. Unda test savollarining va glossariyning mavjudligi esa yoshlar tabriyasi bilan shug‘ullanuvchilar uchun beminnat ko‘makchi vazifasini o‘taydi. IV. O’quvchilarni rag’batlantirish. V. O’quvchilarni baholash. VI. Uyga vazifa: mavzuni o’rganish.

Sana: sinf: 10- o’qituvchi: 23-Mavzu:“Ayolga ehtirom! (8 mart – Xotin-qizlar kuni munosabati bilan). Kun shiori: “Mehringiz ila bu dunyoni his etamiz, Onajon! ” Maqsad: O`quvchilarda vatanparvarlikni singdirish, bu dunyoda onadan mehribonroq, aziz inson yo`qligi, ularga mehrimiz bir dunyo ekanligi uqtirish, onajonlarga yanada mehribonlik tuyg`ularini rivojlantirish. Natija: O`quvchilarning erkin fikrlashi, tassurotlari va olgan xulosasi. Kommunikativ kompetensiya — muloqotda muomala madaniyatiga amal qilishni, ijtimoiy moslashuvchanlikni, hamkorlikda jamoada samarali ishlay olish layoqatlarini shakllantiradi Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi —media madaniyatga ega bo‘lish layoqatlarini shakllantiradi Foydalanadigan ko`rgazmali qurollar: shiorlar, plakatlar, devoriy gazetalar, slaydlar, tarqatma materiallar. D oskada: “Ayol dunyoni tebratadi” O`qituvchi: MART Bahorning ilk kuni, yosharish va yangilanish demak, yana bu kun o`zbek xalqining qizi, vafo va sadoqat timsoli Zulfiyaxonim tavallud topgan kun sifatida, biz yurtimizda bu sanani nishonlaymiz. Zulfiyaxonim nafaqat o`z she’rlari , balki butun hayoti bilan o`zbek ayolining ma’naviy qiyofasini namoyon etgan atoqli shoiramizdir. Uning jahon minbarlaridan yangragan she’rlari Sharq ayolining aqlu zakosi, fazlu kamolining yorqin ifodasi sifatida millionlab she’riyat muxlislariga odamiylik, muhabbat va sadoqatdan saboq bergan. Lekin bu murakkab hayot qalbi o`z xalqi va Vataniga mehr-muhabbat bilan to`lib-toshgan, dunyodan ezgulik va go`zallik izlab yashagan bu ayolni hamma vaqt ham ayagani yo`q. Aslida, bu dunyoda ayriliq va hijron azobi barchaning ham boshida bor. Ammo g`am-anduh va hasratlarni matonat bilan yengib, tog`dek bardoshi bilan vafo va sadoqat ramziga aylangan Zulfiya opa singari ayollar har qanday yuksak hurmat va ehtiromga munosibdir. Darhaqiqat, bugun Zulfiyaxonim izdoshlari ko`paygandan ko`payib bormoqda. Ilohim, Zulfiyaxonim ruhlari shod bo`lsin, joylari jannatda bo`lsin va doim shogirdlarining ishlarida ruhlari madadkor bo`lsin. Hech qachon o`zbek qiz-u, ayollarini sadoqat va vafo tark etmasin. Mart oyi bayramlarga boy bo`lgan oylardandir. Bu oyda yurtimizda 8-MART butun jahon xotin-qizlarning bayrami bo`lsa, 21-MART musulmon olamida “Navro’z” bayrami sifatida keng miqyosda bayram qilinadi. 8-MART bugun onajonlar bayrami Yo`llariga poyondoz dasta gullar bog`lami! Ona aziz, ona mo`tabar, ona do`st, ona jismu-jonimiz, o`z jonidan farzandini aziz bilgan zot. Ona ertadan kechgacha farzandi tani-jonini, kamolini Ollohdan so`rab duo qilguvchi zot. Kasal bo`lsang, yoki biror –bir g`amga botsang sen uchun qayg`urgan mehribon zot bu mushtipar onajoning.To`qqiz oy seni vujudida saqlagan, hattoki o`sha davrda ham tug`ilajak farzandini, har qanday balolardan saqlashini so`ragan, uni o`zicha katta bo`lsa farzandim buyuk ishlarga qodir farzand bo`ladi deb, orzu qiladi.Ona bir umr farzandi kelajagi uchun qayg`uradi. Ollohim shunday mehribonki, bandalariga ular uchun o`zidan keyin Onani berdi. Ollohim, Onajonlar umrini ziyoda qil, ular har doim o`zlari tilagan niyatlarini ijobat qil, hech qachon onajonlar bu dunyoda g`am ko`rmasin, ko`rgani yaxshi kunlar farzandlarining kamoli bo`lsin. Hech qachon eskirmaydigan bu qo`shiq jamiki, farzandlar kalomi bo`lsin: Men bolangman, tilagingman, jigaringman onajon. Ishonch tolsang quvvatingman-quvvatingman onajon, Ko`zlaringda nur kamaysa, nur bo`lurman begumon. Axir men bolangman,tilagingman,jigaringman onajon, Ishonch tolsang quvvatingman-quvvatingman onajon, Qayda bo`lmay chaqir meni, suyan menga begumon, Axir men bolangman,tilagingman,jigaringman onajon, Ishonch tolsang quvvatingman-quvvatingman onajon, Axir men bolangman,tilagingman,jigaringman onajon. Bu dunyo shunday buyuk daho ayollarni ko`rdi va bular nomlari bir umr tarixda qoldi. Ular bilan tanishtirishni lozim topdik. Chunki shunday go`zal ayyomda ularni eslab o`tish insoniylik burchimiz va faxr-g`ururni uyg`otish va ulardek bo`lishga harakat qilishni orzu qilar. Dunyo Malikalari : To`maris; (Masaggetlar malikasi) Xadicha onamiz; (Payg`ambarimiz Muhammad (s.a.v.) rafiqalari) To`rabek Xonim; (Qadim Urganchda Odilshoh podshoning yakkayu yagona qizi bo`lgan) Malika Tamara; (Gruzinlar milliy qahramoni) Go`zal Kleopatra; Misrning ilohiy malikasi. Janna d* Ark; (fransuz, yuz yillik urush) Simonetta-Ilhom Parisi;(abadiy sohibjamol bo`lish baxti nasib etgan) Go`zal Malika Nefertit; (Misr) Yekaterina II;(asl ismi Sofiya- Avgusta- Fredarika; Yevropaning Shtiten shahri, Angalt-Sterbskaya malikasi) Raqqosa Nigina; (Xorazmshohlar saltanati; Temur Malik unga befarq bo`lmaganlardan) Saroymulk Xonim; (Bibixonim; Sohibqiron Amir Temur) Turkon Xotun;(Hukmdor; Xorazm shohi Alovuddin Muhammad onasi.) Afsungar Qirolicha; (Yekaterina; Fransiya) Shahzodaning Kanizagi;(Amur Temurning suyukli nabirasi Xalil Sulton Mirzo oshiq bo`lgan qiz Shodmulk) Gavharshod Begim;(Shohruh Mirzoning suyukli katta xotini;) Ulug` Beka;(Xadicha begim Sulton Husayn Mirzo Boyqaroning suyukli xotini;) Xonzoda Begim;(Umar Shayx Mirzoning qizi, Bobur Mirzoning opasi; Shayboniyxon rafiqasi) Gulbadan Begim; (Zahriddin Muhammad Boburning Dildor begim ismli xotinidan tug`ilgan uchunchi qizi, “Humoyunnoma”) Muhabbat Qasri;(Arjumand bonu- Mumtoz Mahal begim; Shoh Jahon; “Toj Mahal”) Saroyning Nuri; (Nurjahon begim Boburiy shahzodalardan uchinchisi-Jahongirshoh (Salim) ning ikkinchi xotinidir) Jahonoro Begim; (Shoh Jahonning katta qizi;ilm-fan) Zebunniso Begim;(Avrangzeb qizi;shoira) Nell Gvin;(London;aktrisa) “Argentina Madonnasi”;(aktrisa; ismi Evita) “Temir Xonim” yoki dunyoning kuchli ayoli;(Buyuk Britaniya; sobiq bosh vazir, siyosatchi-Margaret Tetcher) “Asrning eng mashur ayoli”; (XX asr; Merilin Monro;aktrisa; sirli o`lim topgan) Indira Gandi;(Hindiston; siyosatchi) Uch Asr Qurolichasi;(Go`zal Yelizaveta; Buyuk Britaniya) Mehr- Shavqat Malikasi;(Ona Tereza; to`liq ismi; Agnes Bojaksua; Makedoniyalik) Opera Qo`shiqchisi:Mariya Kallas;(N’yu York) Buyuk Britaniya Qirolichasi;(Yelizaveta II Buyuk Britaniya va Shimoliy Irlandiya) Go`zalik Timsoli Bo`lgan Aktrisa;(Sofi Loren; Rim; “Oskar” mukofoti sohibasi ikki marta) Elizabet Teylor;(Amerikalik; aktrisa) Benazir Bxutto;(Pokiston; siyosatchi; bosh vazir) Malika Diana;(Diana Uelsk; ilhom manbai va g`amxo`rlik ramzi; shaxzoda Charlz; Britaniya). O`zbegim Malikalari: Qurbonjon Dodxoh: O`zbek general ayoli. Uvaysiy:Shoira. Nodirabegim: Shoira. Zulfiyaxonim: Vafo va sadoqat ramzi. Xadicha Sulaymonova:Birinchi o`zbek olimasi. Lutfixonim Sarimsoqova:Ona obrazi timsoli. Maryam Yoqubova:Aktrisa.(O`zbek oyim. “O`tgan kunlar”) Mukarrama Turg`unboyeva:O`zbek raqs qirolichasi. Saodat Qobulova:San’atshunos,professor. Suyma G`aniyeva:Navoiyshunos. Dilorom Toshmuhammedova:Spiker. Oybarchin Bakirova:Dublyaj malikasi. Galiya Izmayilova:Balerina. Munojat Yo`lchiyeva:Maqom qirolichasi,benazir ovoz sohibasi. Olmaxon Hayitova:Xorazm malikasi. Nasiba Abdullayeva:Estrada malikasi. Nasiba Qambarova: Suxandon. Hamma ayollar malika, go`zal va aqlli. Aziz onajonlar, dilbar ayollar, mehribon opa-singil va qizlarimiz sizlarni yaqinlashib kelayotgan 8-MART bilan chin qalbimizdan tabriklaymiz, sizlarga uzoq-umr, baxt-saodat ezgu ishlaringizda kattadan –katta zafarlar tilaymiz! Doimo yuzingizdan tabassum,qalbingizdan mehr, labingizdan kulgi arimasin. Yana bir bor butun O`zbekiston xotin-qizlarini qutlug` ayyom bilan muborakbod etamiz! Baxtimizga doim omon bo`linglar! Topshiriq: “Mehrim sizga atalgan” mavzuda dil izhori. Bunda har bir o`quvchi o`zining mehribon onajonisi, buvijonisi, opa-singilisi, amma-xolasiga va ayol ustozlariga qalbdan chiqqan tabriknomasi oq qog`ozga tushiriladi.
IV. O’quvchilarni rag’batlantirish. V. O’quvchilarni baholash. VI. Uyga vazifa: mavzuni o’rganish.

Sana: sinf: 10- o’qituvchi: 24-Mavzu:“Buyuk mutafakkirlarimizning tabiiy fanlar rivojiga qo‘shgan hissasi (kimyo, biologiya fanlari oyligi doirasida). Kun shiori: “Inson uchun birinchi baxt – uning sog`lig`i, ikkinchisi – go`zallikdir” Aflotun Maqsad: O`quvchilarda vatanparvarlikni singdirish, fan oylikka katta qiziqish bilan tayyorgarlik ko`rishni uqtirish, tabiiy fanlarning insonlar hayotidagi o`rni katta ahamiyat kasb etishini tushuntirish. Natija: O`quvchilarning erkin fikrlashi, tassurotlari va olgan xulosasi. Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi — jamiyatda bo‘layotgan voqea, hodisa va jarayonlarga daxldorlikni his etish va ularda faol ishtirok etish, o‘zining fuqarolik burch va huquqlarini bilish, unga rioya qilish, mehnat va fuqarolik munosabatlarida muomala va huquqiy madaniyatga ega bo‘lish layoqatlarini shakllantirish. Milliy va umummadaniy kompetensiya — vatanga sadoqatli, insonlarga mehr-oqibatli hamda umuminsoniy va milliy qadriyatlarga e’tiqodli bo‘lish, badiiy va san’at asarlarini tushunish, orasta kiyinish, madaniy qoidalarga va sog‘lom turmush tarziga amal qilish layoqatlarini shakllantirish. Foydalanadigan ko`rgazmali qurollar: shiorlar, plakatlar, devoriy gazetalar, slaydlar, tarqatma materiallar. Doskada: “Inson salomatligida, oq xalatli shifokorlarning ahamiyati katta ”

O`qituvchi: Abu Ali ibn Sino jahon fani va madaniyati taraqqiyotiga buyuk hissa qo`shgan olimlardan biridir. Yirik qomusiy olim sifatida u o`z davri ilm-fanining deyarli barcha sohalari bilan shug`ullangan. Turli yozma manbalarda uning 450 dan ortiq asar yozganligi eslatiladi. Bizgacha esa uning 240 ta asari yetib kelgan. Ibn Sino asarlari orasida uning mashhur “Tib qonunlari” nomli shoh asari tibbiyot ilmining qomusi hisoblanadi. Olimning juda ko`p qimmatli fikrlari, jumladan, uning inson sog`lig`ini saqlash haqidagi, parhez, gigiyena to`g`risidagi xulosa va maslahatlari hanuzgacha o`z ahamiyatini yo`qotmagan. U barcha yoshdagi kishilar uchun jismoniy mashg`ulotlar bilan shug`ullanishni tavsiya etgan. Ayniqsa, asab kasalligiga mubtalo bo`lganlarga jismoniy usullar bilan davolanishni maslahat beradi. Ibn Sino tibbiyot tarixida fizioterapiya asoschilaridan biri hisoblanadi. Kishi organizmiga tashqi muhit ta’sirining muhimligini bilgan alloma ayrim kasalliklar suv va havo orqali tarqalishi haqida fikr bayon etgan, ya’ni u kasallikning kelib chiqishi masalasini hal etishga yaqinlashgan edi: “Kasalliklarning ba’zilari yuqumli bo`ladi. Bular moxov, qo`tir, chechak, vabo isitmasi, yiringli yara kabi kasalliklardir. Xususan, bular odamlarning turar joylari tor va iflos bo`lganda paydo bo`ladi va kasal kishining qo`shnilari shamolning tagida bo`lganda yuz beradi”, deb xulosa chiqaradi olim. Abu Ali ibn Sinoning falsafiy va tabiiy-ilmiy qarashlari uning jahonga mashhur asari “Kitob ash-shifo”, ya’ni “Davolash kitobi” da bayon etilgan. Bu asarda materiya, fazo, vaqt, shakl, harakat, borliq kabi falsafiy tushunchalar, shuningdek, matematika, kimyo, botanika, zoologiya, geologiya, astronomiya, psixologiya kabi fanlar haqida fikrlar bayon etilgan. Ibn Sino o`z davridagi barcha ilm sohalarining rivojlanishida turli masalalarni o`z ichiga oluvchi tabiat falsafasiga katta e’tibor beradi. Ayniqsa, tabobat va u bilan bog`liq holda anatomiya, psixologiya, farmakologiya, terapiya, jarrohlik, diagnostika, gigiyena kabi ilmlar Ibn Sino ijodida bir qancha yangi kashfiyotlar bilan boyidi va yuqori bosqichga ko`tarildi. Ibn Sinoning tog`larning vujudga kelishi, Yer yuzining davrlar o`tishi bilan o`zgarib borishi, zilzila bo`lishi kabi turli tabiiy jarayonlar haqidagi fikrlari geologiya ilmining rivojlanishiga katta ta’sir qildi. Topshiriq: “Bahs – munozara” mashqi. Mavzu: Shifokorlar nima uchun oq xalat kiyishadi va nima uchun qasam ichishadi?

IV. O’quvchilarni rag’batlantirish. V. O’quvchilarni baholash. VI. Uyga vazifa: mavzuni o’rganish.

Sana: sinf: 10- o’qituvchi: 25-Mavzu: Milliy qadriyatlar va an’analarimiz (21 mart – Navro‘z bayrami munosabati bilan). Kun shiori: “Umrimizning har daqiqasi Navro`zga aylansin!” Maqsad: O`quvchilarda vatanparvarlikni singdirish, milliy bayramimiz Navro`zga bo`lgan hurmatni, milliy urf-odatlarimizga g`ururni rivojlantirish. Natija: O`quvchilarning erkin fikrlashi, tassurotlari va olgan xulosasi. Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi — jamiyatda bo‘layotgan voqea, hodisa va jarayonlarga daxldorlikni his etish va ularda faol ishtirok etish, o‘zining fuqarolik burch va huquqlarini bilish, unga rioya qilish, mehnat va fuqarolik munosabatlarida muomala va huquqiy madaniyatga ega bo‘lish layoqatlarini shakllantirish. Milliy va umummadaniy kompetensiya — vatanga sadoqatli, insonlarga mehr-oqibatli hamda umuminsoniy va milliy qadriyatlarga e’tiqodli bo‘lish, badiiy va san’at asarlarini tushunish, orasta kiyinish, madaniy qoidalarga va sog‘lom turmush tarziga amal qilish layoqatlarini shakllantirish. Foydalanadigan ko`rgazmali qurollar: shiorlar, plakatlar, devoriy gazetalar, slaydlar, tarqatma materiallar. Doskada: Vasli aro ko`rdim, teng emish bo`yi – yu sochi, Tun – kun ekan, zohir o`lur bo`ldi chu Navro`z. Alisher Navoiy O`qituvchi: Avvalambor, ota-bobolarimizdan qolgan qadriyatlarimizga amal qilib, bizni shu mo`tabar kunlarga – yangi yilga, Navro`z ayyomiga yetkazgani uchun Yaratganimizga shukrona va hamdu sanolar aytishimiz darkor. O`zining buyuk fazilatlariga hamisha sodiq bo`lib, murakkab sinov davrlarida ham Navro`zdek noyob urf-odatini ko`z qorachig`iday asrab, e’zozlab kelgan ajdodlarimizga har qancha tasannolar aytsak arziydi, albatta. Asrlar bo`yi, ming yillar davomida Navro`zi olam xalqimizda, har bir oilada, har bir xonadonda eng orziqib kutiladigan xursandchilik, go`zallik va nafosat kuni, bahor faslini namoyon qiladigan bayram bo`lib kelmoqda. Navro`z – tabiatning uyg`onish, yasharish fasli. Tabiat uyg`onar ekan, inson ruhi ham yangilanadi. Shu bilan birga inson bilagiga kuch, yuragiga yangi intilish, hayotiga yangi umid va orzular kirishi tabiiydir. Barchamizning ezgu niyatimiz – yurtimiz tinch va obod, dasturxonimiz to`kin va barakali bo`lsin, oilamiz va farzandlarimiz, yoru birodarlarimiz sog`-salomat, baxtli-saodatli bo`lsin. Tinchlik barqaror bo`lgan yurtga bayram yarashadi. Halovatli elning bahori ham, yozi ham, kuzi-yu qishi ham-qo`yingki, har bir kuni fayzli-tarovatli bo`ladi. Totuvlik, osudalik bo`lgan joydan balo-qazolar yiroq yuradi. Navro`z yana bir xislati bilan bizning milliy tabiatimizga yaqin. Shu kunlarda eski gina-kuduratlarni, har xil yomonliklarni sedan chiqarish, mehr-oqibatli, muruvvatli bo`lish, beva-bechralarning holidan xabardor bo`lish, yetim-yesirlarning ko`nglini olish singari, Allohning o`zi el-yurtimizga ato etgan ota-bobolarimizdan meros bo`lib kelayotgan fazilatlar ham Navro`zning olijanob mohiyatidir. Umrimizning har daqiqasi Navro`zga aylansin! (Islom Karimov. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo`lida. ) Navro`z qiz – juvonlarga alohida ko`rk beruvchi bayramdir. Bayram munosabati bilan ular qo`llariga xino, qoshlariga o`sma qo`yadilar. Arg`imchoqlarda uchishib, turfa o`yinlar o`ynashib, keng yam – yashil dalalarda sayr etishib, qizg`in gurunglar qiladilar. Navro`z bayrami bolalar va o`spirinlar uchun olam – olam quvonch, shodlik keltiruvchi tantanadir. Unga yosh bolalar ham, o`smir yigit – qizlar ham alohida tabrik bilan keladilar. Ular uchun Navro`z udumlari, an’analari va rasm – rusumlari juda qiziqarli bo`lib, diqqat bilan kuzatadilar, o`zlari ham zavq – shavq unda ishtirok etishga harakat qiladilar. O`zbek xalqi asrlar davomida o`ziga xos va xilma-xil urf-odatlar, marosimlarni yaratdi. Bular doimiy takrorlanishi va ularga amal qilib kelinishi natijasida vujudga kelgan. Biroq urf-odat va marosimlar ham jamiyat taraqqiyoti tufayli o`zgarib, ularning ayrimlari amaliyotdan chiqib unutilgan. Turmushga, zamonga qarab, yangi-yangi urf-odatlar va marosimlar kirib, takomillashib boradi. Xalqchil odatlar zamonlar osha davr sinovlariga bardosh berib, avloddan avlodga o`tib kelmoqda. Asrlar davomida bir makonda aralash yashab kelgan Markaziy Osiyo xalqlarining an’analari va urf-odatlarida o`xshashliklar ko`p. Turli tarixiy davrlarda O`zbekistonning tub yerli turg`un aholisiga kelib qo`shilgan qabila va elatlar o`rtoqlashib, o`zbeklarning udumlarini qabul qilganlar va ayni vaqtda unga o`z hissalarini qo`shganlar. Har bir xalqning tarixan tarkib topgan o`ziga xos urf-odatlar va an’analari e’zozlanib, avlodga meros qoldiriladi. Shu tariqa avlodlar an’analarni davom ettirib, ularning barqarorligini ta’minlaydilar. Ijtimoiy tarbiyaviy ahamiyatga molik odat va marosimlar jamoatchilik boshqaruvida bo`lgan. O`zbeklarning an’ana va urf-odatlari tarixan tarkib topgan ijtimoiy munosabatlar mahsuli bo`lib, xalqning yashash sharoiti, muhiti natijasida vujudga kelgan. Navro`z Markaziy Osiyo va Yaqin Sharq xalqlarining qadimiy, an’anaviy Yangi yil bayrami. Navro`z bayrami bahor oyiga – qishloq xo`jalik ishlarining boshlanishiga to`g`ri kelgan. Qadim zamonlarda Navro`z kunlari odamlar bir-birlariga qand hadya qilishgan. Odamlar mehnat orqali erishilgan har bir yutuqdan ruhlanib, mehnat samarasini tantana bilan nishonlash an’ana tusini olgan. O`zbekistonda ilgari keng tarqalgan va Navro`z bilan bog`liq marosimlardan yana biri “Go`ja oshi” yoki “Yil boshi go`ja oshi” deb atalgan. Bu taom xonadonlardan ixtiyoriy ravishda yig`ilgan har xil masalliq – don, mosh, loviya, no`xat, yog`-go`shtdan tayyorlangan. O`zbekiston mustaqilikka erishgach, muhim sanalar bilan bog`liq umumbashariy, milliy bayramlar bilan bir qatorda Ro`za va Qurbon hayitlari, Navro`z bayramlari tiklanib, nishonlanib kelinmoqda. Bulardan tashqari respublikamiz, viloyatlarida turli etnik mazmunga ega qadriyatlarga asoslangan marosimlar xalq sayillari shakllarida o`tkaziladi. Masalan: “Asrlar sadosi”, “Mingta sunnat, mingta nikoh to`yi ” , Ro`za oylarida iftorliklar berilayapti. Bular ham zamonaviy an’analarimizga aylanib bormoqda. Topshiriq: “Davra suhbati”. Yana qanday milliy urf-odatlarimiz, marosimlar va an’analarimiz bor.
IV. O’quvchilarni rag’batlantirish. V. O’quvchilarni baholash. VI. Uyga vazifa: mavzuni o’rganish.

Sana: sinf: 10- o’qituvchi: 26-Mavzu:“Amir Temur va jahon madaniyati. (Amir Temur tavallud topgan kun munosabati bilan). Kun shiori: “Buyuk shaxslarni millat qayg`usi, xalq dardi yaratadi” Maqsad: O`quvchilarda vatanparvarlikni singdirish, Buyuk Sohibqironga bo`lgan hurmatlarini rivojlantirish, Amur Temur haqida g`urur va iftixor tuyg`ularini singdirish. Natija: O`quvchilarning erkin fikrlashi, tassurotlari va olgan xulosasi. Foydalanadigan ko`rgazmali qurollar: shiorlar, plakatlar, devoriy gazetalar, slaydlar, tarqatma materiallar. Doskada: “Tengi yo`q Sohibqironi bor, o`zbekning” O`qituvchi: Amir Temur siymosi. Turkiston amirlari o`rtasida bo`lgan kurashlarda g`olib chiqqan Amir Temur 1370 yil 9 aprel kuni, bu-Qur’oni karim nozil etilgan ramazon oyi o`n ikkinchisida, chorshanbai murodbaxshda yuz berdi,- Turkiston taxtini egalladi. Shunda Amir Temur 34 yoshga kirgan edi. Amir Temur XIV asrning ikkinchi yarmi va XV asr boshida jahonda siyosiy iqlimni belgilashda katta nufuzga ega bo`lgan siymo darajasiga ko`tarildi, jahon tarixiga ta’sir o`tkazuvchi davlat arbobiga aylandi. “Buyuk shaxslarni millat qayg`usi, xalq dardi yaratadi”, deb ta’kidlagan O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov: ”Dunyoning qaysi yerida, qaysi zamonda Amir Temurdek buyuk sarkarda, Amir Temurdek buyuk davlat arbobi, Amir Temurdek ilm-fan, ma’naviyat va ruhoniyat homiysi bo`lgan?” Chindan ham, o`rta asrlar sharoitiday murakkab bir davrlarda yashab, o`zining jon huzurini emas, balki dastavval Vatan ravnaqi g`amini chekish, parokanda yurtni birlashtirish, ilmu fan homiysi-yu bunyodkor bo`la olish Amir Temurning favqulodda bir shaxs ekanligini ko`rsatadi. Buyuk sarkarda Sohibqiron Amir Temur Movarounnahr va Xurosonni birlashtirib, markazlashgan saltanatga asos soldi. Jahon sahnasida, Yevropani saqlab qolgan mard sarkarda nomi bilan, milliy davlatchiligimizga tamal toshini qo`ygan shaxs sifatida tarixda nomi qoldi va bugun avlodlari har daqiqada nomini ulug`laydi. Amir Temur ordeni, Amir Temur haykallari,Amir Temur va temuriylar muzeyi, Amir Temur ko`chasi, Amir Temur bekati, Amir Temur mahallasi, Amir Temur mavzesi, Amir Temur nomli maktab, Amir Temur guruhi. Shundan xulosa qilishimiz kerakki, millat, xalq, yurt, vatan uchun xizmat qilgan, kerak bo`lsa jonini fido qilganlar mana shunday ulug`lanadi. XALQ YARATGAN DAHO XX asr o`zbek adabiyotida Amir Temur uchun kuyib-yonganlardan va ehtimol, birinchisi-otashin ma’rifarparvar adib Abdurauf Fitratdir. “Temur oldinda” maqolasida Sohibqiron maqbarasini ziyorat etgan adib ko`nglida nechog`lik hayojanli tuyg`ular kechganligining guvohi bo`lamiz: “Sening ziyoratingga keldim, sultonim. -deb hayqiradi adib.- Ulug` xoqonim! Turklik sharafi talandi. Turkning nomusi, e’tibori, iymoni, vijdoni zolimlarning oyog`lari ostinda qoldi. Turkning yurti, ulog`i, o`chog`i, Turoni yot qo`llarga tushdi! Xoqonim! Turklikka xiyonat qilganlar turk bo`lsalar ham qonlarini oqitmoq sening muqaddas odatingdur, yotma, tur! Sening omonatingga xiyonat qilganlarni ez, ur, o`ldir! Men uch kunlik umrimni tinchgina o`tkazmakchi bo`lmasa erdim, shularning birortasi bo`lmas edi. Men qo`limga topshirdig`ing qilichni tashlab, cholg`uni olmasa edim,Turonim talanmas edi… Ey arslonlar arsloni! Menim yozuqlarimdan o`t, mening qo`limni tut, belimni bog`la, muqaddas fotihangni ber! Sening dunyoga sig`magan g`ayratingga ont ichamanki, Turonnning eski sharaf va ulug`ligini qaytarmasdanburun oyoqdan o`tirmasman! ” (“Hurriyat” gazetasi, 1917 yil 31 oktabr soni). SOHIBQIRON FARZANDLARI Amir Temurning to`rt o`g`li va ikki qizi bo`lgan. Farzandlar- o`g`illar ham, qizlar ham harbiy san’at sirlaridan yaxshi xabardor bo`lishgan. Jahongir Mirzo Amir Temurning Turmush oqa degan xotinidan dunyoga kelgan. Jahongir Mirzoning singlisi Oqa Begi xonim bo`lgan. Amir Temurning yana Umarshayx Mirzo, Mironshoh Mirzo, Shohruh Mirzo singari o`g`illari, Sulton Baxt begim degan shaddod qizi bo`lgan. Sohibqiron mehribon ota, qattiqqo`l murabbiy sifatida barchasini diqqat markazidan qochirmasdi. Topshiriq: Amir Temur bobomiz haqida yozilgan asarlardan birini tahlil qilish. Bu bilan o`quvchilarda vatanparvarlikni rivojlantirish, Amir Temurga bo`lgan g`urur va faxrlanish yanada kuchli bo`ladi va tarixiy asarlarga, kitoblarga yanada qiziqish uyg`onadi . Masalan: O`zbekiston xalq yozuvchilari Pirimqul Qodirovning “Buyuk siymo”, Muhammad Alining “Sarbadorlar”, Nurali Qobulning “Buyuk Turon amiri yoxud aql va qilich” kabi. IV. O’quvchilarni rag’batlantirish. V. O’quvchilarni baholash. VI. Uyga vazifa: mavzuni o’rganish.

Sana: sinf: 10- o’qituvchi: 27-Mavzu:“Xalq amaliy san’ati – milliy boyligimiz (Tasviriy san’at, musiqa, mehnat fan oyliklari doirasida). Kun shiori: “Ilm yo`lida izlanishdan tolmang”. Maqsad: O`quvchilarda vatanparvarlikni singdirish, fan oylikda faol ishtirok etishini, fanlarga qiziqishini rivojlantirish, mehnatsevarlikka o`rgatish. Natija: O`quvchilarning erkin fikrlashi, tassurotlari va olgan xulosasi. Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi — jamiyatda bo‘layotgan voqea, hodisa va jarayonlarga daxldorlikni his etish va ularda faol ishtirok etish, o‘zining fuqarolik burch va huquqlarini bilish, unga rioya qilish, mehnat va fuqarolik munosabatlarida muomala va huquqiy madaniyatga ega bo‘lish layoqatlarini shakllantirish. Milliy va umummadaniy kompetensiya — vatanga sadoqatli, insonlarga mehr-oqibatli hamda umuminsoniy va milliy qadriyatlarga e’tiqodli bo‘lish, badiiy va san’at asarlarini tushunish, orasta kiyinish, madaniy qoidalarga va sog‘lom turmush tarziga amal qilish layoqatlarini shakllantirish. Foydalanadigan ko`rgazmali qurollar: shiorlar, plakatlar, devoriy gazetalar, slaydlar, tarqatma materiallar. Doskada: “Mehnatdan kelsa boylik, turmush bo`lur chiroylik”. O`qituvchi: Agar atrofdagi olamga diqqat bilan nazar solsangiz, o`zingiz, kelgusi hayotingiz uchun iborat bo`ladigan ko`p narsalarga guvoh bo`lasiz. Oyog`ingiz ostiga qarang – yuzlab, minglab chumolilar tinim bilmay mehnat qilayotgani – uyasiga zarur narsalarni tashiyotganini ko`rasiz. Biri qiynalsa, ikkinchisi, uchinchisi yordamga kelayapti, birortasi chetga chiqib, “qo`l qovushtirib” turgani yo`q. Ular uchun yer ostidagi mana shu kichkinagina joy vatan hisobiga o`tadi. Shu yerda tinch, osoyishta, xotirjam yashamoq niyati ularni oyoqqa qalqtirgan, mittigina yuraklariga shijoat, qildek oyoq-qo`llariga g`ayrat baxsh etgan. Holbuki bular – biz “ongsiz”, “aqlsiz” sanaganimiz qumursqalar, xolos. Holbuki, Siz bilan biz INSON degan nomni ardoqlamog`imiz lozim. Bu o`rinda hazrat Navoiyga murojaat etamiz. Ul zot jamiki inson bolalariga xitob qilmoqdalar: Tuxum yerga kirib chechak bo`ldi, Qurt jondin kechib ipak bo`ldi. Lola tuxmicha g`ayrating yo`qmu, Pilla qurticha himmating yo`qmu? Aksincha, mehnatni sevmaydigan inson borki, demak, u o`zini ham sevmaydi. Bunday kishilarning dangasaligi, ishqoymasligi oxir-oqibat beuquv va beburd bo`lib qolishiga sabab bo`ladi. Ayni shunday odamlar qorin to`yg`azish, kunni bir amallab o`tkazish ilinjida har qanday jinoyatga, tubanlikka qo`l uradilar. Yalqovlik inson hayotining, kelajagining zavoli, kambag`allikka eltuvchi asosiy yo`ldir. Go`zal va boy hayot kechirmoq uchun esa bor kuch-imkoniyatni ishga solmoq, hunar o`rganmoq, g`ayrat-shijoat bilan mehnat qilmoq zarur. Zero, baxt, boylik, obro`-e’tibor, xotirjamlik o`z-o`zidan kelmaydi. Hayotdagi jamiki ro`shnoliklarga inson faqat o`z aql-u zakovati, mehnati tufayli erishadi. Oilaning moddiy va ma’naviy ahvoli ham mehnat tufayli yuksaladi. Oila a’zolarining mavqeyi, mahalla-ko`ydagi obro`si, ularga nisbatan o`zgalar munosabati ham qilingan mehnatning natijalari asosiga quriladi. Bir kun kelib inson olamdan o`tgach, uning mehnati, foydali ishlari yaxshi so`zlar bilan esga olinadi. Ota-onaning oilada farzandlariga o`rgatgan mehnat saboqlari, kasb-kori avlodlari uchun bebaho boylik bo`lib qoladi. Topshiriq: “Maqollar olamiga xush keldingiz” mashqi. Mehnat bilan, mehnatkashlik xislatiga oid o`zbek maqollaridan va ularning ahamitati haqida. Masalan: Yurti boyning o`zi boy, Mehnat qilganning qo`li moy… davom ettiring. IV. O’quvchilarni rag’batlantirish. V. O’quvchilarni baholash. VI. Uyga vazifa: mavzuni o’rganish.

Sana: sinf: 10- o’qituvchi: 28-Mavzu: Kompyuter o‘ynlari manqurtlik vositasi Kun shiori: “Ogohlik va hushyorlik har qanday davrda, har qanday vaziyatda davlat, jamiyat va inson uchun eng muhim vazifa hisoblanadi” Islom Karimov Maqsad: O`quvchilarda vatanparvarlikni singdirish, har doimo sergak va ogoh bo`lishlikni uqtirish. Natija: O`quvchilarning erkin fikrlashi, tassurotlari va olgan xulosasi. Kommunikativ kompetensiya — muloqotda muomala madaniyatiga amal qilishni, ijtimoiy moslashuvchanlikni, hamkorlikda jamoada samarali ishlay olish layoqatlarini shakllantiradi Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi —media madaniyatga ega bo‘lish layoqatlarini shakllantiradi Foydalanadigan ko`rgazmali qurollar: shiorlar, plakatlar, devoriy gazetalar, slaydlar, tarqatma materiallar. Doskada: „Yoshlarimizni har qanday salbiy illatlardan va ma’naviy tahdidlardan himoya qilishimiz, ogoh etishimiz, mustaqil dunyoqarash egasi qilib tarbiyalashimiz zarur “ O`qituvchi: Biz nafaqat jismoniy tomondan ogoh va hushyor bo`lishimiz, balkim, ma’naviy tomondan ham ogoh va hushyor bo`lishimiz, ayniqsa, yoshlarimizni ma’naviy tahdidlardan ogohlikka va hushyorlikka chorlashimiz zarur. Ma’lumki, har qanday kasallikning oldini olish uchun, avvalo, kishi organizmida unga qarshi immunitet hosil qilinadi. Biz ham farzandlarimizni ona Vatanga muhabbat, boy tariximizga, otabobolarimizning muqaddas diniga sadoqat ruhida tarbiyalash uchun, ta’bir joiz bo’lsa, avvalo ularning qalbi va ongida mafkuraviy immunitetni kuchaytirishimiz zarur. Toki yoshlarimiz milliy o’zligini, shu bilan birga, dunyoni chuqur anglaydigan, zamon bilan barobar qadam tashlaydigan insonlar bo’lib yetishsin. Ana shunda johil aqidaparastlarning «da’vati» ham, axloq-odob tushunchalarini rad etadigan, biz uchun mutlaqo begona g’oyalar ham ularga o’z ta’sirini o’tkaza olmaydi. Yosh avlodimizni turli ma’naviy tajovuzlardan himoya qilish haqida gapirganda, nafaqat xalqimizni ulug’laydigan buyuk xususiyatlar, ayni paytda uning rivojlanishiga salbiy ta’sir ko’rsatgan, eski zamonlardan qolib kelayotgan noma’qul odatlar haqida ham ochiq so’z yuritishimiz zarur. Birinchi navbatda xudbinlik va loqaydlik, qarindosh-urug’chilik va mahalliychilik, korrupsiya va manfaatparastlik, boshqalarni mensimaslik kabi illatlardan jamiyatimizni bumnlay xalos etish to’g’risida o’ylashimiz lozim. Ma’naviy hayotimizga jiddiy xavf soladigan yana bir illat haqida to’xtalib o’tmoqchiman. Shaxsan o’zim bu illatdan jirkanaman. Shu illatga chalingan odamni ko’rarga ko’zim yo’q. Bu — sotqinlikdir. Men har qanday yovuzlikni sotqinlikdan ko’raman. Ezgulik va haqiqatga sadoqati bo’lmagan, ularga ishonmagan odam qo’rqinchlidir. Tabiatida sotqinlik xususiyati bo’lgan odam rahbarlik kursisiga o’tirib qolsa bormi, u yerda osoyishtalik yo’qoldi, deyavering. Ikkita odamning, ikkita mamlakatning o’rtasidagi urushni ham aynan shunday odamlar boshlab beradi. Shu bois bunday odamlardan ogoh bo’lishimiz, ularga yonimizda o’rin bo’lmasligi lozim. Agar tevarak-atrofimizdagi birorta kishida shunday alomatlar sezilayotgan bo’lsa, ularni darhol tarbiyamizga olib, to’g’ri yo’lga boshlashimiz kerak. Shu munosabat bilan tarixda ko’p marta o’z tasdig’ini topgan, men ham o’z tajribamda sinagan hayotiy bir haqiqatni yana bir bor takrorlashni zarur deb hisoblayman: agar biz ahil bo’lsak, el-yurt manfaati yo’lida bir tan-u bir jon bo’lib yashasak, o’zimizdan sotqin chiqmasa, o’zbek xalqini hech kim hech qachon yenga olmaydi. Mashhur faylasuflardan biri ana shu hayotiy haqiqatni chuqur tahlil etib, quyidagi haqqoniy fikrlarni bayon qilgan: «Dushmanlardan qo’rqma — nari borsa, ular seni o’ldirishi mumkin. Do’stlardan qo’rqma — nari borsa, ular senga xiyonat qilishi mumkin. Befarq odamlardan qo’rq – ular seni o’ldirmaydi ham, sotmaydi ham, faqat ularning jim va beparvo qarab turishi tufayli yer yuzida xiyonat va qotilliklar sodir bo’laveradi». Ayniqsa, bugungi murakkab mafkuraviy jarayonlarni ilmiy-amaliy jihatdan atroflicha tahlil qilish va baholash, ularning ustuvor yo’nalishlarini, kimga va nimaga qarshi qaratilganini aniqlash, aholi turli qatlamlariga ta’sirini o’rganish, milliy manfaatlarimizga, hayot tarzimizga zid bo’lgan zararli g’oyalar va mafkuraviy xurujlarning mohiyatini ochib berish, fuqarolarimiz qalbida milliy tafakkur va sog’lom dunyoqarash asoslarini mustahkamlash alohida ahamiyat kasb etadi. Faqat ana shunday asosda yoshlarni o’z fikriga ega, turli ma’naviy xurujlarga qarshi sobit tura olishga qodir bo’lgan, irodali, fidoyi va vatanparvar insonlar etib tarbiyalashga erishish mumkin. (Yuksak ma’naviyat –yengilmas kuch) Topshiriq: “Mustaqil fikrlashga o`rgatish”. Ogohlik, hushyorlik, ma’naviy tahdid so`zlari bo`yicha fikrlar va g`oyalar olamiga tashrif buyurish. (Sababi, natijasi ) IV. O’quvchilarni rag’batlantirish. V. O’quvchilarni baholash. VI. Uyga vazifa: mavzuni o’rganish.

Sana: sinf: 10- o’qituvchi: 29-Mavzu: Jondin seni ko‘p sevarmen ey umri aziz! Kun shiori:Bir-birovimizning qadrimizga yetaylik ! Maqsad: O`quvchilarda vatanparvarlikni singdirish, bu dunyoda insonning azizligini, bir-birovimizning qadriga yetib yashashlikni uqtirish. Natija: O`quvchilarning erkin fikrlashi, tassurotlari va olgan xulosasi. Kommunikativ kompetensiya — muloqotda muomala madaniyatiga amal qilishni, ijtimoiy moslashuvchanlikni, hamkorlikda jamoada samarali ishlay olish layoqatlarini shakllantiradi Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi —media madaniyatga ega bo‘lish layoqatlarini shakllantiradi Foydalanadigan ko`rgazmali qurollar: shiorlar, plakatlar, devoriy gazetalar, slaydlar, tarqatma materiallar. Tarix darslaridan bilasizki, miloddan avvalgi davrlarda dunyoni zir titratgan Rim imperiyasi hududida, Misr va yana boshqa qator o’lkalarda jang-u jadallar payti asir tushgan askarlar yoxud bosqin-chilar tomonidan fath etilgan hududlarda yashovchi aholi qul sifa­tida bozorlarga olib chiqilgan, ular xuddi hayvon singari sotilgan. Mana shunday qullar – gladiatorlar ishtirokida katta maydonlarda, minglab kishilar ko’z o’ngida shafqatsiz, qonli janglar tashkil etilgan. Odam bolalari xuddi xo’roz yoki qo’chqordek o’zaro urushishga, bir-birini mahv etishga majbur qilingan, yig’ilgan olomon mana shu tomoshalardan go’yo zavq-shavq olgan. Albatta, insoniyatning madaniy yuksalishi bu sharmandali holatlarga allaqachon barham bergan, bundan keyin odamning qul qilib sotilishi aqlga sig’maydigan jinoyat hisoblanishi hamma tomonidan tan olingandek ham edi. Afsuski, bugungi kunda dunyoning turli burchaklarida shunday «ishbilarmon» to’dalar, guruhlar, markazlar paydo bo’lganki, ular o’sha mash’um sav-doni boshqacharoq – «madaniylashgan» shakl-u shamoyilda qayta tashkil qilishga tushganlar. Bu kirdikor egalarining qarmog’i – to’riga esa ko’proq hali yaxshi-yomonning, do’st-u dushmanning farqiga bormaydigan yoshlar, hatto, sizning tengdoshlaringiz bo’lgan o’spirinlar ilinib qolmoqda. Dunyoning u yoki bu mamla-katida ozgina mehnat qilib mo’may daromad topish, bu daromad evaziga esa maza qilib hayot kechirish mumkinligi to’g’risidagi cho’pchaklarni turli maqomda takrorlaydigan bunday guruhlar bizning yurtimizga ham suqilib kirishga tun-u kun harakat qilishyapti. Eng xatarlisi – shunday kimsalar bilan osh-qatiq bo’lishga rozi bo’layotgan, ularning jinoyatkorona rejalarini amalga oshirishiga yordam berayotganlar ham, oz bo’lsa-da, topilib turibdi. Bu kimsalar hali mahallasidan, qishlog’idan boshqa joyni ko’rmagan, hayot tajribasi yo’q, g’o’r yoshlarni turli va’dalar bi­lan aldab xorijga olib chiqib ketish, o’sha yoqlarda boshqa bir tuban guruhlarga sotib yuborishdek yovuz jinoyatni amalga oshirmoqda. Ular, masalan, o’g’il bolalarga «falon davlatda qurilish yoki savdo sohasida ish bor, joningni qiynamay oyiga falon dollardan daromad topasan», qiz bolalarga bo’lsa, «falon mamlakatda mehmonxona xodimlariga, restoranlarida ofitsiantlarga talab katta, maoshdan tashqari kunlik topgan choychaqangning o’zi uyga bir qop pul bilan qaytishingni kafolatlaydi» qabilidagi aldovlarni aytib, ularni o’zlariga ipsiz bog’lab olishga urinishadi. Bir amallab yoshlar ishonchiga kirgan bu firibgarlar ularning pasportini go’yo «samolyot yoxud poyezdga bilet olish, boradigan mamlakatida mehmonxona rasmiylashtirish uchun» olib qo’yishadi-da, bo’lg’usi qurbonlarini xorijga olib chiqib olishgach, pasportsiz endi hech qayoqqa bora olmasligini bilib, hujjatni qaytib bermaydi. Bunday aldovga uchgan aksariyat yoshlar esa o’sha jannat va’da qilingan xorijda – hech kimni tanimaydigan, yordam so’rab boradigan manzilni bilmaydigan notanish yurtda nopok kimsalarga sotib yuboriladi. Natijada, qaysi mamlakatdan ekanini tasdiqlaydigan hujjati – pasporti qoiida bo’lmagan yigitlar huquqsiz quldek turli qurilishlarda tun-u kun ishlatilib, o’lib qolmasligi uchungina kundalik osh-ovqat bilan ta’minlanadi-da, yillar davomida qilgan mehnati uchun sariq chaqa ham ololmay, agar boshqa biror kori hoi yuz bermasa, zo’rg’a uyiga qaytib keladi. Qizlar esa xorijdagi turli tungi klublar ixtiyoriga sotilib, u yerlarda pul, boylik quturtirgan jirkanch kimsalarning iflos panjasiga tushadi. Holbuki, o’sha yoshlar dunyoning biror joyida tekinga bir burda non berilmasligini, xalq iborasi bilan aytganda, bepul pishloq faqat sichqon tutadigan taxtakachdagina bo’lishini, eng muhimi – inson hech qayerda o’z yurtidagidek emin-erkin ishlay va yashay olmas­ligini anglab yetishlari naqadar muhim. Ular yana bir narsani bilib qo’yishlari kerakki, hozirgi kunda dunyoda har yili o’rtacha 4,5 million odam qullikning turli ko’rinishlariga mahkum etilmoqda. Jahon miqyosida tarqalgan odam savdosidan boyagi kimsalar oladigan daromad miqdori esa 12 milliard dollarni tashkil etyapti. Shukrki, bizning yurtimizda ishlayman, halol pul topib hayotimni izga solaman degan, qo’lidan ish keladigan har bir insonga, uquvli mutaxassisga, albatta, ish topiladi. Hamma gap odamning biror kasb-himarni astoydil egallab, o’sha sohaning ustasiga ay-lanishida, sabr-bardosh bilan halol va fidokorona mehnat qi-lishga bo’yni yor berishida qolgan. Bunday insonlar korxona va muassasalar tomonidan ishga sidqidildan taklif etiladi, meh-natiga yarasha ham moddiy, ham ma’naviy rag’batlantiriladi. Odam savdosidek og’ir jinoyatning oldini olish, yurtimiz fuqarolari, birinchi navbatda yoshlarimiz hayoti va taqdirini bu xumjlardan muhofaza qilish borasida O’zbekistonda jiddiy tadbirlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, 2008-yilning 8-iyulida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining mazkur masalaga bag’ishlangan Qarori, 2008-yil 17-aprelda «Odam savdosiga qarshi kurash to’g’risida»gi Qonun qabul qilindi. Bugungi kunda mamlakatimiz hu-quqni muhofaza qiluvchi organlari, ta’lim-tarbiya muassasalari, ko’plab jamoat tashkilotlari kuchlarini o’zaro birlashtirib, bu o’ta xavfli xurujga qarshi samarali kurash olib bormoqda. Hayotimiz ko’rkiga soya solayotgan illatlaming navbatdagisi – bu ichkilikbozlik va giyohvandlik sanaladi. Afsuski, hozirgi davrda, hatto o’smir-yoshlar, ayollar o’rtasida ham ichkilikbozlikka, kashandalikka, hatto, giyohvandlikka ruju qo’yish hollari uchramoqda. Albatta, inson onadan ichuvchi yoki kashanda bo’lib tug’ilmaydi. Bu xunuk odatlarni keltirib chiqaradigan bir qator sabablar mavjud. Jumladan, tug’ilgan kunlarni nishonlash, chaqaloq dunyoga kelishi munosabati bilan o’tkaziladigan turli tadbirlar, mahalla-ko’y, oshna-og’aynilar o’rtasida uyushtiriladigan gap-gashtaklar, bitiruv kechalari, nikoh to’ylari va boshqa marosimlarda spirtli ichimliklaming oshkora tanovul etilishi ham ichkilikbozlikning tomir otib ketishiga sabab bo’lmoqda. To’y tantanalari, xursandchilik marosimlarida shu shodiyona «gunohkorlari» sha’niga maqtovlar aytilib, qadah ko’tariladi, yosh-u qariga, ayol-u erkakka shisha ichida «beozorgina» turgan og’uni ichish taklif etiladi. Bu holni tantanada ishtirok etayotgan yosh bolalar ko’rib-kuzatib turadilar. Kattalarning bunday qiliqlarini ko’rgan bolada asta-sekin undan tatib ko’rish ishtiyoqi uyg’onadi. Shunday qilib, oz-ozdan xursandchilik, kayf-safoni boshidan kechirgan bola ichishga o’rgana boradi. Bolalar o’rtasida ichkilikbozlik, giyohvandlik kabi tuzalishi qiyin bo’lgan illatlaming tarqalishiga ota-onalaming o’z yumushlari bilan o’ta band bo’lib, bolalarni nazoratsiz qoldirishi, oilaviy nizolar, ta’lim muassasalaridagi tarbiyachilarning o’z vazifalariga sovuqqonlik bilan qarashi, ayrim bolalarning keragidan ortiq ta’minlanib, erkalatib yuborilgani va boshqa omillar sabab bo’lyapti.
Topshiriq: “Mustaqil fikrlashga o`rgatish”. Ogohlik, hushyorlik, ma’naviy tahdid so`zlari bo`yicha fikrlar va g`oyalar olamiga tashrif buyurish. (Sababi, natijasi )

IV. O’quvchilarni rag’batlantirish. V. O’quvchilarni baholash. VI. Uyga vazifa: mavzuni o’rganish.

1. O`g`il bolalar :
2. Qiz bolalar :

Sana: sinf: 10- o’qituvchi:
32-Mavzu:“Men sevib o‘qigan kitob” Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi — jamiyatda bo‘layotgan voqea, hodisa va jarayonlarga daxldorlikni his etish va ularda faol ishtirok etish, o‘zining fuqarolik burch va huquqlarini bilish, unga rioya qilish, mehnat va fuqarolik munosabatlarida muomala va huquqiy madaniyatga ega bo‘lish layoqatlarini shakllantirish. Milliy va umummadaniy kompetensiya — vatanga sadoqatli, insonlarga mehr-oqibatli hamda umuminsoniy va milliy qadriyatlarga e’tiqodli bo‘lish, badiiy va san’at asarlarini tushunish, orasta kiyinish, madaniy qoidalarga va sog‘lom turmush tarziga amal qilish layoqatlarini shakllantirish.
Adabiyot — qalbni tarbiyalaydi, ongu shuurni charxlab, ruhni oziqlantiradi. Shu bois hamisha unga ehtiyoj bor. Garchi inson zoti moddiy manfaatlar, zamon yangiliklari izmiga osongina tushib borsa-da, alal oqibat zerikadi, asl о‘zligini sog‘inadi, unga qaytishni istaydi. Ana shunday paytda adabiyotning qadri bilinadi, uning zarurati anglanadi. Zotan, yaxshi kitob kishining kо‘ngil oynasini poklaydi, uni fikrlashga, tushunishga undaydi. Taniqli adabiyotshunos olim, zabardast tarjimon va adib Ibrohim о‘afurov bilan mutolla zavqi, mashaqqati va zarurati haqida, о‘zbek va jahon adabiyotining buguni va ertasi, mutarjimlik mahorati xususida suhbatlashdik. — Men umri davomida umuman kitob о‘qimagan odamni tasavvur qila olmayman. Har kim turli maqsadlarda baribir qо‘liga bu ne’matni oladi. Kim uchun mutolaa bilan shug‘ullanish kо‘ngil ishi, yana kim uchundir shunchaki ermak, yana birovlar uchun zarurat. Hatto ayrimlar kitobni uyqu dorisi bilan tenglashtirisharkan. Yaxshi badiiy asar topa olmaganida, hech bо‘lmasa, lug‘at о‘qib fikrini charxlaydiganlar ham yо‘q emas. Yana ayrimlar obrо‘ uchun, dо‘st-yorlaridan qolishmaslik uchun о‘qiydi. Siz-chi? Siz nima uchun kitob mutolaa qilasiz? — Vaqt ziq. Vaqt yо‘q. Imkon topilmaydi. Imkon yо‘q. Kitob о‘qish esa faqat… Rostdanam kitob о‘qish uchun juda kо‘p vaqt kerak. Ammo vaqt “defitsit” bо‘lgan hozirgi zamonda uni qayerdan olasiz? U har bir kishiga oxirgi daqiqasigacha о‘lchab berilgan: soniya soniyasigacha. Yaqinda musofirlar va muhojirlar hayotidan yozilgan hammasi boshdan oyoq hayotiy faktlar, hayotiy, ya’ni aslida bо‘lib о‘tgan, minglab odamlar о‘z boshidan kechirgan bir kitob о‘qidim. Menga butunlay notanish, alam-uqubatlar, xorlik, xо‘rlik, zо‘rlik, ojizliklarga tо‘la voqealar, muallif qon yig‘lab yozgan. Vaqtni aytaman-da, men uni har kuni ikki-uch soatdan vaqt ajratib bir hafta sakkiz kun deganda о‘qib bitirdim. Keyin kitobdan olgan turli taassurotlarimni ichimga sig‘dirolmay birodarim shoir Tursunboy Adashboyevga qо‘ng‘iroq qildim. “E, omon bо‘ling, — dedi Tursunboy ma’sum bolalarcha quvonib (ma’sum bolalarcha quvonadigan yoshi yetmishdan oshganlar har qadamda ham uchrayvermaydi) — Men siz aytgan kitobni birovdan bir kechaga tilanib olib, bir kechada о‘qib chiqdim. Noyob kitob!” Mana, men sakkiz kunda о‘qigan kitobni Tursunboy Adashboy bir kechada о‘qib tushiribdi. Kitobni mana shunday “illo-billoga keltirmay” tez о‘qiydigan kishilarga juda havasim keladi ilgarilardan. Tez о‘qiydiganlar yozuvchi, jurnalistlar orasida ancha-muncha topiladi. Ahmad A’zam, Murod, Erkin, Mahmud, Olim Otaxon, Ahmadjon Meliboyev va yana ancha kazo-kazolar kitobni suvday shimirib bir pasda о‘qib qо‘yadilar. Ularning har birining о‘zining tez о‘qish va shunday tez uqish usullari bо‘lsa kerak. Chunonchi, bir “kitob jinnisi” deb nom chiqargan dо‘stimning “usuli” shunday: (dо‘stim sexning sirini ochayotganimni kechirsin) — u qо‘liga tushgan har qanday kitobni hech paysalga solmay darhol annotatsiyasini о‘qiydi. Sо‘zboshining boshi va oxirini kо‘zdan kechiradi, darhol mundarijaga о‘tadi, batafsil tanishadi, yana boshiga qaytadi, tekstdan bir-ikki xatboshini kо‘radi, kitobning о‘rtasini ochadi, bunda ham bir-ikki xatboshi bilan tanishadi, nihoyat asarning oxirgi sо‘zlarini nazardan kechiradi: bu oralarda tinmay “himm-himm” deb qо‘yadi. Mana shu tariqa u uzog‘i bilan bir soat ichida о‘nlab о‘zi uchun yangi bо‘lgan kitoblar bilan tanishib chiqadi. Sо‘ng davralarda doim shu kitoblar haqida о‘z fikrini bildiradi. Ammo qoyil qolaman: tutilmagan, “tesha tegmagan” fikrlar aytadi. Boshqa bir dо‘stim kitoblarni turli lug‘atlar qurshovida о‘tirib о‘qiydi. “Kitob о‘qiladigan muhit va sharoit bо‘lishi kerak” deydi va shunday ajoyib lug‘atlar bilan qurshalgan muhitida juda sinchiklab kitob о‘qiydi, о‘ziga notanish sо‘zlar, iboralarni yozib boradi, lug‘atlaridan ularning ma’nolarini aniqlashtiradi va bularni ham daftariga hafsala bilan qayd etadi, tagiga о‘z shaxsiy mulohazasini ham qayd etadi. Boshqa bir dо‘stim esa kitobni yaxshi kо‘radi, ammo kitobni vaqt о‘tkazish uchun о‘qiydi, uning kitob о‘qishi ermakka о‘xshaydi, о‘qigan kitoblari ustida juda kam gurunglashadi, chamasi kitob haqida boshqalar bilan gurunglashishni juda zerikarli ish deb biladi yoki buni foydasiz deb qaraydi. Yana bir dо‘stim muk tushib tarix haqidagi kitoblarni о‘qiydi. Ularni hafsala bilan qayta bayon qilib chiqadi, usullari va yо‘llari naqadar rang-barang! Dunyoda qancha kitob о‘qiydigan odam bо‘lsa, kitob о‘qish usuli ham shuncha. Bu kitob о‘qish usullarini yozaversak, gap uzayib ketadi. Ammo bayon etilgan misol uchun keltirilgan usullarga e’tibor bering-a: bu о‘qishlarning qariyb hammasi о‘qishdan kо‘ra ijodga о‘xshaydi, ijod qilib о‘qishga yoki ijod darajasidagi о‘qishga о‘xshaydi yoki ayni ijodning о‘zi yoki ijodning о‘qish turi. Bu о‘qishning eng samarali, kо‘p foydalar keltiradigan usuli. Bunday о‘qishda odam tinimsiz boyib, fikran va ma’nan о‘sib boradi. Umuman, taqriban olganda, odamlar kitob о‘qishga ehtiyoji bor odamlar va kitob о‘qishga ehtiyoji yо‘q odamlarga bо‘linadi. Bularning psixologik asoslarini qidirib topish va uzoq bayon etish mumkin. Ammo gap chо‘zilib ketadi-da, vaqti ziq о‘quvchimizni zeriktirib qо‘yamiz. Illo har birimiz boshqa har birimizning vaqtini qadrlashimiz kerak. Oxir oqibatda bu о‘z jonajon vaqtimizni qadriga yetish bilan barobar, odamlar aro eng olijanob madaniy-axloqiy munosabatlarning biri va balki asosiysi. О‘qishga ehtiyoji bor odam bu — Napoleon. Ehtiyoji bо‘lganki, vaqti nihoyatda ziq bо‘lishiga qaramay nemis yozuvchisi Hyotening “Yosh Verterning iztiroblari” romanini juda katta qiziqish va qunt bilan о‘qib chiqqan va Germaniyaga kelganida adibni huzuriga chorlab unga asar haqidagi taassurotlari hamda fikr-mulohazalarini jо‘shqinlik bilan bildirgan. Bо‘lmasa Napoleon qayda-yu “Verter” qayda? Ehtiyoj bо‘lganki, imperator va yozuvchi kitob ustida bir stol atrofiga о‘tirishgan. Mashhur podshoh Husayn Boyqaro Hazrat Alisher Navoiyning yaqin bolalik dо‘sti va emukdoshi. Navoiyning har bir yangi asarini mushtoqlik bilan kutib xuddi о‘zi uchun bayramday о‘qib mutolaa qiladi. Podshoh bо‘lishiga qaramay о‘qish uning yuksak ma’naviy va ruhoniy ehtiyojiga aylangan. U shu ehtiyojsiz yasholmaydi. О‘qishdan u quyidagi maqsadlarni kо‘zlaydi: birinchidan, bundan behad zavq­lanadi; ikkinchidan, ilhomlanadi, Navoiyning har bir sо‘zi ilhombaxsh; uchinchidan, aqliy qobiliyatlari va hissiyotlari boyiydi; tо‘rtinchidan, Navoiy bilan sо‘z va nafis ijod ustida uzoq uzurli suhbatlashish imkoniyati tug‘iladi: bu suhbatlarda u Navoiyga yangi asar haqidagi о‘z fikrlarini aytadi, hatto Navoiy sahifalarini tahrir qiladi, tuzatishlar kiritadi. Yangi yozilgan varaqlarni kitobat qilishga undaydi, shohona mashvaratlar va kengashlarda Navoiyning yangi asarini tо‘lib-toshib maqtaydi, Navoiydan misollar keltiradi, Navoiyga yangi asarlar uchun g‘oyalar beradi. Ana о‘qishdan erishilgan maqsadlarning bir qismi. О‘z oldiga olijanob maqsad qо‘yib kitob о‘qiydilar. Ilmli-bilimli, ilg‘or fikrli, kо‘zi zamonaga va tarixga, umuman inson hayotiga ochiq bо‘lishga intiladilar va buni orzu qiladilar. Kitob о‘qish ehtiyojini shu narsalar uyg‘otadi. Nafsimizni oziqlantirmasak, hayot yо‘q. Ma’naviyatimizni ham har kuni oziqlantirmasak, ma’naviyat yо‘q, qotib qolamiz, ma’naviyatimizga dam sayin suv yugurib turmasa, faqat nafs ehtiyoji bilan yashaganda, odam о‘zini odamiyday his qilishi va tutishi va jamiyatning tо‘laqonli faol a’zosi bо‘lishi juda qiyin, hatto bu mumkin bо‘lmagan hol. Men kitobni bilim olish va о‘rganish uchun о‘qiyman. Boshqa odamlarning tajribalari, yashash va hayot yuritish yо‘sinlariga bolaligimdan juda qiziqaman. Menga inson tajribalari eng qimmatli narsa bо‘lib tuyuladi. Har bir odamning hayot tajribasi bir dorilfunun qimmatiga ega deb qarayman. Bulardan tashqari kitoblar inson gо‘zalliklarining xazinasi. Gо‘zallik tuyg‘usi, farosati kitoblar о‘qish orqali kamol topadi. Yaqinda taniqli faylasuf olim Tilab Mahmudov bilan uning umr yо‘ldoshi hurmatli, e’tiborli jurnalist qalamkash Dilbar Mahmudovaning “Umr lahzasi” degan maktublar majmuasini kо‘rdim. Naqadar hayotning qimmatli lahzalariga boy, kishiga bir olam zavq beradigan kitob! Zamon va zamondoshlar, insonning kamolotga yetish pillapoyalari naqadar jonli va maroqli suratlanadi bu qimmatli kitobda! Rosti, men shunday kitoblarni havas qilaman: ular sahifama-sahifa dam achchiq, dam quvonchli insonni insonligini kо‘rsatadigan bebaho tajribalar! Keyingi uch-tо‘rt yil ichida katta hayot yо‘lini bosib о‘tgan, jamiyatga faol ta’sir kо‘rsatgan xodimlar, jurnalistlar, turli soha egalari, olimlarning hayot tajribalari mualliflarning о‘zlari tomonidan yoritilgan kitoblar о‘qidim. Ularning tirajlari nihoyatda oz. Lekin inson tajribalari — insonning tug‘ilishi, ne-ne mashaqqatlar, kurashlarda voyaga yetishi, vaqt jarayonlarining guvohliklari nihoyatda qimmatli. Nasllarga bu kabi kitoblar о‘ta foydali. Ehtimol ular qanday halol va qiyinchiliklarda sinmay, о‘z qimmatli e’tiqodlarini sotmay, tovlanmay, turlanmay, tuslanmay kun kechirishga balki о‘rgatadi, balki xayrli ta’sir kо‘rsatgay. Yoshim shuni taqozo qilyaptimi, bunday hayot tajribalari bо‘yalmay-bejalmay, uydirmalarga tо‘ldirilmay aks etgan kitoblarni biz kо‘pincha roman deb atayotgan kitoblardan qimmatliroq, inson va kelajak avlodlar uchun zarurroq deb bilaman. Dunyoda bunday tajriba kitoblardan ilgaridan qarlanib kelgan, bizda ham ular yaratilib о‘z foydai xizmatini о‘tayapti. Navoiyning ulug‘vor “holotlari”, Xо‘ja Ahror valiyning guvohliklari, Boburning mislsiz vaqoyelari, Behbudiy, Qodiriyning hayot maktabi asarlaridan sо‘ng bunday kitoblarning birin-sirin paydo bо‘layotgani tom ma’noda ijtimoiy ongning kashfiyotlari qatoriga kiradi. — Chindan ham, ota-bobolarimiz azaldan kitobga о‘zgacha ehtirom bilan qarashgan, farzandlarini ham bu ilm bulog‘iga cheksiz hurmat ruhida tarbiyalashgan. Ular kitobning mо‘jiza ekaniga, uni о‘qigan odam, boshqalardan, albatta, farqlanishiga ishonishgan. Shundanmi, ilm ahliga havas va ehtirom bilan munosabatda bо‘lishgan. Ammo, bugun-chi? Axboriy texnologiyalarning «piri»ga aylanib borayotgan bugungi avlod nazdida kitob shunchaki moddiy buyum kabi ilohiy mohiyatini yо‘qotib borayotgandek… — Balki yuzaki qaraganda, kitob o‘z mohiyatini yo‘qotayotgandek bo‘lib ko‘rinishi ham mumkin. Lekin yaxshi kitob misol xazina. Ammo xazina qachon o‘z mohiyatini yo‘qotgan? Yaxshi kitob deganda biz odamlarga foydasi tegadigan, ularning ongi, madaniyatini ko‘taradigan, qarashlarini ilg‘or mavqelarga ko‘taradigan, ya’ni kishiga beminnat ma’naviy hamroh va madadkor bo‘loladigan kitoblarni tushunamiz. Bunday kitoblar esa hech qachon mohiyatini ham, ahamiyatini ham yo‘qotmaydi. Aristotelning “Poetika”sini insoniyat ming yillardan buyon oldiga qo‘yib o‘qiydi va hamon undan zerikmaydi. Hamon uning san’at tabiatga taqliddan tug‘iladi degan fikri tirik va butun g‘arb falsafasi, estetikasi oqimlari hamon shu g‘oyaning ma’no va mazmun tarmoqlari ustida bosh qotirib, minglab jild asarlar yaratib keladi. Bir taqlid degan narsa ustida-ya! Yoki bundan besh ming yil ilgari bir kitobda “O‘zingni angla!” degan fikr aytilgan ekan. Oradan ko‘z ilg‘amas zamonlar o‘tib ham haligacha insoniyat bu g‘oyadan nariga o‘tgani yo‘q, undan yaxshirog‘ini o‘ylab topolgani yo‘q. qanday qilib kitob mohiyatini yo‘qotsin? Hech qachon bunday bo‘lmaydi. Insoniyat bor ekan, kitob doimiy so‘raladigan narsa bo‘lib qolaveradi. Insoniyatning azal ongida “Lavhul mahfuz” degan samoviy kitob tasavvuri bor. Insoniyatning asotiriy tasavvuriga ko‘ra u fusunkor koinot qa’rlarida, balki Somon yo‘li qo‘ynida bepoyon kenglikda turadi. Insoniyat tasavvurida uni Xudoning o‘zi yozgan va barcha zamonlarda o‘tadigan barcha odamlarning taqdirlari, koinotning qismati bitilgan. Bu yog‘iga chuqurlashmay qo‘ya qolaylik. So‘z uzayib ketadi. Aytmoqchi bo‘layotgan fikrim shuki, kitob degan narsa insoniyatning azal ongida tug‘ilgan. Bu sababsiz bo‘lmasa kerak. Demak insoniyat ongida kitob g‘oyasi azaldan bor, u odamzodning o‘zi bilan birga tug‘ilgan, odamzodni boshqaradigan boshmiyasining shakli-shamoyili, ishi-xushi ham ayni kitobning o‘zi. Kitobning mohiyati haqidagi so‘zni shu yerda to‘xtataylik. Kitob insoniyatni qutqargan, bundan keyin ham qutqaradi. — «О‘qish boshqa, uqish boshqa» yoki «Olim bо‘lgandan kо‘ra odam bо‘l» qabilidagi maqollar odatda kо‘p kitob о‘qigani bilan maqtanib yuradigan, ammo ma’naviyati sayozroq kishilarga qarata aytiladi. Yaxshi asarlar о‘quvchi ma’naviy olamini boyitibgina qolmay, uni ongu shuuriga, kо‘ngliga ta’sir о‘kazish orqali tarbiyalaydi ham. Ammo hamma kitoblar haqida ham bunday deb bо‘lmaydi. Oldiga kelganni yemoq hayvonning ishi, deydi hazrat Navoiy. Buni mutolaa borasida ham qо‘llash mumkin. Yaxshi asarlarni tanlab о‘qish borasidagi fikringiz qanday? Bir kitobxon sifatida о‘qishli kitoblarni qanday ajratasiz? — Yuqoriroqda kitobni bir maqsad bilan о‘qish haqida biroz gaplashdik. Pala-partish duch kelgan qо‘liga tushgan kitobni bekorchilikdan о‘qib ketaveradigan odamlar ham uchrab turadi. Misolni о‘zimdan olsam, kitobni bolalik chog‘larimda bola va о‘quvchi sifatida о‘qirdim. Menga juda qiziq tuyulardi, taassurotlar qidirardim, kitoblarda tasvirlangan hayot kо‘z о‘ngimda kechayotgan bir tusdagi hayotdan cheksiz boy bо‘lib, qiziq bо‘lib tuyulardi. Kitoblar hayotdan kо‘ra boyroq va jozibaliroq deb о‘ylardim. О‘zi aksincha hayot hamma narsadan kо‘ra boyroq va cheksizroq va birlamchi qimmatga ega. Ammo har bir yangi chin kitob hayotni va u haqdagi tasavvurlarni benihoya boyitadi, kitob hayotning eng yashirin qa’rlarigacha qaray oladi. Eng yashirin aql bovar qilmaydigan hodisalarni ham tasvirlab bera oladi. Shuning uchun “Anna Karenina” yoki “Telba”ni о‘qisangiz, kitob hayotdan ancha boyroq bо‘lib kо‘rinadi. hozir kitoblarni adabiyotshunos, tarjimon, qalamkash sifatida о‘qiyman. Zamonlarning qiziqishlari о‘zgarib turadi. 56-yillar universitetning birinchi kursida о‘qiyotgan paytlar rus adabiyotining Garshin, Uspenskiy, Goncharov, Grin, Babel, Platonov, Bunin, Korolenko, Gorkiy singari yozuvchilari kitoblariga juda qiziqib qoldim. Ularni о‘qisangiz yuragingiz g‘am-alam hasratga tо‘lib ketadi. Alam о‘ziga tortadi va yurakka odamiylik olib kiradi. Bulardan keyin Xemenguey, Folkner, Steynbek, Fitsjerald, Flober, Stendal, Anatol Frans asarlari о‘ziga tortib ketdi. Keyinroq bir necha о‘n yil Janubiy Amerika adiblarining fusunkor asarlari qattiq mashg‘ul qildi. Ulardan keyin to hozirgacha avangard adabiyotining juda ohanrabo namunalaridan insoniyatning ong qarashlari, obrazli, badiiy qarashlarining ajib tarzda о‘zgarib borishlarini muttasil kuzataman. Insoniyat ongi va ong osti о‘zgarishlarini kitoblar juda yaxshi va nozik tomonlarigacha ilg‘ab olib aks ettiradi. Ayniqsa Freyd, Yung, Kant, Nitsshe, Joys, Prust, Kamyu, Markes, Borxes, Sartr asarlari… — Sizni Joys, Markes, Aytmatov, Dostoyevskiy, Mopassan, Turgenev, Hemenguey kabi adiblarning eng sara asarlarini о‘zbek kitobxonlariga tuhfa etgan tarjimon sifatida taniymiz. Bu xizmatingiz bilan о‘zbek adabiyotiga ulkan xazina qо‘shdingiz. Boz ustiga yosh tarjimonlarimiz uchun katta maktab yaratdingiz. Ammo ortga nazar tashlaganingizda, shu yо‘lda sarflagan kuch-g‘ayratingizni ijodga sarflamaganingizdan afsuslanmaysizmi? — Har bir kishiga tabiat behad mehribonlik bilan bir yo bir necha iqtidor ato etadi. Qadimgi Yugnakiy yozgan gо‘zal tilimizda “uqush”, “uqar” degan sо‘zlar bо‘ladi. Ular zakovat, farosat, iqtidorni anglatadi hozirgi tilimizda. “uquv” ham deymiz. Rus tilida buni “prizvaniye”, inglizchada “pover” deyishadi. Men tarjimaga birovga ergashib emas, kitob о‘qish orqali borganman. Juda havasim kelib “Chol va dengiz” о‘zbekchada qanday chiqarkin, qanday jaranglarkin, tilimizning qudrati bu rang-barang narsa-hodisalar va tengsiz insoniy kechimlar olamini tasvirlashga qodirmikin? — degan savollar uyg‘onardi asarlarni rus tilida о‘qigan va ulardan cheksiz zavqlar olgan romantik yoshlik chog‘larida. Shu havas va qiziqish orqali menda о‘sha iqtidor — prizvaniye, pava uyg‘ongan bо‘lsa ajab emas. Qо‘lim va ongimni о‘rgatish va moslash uchun о‘zim uchun tinmay tarjimalar qildim, maqolalar, badialar, mansuralar mashq qildim. Darvoqe, mansuralar ifodalagan fikrlar tarangligi, yangi zamon badiiy obrazlari, yangi zamon ramzlarini aks ettirganiga kо‘ra nazarimda ba’zan roman bilan teng kо‘rinadi. Lekin an’anaviy ong badiiy qoliplariga о‘rganib qolgani bois bunga kechroq yetib boradi. Mansur she’r bobomning zamonlarida ham mavjud edi. Ammo janr sifatida “mansura” yо‘q edi. Mansurani ta’rifga sig‘dirish qiyin, u chaqmoqday chaqnagan va chaqmoqday tarmoqlagan fikr shiddatlarini talab qiladi. Iqtidorim, “uqishim” meni maqolalar, badialar, mansuralar yozishga, jahon adabiyotlarining eng avangard namunalarini о‘zbekchalashtirishga chorlagan bо‘lsa, hech qachon afsuslanmayman. Suvlar oqib ketdi, maysalar kо‘kardi. О‘zbek adabiyotining badiiy uslublar xazinalari Nitshe, Joys, Markes, Aytmatov, Dostoyevskiy badiiy tafakkurining о‘lmas uslublari, tafakkur tarzlari bilan boyidi, buni birov bildi, birov bilishni istamadi, ammo adabiy-badiiy tafakkur voqeligiga aylandi. — Bugun «О‘zbek adabiyoti qachon jahon bilan bо‘ylashadi?» degan mazmundagi savollar bot-bot takrorlanyapti. Taniqli ijodkorlar malakali tarjimonlar shakllangunga qadar adabiy namunalarni chet el о‘quvchilariga havola etishga shoshilmaslik zarur degan fikrda. Ha, bugun kо‘plab shoir-yozuvchilarimiz о‘z ijod mahsullarini tarjimonlarga ishonolmaydi. Sababi chet tilida ikkita sо‘zni bir-biriga ulay oluvchilar ham shu eshikka bir mо‘ralab о‘tishayapti. Siz tarjimachiligimizning kelajagini qanday baholaysiz? — Badiiy tarjima badiiy jarayonlarning jonli ishtirokchisi. Kitobdan, san’atdan bahradorlik va bahradorlikka intilish bо‘larkan, tarjima milliy adabiyotimizni jahon adabiyoti namunalari bilan tо‘ldirib boyitib boraveradi. Hozirda tarjimaga qiziqish birmuncha jonlanayotir. Yoshlar ichidan badiiy tarjimaning fidokorlari yetishib chiqishlariga ishonchim komil. Ammo yangi iqtidorlar endigina kurtaklayapti. Iqtidor egalar о‘z ustilariga qanchalar mas’uliyat olar ekanlar? Buni ijodiy individlar hal etadi. — Siz о‘z fikri va dunyoqarashiga ega adabiyotshunossiz. Shu bois kо‘nglimizdagi bir hadikli savolga nisbatan fikringizni bilmoqchimiz. Nazarimizda, adabiyotshunoslikda badiiy asarlar tahlili va talqini bir qolipga tushib qolganday. Olimlarimiz fikr aytishdan qochish uchunmi, badiiy asar syujetini qayta sо‘zlash, uni muallif kо‘ngli uchun maqtab, maqola sо‘ngida о‘quvchilarning ham kо‘nglini qoldirmaslik uchun «ba’zi juz’iy kamchiliklari ham yо‘q emas» qabilidagi an’anaviy shakldan foydalanib qо‘yaqolishadi. Ayrim yosh yozuvchi-shoirlar, hatto iqtidorsiz о‘rtayoshlilar ham, adabiyotshunoslardan birining «etagiga mahkam yopishib», yangi kitoblariga sо‘zboshi, taqriz yozdirishayotganining guvohi bо‘lyapmiz. Nahotki, necha yillar ilm zahmatini chekkan, olimlik rutbasiga erishgan zotlarning sо‘zi shunchalik arzon yoki xо‘jakо‘rsinga bо‘lsa… — Bu hollarning sabablari kо‘p. Qaysi birini aytasiz. Bizda о‘tish davrining xususiyatlari yaxshi shakllantirilgan. Katta-yu kichik unga rioya qiladi. О‘tmish adabiyoti va bizning eng yaqin zamondoshlarimiz Abdulla Qahhor, Odil Yoqubov, Ozod Sharafiddinov, Said Ahmad, О‘tkir Hoshimov, Shukur Xolmirzayev, Shavkat Rahmon adabiyotning ma’lum sо‘nggi bosqichini yakunlab tarixga kirdilar. Yangi zamon, yangi adabiyotning о‘z nomlari, о‘z о‘lchovlari bor. Yangi adabiyotshunoslik eski adabiyotshunoslikning ichidan shakllanib kelyapti. Kо‘pincha eski tushunchalar va qoliplar bilan yangi shaklanayotgan adabiyotning kurtaklarini baholashga urinib kelyapmiz. Boshqa iloj yо‘q, Dialektikaga kо‘ra yangilik osmondan tushmaydi, balki eskining singan joyidan kо‘klanadi va suvlanadi. Odam faktor. Sharoit faktor. Jamiyat faktor. Bularning bari о‘zaro juda qattiq chambarchas bog‘langan. Mayli etaklar. Mayli professional bо‘lmagan odamlarning sо‘zboshilari, boshi ketiga ulanmagan maqolalar. Bularning bari jarayonda bor va о‘tish davrining individi hali shu о‘tish davridan yuqori kо‘tarilolmagani va shundan narini kо‘rolmayotganini bildiradi. Ammo milliy adabiyotning markaziy yо‘llarini belgilaydigan va an’analar asosida yangi zamonning yangi obrazlari, yangi ramzlarini yaratadigan kuchlar ham о‘z maylu havaslarini birin-sirin namoyon etayotgani ravshan.
Adabiy-ijtimoiy nashrlarda ketma-ket chiqayotgan qiziqarli asarlar bunga misol bо‘loladi. Davr hali о‘z adabiyotshunoslari, tanqidchilari, tadqiqotchilarini tanlab olgani, saralagani, ularni yetishtirgani yо‘q. Bu о‘z-о‘zidan bо‘ladigan ish emas. Universitetlar, akademiyalar, ijodiy uyushmalar, agentliklarning kadr yetishtirish ustidagi uzoqni kо‘zlagan rejalari hamda say-harakatlariga ham kо‘p narsa bog‘liq. Milliy adabiyotning bugungi va kelajak manfaatlari erkin ijodkorlik ruhida izchil faoliyat olib borishni taqozo qiladi. Aslida ijodkor hayotning mashaqqatli maktabini о‘tagandagina ijod maydonida katta natijalarga erishadi. Ijodning ma’nosi hamda vazifasi — jamiyatga ta’sir kо‘rsatish, odamlarning ruhiy ehtiyojlari va axloqiy-tarbiyaviy tashnaliklarini qondirish. Hayot maktabini о‘tamagan odam har qancha iste’dodli bо‘lmasin, bu vazifani bajarolmaydi. Ijod okeani unga boshdan oyoq shо‘ng‘ishni talab qiladi. Okean chetida qumloqda oyog‘ini hо‘llab о‘tirgan okean nimaligini bilmaydi. Uzoq borganda okeanning vahimasinigina qog‘ozga tushirishi mumkin. О‘shanda ham agar taqlid prinsiplarini yaxshi о‘zlashtirgan bо‘lsa… — Shu о‘rinda kо‘ngilda sizdan anchadan beri sо‘ramoqchi bо‘lgan bir savol qalqidi. Bilamizki, siz mansura janrida juda gо‘zal asarlar yaratdingiz. Bugun shu janr haqida gap ketsa sizning nomingiz tushga kо‘chadi. Aytingchi, mansura sizni nimasi bilan maftun qildi? Uning о‘ziga xos jihatlari haqida ham fikr bersangiz. — Mansura haqidagi savolingizga men minnatdor bо‘lib jon-jon deb javob berishni istayman. Mansura qiyinchilik bilan adabiy-badiiy jarayon ichiga kirdi, uning uzviy tarmog‘iga aylandi. Ammo hali antologiyalarning birontasidan о‘rin olgani yо‘q. Roman yo qofiyali sо‘z bо‘lsa mensib, mansura bо‘lsa ancha-muncha mensimay qaraydilar. “Uzumzorda kesak kabi yotdim” deb bir mansurada qiyin о‘smirligimni bayon qilganman. Mana shu jumla tom ma’noda mansura jumlasi. Nega uzumzor? Nega kesak kabi? Nega yotish? Bular kichkina bir shaxsning о‘sish payti dramasi va о‘sish paytining ramzlari. Shu tо‘rt sо‘zdan iborat jumlada drama va keskinlik zuhur etadi va jaranglaydi. Mansuraning boshqa barcha fikr tizimlari shu obrazni tо‘ldiradi va uning yonida jangchilarday turadi. Mansuraning yagona nizomi — uning fikr tarangligi va kutilmagan obrazli assotsiatsiyalari. Ularda о‘zimcha yangicha obrazli fikrlash tarzi aks etadi deb yuraman. Shalviragan uydirma havoyi sо‘zlar hech qachon mansura bо‘lolmaydi. Mansuraga ming‘irlash emas, yoy о‘qining chang‘irashi kerak. Buni о‘qisangiz va buni tushunsangiz edi… — Sо‘nggi savol: Taniqli adabiyotshunos olim, zabardast tarjimon, mahoratli adib sifatida о‘zbek adabiyotining buguni va kelajagi haqida о‘ylaganda nimalardan quvonasizu, nimalardan tashvishlanasiz? Umuman, yosh ijodkorlarning yozganlari sizni qoniqtiradimi? О‘z tajribangizdan kelib chiqib, ularga qanday maslahatlar bergan bо‘lardingiz? — Hozirgi zamon yoshlarini fikrlovchi odamlar toifasiga kiritaman. Fikrlovchi odam kim? Bu toifa bilishga qiziqadi. Ammo bilish, fikrlash kitobsiz, gazetasiz, jurnalsiz, Internet tarmoqlarisiz bо‘lmaydi. Yoshlarni bilishga qiziqmaydi deb bо‘lmaydi. Ular bilishga juda qiziqadilar. Ular bilishga va fikrlashga qiziqishning Internet taklif etayotgan yо‘llari va usullarini tanladilar. Endi bu jarayon tо‘xtovsiz kuchayib boradi. Vaqt cheksiz emas, U о‘lchab berilgan. har birimizga atalgan vaqt bir soniya kam ham, ortiq ham emas. Umr daryosining bir bekatidan ikkinchi bekatiga boramiz va tushib qolamiz. Internet vaqtdan foydalanishning intensiv va optimal yо‘llarini taklif etyapti. О‘yinlar deysiz-da, a? Lekin о‘yinlar ostida konsepsiyalar joylangan. Shu konsepsiyalar yoshlarning miya qavatlarini zich tо‘ldiryapti. Ishonchim komil, hozirgi yoshlarning miya qavatlari bizning va bizdan avvalgilarning miya qavatlaridan о‘z hajmi, qabul qilish kuchi, intensivligi bilan farq qiladi. Aynan mana shu yoshlarning kitob о‘qishga mutlaqo vaqtlari yо‘q. Bizning vaqtimiz bemalol edi. Kitob qidirib о‘qirdik. Kо‘p kitob о‘qiganlar akademik, doktor, nomzod, direktor va hokazo bо‘lishardi. Hozirgi yoshlarning ufqlari qayda? Internet aqlni, xotirani boyitadi, miyaning operatsiya quvvatini cheksiz kuchaytiradi. Lekin hissiyot va tuyg‘ularni siqib chiqaradi. Ma’lumot axborotlarga istagancha joy bor, lekin hissiyotlarga joy yо‘q. Internet hissiyot bilan oshna emas, hozir aql kuchayyapti. She’rlar, dostonlar, romanlar о‘qilmayotganining sabablaridan biri ham shu aqlning tobora kuchayib borayotganida. Hissiy ramz nima? Da Vinchi “Jokonda”ni chizdi. Jokonda Da Vinchining xuddi о‘zi. Jokondaning tabassumi — nim tabassum — uni ilohiy tabassum deyish mumkin. Da Vinchi mana shu tabassumni insoniyatga hissiy ramz sifatida qoldirdi. Ungacha bunday tabassum insoniyat san’atida kо‘rilmagan edi. Tо‘g‘ri, Budda va Moniy tabassumlarida shunday ilohiylik zuhur etgandi. Bularda koinot tasavvuri muhrlangan. Ammo Jokonda tabassumida insonning dunyoga kelishining butunlay ma’nosizligi akslanadimi? Buning siriga yetish qiyin. Men hozirgi rangi tiniq, umid ufqlari keng yoshlarga mansura tili bilan aytgim keladi: Uchqun vataning sening, Vataning sening uchqun. Manba: «Hurriyat» gazetasi,2014, 2 iyul IV. O’quvchilarni rag’batlantirish. V. O’quvchilarni baholash. VI. Uyga vazifa: mavzuni o’rganish.

Sana: sinf: 10- o’qituvchi: 33-Mavzu:“Men tanlagan kasb” Kun shiori: “Orzusiz inson bo`lmaydi, orzusiz yashab bo`lmaydi” Maqsad: O`quvchilarda vatanparvarlikni singdirish, kelajakda o`z orzulari uchun harakat qila olishlikni, izlagan imkon topa olishini ular ongiga singdirish. Natija: O`quvchilarning erkin fikrlashi, tassurotlari va olgan xulosasi. Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi — jamiyatda bo‘layotgan voqea, hodisa va jarayonlarga daxldorlikni his etish va ularda faol ishtirok etish, o‘zining fuqarolik burch va huquqlarini bilish, unga rioya qilish, mehnat va fuqarolik munosabatlarida muomala va huquqiy madaniyatga ega bo‘lish layoqatlarini shakllantirish. Milliy va umummadaniy kompetensiya — vatanga sadoqatli, insonlarga mehr-oqibatli hamda umuminsoniy va milliy qadriyatlarga e’tiqodli bo‘lish, badiiy va san’at asarlarini tushunish, orasta kiyinish, madaniy qoidalarga va sog‘lom turmush tarziga amal qilish layoqatlarini shakllantirish. Foydalanadigan ko`rgazmali qurollar shiorlar, plakatlar, devoriy gazetalar, slaydlar, tarqatma materiallar. Doskada: “Intilganga tole yor, o`z orzularingiz, tanlagan kasbingiz yo`lida hech tolmang!” O`qituvchi: Kasbning eng yaxshisi kishining , o`z qo`li bilan bajarilgan ishi va halol savodidir. Har qanday inson hayotining mazmunli va samarali o’tishida u tanlagan kasb yoki biror-bir hunar muhim o’rin tutadi. Chunki qobiliyatiga mos bo’lgan biror-bir kasbni egallagan va shu qiziqishlar orqasidan izlanishlar olib borgan insonlar, albatta, hayotda o’z o’rinlarini topa oladilar. Har qanday inson hayotining mazmunli va samarali o’tishida u tanlagan kasb yoki biror-bir hunar muhim o’rin tutadi. Chunki qobiliyatiga mos bo’lgan biror-bir kasbni egallagan va shu qiziqishlar orqasidan izlanishlar olib borgan insonlar, albatta, hayotda o’z o’rinlarini topa oladilar. Bunday natijaga erishish uchun ta’limning ilk bosqichlaridayoq mustahkam bilim olish talab etiladi. Bu esa o’z o’rnida pedagog xodimlar zimmasiga bir qancha vazifalarni yuklaydi. Kasb-hunarga yo’naltiruvchi o’qituvchilar va psixologlar o’z vazifalarini sidqidildan ado etib, o’quvchilarga mavjud kasblar, hunarlar haqida to’liq va aniq ma’lumotlar berib borishlari zarur. Kasbiy axborot berish o’quvchilarni zamonaviy ishlab chiqarish turlari va kasblar, mehnat bozorining holati, xo’jalik majmuasining malakali kadrlarga bo’lgan ehtiyojlari, kasblar bozori rivojlanishining mazmuni va kelajagi, kasblarning shakllari, kasb egasiga qo’yiladigan talablardan iboratdir. Hademay siz uchun qadrdon bo`lgan maktabingizni bitirib, har biringiz o`zingiz tanlagan akademik-litseylar va kasb-hunar kollejlariga hujjatlaringizni topshirib, o`n ikki yillik majburiy ta’limni davom ettirasiz. Va kelajakda o`zingiz sevgan kasb egasi bo`lasiz. Darhaqiqat,bu dunyoda kasblar juda xilma-xil. Kasblar orqali hamma o`zining yo`lini topib oladi va jamiyatda o`z o`rniga ega bo`ladi. Siz mustaqillik sharofati bilan, juda katta imkoniyatlar yurtida ta’lim olasiz. Bugun yurtimizda faoliyat yuritayotgan kasb-hunar kollejlari, akademik-litseylar jahon andozalariga javob beradigan darajada ta’mirlangan. Zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida ta’lim beriladi. Siz bitiruvchilar esa yaratilgan shunday imkoniyatlardan unumli foydalanib olishingiz kerak. Siz tanlagan kasb-hunar kolleji, o`zingizga qulay hududda joylashgan bo`lsa, yana ham yaxshi. kitoblarni o’qib chiqib, munosib farzand bo’lishga o’zimga so’z beraman. Chunki, men buyuk allomalarni dunyoga keltirgan zaminda yashamoqdaman. Bu zamin faqat va faqat ziyolilarni dunyoga keltiradi.
Topshiriq: Har bir o`quvchi o`zi orzu qilgan kasb haqida ma’lumot beradilar. IV. O’quvchilarni rag’batlantirish. V. O’quvchilarni baholash. VI. Uyga vazifa: mavzuni o’rganish.

Sana: sinf: 10- o’qituvchi: 34-Mavzu: Mustahkam oila qurish bilim-ko’nikmalari
Kun shiori:Bir-birimizga ishonch-mustahkam oila asosidir ! Maqsad: O`quvchilarda vatanparvarlikni singdirish, bu dunyoda insonning azizligini, bir-birovimizning qadriga yetib yashashlikni uqtirish. Natija: O`quvchilarning erkin fikrlashi, tassurotlari va olgan xulosasi. Kommunikativ kompetensiya — muloqotda muomala madaniyatiga amal qilishni, ijtimoiy moslashuvchanlikni, hamkorlikda jamoada samarali ishlay olish layoqatlarini shakllantiradi Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi —media madaniyatga ega bo‘lish layoqatlarini shakllantiradi Foydalanadigan ko`rgazmali qurollar: shiorlar, plakatlar, devoriy gazetalar, slaydlar, tarqatma materiallar. Oiladagi muhit insonning o‘ziga xos ma’naviyati, dunyoqarashi, tasavvur va e’tiqodining shakllanishida, yuksalishida muhim omil. Inson qalbi va ongidagi eng sof, pokiza tuyg‘ulari, ilk hayotiy tushuncha va tasavvurlari, aynan oila bag‘rida shakllanadi. Xalqimizda kishining qanday ekanligi, uning o‘zini tutishi, tarbiyasi, fe’l-atvori oilasiga bo‘lgan munosabat bilan baholanadi. Bu esa uning jamiyatda o‘z o‘rnini to-pishida muhimdir. Bu muqaddas dargohda nafaqat farzand dunyoga keladi, balki ma’nan va axloqan go‘zal tarbiya egasi bo‘lgan inson voyaga yetadi. Oila shunday makonki, unda avlodl ar kamol topadi. Ajdodlarimiz azaldan oila mustahkamligi, sog‘lom avlodning yaralishi yo‘lida doimo e’tiborda bo‘lgan. Bunday g‘oyalar avlodlar qalbi va ruhiyatiga singdirib borilgan.Oila a’zolari o‘rtasida o‘zaro hurmat, mehr-muruvvat va oqibat omillari sog‘lom muhitni yaratadi. Zero, sog‘lom tarbiya tufayli oila a’zolari o‘rtasida o‘zaro yakdillik, fi krlar uyg‘unligi, maqsadlar mushtarakligi yuzaga keladi. Farzand tarbiyasi! Qanchalik mukammal, sinoatga to‘la, insoniy muomala-munosabatlar umumlashgan ushbu kalomda. Yaxshi farzand — ota-onaning bebaho mulki, qalb gavhari, muborak siri va ulkan kash. Darhaqiqat, kishining baxtsizligi, uning tarbiyasizligida. Tarbiyasiz kishida ma’naviy yuksalish bo‘lmaydi, fikrlash darajasi rivojlanmaydi. Unda vatanga, oilaga xiyonatkorlikka moyillik tuyg‘usi shakllanib boradi. Bunday inson mohiyatan «yalong‘och» bo‘lib, aynan go‘zal odob, ibratli axloqqa asoslangan ta’lim-tarbiya uni «kiyintiradi», zeb beradi, yuksaltiradi, ma’naviy barkamollik sari eltadi.Qayerda oila mustaqilligi kuchli intizom va tarbiyaga tayansa, mamlakat va millat ham shuncha kuchli va barqaror bo‘ladi. Dunyoda yuz beradigan har qanday o‘zgarishlar, xoh u iqtisodiyotda, xoh ma’naviy-siyosiy sohalarda bo‘lsin, o‘z ta’sirini avvalambor oila muhitida namoyon etadi. Har bir millatning saodati va ravnaqi, albatta, shu xalqning ichki intizomi hamda totuvligiga bevosita bog‘liq. Tinchlik, totuvlik esa, shu millat oilalarining intizomiga tayanadi. O‘zbekistonda oila davlat muhofazasida. Zero, oilaga muntazam g‘amxo‘rlik qilish, unga har taraf ama moddiy va ma’naviy ko‘mak berish insonparvar demokratik huquqiy davlatning muhim vazifalaridan sanaladi. Siz ham hozirdan bilib olmog`ingiz kerakki, turmush qurishga chog`langan yigit va qizning o`zaro roziligi, hurmati va muhabbati zaminiga qurilgan oila mustahkam bo`ladi. Shunday nikoh asosida dunyoga kelgan farzandning baxti ham barqarordir. Farzand – oilaning orzu-umidi, er-xotin o`rtasidagi mehr rishtalarini qattiqroq bog`lovchi ulug` ne`mat. Hayotning mazmuni, achchiq yoxud chuchuk bo`lishi farzand bilan. Xalqimizning «Bolali uy – bozor, bolasiz uy – mozor», «Bolalilar bosh bo`lar, bolasizlar yosh bo`lar», «Bola – er-xotin tilmochi», «Odobli o`g`il – ko`kdagi yulduz, odobli qiz – yoqadagi qunduz» kabi ko`plab maqollarini ming yillik hayotiy tajribalar mevasi desak, aslo xato boimaydi. Er-xotin, oilaning boshqa a`zolari o`rtasidagi sog`lom ma`naviy muhit, xushmuomalalik bolaning bexavotir, sog`lom tug`ilishiga garovdir. Mutaxassis-shifokorlarning fikricha, homilador ayolning kayfiyati yaxshi, asablari tinch, iste`mol qiladigan taomlari bola organizmi uchun foydali bo`lishi kerak. Bu gaplarning sizga ham bevosita aloqasi borligini sezib turgandirsiz. Chunki siz yashaydigan oilada ham kamida bitta kelinoyi bor, to`g`rimi? Uning oilangizning yangi a`zosi sifatida bu yerdagi muhitga o`rganib ketishi oson kechmasligini ham yaxshi his qilsangiz kerak. Shunday ekan, kelin-oyingizga har tomonlama ko`maklashish, uning kundalik yumushlarida dalda bo`lish sizning ham qo`lingizdan keladi. Ayniqsa, u tug`ilajak jiyaningizga homilador bo`lib, yurishga, yumush bajarishga qiynalib qolganida, sizning yordamingiz juda asqatadi. Masalan, kir yuvmoqchi bo`lganida chelakda suv tashib bersangiz, hovlining u ulgurmagan qismini supurib qo`ysangiz, xullas, ozgina bo`lsa ham qo`lidan ishini olsangiz, uning ko`ngli qanchalar ko`tariladi! Bir kishi yangi tug`ilgan chaqaloqni donishmand oldiga olib kelib: «Taqsir, bolam tarbiyasini qachondan boshlay?» – deya savol beribdi. «Bolangiz dunyoga kelganiga necha kun bo`ldi?» – so`rabdi donishmand. «Ikki oy bo`ldi, taqsir», – javob beribdi ota. «Attang, siz ancha kech qolibsiz, farzandning tarbiyasini ona-sining qornidaligidan boshla-shingiz kerak edi», – degan ekan donishmand. Yuqorida ta`kidlaganimiz oiladagi sog`lom ma`naviy iqlim xuddi shu tarbiyani o`zida mujassam etadi. O`zbek oilalarida farzand ko`rish bilan bog`liq qator marosimlar, rasm-rusumlar mavjud bo`lib, ularning har biri yaxshi niyatlar bilan ado etiladi. Jumladan, chaqaloqqa munosib ism qo`yish, uni birinchi marta cho`miltirish, beshikka belash, soch, tirnoq olish, tish chiqishi, yoshiga to`lishi, o`g`il bolalarni xatna qilish, birinchi muchal munosabati bilan bog`liq oilaviy tantanalarning o`tkazilishida ramziy ma`nolar bor. Bunday marosim, rasm-rusumlar bola va uning atrofidagilar quvonchiga quvonch qo`shadi, farzandning ma`naviy kamolotiga, o`zining qanday millatga tegishli ekanini anglashiga ijobiy ta`sir ko`rsatadi. «Taassufki, ba`zi ota-onalar o`z farzandining qiziqishi va intilishlariga, uning ong-u tafakkurida har kuni bir o`zgarish ro`y berib, ko`zida yangi-yangi savollar paydo bo`layotganiga ahamiyat bermaydi. Boz ustiga, agar ota oilada o`zini tutishni bilmasa, axloq-odob bobida farzandlariga o`rnak bo`lish o`miga qo`pol muomala qiladigan bo`lsa, bu holat, tabiiyki, bola ma`naviy olamining shakllanishiga salbiy ta`sir ko`rsatadi, vaqti-soati kelib, uning xarakterida inson degan nomga noloyiq, xunuk bir odat sifatida namoyon bo`ladi». Ta’tilingiz maroqli o’tsin IV. O’quvchilarni rag’batlantirish. V. O’quvchilarni baholash. VI. Uyga vazifa: mavzuni o’rganish.

5 sinf tarbiya kitob pdf

ЎзР Конунчилиги / Таълим. Фан. Маданият / Таълим / Дарсликлар ва ўқув қўлланмалари. Дастурлар / Умумтаълим мактабларини дарсликлар ва ўқув-методик қўлланмалар билан таъминлаш тартиби тўғрисидаги Низом (АВ томонидан 28.04.2014 й. 2577-сон билан рўйхатга олинган, 20.03.2014 й. Халқ таълими вазирлигининг 14-сон, Молия вазирлигининг 25-сон, Маданият ва спорт ишлари вазирлигининг 15-ққ-сон, Ўзбекистон матбуот ва ахборот агентлигининг 08-05-04-сон қарори билан тасдиқланган)

Данная функция доступно только для клиентов (пользователей)

Полный текст документа доступен в платной версии. По вопросам звоните на короткий номер 1172

2014 йил 28 апрелда 2577-сон

билан рўйхатга олинган

Хал қ таълими вазирлиги,

Молия вазирлиги, Маданият

ва спорт ишлари вазирлиги,

Ўзбекистон матбуот ва

2014 йил 20 мартдаги

Умумтаълим мактабларини дарсликлар

ва ў қ ув-методик қ ўлланмалар билан

таъминлаш тартиби тў ғ рисидаги

Мазкур Низом Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2006 йил 31 майдаги ПҚ-362-сонли “Умумтаълим мактаблари ў қ увчиларини дарсликлар билан таъминлаш тизимини такомиллаштириш борасидаги қ ўшимча чора-тадбирлар тў ғ рисида”ги ва 2012 йил 10 декабрдаги ПҚ-1875-сонли “Чет тилларни ўрганиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тў ғ рисида”ги қ арорларига мувофи қ умумтаълим мактабларини дарсликлар ва ў қ ув-методик қ ўлланмалар билан таъминлаш тартибини белгилайди.

1-БОБ. УМУМИЙ Қ ОИДАЛАР

1. Мазкур Низомда қ уйидаги асосий тушунчалар қ ўлланилади:

умумтаълим мактаблари – давлат умумий ўрта таълим мактаблари, ихтисослаштирилган мактаб, махсус мактаб ва мактаб-интернатлар ҳ амда нодавлат умумтаълим мактаблари;

дарслик – давлат таълим стандартларига мувофи қ ў қ ув дастури асосида дидактик, методик, педагогик-психологик, эстетик ва гигиеник талабларга жавоб берадиган, ў қ ув фанининг мавзулари тўли қ ёритилган, унинг асослари мукаммал ўзлаштирилишига қ аратилган, ў қ ув фанининг ма қ сад ва вазифаларидан келиб чи ққ ан ҳ олда таълим олувчиларнинг ёши ва психофизиологик хусусиятларини ҳ исобга олган ҳ олда ишлаб чи қ иладиган, назарий маълумотлардан таш қ ари амалий-тажриба ва синов маш қ ларини қ амраб олган китоб шаклидаги ў қ ув нашри ;

ў қ ув-методик қ ўлланмалар (бундан буён матнда ЎМ Қ лар деб юритилади) – умумтаълим мактаблари ў қ итувчиларига мўлжалланган ва Ўзбекистон Республикаси Хал қ таълими вазирлиги (бундан буён матнда Хал қ таълими вазирлиги деб юритилади) томонидан ў қ ув жараёнида фойдаланишга тавсия этилган методик қ ўлланмалар, шунингдек уларнинг мультимедиа иловалари;

Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳ узуридаги бюджетдан таш қ ари Республика ма қ садли китоб жам ғ армаси (бундан буён матнда Жам ғ арма деб юритилади) – бюджет ва бюджетдан таш қ ари манбалар ҳ исобига молиявий мабла ғ ларни бирлаштириш йўли ор қ али умумтаълим мактабларининг кутубхона жам ғ армалари учун дарсликлар ва ЎМ Қ ларни ҳ амда ўрта махсус, касб- ҳ унар таълими муассасаларининг кутубхона жам ғ армалари учун чет тиллари бўйича дарсликлар ва ЎМ Қ ларни сотиб олиш ҳ амда етказиб беришни бар қ арор ва муттасил молиялаштиришни таъминлайдиган жам ғ арма;

Жам ғ арма Васийлик кенгаши – Жам ғ армани бош қ аришнинг ю қ ори органи;

Жам ғ арма ижроия дирекцияси – Жам ғ арманинг ижрочи органи бўлиб, Жам ғ армага жорий ра ҳ барликни амалга оширади ҳ амда унинг фаолияти учун жавобгарликни ўз зиммасига олади;

дарсликлар тўплами – ҳ ар йили Жам ғ арма Васийлик кенгаши томонидан тегишли синфлар ва таълим тиллари бўйича тасди қ ланадиган ижара тизимига кирадиган дарсликлар.

2. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2006 йил 31 майдаги П Қ -362-сонли “Умумтаълим мактаблари ў қ увчиларини дарсликлар билан таъминлаш тизимини такомиллаштириш борасидаги қ ўшимча чора-тадбирлар тў ғ рисида”ги қарорига мувофи қ , умумтаълим мактабларининг биринчи синф ў қ увчилари учун дарсликлар ҳ ар йили, 2 – 4-синфлар учун – икки йилда бир марта ва 5 – 9-синфлар учун – тўрт йилда бир марта янгиланади.

Умумтаълим мактабларининг 2 – 4-синф ў қ увчилари учун чет тиллари бўйича дарсликларнинг иш дафтарлари ҳ ар йили янгиланади.

3. Дарсликлар тўплами умумтаълим мактабларининг кутубхона жам ғ армаларидан ихтиёрийлик асосида ижарага берилади.

Ў қ увчи ва ў қ итувчиларни чет тиллар бўйича дарсликлар ва уларни ЎМ Қ лар билан таъминлаш, уларни белгиланган муддатларга риоя этилган ҳ олда қ айта нашр этиш Жам ғ арманинг айланма мабла ғ лари ҳ исобидан бепул амалга оширилади.

2-БОБ. ДАРСЛИКЛАР ВА ЎМ Қ ларни НАШР ЭТИШГА

БУЮРТМАНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ВА БАЖАРИШ

4. Дарсликлар ва ЎМ Қ ларни нашр этишга буюртмани шакллантириш ва уларни умумтаълим мактабларига етказиб бериш мазкур Низомнинг 1-иловасидаги схемага мувофи қ амалга оширилади.

5. Хал қ таълими вазирлиги зарур дарсликлар ва ЎМ Қ лар билан таъминланганлиги бўйича умумтаълим мактаблари кутубхона жам ғ армаларини ҳ ар йили инвентаризация қ илиш ҳ амда умумтаълим мактаблари ў қ увчилари ва ў қ итувчиларининг дарсликлар билан таъминланганлигини ўрганиш асосида кейинги календарь йили учун дарсликлар ва ЎМ Қ ларга бўлган э ҳ тиёжнинг прогноз кўрсаткичларини чакана савдо тармо ғ и ор қ али, умумтаълим мактаби кутубхона жам ғ армаси ҳ исобидан бепул таъминланиш ва ижара асосида таъминланиш кесимида ҳ ар йили 1 июнгача Жам ғ арма ижроия дирекциясига та қ дим этади. Бунда кейинги календарь йили учун ў қ увчиларнинг исти қ бол контингенти Ўзбекистон Республикаси И қ тисодиёт вазирлиги билан келишилган ҳ олда ани қ ланади.

6. Республика бўйича дарсликлар ва ЎМ Қ ларга бўлган якуний э ҳ тиёж Хал қ таълими вазирлиги томонидан ани қ ланади.

7. Келгуси ў қ ув йилида фойдаланишга тавсия этилган дарсликлар ва ЎМ Қ лар рўйхати 1 августга қ адар мазкур Низомнинг 2-иловасига мувофи қ шаклда Хал қ таълими вазирлиги томонидан тасди қ ланиб, барча умумтаълим мактабларига етказилади ва оммавий ахборот воситалари ор қ али эълон қ илинади.

8. Ижара тизимига кирадиган дарсликлар рўйхати Жам ғ арма Васийлик кенгаши томонидан тасди қ ланади ва 10 августгача келгуси ў қ ув йилига дарсликларни харид қ илишга исти қ бол квоталарни шакллантириш учун умумтаълим мактабларига етказилади ва оммавий ахборот воситалари ор қ али эълон қ илинади.

9. Келгуси ў қ ув йилида фойдаланишга тавсия этилган дарсликлар ва ЎМ Қ лар рўйхати ҳ амда Жам ғ арма Васийлик кенгаши томонидан тасди қ ланган ижара тизимига кирадиган дарсликлар рўйхати умумтаълим мактабларининг кутубхона жам ғ армалари учун бюджет мабла ғ лари ҳ исобидан дарсликларни харид қ илишга ҳ ар йилги буюртмаларни шакллантириш ҳ амда Жам ғ арма мабла ғ лари ҳ исобидан дарсликлар билан таъминлашнинг исти қ бол кўрсаткичларини ани қ лаш учун асос бўлади.

10. Хал қ таълими вазирлиги томонидан ҳ ар йили 1 сентябргача келгуси ў қ ув йилига дарсликлар ва ЎМ Қ ларни харид қ илишга буюртмаларни шакллантириш учун талабнома (бундан буён матнда буюртма деб юритилади) шакли тасди қ ланади ҳ амда барча умумтаълим мактабларига етказилади.

11. Буюртма қ уйидаги кўрсаткичлар асосида шакллантирилади:

биринчи синфга ў қ увчиларни қ абул қ илишнинг исти қ бол кўрсаткичлари;

дарсликлар билан бепул таъминланадиган ижтимоий ёрдамга му ҳ тож бўлган оилалардаги ў қ увчиларнинг сони;

ота-оналар ёки уларнинг ўрнини босувчи шахслар орасида ўтказилган сўров натижалари;

умумтаълим мактаби кутубхона жам ғ армасида ўтказилган хатлов натижалари.

12. Умумтаълим мактабининг биринчи синфига ў қ увчиларни қ абул қ илишнинг исти қ бол кўрсаткичлари умумтаълим мактаби жойлашган ҳ удудда ҳ ар йили ўтказиладиган кузатувлар натижалари асосида ани қ ланади.

13. Келгуси ў қ ув йили учун дарсликлар тўплами билан бепул таъминланадиган ижтимоий ёрдамга му ҳ тож оилалардаги ў қ увчиларнинг рўйхати ҳ ар йили 1 сентябргача фу қ ароларнинг ўзини ўзи бош қ ариш органлари илтимосномасига ва ота-оналар қ ўмитасининг хулосасига асосан шакллантирилади.

14. Умумтаълим мактаблари томонидан ҳ ар йили 15 сентябрдан кечиктирмасдан ота-оналар қ ўмитаси билан биргаликда келгуси ў қ ув йилида ў қ увчиларни дарсликлар билан таъминлаш усулини танлаш юзасидан ота-оналар ёки уларни ўрнини босувчи шахслар орасида мазкур Низомнинг 3-иловасига мувофи қ шаклдаги анкета асосида сўров ўтказилади.

Бундай сўров умумтаълим мактаби кутубхона жам ғ армасидан дарсликлар тўплами билан бепул таъминланадиган ў қ увчиларнинг ота-оналари ёки уларни ўрнини босувчи шахслар орасида ўтказилмайди.

15. Биринчи синфга ў қ увчиларни қ абул қ илишнинг исти қ бол кўрсаткичлари, дарсликлар билан бепул таъминланадиган ижтимоий ёрдамга му ҳ тож бўлган оилалардаги ў қ увчиларнинг сони ҳ амда ота-оналар ёки уларнинг ўрнини босувчи шахслар орасида ўтказилган сўров натижалари асосида умумтаълим мактаби бўйича буюртма лойи ҳ аси тайёрланади. Бунда буюртма лойи ҳ асидаги дарсликлар ва ЎМ Қ лар сони умумтаълим мактаби кутубхона жам ғ армасида ўтказилган хатлов натижаларига асосан Хал қ таълими вазирлиги томонидан фойдаланишга тавсия этилган дарсликлар рўйхатига мувофи қ бўлган ва келгусида фойдаланиш учун яро қ ли деб топилган дарсликлар сонига камайтирилади.

16. Умумтаълим мактаби бўйича буюртма ҳ амда ота-оналар ёки уларнинг ўрнини босувчи шахслар томонидан дарсликлар ва ЎМ Қ ларни эркин сотиб олиш бўйича исти қ бол кўрсаткичлар (бундан буён матнда эркин сотиб олиш бўйича исти қ бол кўрсаткичлар деб юритилади) умумтаълим мактаби педагогик кенгаши томонидан му ҳ окама қ илинади ва тегишли баённома билан расмийлаштирилади.

17. Умумтаълим мактаби бўйича буюртма ҳ амда эркин сотиб олиш бўйича исти қ бол кўрсаткичлар умумтаълим мактаби томонидан ҳ ар йили 1 октябргача қ о ғ оз (имзоланган ва тасди қ ланган ҳ олда) ҳ амда электрон шаклда хал қ таълими муассасалари фаолиятини методик таъминлаш ва ташкил этиш туман (ша ҳ ар) бўлимига та қ дим этилади.

18. Умумтаълим мактаблари бўйича буюртмалар ҳ амда эркин сотиб олиш бўйича исти қ бол кўрсаткичлар хал қ таълими муассасалари фаолиятини методик таъминлаш ва ташкил этиш туман (ша ҳ ар) бўлими томонидан фанлар, таълим тиллари, дарсликлар ва ЎМ Қ лар номлари ҳ амда синфлар кесимида ҳ ар бир умумтаълим мактаби бўйича та ҳ лил қ илинади ва умумлаштирилади.

Туман (ша ҳ ар) бўйича буюртмалар ҳ амда эркин сотиб олиш бўйича исти қ бол кўрсаткичлар ҳ ар йили 10 октябргача Қ ора қ алпо ғ истон Республикаси Хал қ таълими вазирлиги, вилоятлар хал қ таълими бош қ армалари ва Тошкент ша ҳ ар хал қ таълими бош бош қ армасига (бундан буён матнда ҳ удудий хал қ таълими органлари деб юритилади) та қ дим этилади.

19. Ўзбекистон матбуот ва ахборот агентлиги ва Хал қ таълими вазирлиги томонидан Қ ора қ алпо ғ истон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва Тошкент ша ҳ ар ҳ окимликлари ҳ амда нашриёт, босмахона ва китоб-савдо ташкилотлари билан биргаликда ҳ ар йили октябрь-ноябрь ойларида барча вилоят марказлари, Нукус ва Тошкент ша ҳ арларида умумтаълим мактаблари учун келгуси ў қ ув йилига мўлжалланган дарсликлар ва ЎМ Қ ларнинг ихтисослаштирилган кўргазма-ярмаркалари ташкил этилади.

20. Туман (ша ҳ ар) бўйича буюртмалар ҳ амда эркин сотиб олиш бўйича исти қ бол кўрсаткичлар ҳ удудий хал қ таълими органлари томонидан та ҳ лил қ илинади ҳ амда Жам ғ арма ижроия дирекциясининг ҳ удудий вакиллари билан биргаликда дарсликлар ва ЎМ Қ ларнинг ихтисослаштирилган кўргазма-ярмаркалари натижаларини ҳ ам инобатга олган ҳ олда умумлаштирилади.

Қ ора қ алпо ғ истон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент ша ҳ ри бўйича буюртмалар ҳ амда эркин сотиб олиш бўйича исти қ бол кўрсаткичлар фанлар, таълим тиллари, дарсликлар ва ЎМ Қ лар номлари ва синфлар кесимида тасди қ ланади ҳ амда 20 ноябргача Хал қ таълими вазирлигига та қ дим этилади.

21. Ҳ удудий хал қ таълими органлари томонидан та қ дим этилган буюртмалар ҳ амда эркин сотиб олиш бўйича исти қ бол кўрсаткичлар Хал қ таълими вазирлиги томонидан умумлаштирилади ва ҳ ар йили 1 декабргача мазкур Низомнинг 4-иловасига мувофи қ шаклда келгуси ў қ ув йилида республика бўйича умумтаълим мактаблари ў қ увчилари учун дарсликлар ва ЎМ Қ ларни харид қ илишнинг исти қ бол квоталари шакллантирилади ҳ амда бир ой ичида кўриб чи қ иш ва тасди қ лаш учун Жам ғ арма Васийлик кенгашига та қ дим этилади.

Республика бўйича умумтаълим мактаблари ў қ увчилари учун дарсликлар ва ЎМ Қ ларни харид қ илишнинг исти қ бол квоталарини тасди қ лаш, шунингдек унга ўзгартириш ва қ ўшимчалар киритиш Жам ғ арма Васийлик кенгашининг қ арорига асосан амалга оширилади.

22. Республика бўйича дарсликларни харид қ илишнинг исти қ бол квоталарини ҳ ар бир ҳ удудлар кесимида шакллантиришда 1-синф ў қ увчиларига синфлар ва таълим тиллари бўйича буюртманинг умумий ҳ ажмидан 5% гача, 2 – 9-синф ў қ увчиларига дарсликлардан фойдаланиш даврларида синфлар ва таълим тиллари кесимида энг кўп ў қ увчилар контингенти та ҳ лили асосида умумтаълим мактаби кутубхона жам ғ армасининг захираси шакллантирилиши мумкин .

23. Жам ғ арма Васийлик кенгашининг қ арори билан республика бўйича дарсликлар ва ЎМ Қ ларни харид қ илишнинг исти қ бол квоталари тасди қ лангандан кейин, Хал қ таълими вазирлиги:

15 январгача республика бўйича ота-оналар ёки уларнинг ўрнини босувчи шахслар томонидан дарсликлар ва ЎМ Қ ларни эркин сотиб олиш бўйича исти қ бол кўрсаткичларни туман ва ша ҳ арлар ҳ амда умумтаълим мактаблари кесимида Ўзбекистон матбуот ва ахборот агентлиги ор қ али тегишли нашриёт, босмахона ва китоб-савдо ташкилотларига та қ дим этади;

1 февралгача республика бўйича дарсликлар ва ЎМ Қ ларни харид қ илишнинг исти қ бол квоталарини умумтаълим мактаби учун захирани инобатга олган ҳ олда ҳ ар бир умумтаълим мактабига етказилишини ташкил этади;

1 апрелгача қ онун ҳ ужжатлари талаблари асосида умумтаълим мактабларининг кутубхона жам ғ армалари учун дарсликлар ва ЎМ Қ ларни нашр этиш ва қ айта нашр қ илиш юзасидан тендер ва (ёки) танлов савдоларининг ўтказилишини ташкил этади;

умумтаълим мактаби кутубхона жам ғ армасининг захирасини ҳ исобга олган ҳ олда мазкур Низомнинг 5-иловасига мувофи қ шаклда Қ ора қ алпо ғ истон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент ша ҳ ри бўйича дарсликлар ва ЎМ Қ ларнинг та қ симотини тузади ҳ амда дарсликлар ва ЎМ Қ ларни 1 августгача барча умумтаълим мактабларига етказилишини таъминлайди.

24. Хал қ таълими вазирлиги томонидан тузилган дарсликлар ва ЎМ Қ ларнинг та қ симоти асосида ҳ удудий хал қ таълими органлари томонидан туманлар ва ша ҳ арлар бўйича, хал қ таълими муассасалари фаолиятини методик таъминлаш ва ташкил этиш туман (ша ҳ ар) бўлимлари томонидан эса, ҳ ар бир умумтаълим мактаби бўйича дарсликлар ва ЎМ Қ ларнинг та қ симоти тузилади.

25. Дарсликлар ва ЎМ Қ ларни харид қ илиш ва етказиб бериш, шунингдек қ онун ҳ ужжатларига мувофи қ Жам ғ арма томонидан молиялаштириладиган бош қ а харажатлар бўйича тўловлар Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигининг Ғ азначилиги ор қ али амалга оширилади.

26. Ўзбекистон матбуот ва ахборот агентлиги Хал қ таълими вазирлиги томонидан та қ дим этилган эркин сотиб олиш бўйича исти қ бол кўрсаткичлар асосида ҳ ар йили 1 июлгача зарур ҳ ажмлар ва номлардаги дарсликлар ҳ амда ЎМ Қ лар нашр этилишини таъминлайди.

27. Чакана савдо тармо ғ и ор қ али эркин сотиш учун нашр этилган дарсликлар ва ЎМ Қ ларни сотиш учун тегишли нашриёт, босмахона ва китоб-савдо ташкилотлари томонидан Қ ора қ алпо ғ истон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва Тошкент ша ҳ ар ҳ окимликлари билан биргаликда ша ҳ арлар ва туманлар марказларида ихтисослаштирилган ярмарка-савдо шохобчалари, олис а ҳ оли пунктларида дарсликлар чакана савдоси тармо қ лари, шу жумладан, махсус мактаб бозорлари ташкил этилади.

3-БОБ. УМУМТАЪЛИМ МАКТАБЛАРИНИНГ АЙРИМ

ТОИФАДАГИ Ў Қ УВЧИЛАРИНИ ЎЗБЕКИСТОН

РЕСПУБЛИКАСИНИНГ ДАВЛАТ БЮДЖЕТИ

МАБЛА Ғ ЛАРИ Ҳ ИСОБИДАН ДАРСЛИКЛАР

БИЛАН АНИ Қ МАНЗИЛЛИ ТАЪМИНЛАШ

28. Дарсликлар ва ЎМ Қ ларни (чет тиллари бўйича дарсликлар ва уларга ЎМ Қ лар бундан мустасно) харид қ илиш ва етказиб бериш бўйича қ уйидаги харажатлар Жам ғ арма томонидан Ўзбекистон Республикасининг Давлат бюджети мабла ғ лари ҳ исобидан молиялаштирилади:

умумтаълим мактабларининг биринчи синф ў қ увчиларини таъминлаш учун;

“Ме ҳ рибонлик” уйлари, махсус мактаб ва мактаб-интернатларнинг тарбияланувчилари бўлган ў қ увчиларни таъминлаш учун;

ижтимоий ёрдамга му ҳ тож бўлган оилалардаги ў қ увчиларни таъминлаш учун, нодавлат умумтаълим мактаблари бундан мустасно;

умумтаълим мактаблари ижара тизимини дарсликлар билан бирламчи таъминлаш учун;

умумтаълим мактаблари ў қ итувчиларини ЎМ Қ лар билан таъминлаш учун.

29. Нодавлат умумтаълим мактабларининг 2 – 9-синф ў қ увчиларини Жам ғ арма мабла ғ лари ҳ исобидан харид қ илинган дарсликлар билан таъминлаш ижара тўлови асосида амалга оширилади, чет тиллари бўйича дарсликлар ва уларга ЎМ Қ лар бундан мустасно.

30. Биринчи синф ў қ увчилари, “Ме ҳ рибонлик” уйлари, махсус мактаб ва мактаб-интернатларнинг тарбияланувчилари бўлган ў қ увчилар ва ижтимоий ёрдамга му ҳ тож бўлган оилалардаги ў қ увчилар умумтаълим мактаби кутубхона жам ғ армаси томонидан дарсликлар тўплами билан бепул таъминланади. Бунда дарсликлар тўплами билан бепул таъминланадиган ижтимоий ёрдамга му ҳ тож оилалардаги ў қ увчиларнинг рўйхати 1 сентябргача фу қ ароларнинг ўзини ўзи бош қ ариш органлари илтимосномасига ва ота-оналар қ ўмитасининг хулосасига асосан умумтаълим мактабининг педагогик кенгаши томонидан тасди қ ланади.

31. Жисмоний ва (ёки) ру ҳ ий ривожланишида ну қ сони мавжуд бўлган ў қ увчиларни дарсликлар билан таъминлаш фойдаланишга яро қ ли бўлган мавжуд дарсликларни ҳ исобга олган ҳ олда умумтаълим мактаби кутубхона жам ғ армасини янгилаш ва тўлдириш ор қ али амалга оширилади.

32. Ў қ увчини бош қ а умумтаълим мактабига ўтказиш тў ғ рисида буйру қ чи қ арилган та қ дирда, унга бепул фойдаланиш учун берилган дарсликлар уч кун ичида умумтаълим мактаби кутубхона жам ғ армасига қ айтарилиши лозим. Бунда умумтаълим мактаби маъмурияти томонидан ў қ увчи жорий ў қ ув йилида дарсликлар тўплами билан бепул таъминланиши лозимлиги тў ғ рисида маълумотнома берилади. Ў қ увчи уни қ абул қ илган умумтаълим мактаби томонидан мазкур маълумотнома асосида дарсликлар тўплами билан бепул таъминланади.

33. Умумтаълим мактабининг кутубхона жам ғ армасида бош қ а умумтаълим мактабидан келган, шу жумладан, дарсликлар тўплами ижара асосида бериладиган ў қ увчилар учун дарсликлар тўплами бўлмаган та қ дирда, уларни зарур дарсликлар тўплами билан таъминлаш мазкур Низомнинг 5-бобида белгиланган тартибда амалга оширилади.

34. Умумтаълим мактабларининг ў қ итувчилари дарс маш ғ улотларини ўтказиш учун зарур бўлган дарсликлар ва ЎМ Қ лар билан умумтаълим мактаби кутубхона жам ғ армасининг захираси ҳ исобидан бепул таъминланади.

35. Ў қ увчи ва ў қ итувчиларга бепул фойдаланиш учун берилган дарсликлар ва ЎМ Қ лар ў қ ув йили якунида тўли қ ҳ ажмда умумтаълим мактаби кутубхона жам ғ армасига қ айтарилади, биринчи синф ў қ увчиларига берилган иш дафтарлари бундан мустасно.

4-БОБ. ДАРСЛИКЛАРНИ ИЖАРАГА БЕРИШ ВА УЛАР

БЎЙИЧА Ҳ ИСОБ-КИТОБЛАРНИ АМАЛГА ОШИРИШ

36. Ижара тизимидаги дарсликлар тўплами ў қ увчиларга умумтаълим мактаби маъмурияти ва ў қ увчининг ота-онаси ёки уларнинг ўрнини босувчи шахс ёхуд ҳ омий ўртасида мазкур Низомнинг 6-иловасига мувофи қ шаклда тузиладиган дарсликларни ижарага бериш тў ғ рисидаги намунавий шартнома асосида берилади.

37. Бепул фойдаланиш учун та қ дим этиладиган дарсликлар ва ЎМ Қ лар, шу жумладан, чет тиллари бўйича дарсликлар ва уларга ЎМ Қ лар умумтаълим мактаби маъмурияти ва ў қ увчининг ота-онаси ёки уларнинг ўрнини босувчи шахс ёхуд умумтаълим мактаби ў қ итувчиси ўртасида мазкур Низомнинг 7-иловасига мувофи қ шаклда тузиладиган дарсликлар ва/ёки ў қ ув-методик қ ўлланмаларни бепул фойдаланишга бериш тў ғ рисидаги намунавий шартнома асосида берилади.

38. Фойдаланишга берилганлиги тў ғ рисида ҳ ар бир дарслик ва ЎМ Қ га кутубхоначи томонидан тегишли қ айдлар қ ўйилади.

39. Дарсликлар тўплами учун ижара тўлови ми қ дори республика бўйича ягона бўлиб, у Жам ғ арма Васийлик кенгаши томонидан синфлар ва таълим тиллари кесимида тасди қ ланади ва 25 августгача Хал қ таълими вазирлиги томонидан барча умумтаълим мактабларига етказилади, шунингдек оммавий ахборот воситалари ор қ али эълон қ илинади.

40. Дарсликлар тўплами учун ижара тўлови ми қ дорини ани қ лаш жараёнида тегишли ми қ дордаги дарсликларни жорий молия йилида янгилаш ва ижара тизимига киритилишида уларни харид қ илиш ва етказиб бериш учун зарур бўладиган мабла ғ ларнинг шартномавий ҳ ажми, Жам ғ арма ижроия дирекциясининг ўтган молия йилидаги ҳ а қ и қ ий харажати ҳ амда ўтган молия йилидаги Жам ғ арма томонидан ҳ а қ и қ атда олинган ёки келгуси молия йилида олиниши кутиладиган даромадлар ҳ исобга олинади.

Бунда Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2006 йил 1 июндаги П Қ -363-сонли қарори билан тасди қ ланган Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳ узуридаги бюджетдан таш қ ари Республика ма қ садли китоб жам ғ армасининг мабла ғ ларини шакллантириш ва фойдаланиш тартиби тў ғ рисида низомга мувофи қ дарсликлар учун ижара тўловларини ҳ исоблаш ва тўлаш тартиби Васийлик кенгаши томонидан белгиланади .

41. Дарсликлар тўпламлари учун ижара тўлови ми қ дорларини ани қ лашда исти қ бол кўрсаткичлар қ ўлланганлиги сабабли, тегишли ў қ ув йилида ижара тўлови ми қ дорларини ҳ исоблашда камчиликлар мавжуд бўлиши ва бунинг натижасида ижара мабла ғ лари орти қ ча ёки кам тушиши мумкин. Белгиланган ижара тўлови мабла ғ ларининг орти қ ча ёки кам тушганлиги ани қ ланганда, мазкур орти қ ча ёки кам олинган сумма келгуси ў қ ув йилида тегишли синф ва таълим тили бўйича ижара тўловлари ми қ дорларини ҳ исоблашда камайтириш ёки ошириш йўли билан ҳ исобга олинади.

42. Дарсликлар тўплами учун ижара тўлови шартномага асосан 30 сентябргача тўли қ ҳ ажмда тўланади.

Ў қ увчиларнинг ота-оналари ёки уларнинг ўрнини босувчи шахслар пул мабла ғ лари ва қ тинчалик йў қ лиги сабабли, ижара тўлови муддатини узайтириш тў ғ рисида умумтаълим мактаби маъмуриятига мурожаат қ илиши мумкин. Бунда ижара тўлови муддати умумтаълим мактаби васийлик кенгаши қ арори ва директор буйру ғ и билан узайтирилади.

Ижара тўлови муддати узайтирилган та қ дирда, мазкур тўловнинг 50 фоизи 30 сентябргача, қ олган қ исми эса 30 ноябргача тўланиши лозим.

43. Дарсликлар тўплами учун ижара тўловлари умумтаълим мактабининг шахсий ғ азна ҳ исобвара ғ ига на қ д пул ёки на қ д пулсиз шаклда тўланади.

44. Ижара тўловлари тўланганлигини, шунингдек йў қ олган ёки фойдаланишга яро қ сиз ҳ олатга келиб қ олган дарсликлар ва ЎМ Қ лар учун зарар қ опланганлигини тасди қ ловчи тўлов ҳ ужжатлари (тўлов топшири қ номаси, квитанция) нусхаси ў қ увчининг (ў қ итувчининг) фамилияси, исми, отасининг исми, синфи ва таълим тили, тегишли ў қ ув йили, умумтаълим мактабининг ра қ ами ва унинг ҳ удудий мансублиги кўрсатилган ҳ олда умумтаълим мактабининг бухгалтериясига та қ дим этилиши зарур.

45. Ижара тўловлари, шунингдек йў қ олган ёки фойдаланишга яро қ сиз ҳ олатга келиб қ олган дарсликлар ва ЎМ Қ лар учун умумтаълим мактабининг шахсий ғ азна ҳ исобвара ғ ига келиб тушган мабла ғ лар Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги Ғ азначилиги ва унинг ҳ удудий бўлинмалари томонидан беш кун ичида Жам ғ арманинг шахсий ғ азна ҳ исобвара ғ ига ўтказилади.

46. Ижара тўловлари, шунингдек йў қ олган ёки фойдаланишга яро қ сиз ҳ олатга келиб қ олган дарсликлар ва ЎМ Қ лар учун умумтаълим мактабининг шахсий ғ азна ҳ исобвара ғ ига келиб тушган пул мабла ғ ларини умумтаълим мактабининг э ҳ тиёжлари ва бош қ а ма қ садлар учун сарфлаш та қ и қ ланади.

47. Нодавлат умумтаълим мактабларида дарсликлар тўплами учун ижара тўловларининг тўланиши уларнинг маъмурияти томонидан ташкил этилади. Бунда ижара тўловлари ушбу муассасалар томонидан мазкур Низомнинг 42-бандида белгиланган муддатда Жам ғ арманинг шахсий ғ азна ҳ исобвара ғ ига на қ д ёки на қ д пулсиз шаклда тўланади.

48. Дарсликлар тўплами ў қ увчиларга қ уйидаги муддатларда берилиши лозим:

дарсликлардан ижара асосида фойдаланадиган ў қ увчиларга шартномага асосан ижара тўлови тўлангандан, ижара тўловини тўлаш муддати узайтирилган ҳ олларда, унинг ярми тўлангандан кейин. Бунда ижара тўлови тўланганлигини тасди қ ловчи тўлов ҳ ужжати нусхасининг умумтаълим мактабининг кутубхоначисига та қ дим этилиши дарсликлар тўпламини бериш учун асос бўлади;

дарсликлардан бепул фойдаланадиган ў қ увчиларга тегишли шартнома тузилган ҳ олда 10 сентябргача.

49. Дарсликларни тўли қ сиз тўпламда ижарага беришга йўл қ ўйилмайди.

50. Ў қ увчини бош қ а умумтаълим мактабига ўтказиш тў ғ рисида буйру қ чи қ арилган та қ дирда, унга ижара асосида фойдаланиш учун берилган дарсликлар уч кун ичида умумтаълим мактаби кутубхона жам ғ армасига тўли қ тўпламда қ айтарилиши лозим. Бунда тўланган ижара тўлови қ айтарилмайди ва ў қ увчига умумтаълим мактаби маъмурияти томонидан дарсликлар тўпламидан фойдаланиш учун ижара тўлови тўланганлиги тў ғ рисида маълумотнома ва тегишли тўлов ҳ ужжатининг нусхаси берилади. Ў қ увчи уни қ абул қ илган умумтаълим мактаби томонидан мазкур маълумотнома ва тўлов ҳ ужжатининг нусхаси асосида дарсликлар тўплами билан бепул таъминланади. Маълумотнома йў қ олган та қ дирда, унинг дубликати берилади.

51. Дарсликлар ёки ЎМ Қ лардан фойдаланиш усулидан қ атъи назар, улар йў қ олган ёки фойдаланишга яро қ сиз ҳ олатга келиб қ олган та қ дирда, ў қ увчининг ота-онаси ёки уларнинг ўрнини босувчи шахслар ёхуд ҳ омийлар ёки ў қ итувчилар зарарни худди шундай дарслик ёки ЎМ Қ лар билан қ оплайди ёхуд унинг бирламчи ҳ ужжатларда ( ҳ исоб-фактурада, юк хатида) кўрсатилган қ ийматини қ уйидаги ми қ дорларда тўлайди:

биринчи синф ў қ увчиларининг ҳ ар бир дарслик ва (ёки) ЎМ Қ лари учун – унинг бир баравари ми қ дорида;

2 – 4-синф ў қ увчиларининг ҳ ар бир дарслик ва (ёки) ЎМ Қ лари учун – унинг икки баравари ми қ дорида;

5 – 9-синф ў қ увчиларининг ҳ ар бир дарслик ва (ёки) ЎМ Қ лари учун – унинг тўрт баравари ми қ дорида.

52. Умумтаълим мактабларида кўринарли жойга ижара тизими билан бо ғ ли қ қ уйидаги маълумотлар жойлаштирилиши шарт:

дарсликлар тўпламларини фойдаланишга бериш ва ижара тўловини тўлаш тартиби;

дарсликлар тўпламларидан фойдаланиш шартлари ва муддатлари;

жорий ў қ ув йили учун Жам ғ арма Васийлик кенгаши томонидан тасди қ ланган ижара тўловлари ми қ дорлари;

дарсликлар йў қ олган ёки фойдаланишга яро қ сиз ҳ олатга келтирилган та қ дирда, зарарни қ оплаш тартиби.

53. Тегишли ў қ ув йили учун орти қ ча тўланган ижара тўловлари ёки нотў ғ ри ўтказилган мабла ғ лар ани қ ланганда, умумтаълим мактаби томонидан Жам ғ арма ижроия дирекциясига ёзма равишда мурожаат қ илинади. Бунда Жам ғ арма ижроия дирекциясининг ҳ удудий вакили мазкур мурожаатнинг асослилигини умумтаълим мактабига борган ҳ олда ўрганади ва натижаси бўйича маълумотнома тузиб, уни кўриб чи қ иш учун Жам ғ арма ижроия дирекциясига та қ дим этади.

54. Орти қ ча тўланган ижара тўловлари ҳ амда нотў ғ ри ўтказилган мабла ғ лар мавжудлиги тасди қ ланганда, ушбу мабла ғ лар Жам ғ арма ижроия дирекцияси томонидан Жам ғ арманинг шахсий ғ азна ҳ исобвара ғ идан умумтаълим мактабининг шахсий ғ азна ҳ исобвара ғ ига қ айтарилади.

55. Умумтаълим мактабининг шахсий ғ азна ҳ исобвара ғ ига қ айтарилган мабла ғ лар бевосита умумтаълим мактаби томонидан қ онун ҳ ужжатларида белгиланган тартибда уларни тўлаган шахсларга қ айтарилади.

5-БОБ. ДАРСЛИКЛАРНИ Қ АЙТА ТА Қ СИМЛАШ

56. Умумтаълим мактаби кутубхона жам ғ армасида дарсликлар тўпламлари ёки муайян номдаги дарсликлар етишмовчилиги мавжуд бўлганда, умумтаълим мактаби маъмурияти томонидан ў қ ув йили бошлангунгача дарсликларни фойдаланишга бериш шарти, зарур бўлган сони, синфи ва таълим тилини ани қ кўрсатган ҳ олда қ ўшимча дарсликлар тўпламлари ёки дарсликларни ажратиш тў ғ рисида хал қ таълими муассасалари фаолиятини методик таъминлаш ва ташкил этиш туман (ша ҳ ар) бўлимига ёзма равишда мурожаат қ илинади.

57. Умумтаълим мактабларининг мурожаатига асосан, хал қ таълими муассасалари фаолиятини методик таъминлаш ва ташкил этиш туман (ша ҳ ар) бўлими томонидан тегишли ҳ удуддаги умумтаълим мактаблари бўйича синфлар ва таълим тиллари кесимида ў қ увчилар контингенти ва уларнинг дарсликлар билан таъминланиши та ҳ лил қ илинади.

Та ҳ лил натижаларига асосан, хал қ таълими муассасалари фаолиятини методик таъминлаш ва ташкил этиш туман (ша ҳ ар) бўлими томонидан тегишли туман (ша ҳ ар) ҳ удуди доирасида умумтаълим мактаблари орасида дарсликлар тўпламларини қ айта та қ симлаш тў ғ рисида буйру қ қ абул қ илинади.

Дарсликларни бериш ва қ абул қ илиш, уларнинг бир умумтаълим мактабининг балансидан бош қ а умумтаълим мактабининг балансига бепул ўтказилишини инобатга олган ҳ олда бухгалтерия ҳ исоби тў ғ рисидаги қ онун ҳ ужжатлари талаблари асосида амалга оширилади. Бунда дарсликлар тўплами учун ижара тўловлари уларни ўз балансига қ абул қ илган умумтаълим мактабининг шахсий ғ азна ҳ исобвара ғ ига тўланади.

58. Дарсликлар тўпламлари етишмовчилигини уларни тегишли ҳ удуддаги умумтаълим мактаблари бўйича қ айта та қ симлаш ор қ али бартараф этиш имконияти бўлмаган та қ дирда:

хал қ таълими муассасалари фаолиятини методик таъминлаш ва ташкил этиш туман (ша ҳ ар) бўлимлари томонидан тегишли ҳ удудий хал қ таълими органига;

ҳ удудий хал қ таълими органлари томонидан Хал қ таълими вазирлигига дарсликлар тўплами сони, синфи ва таълим тилини ани қ кўрсатган ҳ олда қ ўшимча дарсликлар тўпламларини ажратиш тў ғ рисида ёзма равишда мурожаат қ илинади.

59. Туманлар (ша ҳ арлар) бўйича дарсликлар тўпламлари юзасидан та ҳ лил ўтказиш ва уларни қ айта та қ симлаш ҳ удудий хал қ таълими органлари томонидан, Қ ора қ алпо ғ истон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент ша ҳ ри бўйича дарсликлар тўпламлари юзасидан та ҳ лил ўтказиш ва уларни қ айта та қ симлаш Хал қ таълими вазирлиги томонидан мазкур Низомнинг 57-бандида белгиланган тартибда амалга оширилади.

6-БОБ. ДАРСЛИКЛАР ВА ЎМ Қ ЛАРНИ УМУМТАЪЛИМ

МАКТАБИ КУТУБХОНА ЖАМ Ғ АРМАСИГА Қ АБУЛ Қ ИЛИШ

60. Қ абул қ илинган дарсликлар ва ЎМ Қ ларнинг ҳ исобини юритиш учун умумтаълим мактаби кутубхоначиси томонидан қ уйидагилар юритилади:

мазкур Низомнинг 8-иловасига мувофи қ шаклда Умумтаълим мактаби кутубхона жам ғ армасидаги барча турдаги дарсликлар ва ў қ ув-методик қ ўлланмаларнинг ҳ исобини юритиш китоби;

мазкур Низомнинг 9-иловасига мувофи қ шаклда Умумтаълим мактаби кутубхона жам ғ армасидаги ижара тизимига кирадиган дарсликларнинг ҳ исобини юритиш китоби;

мазкур Низомнинг 10-иловасига мувофи қ шаклда Умумтаълим мактаби кутубхона жам ғ армасидаги ижара тизимига кирмайдиган дарсликлар ва ў қ ув-методик қ ўлланмаларнинг ҳ исобини юритиш китоби;

мазкур Низомнинг 11-иловасига мувофи қ шаклда Умумтаълим мактаби кутубхона жам ғ армасининг инвентарь китоби;

мазкур Низомнинг 12-иловасига мувофи қ шаклда Йў қ олган дарсликлар ва ў қ ув-методик қ ўлланмалар ўрнига қ абул қ илинган дарсликлар ва ў қ ув-методик қ ўлланмалар ҳ исобини юритиш китоби.

61. Мазкур китоблар ра қ амланган, ип ўтказиб тикилган ва хал қ таълими муассасалари фаолиятини методик таъминлаш ва ташкил этиш туман (ша ҳ ар) бўлими ра ҳ бари томонидан имзоланиб, му ҳ рланган бўлиши лозим. Уларнинг тў ғ ри, ани қ ва тўли қ юритилиши учун умумтаълим мактабининг кутубхоначиси жавобгардир.

62. Дарсликлар ва ЎМ Қ лар мазкур Низомнинг 13-иловасига мувофи қ шаклда тузиладиган далолатномага асосан қ абул қ илинади ҳ амда умумтаълим мактабининг балансига кирим қ илинади.

63. Полиграфик ну қ сонлари ва (ёки) бош қ а камчиликлари мавжуд бўлган дарсликлар ва ЎМ Қ лар кейинчалик уларни тегишли нашриёт ёки босмахонага қ айтариш учун уч кун ичида умумтаълим мактаби томонидан дарсликлар ва ЎМ Қ ларни “Ў қ ув таълим-таъминот” давлат унитар корхонасининг (бундан буён матнда “Ў қ ув таълим-таъминот” ДУК деб юритилади) тегишли ҳ удудий филиалига қ айтарилади.

64. Полиграфик ну қ сонлари ва (ёки) бош қ а камчиликлари мавжуд бўлган дарсликлар ва ЎМ Қ лар шартномаларда белгиланган муддатларда тегишли нашриёт ёки босмахона томонидан қ абул қ илиниб, “Ў қ ув таълим-таъминот” ДУКнинг тегишли ҳ удудий филиалига бош қ аси билан алмаштириб берилади ҳ амда “Ў қ ув таълим-таъминот” ДУКнинг тегишли ҳ удудий филиали томонидан тегишли умумтаълим мактабига топширилади.

65. Дарсликлар ва ЎМ Қ ларни умумтаълим мактабининг кутубхона жам ғ армасига қ абул қ илиш ҳ амда ҳ исобдан чи қ ариш битта бирламчи ҳ ужжат ( ҳ исоб-фактура, юкхат) асосида ало ҳ ида партиялар бўйича амалга оширилади.

66. Қ абул қ илинган дарсликлар ва ЎМ Қ лар Умумтаълим мактаби кутубхона жам ғ армасидаги барча турдаги дарсликлар ва ў қ ув-методик қ ўлланмаларнинг ҳ исобини юритиш китобига, шундан кейин тегишлилиги бўйича Умумтаълим мактаби кутубхона жам ғ армасидаги ижара тизимига кирадиган дарсликларнинг ҳ исобини юритиш китоби ёки Умумтаълим мактаби кутубхона жам ғ армасидаги ижара тизимига кирмайдиган дарсликлар ва ў қ ув-методик қ ўлланмаларнинг ҳ исобини юритиш китобига кирим қ илинади.

Мазкур китобларни тўлдиришда йўл қ ўйилган хато бир чизи қ билан ўчирилади ва кейинги қ аторга тў ғ ри ёзув киритилади. Бунда китобларда очи қ қ аторлар қ олдириб кетиш, шунингдек улардаги ёзувларни ўчириш, бўяш, уларнинг устидан қ о ғ оз ёпиштириш та қ и қ ланади.

67. Умумтаълим мактаби кутубхона жам ғ армасига қ абул қ илинган дарсликлар ва ЎМ Қ лар маркаланади (штемпелланади).

68. Ҳ ар бир дарслик ва ЎМ Қ нинг ҳ исоби унга индивидуал инвентарь ра қ амини бериш ва ушбу ра қ амни ҳ ар бир дарслик ва ЎМ Қ му қ овасининг ички қ исмига ва 17 вара ғ ига қ ўйиб чи қ иш йўли билан олиб борилади.

69. Дарслик ва ЎМ Қ нинг индивидуал инвентарь ра қ амини ўзгартиришга ёки ўчириб ташлашга йўл қ ўйилмайди.

70. Фойдаланувчилар томонидан йў қ отилган ва уларнинг айби билан фойдаланишга яро қ сиз ҳ олатга келиб қ олган дарсликлар ва ЎМ Қ лар ўрнига қ абул қ илинган дарсликлар ва ЎМ Қ лар Йў қ олган дарсликлар ва ў қ ув-методик қ ўлланмалар ўрнига қ абул қ илинган дарсликлар ва ў қ ув-методик қ ўлланмалар ҳ исобини юритиш китобига қ айд этилади. Ушбу дафтарга қ айд этилган дарсликлар ва ЎМ Қ лар мазкур Низомнинг 14-иловасига мувофи қ шаклда тузиладиган далолатнома асосида кирим қ илинади.

71. Умумтаълим мактабига ҳ омийлик ёрдами сифатида та қ дим этилган ёки умумтаълим мактаблари томонидан бюджетдан таш қ ари мабла ғ лар ҳ исобидан харид қ илинган дарсликлар ва ЎМ Қ лар қ абул қ илинган пайтдан бошлаб уч кун ичида манбаси кўрсатилган ҳ олда умумтаълим мактаби кутубхона жам ғ армасида ало ҳ ида китобда ҳ исобга олинади.

7-БОБ. УМУМТАЪЛИМ МАКТАБИ КУТУБХОНА

ЖАМ Ғ АРМАСИДАГИ ДАРСЛИКЛАР ВА ЎМ Қ ЛАРНИ

ХАТЛОВДАН ЎТКАЗИШ, УЛАРНИ Ҳ ИСОБДАН

ЧИ Қ АРИШ ВА УТИЛИЗАЦИЯ Қ ИЛИШ

72. Хал қ таълими вазирлиги томонидан ҳ ар йили 1 июнгача умумтаълим мактаблари кутубхона жам ғ армаларидан ҳ исобдан чи қ арилиши лозим бўлган дарсликлар ва ЎМ Қ ларнинг рўйхати мазкур Низомнинг 15-иловасига мувофи қ шаклда уларнинг нашр этилган йили, номи, синфи, муаллифи ва ўртача вазни ани қ кўрсатилган ҳ олда тасди қ ланиб, умумтаълим мактабларига етказилади ҳ амда оммавий ахборот воситаларида эълон қ илинади.

73. Умумтаълим мактабларининг кутубхона жам ғ армалари ҳ ар йили 1 июлгача умумтаълим мактаби маъмурияти, ҳ исобчиси, кутубхоначиси ва бош қ а масъул ходимларидан иборат таркибда умумтаълим мактаби директорининг буйру ғ и билан тасди қ ланадиган комиссия томонидан хатловдан ўтказилади.

74. Хатлов натижалари мазкур Низомнинг 16-иловасига мувофи қ шаклда далолатнома билан расмийлаштирилади.

75. Хатлов жараёнида орти қ ча дарсликлар ва ЎМ Қ лар мавжудлиги ани қ ланган та қ дирда, улар умумтаълим мактабининг кутубхона жам ғ армасига кирим қ илинади.

76. Йў қ олган дарсликлар ва ЎМ Қ лар мазкур Низомнинг 17-иловасига мувофи қ шаклда, фойдаланиш муддати тугаган дарсликлар ва ЎМ Қ лар мазкур Низомнинг 18-иловасига мувофи қ шаклда тузиладиган далолатномалар асосида 1 августгача ҳ исобдан чи қ арилади ҳ амда бу ҳ а қ да тегишинча Умумтаълим мактаби кутубхона жам ғ армасидаги барча турдаги дарсликлар ва ў қ ув-методик қ ўлланмаларнинг ҳ исобини юритиш китобига, Умумтаълим мактаби кутубхона жам ғ армасининг инвентарь китобига ва Умумтаълим мактаби кутубхона жам ғ армасидаги ижара тизимига кирадиган дарсликларнинг ҳ исобини юритиш китобига ёзув киритилади.

Фойдаланиш муддати тугаган дарсликлар ва ЎМ Қ лар тўли қ ҳ ажмда ҳ исобдан чи қ арилиши лозим. Бунда умумтаълим мактаби кутубхона жам ғ армасидаги фойдаланиш муддати тугамаган дарсликлар ва ЎМ Қ ларни ҳ исобдан чи қ аришга йўл қ ўйилмайди.

77. Дарсликлар ва ў қ ув-методик қ ўлланмаларни ҳ исобдан чи қ ариш тў ғ рисидаги далолатномалар ва уларга илова қ илинган ҳ ужжатлар умумтаълим мактабида уч йил давомида са қ ланиши зарур.

78. Йў қ олган дарсликлар ва ЎМ Қ ларнинг қ иймати мазкур Низомнинг 51-бандида белгиланган ми қ дорда қ опланади.

79. Дарсликлар ва ЎМ Қ лар умумтаълим мактаби кутубхона жам ғ армасидан ҳ исобдан чи қ арилганда, бир ва қ тнинг ўзида умумтаълим мактабининг балансидан уларнинг қ иймати ҳ ам ҳ исобдан чи қ арилади.

80. Дарсликлар ва ў қ ув-методик қ ўлланмаларни ҳ исобдан чи қ ариш тў ғ рисидаги далолатномаларда кўрсатилган дарсликлар ва ЎМ Қ лар сони уларни умумтаълим мактабига қ абул қ илиш пайтида расмийлаштирилган ҳ ужжатлардаги маълумотлар билан солиштирилади.

81. Умумтаълим мактаблари томонидан дарсликлар ва ЎМ Қ ларнинг ўртача вазнини ҳ амда фойдаланувчилар томонидан йў қ олган ва қ иймати қ опланган дарсликлар ва ЎМ Қ лар ми қ дорини ҳ исобга олган ҳ олда умумтаълим мактаби бўйича утилизация қ илинадиган дарсликлар ва ЎМ Қ ларнинг ҳ ажми ани қ ланади ҳ амда хал қ таълими муассасалари фаолиятини методик таъминлаш ва ташкил этиш туман (ша ҳ ар) бўлимларига та қ дим этилади.

82. Тегишли ҳ удуд бўйича утилизация қ илинадиган дарсликлар ва ЎМ Қ ларнинг ҳ ажми тў ғ рисидаги маълумотлар хал қ таълими муассасалари фаолиятини методик таъминлаш ва ташкил этиш туман (ша ҳ ар) бўлимлари томонидан ҳ удудий хал қ таълими органларига, ҳ удудий хал қ таълими органлари томонидан эса, Хал қ таълими вазирлигига йў қ олган ва қ иймати қ опланган дарсликлар ва ЎМ Қ лар ми қ дорини кўрсатган ҳ олда та қ дим этилади.

83. Ҳ удудий хал қ таълими органлари ёки улар тизимига кирмайдиган умумтаълим мактаблари билан “Ў қ ув таълим-таъминот” ДУКнинг тегишли ҳ удудий филиали ўртасида утилизация қ илинадиган дарсликлар ва ЎМ Қ ларни олиб чи қ иб кетиш тў ғ рисида ёзма равишда келишув тузилади. Келишувда тегишли ҳ удуд бўйича утилизация қ илинадиган дарсликлар ва ЎМ Қ ларнинг умумий вазни кўрсатилади ҳ амда ҳ удудий хал қ таълими органи ёки Хал қ таълими вазирлиги тизимига кирмайдиган умумтаълим мактаби ра ҳ бари ва “Ў қ ув таълим-таъминот” ДУКнинг тегишли ҳ удудий филиали бош қ арувчиси томонидан имзоланади.

Утилизация қ илинадиган дарсликлар ва ЎМ Қ лар ҳ ар бир умумтаълим мактабидан “Ў қ ув таълим-таъминот” ДУКнинг тегишли ҳ удудий филиаллари томонидан мазкур Низомнинг 18-иловасига мувофи қ шаклда тузилган далолатнома асосида 1 сентябргача олиб чи қ иб кетилади. Бунда утилизация қ илинадиган дарсликлар ва ЎМ Қ ларни олиб чи қ иб кетишга тайёрлаш умумтаълим мактаблари томонидан, уларни юклаш ва олиб чи қ иб кетиш “Ў қ ув таълим-таъминот” ДУКнинг ҳ удудий филиаллари томонидан амалга оширилади.

84. Утилизация қ илинадиган дарсликлар ва ЎМ Қ лар “Ў қ ув таълим-таъминот” ДУКнинг тегишли ҳ удудий филиалига топширилгунга қ адар умумтаълим мактаблари томонидан фойдаланиладиган дарслик, ЎМ Қ ва адабиётлардан ало ҳ ида са қ ланади.

85. “Ў қ ув таълим-таъминот” ДУКнинг тегишли ҳ удудий филиаллари қ о ғ оз ма ҳ сулотларни қ айта ишлаш учун қ абул қ иладиган ташкилотни қ онун ҳ ужжатларида белгиланган тартибда ани қ лайди, у билан шартнома тузади ва унга утилизация қ илинадиган дарсликлар ва ЎМ Қ ларни топширади.

86. Утилизация қ илинадиган дарсликлар ва ЎМ Қ ларни топширишдан олинган мабла ғ лар “Ў қ ув таълим-таъминот” ДУКнинг тегишли ҳ удудий филиали томонидан уч иш куни ичида, биро қ дарсликлар ва ЎМ Қ ларни умумтаълим мактабидан олиб чи ққ ан кундан кейин олтмиш кундан кечиктирмасдан бажарилган ишлар учун тўлов ушлаб қ олинган ҳ олда Жам ғ арманинг шахсий ғ азна ҳ исобвара ғ ига ўтказилиши лозим.

87. “Ў қ ув таълим-таъминот” ДУКнинг тегишли ҳ удудий филиаллари бажарган ишлар учун тўлов ми қ дори Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан декларация қ илинадиган (тасди қ ланадиган) нархларга (тарифларга) мувофи қ белгиланади.

88. Ҳ удудий хал қ таълими органлари томонидан “Ў қ ув таълим-таъминот” ДУКнинг тегишли ҳ удудий филиаллари билан биргаликда утилизация қ илинган дарсликлар ва ЎМ Қ лар бўйича реестр тузилади ва 1 ноябргача Жам ғ арма ижроия дирекциясининг ҳ удудий вакилларига топширилади.

8-БОБ. БУХГАЛТЕРИЯ Ҳ ИСОБИ ВА Ҳ ИСОБОТ

89. Дарсликлар ва ЎМ Қ лар ҳ аракати бўйича бухгалтерия ҳ исоби ва ҳ исоботи умумтаълим мактаби ҳ исобчиси томонидан бухгалтерия ҳ исоби тў ғ рисидаги қ онун ҳ ужжатларида белгиланган тартибда амалга оширилади.

90. Умумтаълим мактаблари томонидан ҳ ар йили январь ва июль ойларининг 5-санасигача хал қ таълими муассасалари фаолиятини методик таъминлаш ва ташкил этиш туман (ша ҳ ар) бўлимларига тегишли ў қ ув йили учун мазкур Низомнинг 19-иловасига мувофи қ шаклда дарсликлар тўпламлари ҳ аракати тў ғ рисида ҳ исобот ҳ амда мазкур Низомнинг 20-иловасига мувофи қ шаклда йў қ олган ёки кейинчалик фойдаланишга яро қ сиз ҳ олатга келган дарсликлар ва ў қ ув-методик қ ўлланмалар тў ғ рисида ҳ исобот та қ дим этилади.

91. Туманлар ва ша ҳ арлар бўйича умумлаштирилган ҳ исоботлар, шунингдек ҳ ар бир умумтаълим мактаби бўйича ҳ исоботлар ҳ ар йили январь ва июль ойларининг 10-санасигача хал қ таълими муассасалари фаолиятини методик таъминлаш ва ташкил этиш туман (ша ҳ ар) бўлимлари томонидан ҳ удудий хал қ таълими органлари ва Жам ғ арма ижроия дирекциясининг ҳ удудий вакилларига та қ дим этилади.

92. Жам ғ арма ижроия дирекциясининг ҳ удудий вакиллари Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги Ғ азначилигининг тегишли ҳ удудий бўлинмалари томонидан умумтаълим мактабларининг шахсий ғ азна ҳ исобвара қ ларидан кўчирмалар сўраб олишга ҳ а қ ли.

93. Умумтаълим мактабларининг шахсий ғ азна ҳ исобвара қ ларидан кўчирмалар асосида ҳ удудий хал қ таълими органлари ва Жам ғ арма ижроия дирекциясининг ҳ удудий вакиллари томонидан ижара тўловлари ва йў қ олган ёки фойдаланишга яро қ сиз ҳ олатга келиб қ олган дарсликлар ва ЎМ Қ лар бўйича тушумлар синфлар ва таълим тиллари кесимида та ҳ лил қ илинади.

Умумтаълим мактаблари ва ҳ удудлар кесимида умумлаштирилган ҳ исоботлар ҳ удудий молия органлари билан келишилади ҳ амда ҳ ар йили январь ва июль ойларининг 15-санасигача Хал қ таълими вазирлиги ва Жам ғ арма ижроия дирекциясига та қ дим этилади.

94. Дарсликлар тўпламлари ҳ аракати тў ғ рисидаги ҳ амда йў қ олган ёки кейинчалик фойдаланишга яро қ сиз ҳ олатга келган дарсликлар ва ў қ ув-методик қ ўлланмалар тў ғ рисидаги ҳ исоботлар барча бос қ ичларда қ о ғ оз (имзоланган ва тасди қ ланган ҳ олда) ҳ амда электрон шаклда та қ дим этилади.

9-БОБ. УМУМТАЪЛИМ МАКТАБЛАРИ

КУТУБХОНАЧИЛАРИНИНГ ИШ НАТИЖАЛАРИНИ

БА Ҳ ОЛАШ МЕЗОНЛАРИ

95. Умумтаълим мактаби кутубхона жам ғ армасидаги дарсликлар ва ЎМ Қ лар ҳ исобининг юритилиши, улардан фойдаланилиши, уларнинг са қ ланиши, улар бўйича тўлов ҳ ужжатларининг мавжудлиги ва ҳ аракати, шунингдек ў қ увчилар орасида дарсликларни авайлаб-асраш туй ғ усини ривожлантиришга йўналтирилган тарбиявий ишлар умумтаълим мактабларининг кутубхоначилари томонидан олиб борилади.

96. Қ уйидагилар умумтаълим мактаблари кутубхоначиларининг иш натижаларини ба ҳ олаш мезонлари ҳ исобланади:

мавжуд дарсликлар ва ЎМ Қ ларни умумтаълим мактабининг кутубхона жам ғ армасига қ абул қ илиш ва ҳ исобдан чи қ ариш бўйича далолатномаларнинг тў ғ ри тузилганлиги ва са қ ланаётганлиги;

умумтаълим мактабининг кутубхона жам ғ армасида иш китобларининг тўли қ ва тў ғ ри юритилганлиги;

умумтаълим мактабининг кутубхона жам ғ армасида мавжуд дарсликлар ва ЎМ Қ лардан фойдаланиш ҳ олатининг та ҳ лил қ илинганлиги;

дарсликлар ва ЎМ Қ лар зарур шароитларда ва тартибли са қ ланаётганлиги;

умумтаълим мактабининг кутубхона жам ғ армасидаги дарсликлар ва ЎМ Қ лар ўз ва қ тида хатловдан ўтказилганлиги;

фойдаланиш муддати тугаган дарсликлар ва ЎМ Қ лар умумтаълим мактабининг кутубхона жам ғ армасидан ўз ва қ тида ҳ амда тўли қ ҳ исобдан чи қ арилганлиги;

ў қ увчилар ва ў қ итувчилар орасида дарсликлар ва ЎМ Қ ларни авайлаб-асраш туй ғ усини ривожлантиришга йўналтирилган тарбиявий ишлар олиб борилишини ташкил этиш самарадорлиги;

ўз фаолиятида ахборот технологияларидан самарали фойдаланганлиги.

10-БОБ. ЯКУНИЙ Қ ОИДАЛАР

97. Умумтаълим мактабининг маъмурияти қ уйидагилар учун масъулдир:

умумтаълим мактабида ў қ увчиларни ижара асосида дарсликлар билан таъминлашнинг ташкил этилиши ва унинг самарадорлиги;

ў қ увчилар, ота-оналар ёки уларнинг ўрнини босувчи шахсларнинг ижара тизими ҳ а қ идаги маълумотлар билан таништирилиши;

дарсликларни фойдаланишга бериш тў ғ рисидаги шартномаларнинг тузилиши;

ижара тўловлари тушумлари бўйича ҳ исоб-китобларнинг юритилиши, на қ д пул мабла ғ ларининг ўз ва қ тида банк кассасига топширилиши;

дарсликлар ва ЎМ Қ ларнинг са қ ланиши ва ҳ аракати ҳ амда ижара тизими учун ҳ ар йилги буюртмаларнинг шакллантирилиши.

98. Нотў ғ ри ёки қ албаки ҳ ужжатлар асосида дарсликлар тўпламини бепул фойдаланишга бериш ҳ олатлари ани қ ланганда, мазкур ҳ ужжатларни расмийлаштирган шахс қ онун ҳ ужжатларида белгиланган тартибда жавобгарликка тортилади ва тўланмаган ижара тўлови суммалари ушбу шахсдан ундирилади.

99. Фойдаланувчилар (ижарага олувчилар) ижара тўловларининг ўз ва қ тида ва тўли қ тўланиши, улардан о қ илона фойдаланилиши ҳ амда ў қ ув йили якунида олинган дарсликлар ва ЎМ Қ ларнинг тўли қ қ айтарилиши учун жавобгардир.

100. Жам ғ арма ижроия дирекциясининг ҳ удудий вакиллари ҳ удуддаги туман ва ша ҳ ар мактаблари бўйича ижара тизимининг юритилиши устидан ишларни мувофи қ лаштиради ва назорат қ илади.

Дарсликлар ва ў қ ув-методик қ ўлланмаларни

умумтаълим мактабларига етказиб бериш

Тарих фани бўйича синфдан ташқари олиб бориладиган ишлар

Автор(ы): Абдусаматов Жамшид Омонович, Шерматов Раҳимжон Эшмаматович, Норбадалов Олимжон Ашур уғли, Ноқувватов Эштўра Тухтамишович
Рубрика: Педагогические науки
Журнал: «Евразийский Научный Журнал №8 2018» (август, 2018)
Количество просмотров статьи: 2139
Показать PDF версию Тарих фани бўйича синфдан ташқари олиб бориладиган ишлар

Абдусаматов Жамшид Омонович
Узун тумани 28-сон умумий ўрта таълим мактаби ўқитувчиси,

Шерматов Раҳимжон Эшмаматович
Узун тумани 63-сон умумий ўрта таълим мактаби ўқитувчиси,

Норбадалов Олимжон Ашур уғли
Қумқурғон тумани 27-сон умумий ўрта таълим мактаби ўқитувчиси,

Ноқувватов Эштўра Тухтамишович
Шеробод тумани 49-сон умумий ўрта таълим мактаби ўқитувчиси.

Ўқувчилар ўқув материалининг асосий мазмунини синфда дарс давомида ўзлаштириб оладилар, албатта. Бироқ, ўқувчиларнинг тарих дастури юзасидан ўрганиши зарур бўлган билим ва малакаларнинг ҳаммасини ҳам синф-дарс машғулотлари доирасига сиғдириб бўлмайди. Бунинг устига тарихий билимлар, илмий ва сиёсий маълумотлар ҳажми тез кенгайиб, муттасил ошиб бораётган шароитда ўқувчилар ўз билимларини тинмай тўлдира боришлари учун синфдан ташқари ишларни яхши йўлга қўйиш ғоят зарурдир.

Тарих севиб ўқиладиган фандир. Уни ўрганиш жараёнида ўқувчиларда ўтмишни пухта билишга интилиш орта боради, уларда бу интилишни амалга оширишда эса синфдан ташқари ишларнинг аҳамияти каттадир. Тарих предмети юзасидан синфдан ташқари ишларнинг мазмуни, кўриниш ва методлари методик адабиётда турлича туркумланади.

Методист В.Н. Бернадский синфдан ташқари ишлар туркумига билиш манбаларини асос қилиб олиб, уларни қуйидаги турларга бўлади. Маълумки, ўқувчилар фақат дарсликни ўқиш билангина чегараланиб қолса, уларнинг билим доираси ва ўтмиш ҳақидаги тасаввурлари тор бўлиб қолади. Шуни эътиборга олиб В.Н.Бернадский синфдан ташқари ишларнинг асосий кўриниши сифатида қўшимча ўқишни тавсия этади. 1. Қўшимча китоб ўқиш. У тарихдаги ўқиладиган китобларни уч гуруҳга бўлади: а) илмий-оммабоп китоблар, б) тарихий беллетристика, в) тарихий даврга оид бадиий адабиёт. 2. Қўшимча суратлар кўриш.

3. Жамоа бўлиб театр ва киноларга бориш ҳамда уларни биргаликда муҳокама қилиш.

4. Тарихий кечалар уюштириш.

5. Тарихий инсценировка ёки пьесалар қўйиш.

6. Мактаб тарихий кўргазмаларини ташкил этиш.

7. Олисдаги тарихий жойларга экскурсиялар уюштириш. В.Н.Бернадский фикрича, ўқувчилар синфдан ташқари қўшимча китоб ўқиб, фильмлар кўриб, радио, маърузалар эшитиб олган билимлари ва тасаввурларини амалий фаолият билан қўшиб олиб боргандагина кўзланган мақсадга эришади — мустақилликни, ташаббус ва ижодий ишлаш қобилиятини ўстира олади. Кейинги йил ичида синфдан ташқари ишлар кўлами кенгайди, мазмунан бойиди, кўринишлари кўпайди. Бу ишларнинг назарий томонлари ҳам ишлаб чиқилди.

Синфдан ташқари ишлар ташкилий жиҳатдан оммавий ва тўгарак ишларига бўлинади. Ўзининг илмий тадқиқий асарларида синфдан ташқари ишларнинг назарий масалаларини ишлаб чиққан, мактаб тажрибасига суяниб синфдан ташқари ишларнинг асосий бошланғич кўриниши — оммавий ишлар эканлигини исбот қилиб берган А.Ф.Родин синфдан ташқари ишларнинг оммавий кўринишига: овоз чиқариб ўқиш, ҳикоя қилиб бериш, маъруза ўқиш, тарихий воқеаларнинг иштирокчилари ва илғор кишилар билан учрашувлар ўтказиш, кинофильмлар, пьесалар кўриш, экскурсиялар уюштириш, ўқув конференциялари, кечалар, танловлар ташкил қилиш, олимпиадаларда иштирок этиш, ўлка бурчаги ва мактаб кўргазмаларини ташкил этиш ва бошқаларни киритади. А.Ф.Родиннинг тарих таълимида синфдан ташқари ишлар соҳасидаги тадқиқотларининг яна бир қимматли томони шундаки, уларда синфдан ташқари ишларни ўқувчиларнинг ижтимоий фойдали фаолияти билан (тарихий ёдгорликларни муҳофаза қилиш, Иккинчи жаҳон уруши қатнашчилари, ижтимоий ҳимояга муҳтож аҳолига ёрдам бериш, улар билан давра суҳбатлари уюштириш, газета, журналлар ўқиб бериш ва ҳ. к. билан) боғлаб олиб бориш зарурлиги таъкидланади.

Методист А.А.Вагин тарих таълимида синфдан ташқари қилинадиган иш методлари соҳасида кейинги йилларда орттирилган илғор тажрибаларни умумлаштириб, уларни уч гуруҳга бўлади. 1. Оғзаки метод. Синфдан ташқари ишларнинг бу гуруҳига ўқитувчининг ҳикоя қилиб бериши, овоз чиқариб ўқиши, юқори синфларда эса, ўқитувчининг дарсдан кейин бўладиган маърузаси киради. Синфдан ташқари ишларда ўқувчиларнинг фаоллиги ва мустақиллигини ошириш мақсадида ўқувчилар ҳам оғзаки сўзлаб бериш методидан фойдаланади. Ўқувчилар тўгарак йиғилишларида, тарихий кечаларда, қуйи синф ўқувчилари ва аҳоли орасида қисқача ахборотлар, доклад ва рефератлар билан қатнашадилар, мунозараларда, назарий конференцияларда, тарихий материаллар (китоблар, кинофильмлар ва пьесалар) муҳокамасида иштирок этадилар.

Ёзма ва босма манбалар билан ишлаш методи.

Синфдан ташқари ишларнинг бу турига қўшимча китоб ўқиш, тарихий-адабиёт — тўпламлар, хрестоматиялар, архивлардаги ҳуж- жатлар ва бошқаларни ўрганиш, вақтли матбуотни ўрганувчилар тўгараги, қўлёзма ва архив ҳужжатларини ўрганувчи «ёш архивчилар тўгараги» барпо қилиш, «Китоб ва унинг тарихи» деган мавзуда кеча ташкил этиш, ўлканинг ўтмиши ва ҳозирги ҳаётига доир ҳар хил китоб ва мақолалар, қўлёзмаларни ўрганиш, халқ оғзаки ижодига доир материалларни тўплаш, тарихий воқеаларнинг шоҳидлари ва 86 иштирокчиларининг ҳикояларини ёзиб олиш, улар билан хат ёзишиб туриш, тарихий ҳужжатларни ўрганиш каби ишлар киради. Кўрсатмали материаллар билан ишлаш методи.

Иллюстрация ва диапозитивларни кўрсатиш, фильмларни кўриш, экскурсия материалларини ўрганиш каби дарсда бошланган ишлар синфдан ташқари давом эттирилади. Бундан ташқари экскурсиялар ва экспедициялар давомида тўпланган материаллар нусхасини кўпайтириш, расмга олиш, шу материаллар асосида моделлар ясаш ва намойиш қилиш ҳам шу гуруҳга доир ишлар қаторига киради. Бу ишлар ҳам синфдаги ишлар билан боғлиқ олиб борилади. Гап шундаки, ўқувчилар дарс жараёнида эгаллаган кўникма ва малакаларини синфдан ташқари ишларда янада ривожлантириб, такомиллаштириб борадилар. Синфдан ташқари ишларнинг мазмуни, форма ва методлари.

Ўқувчиларнинг ёши, билим ва малакалари, уларнинг индивидуал мойиллигига ва қизиқишларига қараб, тарих таълимида синфдан ташқари ишларнинг мазмуни, кўриниш ва методлари турлича бўлади. Ҳозир мактабда синфдан ташқари ишларнинг қуйидаги асосий, ташкилий формалари мавжуд. 1.Тарих тўгараги (ёки тарихий-ўлкашунослик тўгарак). 2.Тарих (ёки тарихий-ўлкашунослик) жамияти. 3.Синфдан ташқари тарихий ёки тарихий-ўлкашунослик экскурсиялари, коллектив бўлиб театр ва кинога бориш. 4.Узоқ жойларга тарихий-ўлкашунослик экскурсиялари. 5.Археология экспедициясида қатнашиш. 6.Тарихий ёки ўлкашунослик бурчаклари, музейлари. 7.Тарихий, тарихий-ўлкашунослик, тематик кечалар ёки (тарих жамияти, тўгарак иши ҳақида, узоқ жойларга уюштирилган археологик ишлар ҳақида) ҳисобот кечалари. 8.Ҳисобот ёки тематик кўргазмалар. 9.Юқори синф ўқувчилари учун семинарлар, суҳбатлар. 10.Тарихий (тарихий-ўлкашунослик) конференциялар, муноза- ра ва муҳокамалар. 11.Мактаб ўқувчиларининг тарихий воқеаларнинг қатнашув- чилари ва шоҳидлари, ёзувчилар ва ижтимоий арбоблар билан учрашувлари. 13.Тарихий ёки тарихий-ўлкашунослик ўйинлари. 14.Тарихий мавзуларга бағишланган деворий газета ва қўлёзма журналлар. 15.Синфдан ташқари ўқишлар.

Кўриниб турибдики, синфдан ташқари ишларнинг кўринишлари турли-туман, мазмуни бой, ҳатто мактаб тарих курсининг мавзусидан четга чиқиши ҳам мумкин. Шуни айтиш керакки, синфдан ташқари ишларнинг мазмуни қанчалик бой ва турли- туман кўринишларда олиб борилмасин, улар бир мақсадга: таълим-тарбия вазифаларини амалга оширишга хизмат қилади. Мактабда ташкил этиладиган тарих тўгараги (ёки тарихчилар жамияти) синфдан ташқари қилинадиган барча оммавий ишларни уюштириш маркази ва унинг энг ихчам кўринишидир.

Синфдан ташқари ишлардан кузатилган масъулиятли вазифаларнинг муваффақиятли бажарилиши ўқитувчининг ўқувчиларни шу марказга жипс жамлашга ва унинг ишларига тўғри бошчилик қила билишига боғлиқдир. Қўшимча ўқиш синфдан ташқари ишларнинг синфдан ташқари муҳим формасидир. Бу иш ўқувчиларга китоб ўқишни тарғиб қилиш, унинг аҳамиятини 87 тушунтириш, китобга қизиқтиришдан бошланади. Синфдан ташқари ўқишни ташкил этишда ўқувчиларнинг ёши, билими ҳамда малакалари эътиборга олиниши лозим. Ўқитувчи ўқувчиларни, аввало дарсликда кўрсатилган бадиий ва илмий-оммабоп асарлар билан таништиради ва улардан фойдаланиш йўлларини гапириб беради, янги чиққан китоблар ҳақида уларни хабардор қилиб туради, китоб ўқишни уюштиради.

Мактаб тажрибасида 5-6-синф ўқувчиларини китоб ўқишга қизиқтириш мақсадида илғор ўқитувчилар қуйидаги усулдан фойдаланадилар: ўқитувчи ўқувчиларга ўқиш керак бўлган китобларни айтиш билан бирга шу китобларни ўқувчиларга кўрсатади ва ҳатто энг муҳим, мароқли жойларни ўқиб беради. Бироқ, ўқишни чўзиб юбориш ярамайди, минутдан ошириб юбормаслик керак. Қўшимча ўқишни ташкил этишда ўқувчиларни китобга қизиқтириш билан бирга, мустақил ўқишни ташкил қила билиш ҳам зарур. Ўқувчиларнинг қўшимча ўқиши зарур бўлган китоблар ўз вақтида тавсия этилади. Баъзи методик асарларда кўрсатилганидек, ҳамма синфлардаги ўқувчиларнинг чорак ичида ёки ўқув йилининг ярмида ўқиши учун китобларнинг катта рўйхатини бирданига тавсия қилиш тўғри бўлмайди, тажриба ҳам рад қилди. Бу масалада ҳам ҳар бир синф болаларининг ёши, билим даражаси ва малакаларини назарга олиб иш кўриш лозим бўлади. Масалан, 5-6- синфларда ўқувчилар мустақил ўқишлари лозим бўлган китобга доир мавзу дарсда ўрганиб бўлингандан кейин қандай китобни ўқиш кераклиги тавсия қилинади; 7-8- синфда мавзуга кириш дарсида, агар ўқишга тавсия қилинадиган китоб ҳажми катта бўлса, темани ўрганишдан ҳафта олдин, эса, йил бошида, ҳаттоки эски йилнинг охиридаёқ тавсия қилиш маъқул, негаки тавсия қилинган китоблардан баъзиларини ўқувчилар ёзги таътил вақтида ҳам ўқишлари мумкин.

Ўқувчиларнинг ёзувчилар билан учрашувлари уларнинг китобхонлик иштиёқини оширишда муҳим роль ўйнайди. Тарихий мавзуларга бағишланган кеча ва конференцияларни ўтказиш, ўқилган китобларни муҳокама қилиш каби тадбирлар ҳам муҳим ўрин тутади. Ўқувчиларнинг синфдан ташқари ишларини, шу жумладан тавсия қилинган китоблардан қандай фойдаланганликларини ўқитувчи доим назорат қилиб туради. Бу билан ўқитувчи ўқувчиларда қўшимча адабиёт ўқишга рағбатии кучайтиради, китобларни тушуниб ўқишга ўргатади, қўшимча китоблар ўқиб олган билимларини дарсда, тарих тўгарагида ва экскурсияларда олган билимлари билан боғлай билишга ва улардан фойдалана билишга ўргатади. 5-6-синфлардаёқ ўқувчилар ўқиган нарсаларни тушуниш, уларга баҳо бера билиш ва улардан хулоса чиқариш малакасини бир қадар ҳосил қилади. Ўқувчиларда мустақил ўқиш учун тавсия этилган китобларга онгли ва тўғри муносабатни тарбиялаш учун уларни ўқиган китобларни махсус дафтарга қайд қилиб ва ҳар бир китобга ўзларининг қисқача тақризларини ёзиб боришга ўргатиш керак. Табиий, 5-6-синфлардаги ўқувчиларнинг ўқиган китобларига берган баҳолари юзаки бўлса-да, кейинчалик айтайлик, 7-8-синф ўқувчиларнинг баҳоси мазмунан бойиб боради. эса, берилган баҳолар мазмуни янада чуқурлашади. Тарихий темаларда ўтказиладиган кечалар синфдан ташқари ишларнинг муҳим ташкилий формаси бўлиб, уларнинг асосий вазифаси ҳар хил санъат воситалари (бадиий ўқиш, музика, ашула, инсценировкалар) ёрдамида ўқувчиларга тарихий фактлар, воқеалар ҳамда ҳодисаларнинг мазмуни, моҳияти ва аҳамиятини уқтиришдан иборатдир. Ҳозирги вақтда тарихий темалардаги кеча ва эрталиклар мактаб тажрибасида кенг қўлланилмоқда.

Тарихий мавзулардаги кеча ва эрталиклар олдига қуйидаги талаблар қўйилади: 1. Мактабда ўтказиладиган кеча ёки эрталиклар ўқувчиларни ватанпарварлик, меҳнатсеварлик, миллий қадриятлар руҳида тарбиялашга ёрдам бериши лозим. Ўтказиладиган ҳар бир кеча ва эрталик ўқувчиларнинг ом- мавий байрамига айлансин, унда иштирок этган ҳар бир ўқувчи ўзининг қобилият ва талантини намойиш қилсин. Кечанинг кўнгилли ўтишига эришиш лозим. Унинг мароқли ўтиши учун характерига қараб, турли мавзуларда докладлар тинг- лаш, шеърхонлик қилиш, тарихий воқеаларнинг қатнашувчилари билан учрашувлар ташкил қилиш мумкин. Ҳар бир кеча албатта бадиий қисм (ашула, музика, инсценировка, викторина ўйинлар, ҳазил-тоифадаги конкурслар ва шу кабилар) билан якунланади. Бундай кечалар ўқувчилар фаоллигини оширади, уларни ташкилий ишларидаги иштироки ижтимоий фойдали меҳнатга ўргатади, жамоа олдидаги жавобгарлик ҳиссини оширади. Тарихий кечалар тематика жиҳатидан ўқув дастурииинг мазмуни билан замонамизнинг долзарб масалалари ва юбилей саналари билан боғлаб ўтказилади.

Фойдаланилган адабиётлар пуйхати

1. Лафасов М., У.Жўраев. Жахон тарихи дарслиги.-Тошкент. 2005.
2. Лернер И.Я. Дидактическаие основы методов обучения. М., 1991 58. Лернер И.Я. Ўқитиш методларининг дидактик асослари.М.,1991
3. Махмутов М. Мактабда муаммоли таълимни ташкил қилиш.Т.,1991
4. Методика преподавания истории в средней школе.М.,1986
5. Мустақил Ўзбекистон-тарих силсилоларида.Т.,1992
6. Мухаммеджонов А.Р. Ўзбекистон тарихи. (V асрдан XXI асрнинг бошигача) Т., 1992 63. Набиев А. Тарихий ўлкашунослик.Т.,1996
7. Никифоров Д.И. Наглядность в преподовании истории. М.,1964
8. Новые педагогические и информационные технологии в системе образования. Учеб. пособие для студ.пед.вузов и системы повыш.квалиф.пед.кадров /Под ред. Е.С.Полат.-М.: Издательский центр «Академия», 2005.