Диктанты 5 класс

І

5 sinf uchun diktant

Мы идём по узкой дорожке берегом большого озера. Над ближним лесом встаёт солнце. Под яркими лучами солнца сверкает голубое озеро. За ним широкой полосой легло болото. Тут шагать опасно. Мы входим в зелёную чащу. Ровными рядами стоят высокие сосны. Редкий луч солнца льётся через густую зелень. Под деревьями прохладно. Тишь и глушь в лесу. В этой местности живут пушистые белки. Вот зверёк прыгнул с ветки на ветку, уронил сосновую шишку. Мы постояли у опушки и пошли к деревне. Крутой подъём ведёт в гору. Там конец нашего пути. Объём слов: 89

Категория «Диктанты»

Входной диктант «Гроза»

Я ехал с охоты вечером. Гроза надвигалась. Впереди огромная лиловая туча медленно поднималась из-за леса. Надо мною и мне навстречу неслись длинные серые облака. Дорога вилась передо мною между густыми кустами орешника. Я подвигался вперед с трудом. Сильный ветер внезапно загудел в вышине, деревья забушевали, крупные капли дождя резко застучали, зашлепали по листьям. Сверкнула молния, и гроза разразилась. Дождь полил ручьями. Я поехал шагом и скоро вынужден был остановиться и приютиться к широкому кусту. Я терпеливо ожидал конца ненастья. Вдруг на дороге почудилась мне высокая фигура. Неизвестный словно вырос из-под земли. Объём слов: 86

Категория «Диктанты»

Входной диктант «На опушке леса»

На опушке молодого леса есть пруд. Из него бьёт подземный ключ. Это в болотах и вязких трясинах рождается Волга. Отсюда она направляется в далекий путь. Поэты и художники прославляют красоту нашей родной реки в удивительных сказках, песнях, картинах. Низкий берег покрыт зеленым ковром лугов и кустарниками. На лугу пестреют цветочки. Их сладкий запах разливается в мягком воздухе. Полной грудью вдыхаешь аромат лугов. Откос на берегу Волги очень красив. Местные жители любят проводить здесь выходные дни. Они любуются окрестностями, ловят рыбу, купаются. Объём слов: 88

Категория «Диктанты»

Входной диктант «Наступление весны»

С каждым днём весна наступает. Оживает, голубеет небо. Тёплый ветер гонит по нему воздушные корабли. Высоко над землей купаются в лучах солнца жаворонки. Радостной трелью льются их песни высоты. Приятно прогуляться в весенний лес погожим деньком. Извилистая тропка петляет между деревьев. Пахнет весенними почками. Как хорошо и легко дышится! Вот вертится на кленовой веточке маленькая птичка. Спешит по своим делам колючий ёж. Быстро спускается по стволу ели шустрая белочка. Звонкой дробью отмечает приход весны дятел. Далеко разносится чудесная песня голосистого дрозда. Щебету птиц вторит говорливый ручей. Лесная тропка выводит нас к нему. Ветви ивы склоняются к воде и смотрятся в прозрачную гладь. Объём слов: 102

Категория «Диктанты»

Входной диктант «Небесная книга»

Вы умеете читать небесную книгу? Слова в обычной книге составляются из букв, а звезды в небе образуют разные созвездия. Моряки по звездной книге находят дорогу в необъятном море. По облакам мы узнаем погоду. Вот по синему небу протянулись белые волокна. Они обещают дождливую погоду. В жаркий летний день вдруг появляются на небе белые облачные горы. Это вестники грозы. И птицы могут о многом рассказать. В чистом небе летают ласточки и предвещают хорошую погоду. Прилет грачей означает наступление весны. Мы читаем небесную книгу, и удивительные вещи открываются нам. Объём слов: 87

Категория «Диктанты»

Диктант «Белки»

В темном еловом лесу с утра до позднего вечера хлопочут проворные белки. Поднимутся белки на вершину высокой ели, перемахнут с ветки на ветку, а потом спускаются на землю за орехами. В развилке елового сучка белочка развесила сушить подосиновик, маленькие опенки. В лесных кладовых спрятала отборные орехи. Поздней осенью переменит белка свое красное платье на серую зимнюю шубку. В вершине густой ели устроила белочка теплое гнездо. Там она воспитывает бельчат, зимой спасается от лютых морозов и холодных ветров. Самый веселый зверек в наших лесах – это шустрая белка. Объём слов: 86

Категория «Диктанты»

Диктант «Белки»

Идешь по лесной тропинке, любуешься деревьями. Вдруг увидишь легкого и проворного зверька с пышным хвостом или услышишь резкий цокающий звук. Это резвые белки бесстрашно перепрыгивают с ветки на ветку. Зверьки эти живут в лесах. Здесь для них есть корм: шишки, орехи, желуди, ягоды. Зимой белки не спят, ведут подвижный образ жизни. Летом они запасают на зиму корм. В беличьем меню есть даже сушеные грибы. Сушат их белки сами. Шляпки нанизывают на острые сухие сучки или вешают на веточки. Выбирают спелые орехи. Все это белки прячут во мху или в дуплах, а зимой безошибочно находят. Беличий склад может содержать несколько килограммов вкусной еды. Если вы найдете его, то не спешите им воспользоваться. Ведь белки останутся в зимнюю стужу без корма. Объём слов: 120

Категория «Диктанты»

Диктант «В грозу»

Стоял жаркий июльский день. Косыми жаркими лучами солнце жгло сухую землю. Густая пыль поднималась по дороге и наполняла воздух. Облака объединялись в большую тучу. Прогремел дальний гром. И вот облака уже закрыли солнце. Оно выглянуло в последний раз и исчезло. В природе все резко изменилось. Налетел вихрь, задрожала осиновая роща. От порывов сильного ветра молодые осинки гнутся к земле. Пучки сухой травы летят через дорогу. У речки глухо шумит густой камыш. Сверкнула молния, и раздался оглушительный удар грома. Упала первая крупная капля дождя. Хлынул ливень. Объём слов: 85

Категория «Диктанты»

Диктант «В зимнем лесу»

Долго боролась зима с ненастной осенью. В ноябре снег одел пушистым нарядом лес, и наступила зима. Гуляет вьюга. В лесу все тонет под белым покровом. Зайдешь в лесную глушь и не узнаешь знакомых мест. Густо покрывают ветви елей пушистые хлопья снега. Перешептываются на ветру длинные косы берез. Прячутся в норку ежи, укрываются от мороза белки в зимние гнезда. Плохо зимой птицам. Они часто погибают от холода и голода. Как им помочь? Запасите с осени корм для птиц. Сделайте для них кормушки. Птицы – наши друзья. Помогайте им! Объём слов: 86

Категория «Диктанты»

Диктант «Весенний снегопад»

Весна пришла с мартовскими грозами. Но вдруг на четвёртой неделе марта начался могучий снегопад. Всё в природе изменилось. Снег глухим одеялом закрыл землю и пищу. Птицам стало голодно. Уже давно не прилетали птицы на зимнюю кормушку, и горсть разбухших от сырости семечек не привлекла даже воробьёв. Но в этот день вспомнили пернатые о зимней столовой. Даже скворцы присели на край и осторожно склевали старые крошки. Другие птицы ищут спасения в паническом бегстве. Полетели на юг зяблики, певчие дрозды, жаворонки. Обгоняют их, легко преодолевают встречный ветер над Доном бесчисленные чибисы. Даже в полдень, когда стало пригревать солнце, поток пернатых не прекратился. Объём слов: 100

Категория «Диктанты»

Диктант «Вечер»

Опускался вечер. Сквозь густые прибрежные заросли на воду падали отблески заката, тянулись живыми струями в глубину. Васютка взглянул в воду и замер: около травы копошились рыбы, пошевеливали жабрами и хвостами. Рыбы было так много, что Васютку взяло сомнение, он подумал: «Водоросли, наверное?» Небо уже потемнело, в лес опускались сумерки. Середина озера напоминала сейчас раскаленную печку. Заря догорала. В потемневшей синеве неба стыли редкие неподвижные облака. Начали прорезаться звезды. Показался маленький, похожий на ноготок, месяц. Устал Васютка за день, но сон не шел. Он подбросил в костер дров, снова лег на спину. Облака исчезли. Подступила дремота. Объём слов: 94

Категория «Диктанты»

Диктант «Вечер»

Берег быстро темнел, становился голубым, синим, лиловым. На суше уже наступил вечер. В море было еще светло. Глянцевая зыбь отражала чистое небо. Но все же вечер чувствовался и тут. Выпуклые стекла незаметно загоревшихся сигнальных фонарей на крыльях парохода были настолько темные и толстые, что днем невозможно было отгадать их цвет. Они теперь стали просвечивать зеленым и красным и ярко светились. Синий город с куполообразной крышей городского театра и колоннадой Воронцовского дворца возник как-то сразу и заслонил горизонт. Водянистые звезды портовых фонарей жидко отражались в светлом и неподвижном озере гавани. Объём слов: 89

Категория «Диктанты»

Диктант «Галерея»

Павел Михайлович Третьяков был известным русским фабрикантом, богатым купцом, а также истинным другом художников. Он употреблял свое состояние на приобретение картин русских живописцев. Третьяков покупал их у знаменитых и молодых мастеров, если видел в них талант и преданность искусству. Тихо, без лишних слов делал Третьяков великое дело. А когда собрал большую коллекцию, создал, галерею, то передал ее в дар Москве. Когда П.М. Третьякова не стало, его дом превратился в музей, а фасад галереи потребовалось перестроить. Проект было предложено разработать Виктору Михайловичу Васнецову. В.М. Васнецов создал чудесный терем. Красный, белый, с резными каменными украшениями, с золотым кружевом под крышей. Высоко над входом, в фигурном кокошнике, черный барельеф — древний герб Москвы: Георгий Победоносец, побеждающий змея. Объём слов: 113

Категория «Диктанты»

Диктант «Ежи»

Бросьте неотложные дела, выйдите поздним вечером на песчаный берег речонки. Если вы будете долго прислушиваться, то услышите в камышовых зарослях непонятные шорохи, неумолчные звуки. Однажды ночью сидел я за письменным столом. Ночь была тихая, безветренная, только с реки доносились какие-то далекие звуки. Вдруг из-под пола раздались чьи-то негромкие голоса. Они походили на шепот птенцов, которые пробудились в гнезде. Мною овладело желание понять, кто разговаривает под полом. Потом я догадался, что слышал возню ежей. Ежи – полезные зверюшки. Они никому не причиняют вреда, никого не боятся, уничтожают вредных насекомых, борются с мышами. На зиму ежи засыпают. Их маленькие берлоги прикрывают снежные сугробы, и они преспокойно спят в них всю зиму. Объём слов: 108

Категория «Диктанты»

Диктант «Жаркий день»

Жаркий день. Лучи солнца пробиваются сквозь густую зелень листвы. В горле пересохло, хочется пить. Но воды поблизости нет. Путешественник прокладывает путь среди непроходимых лесных зарослей. Трудна дорога. Что там виднеется среди сучьев дерева? Изогнутая ветвь или огромный удав свесил своё гибкое тело? Впереди поляна. Можно передохнуть. Но и тут нужно быть начеку. В кустах мелькнул полосатый бок страшного зверя. Но не заметил он человека, прошел мимо. Усталый путник ложится на траву и внимательно наблюдает. Летают и кружатся разноцветные бабочки и жучки. В чашечки цветов заползают хлопотливые пчёлы. Муравьи волокут сухие травинки в свой муравейник. Всюду кипит жизнь, полная приключений. Кажется, так бы я и лежал весь день, вглядывался в густые сочные заросли. Объём слов: 116

Диктанты 5 класс

Контроль знаний – проверочные, итоговые диктанты и контрольные работы по русскому языку для 5 класса – диктанты удобно разбиты по четвертям и полугодиям, темам и правилам, тексты с грамматическими заданиями.

Оценивание работы

Диктант служит средством проверки орфографических и пунктуационных умений и навыков. Грамматический разбор есть средство проверки степени понимания учащимися изучаемых грамматических явлений, умения производить простейший языковой анализ слов и предложений.

«5» – за работу, в которой нет ошибок.
«4» – допущено 1–2 ошибки.
«3» – допущено 3–5 ошибок.
«2» – допущено более 5 ошибок.

нарушение правил орфографии при написании слов;
пропуск и искажение букв в словах;
замену слов;
отсутствие знаков препинания в пределах программы данного класса;
неправильное написание словарных слов.

ошибки на те разделы орфографии и пунктуации, которые не изучались;
единичный пропуск точки в конце предложения, если первое слово следующего предложения записано с заглавной буквы;
единичный случай замены одного слова другим без искажения смысла.

два исправления;
две пунктуационные ошибки;
повторение ошибок в одном и том же слове.

повторение одной и той же буквы в слове;
недописанное слово;
перенос слова, одна часть которого написана на одной строке, а вторая опущена;
дважды записанное одно и то же слово в предложении.

“5” ставится за безошибочное выполнение всех заданий.
“4” ставится, если ученик правильно выполнил не менее 3/4 заданий.
“3” ставится, если ученик правильно выполнил не менее 1/2 заданий.
“2” ставится, если ученик не справился с большинством грамматических заданий.

Диктанты 5 класс «Школа России» ФГОС

Объём диктантов для 5 классов:
90-100 слов.

«Повторение»
«Синтаксис. Пунктуация. Культура речи»
«Фонетика. Орфоэпия. Графика»
«Морфемика. Орфография»
«Имя существительное»
«Имя прилагательное»
«Глагол»
«Повторение изученного за 5 класс»

Ранняя весна пришла в нашу местность. Зажурчали говорливые ручьи. На открытых лесных полянках весеннее солнце съело последний снег. А на дне оврагов ещё можно увидеть белые пятна. Воздух потеплел. Пробудилась земля. Она подарила людям чудесные весенние цветы. Лесные полянки украшает голубой ковёр подснежников. Как прекрасны эти первые цветы русских лесов! От цветов идёт дивный запах. Подснежники похожи на радостную улыбку весны. На деревьях распускаются почки. Скоро весь лес оденется листвою. В зелени деревьев запоют птицы. Уже прилетели грачи и вьют гнёзда. Здравствуй, весна! 83 слова / с грамматическим заданием

Наступила поздняя осень. Стоит ненастная погода. Всё чаще дует резкий осенний ветер. С синего неба посылает солнце прощальные лучи. Как хорош лес осенью! Воздух свеж. Жёлтые, оранжевые, багровые листья тихо падают с чёрных деревьев и медленно опускаются на холодную землю. Тишину спящего леса не нарушает пение птиц, потому что они улетели на юг. В аллеях сада стало пусто, бесшумно. А ведь здесь летом было так радостно, чудесно! Из окрестных парков слетались сюда птицы на праздничный концерт. Осенью лес похож на терем расписной. Хорошо устроиться под белоствольной берёзкой и долго рассматривать золотые краски леса, лиловый краешек неба. Тихо, уютно. В необъятных чащах леса можно укрыться от осеннего ветра. На душе легко и спокойно. 115 слов

Долго боролась зима с ненастной осенью. В ноябре снег покрыл промёрзшую землю, и вот наступила настоящая зима. Жутко завывает в поле холодный, резкий ветер, гуляет вьюга. А в лесу тихо. Зайдёшь в лесную глушь и не узнаешь знакомых мест, потому что всё скрылось под снегом. Мороз сковал льдом речку. Оделся в шубку и огромный дуб. Его густые кроны продержатся всю зиму, а их мощь не сломить даже злому урагану. Ивы, берёзки, рябинки утонули в дремучих сугробах. Вдруг по веткам пробежала белка. Она кажется чёрной среди ослепительной, нетронутой белизны света. Из-за этой неугомонной хлопотуньи огромная снежная шапка свалилась вниз на тропиночку. Куда же она так спешит? Какой воздух! Какая гармония! Нет слов, чтобы описать такое чудо природы. 118 слов

Весна – удивительное время года. Солнце ласково пригрело проснувшуюся землю. Снег давно сбежал с полей мутными ручьями. От разъезда до ближней деревни зеленеет озимая рожь, и по синему небу плывут беловатые облака. Вдали расположилась берёзовая роща, а на её опушке раскинулась молодая поросль кустов. В воздухе уже совсем не чувствуется сырости, которая обычно бывает ранней весной. Жизнь как будто встрепенулась и наполнилась какими-то новыми звуками. Из окрестных рощ, с пашен и пастбищ доносится радостный птичий гомон. Послышался шум грузовика на переезде. «Егорыч, открывай дорогу!» – раздаётся весёлый крик шофёра. В лесной чаще, в каждой бороздке слышится чей-то шёпот. Всё вокруг начинает изменяться: самая маленькая веточка растёт, нежный стебелёк собирает силы и распрямляется навстречу солнцу. Природа празднует весеннее обновление. Здравствуй, весна! (119 слов)

Полярные совы обычно зимуют в тундре. В ночной темноте пролетают они над мерцающими в звёздном свете снегами. Кормятся мышами и зайцами, беспощадно истребляют этих беспомощных зверьков. Редкий зайчонок сможет не оказаться в острых когтях у опасной совы, когда она собирается на охоту. Но всё-таки кончается полярная ночь. В каменных россыпях не заметишь гнёзд совы, потому что они расположены почти у самых ног. Тепло в гнёздах сохраняется в сильные морозы, так как они устланы лёгким пухом. Именно такое гнездо я обнаружил в расщелине. Неожиданно огромная белая птица взлетела у меня из-под ног, и распахнутые крылья слились с белизной снегов. «Сергей, что там?» – удивлённо спросил мой товарищ. В гнезде съёжился испуганный птенчик, а рядом остались лежать тёплые яйца. (118 слов)

У нас часто леса гибнут от безжалостного обращения с ними. Люди бессознательно бросают спичку, и от ее огня погибают большие участки леса. Много леса вырубают. Срубить дерево легко, а чтобы вырастить его, надо десятки лет. За посадками молодых деревьев следит лесовод. Он устанавливает места, которые пострадали от пожара, намечает, где надо расчистить лес от бурелома, отводит участки для работы лесорубов, участвует в борьбе с вредителями леса. Гусеницы иногда съедают подрастающие побеги, объедают листья. Зайцы, мыши обгрызают корни молодых деревьев. Но есть у леса и друзья — птицы.Они прекрасные помощники лесоводов. Берегите, ребята, лес! Это наше богатство. 98 слов

Последняя улыбка солнца млеет и гаснет на нежной зелени березки. Распускаются ее клейкие листочки. Раз в году бывает такой свежий аромат. Первая звездочка уже запуталась в вязи ветвистой вершины и с любопытством смотрит на землю. Заливаются птицы: малиновки, зяблики. Самый голосистый певец в это время — дрозд. Его не только слышишь, но и видишь. Он сидит на макушке ели, вертится и громко поет. Чудесно переливаются лучезарные краски заката. Когда сгущаются сумерки, гаснет его пурпур. Звонкий вечер уходит в сумрак ночи. Дрозд свистнул в последний раз и улетел. Внезапно заговорил торопливый ручеек, перестали перекликаться с пением воды голоса птиц. Чарующий миг лесной тишины! 101 слово / По Д. Зуеву

Лунной ночью светло в березовом лесу. Свет луны отражается на сугробах, и лес становится похожим на огромный зал с белыми колоннами. Полна тайн тишина ясной зимней ночи. В берлоге дремлет медведь, но чутко прислушивается он к жизни зимнего леса. Снежинки еле слышно шуршат о кору старых осин, скользят по стройным вершинам, цепляются за хвою. Наступает ночь. Полная тишина. И вдруг хрустнул снежный наст, затрещал сушняк. Медведь взъерошился, навострил уши, сверкнул глазами. Да это лоси! Успокоился лежебока, положил голову на передние лапы, зажмурился. Разгуляется непогодушка, хлопьями повалит снег, и завоет ветер в вершинах. Убаюкает медведя колыбельная песнь вьюги. Сладко дремлется ему в берлоге. Март — последний месяц спячки лесного хозяина. 108 слов

Настоящая весна приходит с середины марта. С крыш течет, свисают длинные сосульки. Радостно чирикают под лучами яркого солнца воробьи. На лесных тропинках проваливается под ногами колючий снег. На юге уже цветут сады. Армия перелетных птиц готовится в дорогу. Из далекой Африки отправляются они в дальний путь. Первые близкие гости — грачи. В старых парках на высоких деревьях устраивают они свои гнезда и шумом и гамом наполняют окрестности. Скоро покажутся на весенних проталинах первые жаворонки. С каждым днем сильнее греет солнце. Бегут под снегом весенние ручейки. Скоро придет апрель. Апрель — самый шумный месяц вешней воды, пробуждения земли, бурного движения соков. 98 слов / По И. Соколову-Микитову

Мы долго бродили по лесу. День кончался, и приближались сумерки. Далекое солнце уходило за горизонт и бросало на землю свои последние лучи. Лесные поляны наливались густой темнотой, и она ползла от земли к верхушкам деревьев: елей, сосен. Но вот замолкли птицы, только иногда раздается одинокий голосок птички. Скоро с большим трудом мы стали замечать очертания веток, потому что лучи вечернего солнца едва освещали лес. Когда солнце скрылось за верхушками деревьев, след знакомой тропинки стал пропадать. Вот над елочкой появилась первая звездочка. Ночь вступала в свои права. «Пора возвращаться домой», — решили мы. 91 слово

В зрелом возрасте много раз наблюдал я восход солнца. Я встречал его в лесу, когда перед рассветом проходит над макушками ветер, когда четко обозначаются на фоне неба черные вершины деревьев. На траве лежит роса. Множеством блесток сверкает растянутая в лесу паутина. Пахнет смолою росистым утром. Сквозь лесную чащобу стараешься проложить тропинку к реке. Видел я восход солнца над родными полями, над густыми зарослями кустов возле речки. В прозрачном зеркале воды отражаются побледневшие звезды, тонкий серп месяца. Под пение бесчисленных птиц и шепот камышей поднимается солнце. Прохладная роса на лугах сияет алмазной россыпью. Располагаешься на берегу и ждешь рождения нового дня. 100 слов / По И. Соколову-Микитову

Мы на Памире. Над розоватыми облаками возвышаются скалистые хребты. В долинах расположились села, где растут сады, люди сеют ячмень, пшеницу. По берегам рек встречаются развалины старинных крепостей. Сейчас их стены и бойницы заросли густой растительностью. В глубоких трещинах вьют гнезда черные галки, в щелках камней ютятся змеи. Вот одна из них сверкнула на солнце и исчезла среди камней. Приближаемся к подножию и располагаемся здесь на отдых. С наслаждением вдыхаем аромат цветущих растений. Вдруг замечаем на скалах рисунки. Это художник много веков назад нарисовал животных, людей, написал цифры. Наскальная живопись рассказывает о древнем Памире. Мы долго рассматривали эти удивительные рисунки. 102 слова

В апреле последний снег тает на полях, звенят по оврагам веселые ручьи, ломают зимний лед реки. Весною пахнет пробудившаяся от зимнего сна земля. Надуваются в лесу у деревьев смолистые душистые почки. Уже прилетели белоносые грачи. Греются на солнышке скворцы. С песнями поднимаются в синюю небесную даль голосистые жаворонки. Наступает особенный час в русской природе. До самого неба распахнутся невидимые голубые ворота, и покажутся косяки перелетных птиц. От теплого юга до холодных морей будут слышны их веселые голоса. Разнообразны и лесные звуки. Вот со стройной березки упала прозрачная капля, и послышался тонкий, хрустальный звон. Чуткому уху охотника уже чудится шепот проснувшейся земли. 101 слово / По И. Соколову-Микитову

Кончается лето. Все ярче костры листопада. Березы и клены осень покрасила в желтый цвет, а листья осинок разрумянила. Отправилась она в леса, в поля, в луга, убрала с полей золотые хлеба, а в лугах душистые копны сена сметала в высокие стога. Поднялись в небо косяки птиц: журавлей, уток, гусей. Вот под самыми облаками летят большие белые птицы и шлют прощальный привет родным местам. «До свидания, птицы!» — провожают их люди. Спешит, торопится осень. Смывает холодным дождем пестрый убор листьев. Вот выглянуло солнце из-за тучки, и под его ласковыми лучами изменилась хмурая картина осени. 92 слова / По Г. Скребицкому

Таълим / Образование

Диктант (лотинчадан dicto — айтаман) — билимларни мустаҳкамлаш ва синовдан ўтказиш, ўқувчиларнинг тил билан боғлиқ маҳоратини ошириш учун қўлланиладиган ёзма иш турларидан бири. Диктант имло ва тиниш белгиларини ўқитишда кенг қўлланилади. Диктантнинг бир неча турлари мавжуд.

Диктант ва унинг турлари

Умумтаълим мактаблари ўқувчиларнинг ёзма ва оғзаки нутқини ўстиришда, ёзма нутқнинг саводли ва тўғри бўлишида диктантларнинг аҳамияти катта. Ўқувчининг эшитиб идрок қилинган сўз, гап, матнни ёши диктант ҳисобланиб, ўқувчи диктант ёзаётганда хато қилмаслик учун имло ва тиниш белгиларининг ишлатилишига доир қоидаларга амал қилишга ҳаракат қилинади.

Дарҳақиқат, диктант вазифасига кўра асосан икки турга ажратилади:

Таълимий диктант

Таълимий диктантлар ўрганилаётган мавзу юзасидан ҳар бир дарснинг 5-10 дақиқаси давомида ва баъзан тўлиқ дарс жараёнида ўзлаштирилган билимни мустаҳкамлаш мақсадида ўтказилади.

Шуни таъкидлаш лозимки, таълимий диктант ўтказилиш ва бажарилиш усулларига кўра бир неча турга ажратилади:

таъкидий диктант;
сайланма диктант;
эркин диктант;
луғат диктант;
расмли диктант;
ижодий диктант;
изоҳли диктант каби турларига.

Назорат диктант

Назорат диктанти ўқувчиларнинг яқинда ёки илгари ўрганилиб, машқлар билан мустаҳкамланган билимларни ўқувчилар қай даражада ўзлаштирганликларини аниқлаш мақсадида ўтказилади. Назорат диктантлар асосан ҳар чорак охирида, баъзан билимлар ўрганилгандан сўнг ҳам ўтказилиб турилади. Назорат диктанти шуниси билан муҳимки, ўқувчиларнинг диктант ёзиш жараёнида йўл қўйилган хатолари чуқур таҳлил қилинади, уларни бартараф қилиш усуллари белгиланади. Шу жиҳатдан назорат диктантнинг таълимий аҳамияти катта.

Ona tili va adabiyoti fanidan diktantlar to’plami diktant

Ikki oshna yoshlikdan birga o’sdilar. Davr kelib ikkalasi ham o’z baxtini izlab yo’lga chiqsalar, ikki yo’l uchraydi. Biri bir tomonga, ikkinchisi boshqa tomonga yo’l oladilar. Ulardan biri shaharma-shahar yurib ilm-u hunar orttiradi. Ikkinchisi, borgan shahrida podshoh saylash uchun uchirilgan semurg’ qush tasodifan uning boshiga qo’nib, shu shaharga shoh bo’lib qoldi. Yillar o’tib, do’sti shu shaharga keladi. Har yerga qo’yilgan shahar shohining rasmiga ko’zi tusha-di. Do’stining iqbolidan shodlanib, uni ko’rishga oshiqdi. Podshoh saroyiga borib uning huzuriga kirdi. Podshoh uni tanib, tanimaslikka oldi. U kuyunib, yonib «Axir men sening do’sting falonchiman-ku!» deb o’zini tanitdi. Podshoh esa: «Xo’sh, mendan nima istaysan», dedi. Do’sti esa «Sendan hech qanday iltimosim yo’q. Shahringga kelsam, xalq orasida podshohning ko’zlari ojiz bo’lib qolibdi, degan xunuk xabarni eshitdim. Shuning uchun do’stimning holidan xabar olay deb huzuringga kelgan edim», debdi-yu, yo’liga qaytibdi.

(133 so ‘z. «Saodatnoma»)

Go’zallik ta’rifi

Go’zallik deganda, ko’z oldimga birinchi bo’lib gul tasviri keladi. Balki gul go’zallik ramzidir. Go’zallikni his qilmay turib, u haqida gapirish go’yoki gulni ko’rmasdan uni tavsiflashga o’xshaydi. Go’zallik hech qanday qolipga sig’maydi. U o’z nomi bilan go’zallik. U haqida gapirganda uzoq yo’lga otlanish oldidan kerakli buyumlarini chamadonga solayotgan sayyohni eslayman. Sayyoh barcha kerakli narsalarai chamadonga joylab, uni arang berkitadi, kerakli nimasidir esiga tushib, yana ming azobda ochib yopadi, yana kerakli narsalar chiqaveradi-chiqaveradi. qoldirib ketishga ko’zi qiymaydi.

Insonda ichki go’zallik muhim deyishadi. Lekin sonlar xotirasida siz birinchi taassurotni chehrangiz bilan qoldirasiz. Qalbi go’zal insonlarning yuzi ham go’zal bo’ladi, deydiganlar yuz foiz haq. Chunki qalbdagi yuzlardan va nigohlardan taraladi. Go’zallik nafi yuzdan, so’zdan va amaldan, balki o’zingiz yashaydi maskandan ham ufurib turishi lozim. Inson xulq-atvorining atrofini go’zallashtirgani sari o’zi ham go’zallashib boradi.

(134 so ‘z. D. Abdusattorova “Ezgulik”)

Kamtarlik – inson qiyofasini bezovchi bebaho fazilatlardan biri. Haqiqiy kamtarlik, insonparvarlik, odamiylik kabi xislatlar bilan uzviy bog’liqdir. Kamtar odam o’zini hech qachon mehnatkash xalqdan ustun qo’ymaydi. Xalq bilan doimo bir tan, bir jon bo’lib yashaydi. Oilada, turmushda, yurish-turishda, kiyinishda oddiy odamlarga nisbatan samimiy munosabatda bo’ladilar.

«Kamtar kam bo’lmas», «Kamtarga kamol», – deydi dono xalqimiz. Isbot talab qilmaydigan bu haqiqat ming yilliklarning sinovidan o’tib kelmoqda. Shu bois, kuyunchak birodarlarimiz o’z yaqin qadrdonlariga doimo kamtar bo’l, kamsuqum bo’l, kam bo’lmaysan deb nasihat qiladilar. Chinakam kamtar, chinakam kamsuqum kishilardan har qanday buyuklikni, har qanday fidoyilikni kutish mumkin. Chunki, undaylar ota-ona-yu do’st – birodarlarga samimiy mehr-muhabbat ko’rsatishni, ko’zlagan maqsad sari sabr bardosh bilan intilishni o’z hayotlarining mazmun-mohiyati deb biladilar.

(116so’z. U. Mahkamov, “Axloq-odob masalalati”)

Alisher Farididdin Attorning «Mantiq ut-tayr»ini zavq bilan o’qiydi. Bu kitobni o’qiganda u o’zini ajoyib bir bog’ ichida yurgandek his qiladi. Bugun ham uning ko’z o’ngida bahaybat semurg’ qushining Xitoy ustida parvoz qilib yurgani gavdalandi. Semurg’ qanotidan bir pat yerga tishib, butun mamlakatni nurga g’arq qilib yubordi. Nurga cho’mgan bir vodiyda kengash qurib o’tirgan to’ti, hudhud, qumri, tovus, bulbul, lochin va boshqa parrandalar Semurg’ qushini o’zlariga boshliq qilib olishga qaror qilib, uni topib keltirish uchun parvoz qildilar. Biroq yo’lda qushlarning ba’zilari charchab, izlariga qaytmoqchi bo’ladi. Ularga boshchilik qilgan hudhud ajoyib hikoyalarni aytib, yarim yo’ldan qaytish yaramasligini tushuntiradi: Qushlar uning gapini ma’qul ko’rib, yana parvoz qiladilar. Parrandalardan faqat o’ttiztasi bir manzilga borib yetadi. Semurg’ qush bunda ham topolmaydilar. Nihoyat, ular Semurg’ o’zlari ekanini, tojikcha «simurg’» o’ttiz qush demak ekanini anglaydilar. Charchamay-hormay bir maqsadga intilish ularni semurg’ darajasiga ko’targan.

(137so’z. Mirkarim O.

KEKSALIK – DONOLIK

Haqiqatan ham, keksalar juda dono bo’lishadi. Chunki ular o’z umrlari davomida ko’p narsalarni ko’rib-bilib, kerakli xulosalar chiqaradilar. Xalqimiz keksalarni e’zozlab: «Qarisi bor uyning – parisi bor» yoki «Qari bilganni – pari bilmas» maqollarini yaratgan. Bu maqollarda chuqur ma’no bor: qariyalar bor uy fayzli bo’ladi, chunki ular yoshlarga yo’l-yo’riq ko’rsatib, to’g’ri yo’lga boshlaydilar. Ularning ibratlari va nasihatlariga amal qilsangiz xonadoningiz nurga to’ladi.

Otaxon shoirimiz Quddus Muhammadiy «Aziz bobom» she’rida qariyalarni:

Bir aziz bobom bor dunyoda tanho,

Xushtabiat, xushqomat, muloyim, dono,

Ko’nglining kengligi yer, kurra, osmon.

Ko’zlari nuroniy oynayi jahon,

deb maqtaganlar. Inson hayoti bamisoli aylanguvchi charxpalakka o’xshaydi. U – bugun bola, so’ngra ulg’ayib ota-ona, keyin esa bobo, buvi bo’ladi. Buvilik, bobolik baxtiga muyassar bo’lganlar farzand va nabiralarini mehr-muhabbat bilan tarbiyalab, voyaga yetkazadilar.

Shuning uchun ham biz keksalarni doim e’zozlashimiz lozim. Prezidentimiz 2015-yilni «Keksalarni e’zozlash yili» deb e’lon qilganlari bejiz emas.

NAVRO ` Z

Navro’z — quyosh yil hisobida yilning birinchi kuni O’rta Osiyo va Sharq mamlakatlarida yashovchi xalq larning qadimiy, an’anaviy bayrami. Bahor gi teng kunlikka, ya’ni Quyoshning Hamal burjiga kirishiga to’g’ri keladi. Xivada «Nav ro’z» bayrami shodiyonasi ni boshlash bayrami ham hisoblanadi. Navro`z bayramida ommaviy xalq sayillari uyushtirilgan, yangi ungan ko’katlardan tansiq taomlar pishirilgan, ba’zi ekinlarni ekish boshlangan. Dastlab, Navro`z bayramini o’tkazish o’troq dehqon larda rasm bo’lgan, keyinchalik ular orqali yarim o’troq va ko’chmanchi tur kiy xalqlarning ham urf-odatlariga aylangan. Asrlar utishi bilan turli xalq larda Navro`z bayramini o’tkazish marosim lari ularning turmush tarziga, maf kurasiga moslashgan.

Tarixiy manbalarga ko’ra, Navro`zni bay ram qilish ahamoniylar davridan bosh langan va O’rta Osiyo, Eron, Afg’onis ton xalqlarida eng katta bayramlar dan biri hisoblangan. Bu o’lkalarga islom dini kiritilganidan keyin Navro`z bayrami man qilingan, ammo xalq o’z sevgan bayramini nishonlashda davom etgan. O’rta Osiyo va Eron xalklari arab xalifaligi hukmronligidan qutulgan davrdan boshlab, Navro`z bayrami ni o’tkazish yana rasmiy tus olgan.

Nonning nomi ulug‘, nomidan ham o‘zi ulug‘. Bolaga ins-jins ziyon yetkazmasin deb, ona o‘z go‘dagi yostig‘i ostiga non qo‘ygan. Ota o‘g‘lini o‘zga yurtga safarga otlantirib, oq fotiha berarkan, «balo-qazolardan saqlaydi» degan ma’noda farzandining qo‘liga non tutqazgan.

Yo‘lga chiqqan bahodirga ota-onasi yoki suyuklisi non tishlatgan. Toki non-nasiba tortib, u uyga sog‘-salomat, beshikast qaytsin. Xastani, keksalarni ko‘rish, ustozni ziyorat qilish, hol-ahvol so‘rash uyiga non tugib borishdan boshlangan.
(«Oltin sandiq ochildi» kitobidan).

Ikki tomoni shinam uylardan iborat ko’chadan o’tib bormoqdasiz. Har bir xonadon atrofi supurilgan, suv sepilgan. Ariqchadan suv oqib turibdi. Kimdir uyning ko’cha tomoniga tok ekib, so’ri qilingan. Boshqalar esa mevali daraxt ekkan. Kichik-kichik pollarga oshko’k sepilgan. Pomidor, baqlajon, bolgar garmdorisi o’sib yotibdi. Yana bir xonadon esa o’z hududiga zich qilib terak ekib tashlagan. Shu serfayz ko’chaning gavjumroq joyida “. mahalla idorasi” degan yozuvga ko’zingiz tushadi.

Mahalla haqida X asrda yashab o ‘ tgan buxorolik tarixchi Abu Bakr Muhammad ibn Ja’far Narshaxiyning “Buxoro tarixi” kitobida ma’lumot ilk bor uchraydi. Hozir esa “mahalla” so’zini kunda bir necha bor eshitamiz va tilga olamiz. Buning sababi ko’pchiligimiz mahallada istiqomat qilamiz hamda uning ishida qatnashib turamiz.

Mahalla – asosan O’zbekistonga xos nodir hodisa. Mahallalarda istiqomat qiluvchi aholi umumiy qoidalar va an’analar bilan bog’langan.

E’tibor bergan bo’lsangiz, mahallalarda ko’pincha katta ko’cha bir tomonning ma’lum qismini va uni oralab ketgan ko’chalar, torko’chalar, berk ko’chalarni qamrab oladi. Mahallalar qanday tarkib topgan? Mahallalar odatda, asrlar davomida kasb-hunar yoki milliy belgilar asosida vujudga kelgan. Hozir biz Qoshiqchi, O’qchi, Degrezlik kabi mahallalar nomini eshitib qolamiz. Demak bu mahallalardan, qosliiq, o’q yasovchi, qozon quyuvchi ustalar yashagan. Ayrim mahallalar o’sha joyning relyefidan yoki boshqa belgilaridan kelib chiqib nomlangan. Ganchtepa, Shahidontepa, Chuqurqishloq, Balandmachit, Qatortol singari nomlar shu tarzda kelib chiqqan. Hozirgi paytda mahallalar aholi bilan ishlaydigan g’oyat muhim organga aylangan. Unga maxsus qonun bilan o’zini-o’zi boshqarish huquqi berilgan. Binobarin, mahallaning, unda istiqomat qiluvchi aholining barcha muammolari o’sha yerning o’zida hal etiladi.

BOZOR VA FAROVONLIK

Qaysi yurtning tuprog’i hosildor, iqlimi yaxshi, eng asosiysi odamlari mehnatkash bo’lsa, o’sha yerda to’kin-sochinlik, farovonlik va fayz-baraka bo’ladi.

Qadimdan qolgan bir naql bor: «Yurtning farovonligini, elning kayfiyatini bilishni istasang, bozorga bor».

Yoz va kuzning serbaraka hosili bozorlarimizni to’ldirib, elimiz dasturxonini noz-ne’matlar bilan bezamoqda. Sharqona bozorlarimizni tomosha qilgan sayyohlar uning turli-tuman, shirindan shakar meva-chevalarga boyligini ko’rib, yurtimizga havas qilishmoqda.

O’zbekistonning barcha shahar va tumanlarida qadimiy, ko’hna bozorlar qayta ta’mirlanmoqda hamda yangi, ko’rkam zamonaviy bozorlar barpo etilmoqda.

Sotiladigan mahsulot turiga ko’ra bozorlarning dehqon bozori, yoyma bozor, qurilish mahsulotlari bozori kabi turlari bor.

Ota-bobolarimiz sotuvchi va xaridor o’rtasidagi muomala odobiga alohida e’tibor berganlar. Bu borada Yusuf Xos Hojib bobomiz: «Savdoda kimki rostgo’y, fe’li to’g’ri bo’lsa, zarur bo’lganda unga mol topilmay qolmaydi», – deya nasihat qilganlar. Kaykovus bobomiz esa «Qobusnoma» kitobida: «Ey, o’g’lim, bozorda narsa sotmoqchi bo’lsang, oz foydaga qanoat qil, xaridorlarni o’zingdan uzoqlashtirma, molingning narxini oshirma. Xalq sening oldingga bir narsani olish yoki sotmoq uchun kelsa, shunday xushmuomala, shirinso’z bo’lginki, ular o’z mollariga qimmat narx qo’yishdan sharm qilsinlar. Hamisha to’g’ri so’zla, baxil bo’lma, kambag’allarga ehson qil», – deganlar.

Xalq orasida bozor haqida qadim-qadimdan turli naqllar to’qilgan: «Bozorda – boriga baraka», «Bozorga borib, baxtingni sina». Husayn Voiz Koshifiy bozorga borganda quyidagi yetti qoidaga rioya qilish zarurligini ta’kidlaganlar:

1. Hech kimni yelkang bilan turtma.

2. Kishilarning orqasidan tikilib qarama.

3. Og’zingni ochib anqayib yurma.

4. Birovni uzoqdan baland ovoz bilan chaqirma.

5. Ishing bo’lmasa, peshtaxta oldida turma.

6. Xarid qilmaydigan bo’lsang, molning narxini so’rama.

7. Zaruriyat bo’lmasa, oldi-sotdiga aralashma.

Shunday ekan, bozorda turli qo’pol so’zlarni ishlatib, xaridor haqiga xiyonat qilib, tarozidan urib qolish, nopok yo’l tutib, pul qaytimini to’g’ri bermaslik kabi yaramas odatlardan saqlanish lozim.

BOLALIK – BEG`UBORLIK

Bolalik! Naqadar beg’ubor, sershovqin, qiziquvchanlig-u soddadillikka to’la umr fasli bu. Bolalikni bahor fasliga o’xshatadilar. Haqiqatan ham bolalik o’zining barcha xislatlari bilan bahorni eslatadi. Siz, aziz bolajonlar, hozir umringizning eng go’zal, shirin, beg’ubor faslida yashamoqdasiz. Siz atrofingizda bo’layotgan barcha narsalarni kuzatib ulgurishga, uni tushunishga, o’rganishga, taqlid qilishga intilasiz. Sizning zavqlanishingiz ham, ranjishingiz ham juda oson. Biror narsadan xafa bo’lsangiz bormi, tezda ko’zingizga marjondek yosh keladi. Agar ko’nglingizni ko’tarib, tasalli berilsa, yana quyoshdek charaqlab ketasiz. Mana shu xislatlaringiz xuddi bahor havosini eslatadi.

Bolalikni bahorga o’xshatilishining yana boshqa sabablari ham bor. Ya’ni kuzda ko’tariladigan xirmon bahorda sepilgan urug’ga bog’liq bo’lgani kabi, sizning qanday insonlar bo’lib yetishishingiz, albatta, bolalikda nimalarni o’rganishingiz, qanday odatlarga ega bo’lishingiz, odob-axloqni qay yo’sinda egallashingizga bog’liqdir. Mana shuning uchun ham sizning eng birinchi vazifangiz ota-onangizning, el-yurtingizning odobli farzandi bo’lishdir.

«Bola aziz, odobi undan aziz», – deydi dono xalqimiz. Bolalikdan boshlab shirinso’z, atrofdagi kishilarga nisbatan mehr-shafqatli bo’lish, rostgo’ylikka intilish, o’jarlik qilmaslik kabi odatlarga o’rganib borish lozimdir.

Bolalik orzularga to’la davr: bolalar «Katta bo’lsam baland binolar quraman», «Uchuvchi, kosmonavt, san’atkor, yozuvchi bo’laman», «Hammaga yaxshilik qilishni istayman» deb orzu qiladilar.

Maktabki jon, ilm-u havo-yu odob erur . . .

Maktab, bolalik, o’quvchilik onlari . . . Bular qanday totli, ma’noli, yoqimli va unutilmas kunlar . . . Har qanday buyuk yoki mashhur kishilarga: “O’quvchilik davringiz haqida gapirib bering”, – desak, albatta, ularning lablarida tabassum ko’ramiz. Chunki har bir inson o’quvchilik davrini ana shunday bir zavq bilan esga oladi. Bizning quvonchimiz, Shodligimiz, bilimimiz poydevori – shu maktab!

Chingiz Aytmatov aytganlaridek, unga beparvolik bilan qarab bo’lmaydi. Bizni o’qishga, yozishga, hisoblashga, . . . kelajakda qanday yo’lni tanlashga o’rgatadigan – shu maktab.

Biz fidoyi ustozlarimiz Latifa opa, Saodat opalarni bir umr tabarruk va ardoqli insonlar deb bilamiz. Ustoz borki, ularning har biridan qarzdormiz.

Chunki ustoz bilim chashmalari ko’zini ochadi, navqiron tadbirlar yo’nalishlarini belgilaydi. Ilm so’qmoqlari behadligi sababli ularga yo’l boshlaydi.

Ularning barchasi cheksiz ehtirom va hurmatga sazovordirlar. (114 so’z)

She’riyatmiz malikasi

Zulfiya opa deganda, daf’atan ko’z oldimizda turfa chechaklar bilan ziynatlangan bir chamanzor namoyon bo’ladi . Zulfiya opa qahramon, ulkan jamoat arbobi , murabbiy va muharridir. Shoira o’z suhbatlarida, maqolalarida o’zlarini g’oyatda kamtar tutib, kam ijod qilganliklarini chiroyli bir nadomat bilan aytib turadilar .

Mamlakatimizning eng nomdor adiblari Zulfiya opaga she’r bag’ishlaganlar yoki asarlarida opaning nomlarini ko’p bora ehtirom bilan zikr etganlar. Ular qatorida Nikolay Tixonov, Mirzo Tursunzoda, Chingiz Aytmatov , Rasul Hamzatov, Mustay Karim kabi siymolarning nomlarini keltirish mumkin. Adabiy davralarda Zulfiya opaga juda katta mehr bilan boqib, u kishini “ she’riyatimiz malikasi “ deb atab keladilar . Opaning hayot jasorati esa qalamkashlar uchun go’zal va afsonaviy mavzu bo’lib kelayotir .

Xalqimiz hayoti sadoqat va vafo bilan yo’g’rilgan farzandini, albatta, ardoqlaydi .

(110 so’z ) ( A.Oripov)

Sakkizinchi mo’jiza

Tasavvur qiling : siz tasviriy san’at muzeyiga kirdingiz . Polotnolardagi ranglarni, odamlarning qiyofasini ko’zingiz bilan ko’rib, hayajonga tushasiz. Tasavvur qiling : siz musiqa tinglayapsiz . Cholg’u ohanglari , xonandaning ovozini qulog’ingiz bilan eshitib , hayajonga tushasiz …

Deylik, konsertga tushdingiz. Sozanda soz chalyapti, xonanda qo’shiq aytyapti. Raqqosa raqs tushyapti. Siz tomoshani ko’zingiz bilan ko’rib, qulog’ingiz bilan tinglab zavqlanasiz. Endi, Tasavvur qiling : siz kitob o’qiyapsiz. Oq qog’ozda qora chizig’lar- harflardan bo’lak hech nima yo’q . Rang ham, ovoz ham, raqqosaning harakatlari ham … Ammo asarni o’qishga kirishishingiz bilan ko’z o’ngingizda rangin manzaralar paydo bo’ladi. Qulog’ingiz ostida ajib ohanglar jaranglay boshlaydi. Kitobdagi odamlarning qismatiga sherik bo’lib, o’zingiz bilmagan holda beixtiyor larzaga tushasiz … Hech shubhasiz, badiiy adabiyot – dunyodagi sakkizinchi mo’jiza !

( 108 so’z) ( O’.Hoshimov “Daftar hoshiyasidagi bitiklar “ )

5-sinf .Ona tili. Diktantlar matni. DIMIlar uchun.

Gimnastika-jismonan kamol topishga,salomatlikni mustahkamlashga har tomonlama yordam beradigan maxsus jismoniy mashqlar tizimi. Gimnastika bilan muntazam shug’ullanganda yurak-tomir va nafas sistemalari faoliyati yaxshilanadi, tayanch –harakat apparati mustahkamlanadi,moddalar almashinuvi kuchayadi,turli jismoniy yuklamalarga moslashuv takomillashadi. Gimnastika jismoniy jihatdan har tomonlama o’sishga yordam beradi,gavdani to’g’ri shakllantiradi,qo’l,yelka kamari,qorin mushaklarini mustahkamlaydi,epchil,harakatchan bo’lishiga yordam beradi. Gimnastika jismoniy tarbiya tizimida keng qo’llaniladi.

Gimnastika mashg’ulotlarini shifokor maslahatisiz boshlab bo’lmaydi.Gimnastika mashg’ulotlari paytida shifokor nazoratidan muntazam o’tib turishi zarur.Bolalar va keksalar uchun uning ahamiyati ayniqsa katta.

Gimnastika mashg’ulotlari go’dak va maktabgacha yoshdagi bolalarni o’z vaqtida jismoniy va ruhiy jihatdan kamol toptirishning,to’g’ri tarbiyalashning muhim omillaridan biridir,bu mashqlar bolaning umumiy ratsional kundalik rejimiga kiritish lozim . (117 so’z)

Maktabimiz biqinida ariq oqardi . Ariqda charxpalak bor edi. Katta tanaffusda charxpalakni tomosha qilishni yaxshi ko’rardim… Yog’och gardishi ko’hna, temir paqirchalari zanglab ketgan . Parraklariga ko’kimtir suv o’tlari yopishgan … Birov yolg’ondan turtib yuborsa, rostdan qulab ketadigandek … Charxpalak nolali g’iyqillab aylanadi. Kaftida suv ko’tarib, yuqoriga olib chiqadi… Tepaga chiqib olgan suv ortiga qaytmaydi … Charxpalak ham bunga ranjimaydi. Yangidan yangi suv tomchilarini yuqoriga ko’tarib beraveradi …

Oradan ko’p yillar o’tib, o’sha charxpalak tushlarimga kiradigan bo’ldi. Nega shunday bo’lganini uzoq o’yladim …

So’ng … Bir haqiqatni angladim. Men charxpalakni emas, ustozlarimni qo’msar ekanman.

Suv – suv emas, men ekanman ! Charxpalak – charxpalak emas, o’qituvchilarim ekan !

Meni katta hayot yo’liga olib chiqib qo’ygan ustozlarim zahmatini oqlay oldimmikan ?

(108 so’z ) ( O’.Hoshimov “Daftar hoshiyasidagi bitiklar “ )

Xalqimizning ajib udumlari bor.

Beshikda yotgan chaqaloqning yostig’i tagiga bir burda non qo’yib qo’yadilar.

Bola yo’lga kirsa, oyog’i orasidan kulcha dumalatib, nishonlaydilar.

Buvilarimiz sovchilikka non tugib boradilar.

Ikki yosh taqdiri qo’shilganining ramzi sifatida non ushatiladi .

Olis va xatarli safarga ketayotgan odamning nasibasi uzilmasin deb, non tishlatib qoladilar.

Chavandoz ko’pkari to’dasiga kirayotib, beliga non tugib oladi.

Dasturxonga eng avval non qo’yiladi .

Ota – bobolarimiz farzandlariga : “ Ko’chada yotgan non bo’lagini ko’rsang, ko’zingga surtib, pokiza joyga olib qo’y” ,-deb o’git beradilar.

“ Nondek aziz bo’l “, degan duo eng ulug’ olqish sanaladi.

Bu udumlar Alloh tomonidan insonga berilgan ne’matni qadrlash, uvoldan qo’rqish, farzandlariga halol luqma yedirish uchun odat tusiga kiritilgan…

Nonni iymon darajasiga ko’targan xalqqa ta’zim qiling!

(110 so’z ) ( O’.Hoshimov “Daftar hoshiyasidagi bitiklar “ )

Qadimiy “Osiyo” so’zi “Sharq” degan ma’noni anglatadi. Bu qit’a Yevroosiyo materigining tarkibidadir. Osiyo bilan Yevropa o’rtasidagi chegara Ural tog’lari, bo’ylab o’tadi.

Osiyoda aholi shunchalik ko’pki, yer yuzidagi har ikki kishining birini osiyolik desa bo’ladi. Osiyo butun yer yuzidagi quruqlikning uchdan bir qismini egallaydi. Osiyo maydonining to’rtdan uch qismi tog’lar va yassi tog’liklardir.

Osiyo markaziy qismida Tibet yassi tog’ligi joylashgan. U yuqoriga ko’tarilgan kosaga o’xshaydi, janubiy chekkasidagi Yerdagi eng baland tog’lar – Himolay tog’lari qad ko’targan.

Osiyoning eng janubiy nuqtasi yer sharini ikki yarim shar – shimoliy va janubiy yarim sharlarga ajratib turuvchi hayoliy chiziq o’tadigan joy – ekvator yaqinida. Osiyoning eng shimoliy nuqtasi Shimoliy Muz okeani qirg’og’ida.

Osiyoning shimolida yil bo’yi qor saqlanib turadi, qorbo’ron va izg’irin, sovuq shamollar esadi. Qutb yog’dusi tovlanadi. Bu yerlar tundra deb ataladi.

Tilni bilgan elni biladi

Nutq eng katta boylikdir. Inson nutqi, gapira olishi bilan ulug’dir. Barcha asrlarda xalqlarni bir-biriga bog’laydigan, yaqinlashtiradigan asosiy vosita til bo’lgan. Ayrim tillar hatto xalqlar o’rtasida ko’prik vazifasini o’tagan. Shuning uchun “Til bilgan – el biladi” deydilar.

Hikoya qilishlaricha, kunlardan bir kun ulug’ vazir va shoir Alisher Navoiy Samarqand shahrida bir-biri bilan tortishib savdo qilayotgan ikki insonga duch kelib qolibdi. Ular bir-biriga baqirar,biri “se” desa, ikkinchisi “uch” derdi. Atrofdagi odamlar esa “Narxini tushirma” deb, ularni yanada urushtirar edi. Navoiy ularning oldiga yaqin keldi va har ikkoviga o’z tilida gapirib tushuntirdi. “Ey, odamlar ! Axir ikkovingiz ham bir xil narxni aytyapsiz-ku. Tojik tilidagi “se” o’zbek tilidagi “uch” degani-ku!”. Barcha odamlar xaxolab kulib yuborishibdi. Shuning uchun odamlar hamisha bir-birini tushunishi, ahil va inoq yashashi uchun bir-birlarining tillarini o’rganishga harakat qilib keladilar. Boshqa tillarni bilish har bir bilimli kishining ko’rkidir.

(140 so’z. “Oz-oz o’rganib dono bo’lur”)

O’sha paytlar juda yosh bola edim. Ko’zimda o’t chaqnab turardi. O’yindan boshqa tashvishim yo’q edi. Ba’zi narsalarga aqlim ham yetardi. Bir kuni onam chaqirib qoldi. Qo’llarida nimadir bor edi. Qand bo’lsa kerak. Yo’q. Boshqa narsa ekan. Borganimdan so’ng uni belimga bog’lab qo’ydilar. Onamdan buni nima ekanligini so’radim. – Bu belbog’ seniki. Otangda ham bor, bobongda ham bor, uning bobosida ham bo’lgan. Baxting shunda, belbog’ingni yecha ko’rma! – dedilar onam. Shu-shu bu belbog’ menga aziz bo’lib qoldi. Uni hech kimga ishonmadim. Chang-dog’ tegmasin deb asradim. Iplari so’kilmasin, deb juda juda hushyor bo’ldim. Yoshim ulg’aygan sari uni ham yaxshi ko’raverdim. Birovga berishni xayolimga ham keltirmadim. Endi u orim, nomusim, g’ururimga aylangandi. Unda otamning qo’llari, onamning nurli siymosi, yaqinlarimning tafti bor. Ajdodlarimining bo’ylari bor unda. Shukur, belbog’im – orim, faxrim, bor-budim o’zimda. Belbog’imdagi “Vatan” degan yozuvni ko’zlarimga surtaman.

(133 so’z. Behzod Fazliddin, “Hikoyalar”)

Bo’ston qishlog’ida og’ir-vazmin qadamlar bilan kuz kirib keldi. Chor-atrof yaproqlarning mungli shivir-shiviriga to’ldi. Qishloqni halqaday o’rab oqayotgan anhor birdan tiniqlashdi. Telba to’lqinlar endi jilovlanib, yuvosh tortib qoldi.

Odamlar qishdan cho’chiganday, shosha-pisha harakatga tushdilar. Kimdir chorbog’idan o’tin arraladi, kimdir qo’shnisining bog’ ishlariga hasharga chiqdi.

Hamma yagona bir tashvish – kuz tashvishi bilan turib, kuz tashvishi bilan turib, kuz tashvishi bilan yotadigan bo’ldi.

Faqat bitta hovlida – qishloq chekkasidagi shundoqqina anhor yoqasida joylashgan hovlida sukunat hukm surar, faqat bir kishi o’z tashvishi bilan band edi.

Alimardon oz’ ovozidan cho’chib uyg’onib ketdi. Anchagacha qayerda yotganini bilolmay, ko’zlarini katta-katta ochgancha shiftga tikilib qoldi. A’zoyi badani o’t bo’lib yonar, peshonasini muzday ter bosgan, bir tutam sochi ter aralash qoshlariga yopishib qolgan edi.

(116 so’z. O’tkir Hoshimov)

Karvonsaroy

Xuroson mamlakati poytaxtiga aylangan G’azna shahriga kirish darvozasi yonida bunyod etilgan karvonsaroyda dunyoning hamma chekkalaridan savdo-sotiq ishlari bilan kelgan turli millat, qavm, elatlarga mansub savdo ahliga yo’liqasiz. Nariyog’i Iroq, Misr Yunoniston, Makka-yu Madinadan, berirog’i Qoshg’ar, Hindiston va Chindan, Buxoro, Samarqand singari mamlakat va shaharlardan kelganlarining son-sanog’i yo’qdek. Kashmiriy zarbof shohilar, turli qimmatbaho zargarlik buyumlari, nodir xitoyi chinni asboblar, don-dun, meva-cheva deysizmi, hamma-hammasi bor bunda. Bir tomondan turli gazlama, uy-ro’z’gor buyumlari ortilgan aravalar, tuyalar, ot-ulovlar tirband. Odamlar chehrasiga boqib, kelgan yurtini bilib olish qiyin emas.

Ayniqsa, Hindistondan keltirilgan mollar, turli, rangorang shohi sarilar yoki zargarlik buyumlari behisob.

Savdo ahlining G’aznaga oqib kelishiga tag’in bir sabab, bunda kundan-kun rivoj topib, keengayib borayotgan G’aznaviylar salatanati dovrug’i bo’ldi.

5 sinf uchun diktant

Құрастырған: Абишева Айнаш Абайқызы
Солтүстік Қазақстан облысы
Ғабит Мүсірепов атындағы аудан
Новоселовка ауылы
Новоселов орта мектебінің
қазақ тілі мен әдебиет пәні мұғалімі

Аңдатпа

Диктанттар мен мазмұндамалар жинағы 5–6 – сыныптар үшін «Қазақ тілі» пәнінен типтік оқу бағдарламасына сай құрастырылған. Әр сыныпқа ғылымдық және тәрбиелік мәні бар мәтіндер енгізіліп отыр. Оқу-әдістемелік құрал (оқыту қазақ тілді) қазақ тілі мен әдебиет пәні мұғалімдеріне ұсынылып отыр.

Пікір жазғанғандар:
А.А.Токкужин Новоселов орта мектебінің жоғары санатты қазақ тілі мен әдедиет пәні мұғалімі
Г.Б. Бекиш Аудандық білім бөлімінің әдіскері

Аннотация

Сборник диктантов и изложений для 5 – 6- классов составлено согласно по типовой программе «Қазақ тілі». В сборник внесены тексты с научно- воспитательным значением. Учебно-методическое пособие предназначено для учителей казахского языка и литературы (с казахским языком обучения)

Кіріспе

Ұсынылып отырған әдістемелік – оқыту қазақ тілінде жүргізілетін жалпы білім беретін мектептің 5 – 6-сыныптарына арналған Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2013 жылғы 03 сәуірдегі № 115 бұйрығымен бекітілген (ҚР Білім және ғылым министрінің 2015 жылғы 18 маусымдағы № 393 бұйрығымен өзгерістермен толықтырулар енгізілген) оқу бағдарламасына сәйкес дайындалған оқу құралы.
Қазақ тілі мен әдебиет пәні мұғалімдеріне арналған. Бұл 5 – 6-сынып оқушыларына арналған диктанттар мен мазмұндамалар жинағы.

Қазақ тілінен жазба жұмыстарына қойылатын талаптар

Диктант нормасы

Жазба жұмыстарының оқу тоқсандары бойынша бөліну үлгісі

Сыныптар

Жазба жұмысының түрі

ІІ

ІІІ

ІV

Барлығы

Әрбір тоқсанда алынатын бақылау диктантының саны сол сыныптағы апталық сағат санымен сәйкес келуі керек.

Типтік оқу жоспарына сәйкес оқу жүктемесінің көлемі:

5-сынып – аптасына 3 сағат, оқу жылында – 102 сағат
6-сынып – аптасына 3 сағат, оқу жылында – 102 сағат.

«Қазақ тілі» пәніне арналған дәптерлер саны

Жазба жұмыс дәптері

Диктант мәтініне байланысты мұғалімдердің ескеретіндері:

Диктант – оқушылардың орфографиялық және пунктуациялық сауаттылығын тексерудің негізгі формаларының бірі. Білім алушылардың ауызша жауаптары және жазба жұмыстары бойынша бағдарламалық материалдарды қаншалықты деңгейде меңгергендігін ескере отырып, әр сыныпта белгілі бір нақты көлемде қорытынды жазба жұмыстары өткізіледі. Диктант мәтіні үшін әдеби тіл нормаларына сай келетін мәтіндерді пайдалану ұсынылады. Диктант белгілі бір тақырып бойынша оқушылардың дайындығын тексеру мақсатында жүргізілетіндіктен, сол тақырыптың негізгі орфограммалар мен тыныс белгілері енгізіліп, сонымен қатар, бұрынғы алған дағдыларының беріктігін көрсетуі тиіс. Диктанттың мәтінінде: 5-сыныпта – 5 сөзден артық емес, 6-сыныпта – 7 сөзден артық емес өткен сабақтарда меңгерілген орфограммалар ғана енгізілуі қажет. Оқушылар жазылуы қиын сөздермен және олардың емлесімен өткен сабақтарда таныс болуы тиіс. Жылдың, тоқсанның аяғында болатын қорытынды диктанттарды оқушылардың барлық өткен тақырыптар бойынша білімдерін тексеруге арналып құрылатындықтан қосымша тапсырмалар беру немесе бермеуді пән мұғалімі өзі шешеді.

Егер диктанттың мәтінінде дұрыс жазылуы оқушыларға бұрын түсіндірілмеген қиын сөздер кездессе, онда олар тақтаға жазылады.
Мұғалім мәтінді әуелі мәнерлеп оқып шығыды, содан кейін жеке сөйлемдерді оқып жаздыра бастайды. Соңғы сөйлем жазылып болған соң, диктант мәтіні толық қайта оқылады. Бұл ретте мәтін баяу оқылыды. Соңында мұғалімнің рұқсаты бойынша оқушылар өз жұмыстарын қосымша тексере алады. Диктант мәтінін таза қағазға көшіруге рұқсат етілмейді.

Диктантты бағалау төмендегі өлшемдерге негізделеді:

«5» деген баға еш қатесі жоқ немесе орфографиялық жеңіл 1 қатеге (1/0) немесе тыныс белгісінен 1 қатесі бар (0/1) диктанттарға қойылады.
«4» деген баға емледен 3 қатесі, тыныс белгісінен 3 қатесі бар (3/3), немесе емледен 2, тыныс белгісінен 4 қатесі бар (2/4), немесе емледен 1, тыныс белгісінен 5 қатесі бар (1/5), емледен бір типті (4/0) 4 қатесі бар диктанттарға қойылады.
«3»деген баға емледен 6, тыныс белгісінен 5 қатесі бар (6/5), немесе емледен 5, тыныс белгісінен 6 қатесі бар (5/6), немесе емледен 3, тыныс белгісінен 8 қатесі бар (3/8) диктанттарға қойылады.
«2» деген баға емледен 9, тыныс белгісінен 5 қатесі бар (9/5) немесе емледен 8, тыныс белгісінен 9 қатесі бар (8/9) диктанттарға қойылады.
Ескерту: бағалау кезінде қателердің қайталануы мен біртектілігіне назар аударылады. Егер бір қате бір сөздің құрамында немесе түбірлес сөздердің түбірінде қайталанса, бір қатеге саналады. Бір типті немесе бір текті қателер дегеніміз сол сөздің жазылуының грамматикалық, фонетикалық ерекшелігіне байланысты бір ережеге негізделуі. Алғашқы біртекті үш қате біреуге саналады да, келесі осындай қателер дербес есептеледі.

Диктант мәтінінде 5-тен артық түзету болса, бағасы 1 балға кемітіледі. 3 және одан артық түзетулер кездескен жағдайда үздік баға қойылмайды. Диктантқа баға қоярда түзетілгенімен, ескерілмейтін орфографиялық және пунктуациялық қателер:
1) сөзді тасымалдау;
2) мектеп бағдарламасына енбеген ережелер;
3) әлі меңгерілмеген ережелер;
4) арнайы жұмыс жүргізілмеген қиын сөздер.

Диктантты бағалауда қатенің сипатына мән берілген жөн. Қателердің ішінен жеңіл қателерді яғни сауаттылық үшін аса маңызды емес қателерді айырып алған дұрыс. Қателерді есептеу барысында екі жеңіл қате бір қатеге есептеледі. Жеңіл қатеге жатады: 1) ережеге бағынбайтын сөздер; 2) автор сөзін берудегі тыныс белгілер.
Ескерту: диктант мәтінінде барлық цифрлар, оның ішінде мезгіл көрсеткіштері де сөзбен жазылады; Диктантқа бір ғана баға қойылады. Қосымша тапсырмаларды орындағаны үшін бағалағанда төмендегі ұсыныстарды басшылыққа алу ұсынылады: – «5» бағасы – оқушы барлық тапсырмаларды орындағанда; – «4» бағасы – оқушы барлық тапсырмалардың 4/3 бөлігін орындағанда; – «3» бағасы – оқушы барлық тапсырмалардың жартысын орындағанда ; – «2» бағасы – барлық тапсырмалардың жартысын орындамағанда қойылады. Ескерту: қосымша тапсырмаларды орындау барысында жіберілген орфографиялық және пунктуациялық қателер диктантқа баға қою барысында ескеріледі. Оқушылардың жазба жұмыстарын мұқият тексеріп отыру олардың сауаттылығын арттыруға көмектеседі. Қатемен жұмыс жүргізу жазба жұмысынан кейінгі келесі сабақтың 15-20 минутында іске асырылады. Оқу бағдарламасында «Қатемен жұмыс » түріне арнайы сағат бөлінбегендіктен журналға жазылмайды. Дәптердегі барлық жұмыстар ережелерді сақтай отырып жазылуы керек: – ай аты мен күн реті жазбаша жазылады; – күн реті мен жұмыс түрінен соң нүкте қойылмайды. Дәптердің басынан жол тасталмай, барлық жазбалар бір деңгейде жазылады.

Диктанттар

(5-сынып үшін)

Жас балапандарды күту.

Жұмыртқадан шыққаннан кейінгі алғашқы үш күнде балапандарға тары ботқасы, ақ ірімшік беріледі. Жұмыртқаны қатты пісіріп, оған қабығын уатып, қосып берген де жақсы. Үш күннен кейін балапандарға жаңа піскен жұмсақ қызылша сияқты жемістер беріледі. Олармен бірге астықтың жармаланған дәндерін берсе де болады. Балапандарға жем беретін астаушаларға бор, көмір және ұсақ-ұсақ тастар салынып қойылады. Бұлар жас балапандардың сүйегін қатайтуға, жемді бойына сіңіруге көмектеседі. Балапандарға екі айға дейін күніне алты-жеті рет, одан кейін төрт рет жем беріп отыру керек. Жас балапандар ерекше күтімді қажет етеді. Олардың орындары жылы және құрғақ болуы тиіс. (91сөз)

Ақсақ киік

Басқаларынан оқшау қала бастаған жаралы киік оқ тигеніне қарамастан, шоқақтап келеді. Құс сияқты қанаты болмаса да, жерден биік көтеріле алмаса да, жас киік әлі ширақ көрінеді. Бірақ киік пен шапқан аттар арасындағы қашықтық бірте-бірте қысқара түсті.
Кедей ауылдың сыртында ойнап жүрген топ бала бұл көрініске таңырқай қалыпты. Киіктер көзден таса болып, қуғыншылар әбден көрінбей кеткенше топ бала аттылар соңында қалған бозғылт шаңның сүреңіне қарады да тұрды. Әсіресе, топ ішіндегі жасы онға жаңа келген қыз бала әлгі көрініске зер сала қарады. Жас болғанымен оның жүрегінде әлде бір аяныштың ізі қалып қойғандай еді.
(91сөз) С.Бақбергенов

Асан мен Үсен

Үсен Асанды ертіп, молаға қарай жүрді. Молаға жақындап келгенде, қаңқылдаған қаздың даусы шықты. Үсен жақын жерде көл бар екенін сезді. Өйткені қаз сусыз жерді мекен етпейді. Екеуі қырға шықты. Қырдың төмен жағы көл екен. Көлдің айналасы да, іші де құжынаған мал. Бір топ жылқы көл ішіне түсіп, белінен құраққа кіріп тұр. Сортаңды жағада түйелер жатыр. Бұларды көріп балалар қырдан түсті. Жүгіріп малға келді. Сөйтсе, өз ауылының малдары екен.
Малшылар Асан мен Үсенді көрді. Олар да қуанып, біреуі әке-шешелерінен сүйінші сұрауға шауып кетті. Өзгелері балаларды атқа мінгізіп, ауылға алып жүрді. (93сөз) Ы.Алтынсарин

Балалық шақ

Менің туған отбасым – кәдімгі отбасыларының бірі. Әкем кедей шаруадан шыққан. Әкемнің аздаған білімі болатын. Қолы өнерлі еді. Сондықтан ол ағаш ұстасы, шешем сауыншы болды. Тұрмыс жақсарып, жұрт дәулетті тұрды. Біздің үйіміз ауылдың шетінде тұратын. Кішкене бақшамызда алма, шие, алша, қарақат өсетін. Үй сыртындағы алаңда балалар асыр салып ойнайтын. Өзімнің үш жасар кезім әлі есімде. Апам мейрам күні мектепке ала барды. Мен орындыққа шығып тұрып, тақпақ айттым. Оқушылар мені мақтап қол шапалақтады. Содан былай мен мектепке баруды арман еттім. Ағам мен апамдай сабақ оқығым келді. Құрбыларыммен бірге мектептің терезесінен сығалап, шәкірттердің жазу жазғанын қызыға қарап тұратынмын. (Т.Б.) (95 сөз)

Тайга

Тайга – ит мұрны өтпейтін қалың орман. Онда үнемі қар жатады.Тайга біздің елдің шығысы мен терістігінің арасын алып жатыр. Мұзды мұхитынан соққан суық желді осы қалың орман бізге қарай өткізбейді.
Тайгада бұғы мен марал және аю мен қасқыр да бар. Ағаш қабығын жеп күнелтетін тайга бөденесі мен бұлдырық, тоқылдақ дейтін құстар өз алдына бір түлектей. Жаз маусымы кезінде бірер ай келіп, сайран салатын аққу, қаз, үйректер де тайганың – қонағы.
Тайганың халықтары көбіне бірнеше ит жеккен шанамен жүреді. Өйткені тайганың қары қалың болғандықтан машина барлық жерінде бірдей жүре бермейді.Тайгалықтар үйлерінің қабырғаларын да қалың етіп салады. 95 сөз. («Ғалам ғажаптары»)

Қартқожа

Қартқожа көйлекшең, жалаң бас, көк шөпке бауырын төсеп кітабын оқып жатыр. Оның кітапқа ынталанғандығы сонша, жан-жағына да қарамайды, демін де білдірмей алады. Ол екі атты да ұмытып кетті. Біреу алып кетсе, білер емес. Оқыған сайын ажарланады, көзін қадап, қағазды жеп қоятын тәрізді.
Әлден уақытта аяғына жетті. Ол кітапты жаппай, ойланып, басын шайқап, таңдайын қағып біраз жатты. Содан кейін басын көтерді.
Қартқожаның есіл-дерті оқуға кетті. Өзіне-өзі «оқимын» деп серт етті. Қалай оқиды? Қайдан оқиды? Қайда барады? Қаражатты қайдан табады? О жағымен ісі болмады, ойына да келмеді, қайтсе де оқымақ болды. (96 сөз) Ж.Аймауытов

Ұсталық кәсіп

Қасым ұста іске жарайды-ау деген мүйіздерді жыл он екі ай бойы жинап жүретін. Оның ішінде киіктің, арқардың, сиырдың, серкенің мүйіздері де болатын. Ол соның бәрін күн тимейтін саялы қалтарысқа жинап қоюшы еді. Көктем шығып, ел жайлауға көшерде Қасым қыстау қасынан ағатын бұлақтың табанындағы қара қорыс, көкала сазды белшесінен қазып, мүйіздерді көміп кететін.
Жаз өтіп, ел қыстауға оралғаннан бір, бір жарым айдан кейін Қасым ұста көктемгі көмбенің тоңын ойып, мүйізді үйге алып келеді. Оларды үйге әкелісімен жылы суға салып, саз-топырағын жуып тастайды. Ұста оларды барынша әрлеп, әсемдеп ожау, қамшы сап, құты-сауыт, тарақ, көзілдірік жасап шығаратын. (97 сөз ) А.Сейдімбек

Ғарышкер

Жаны жайсаң жақсы адамдар мен жақын жүргенге не жетсін! Ондайлармен жүздесіп, бірге жүрудің өзі мерейіңді өсіреді, көңіліңді көтереді. Қазақтың тұңғыш ғарышкері Халық қаhарманы Тоқтар Әубәкіровпен бір сәт жүздесе қалса, кім-кімнің де осындай жақсы ойда болары сөзсіз. Өйткені қазақтың атағын төрткүл дүниеге танытқан Тоқтар Оңғарбайұлының өн бойынан батырлықпен бірге кішіпейілділікті, қарапайымдылықты, үлкен адамгершілікті аңғару қиын емес. Ол кісінің балаша аңқылдаған ақ жүрегін айтсаңшы.
Иә, қазақтың тұңғыш ғарышкері Тоқтар Әубәкіров туралы баспасөз бетінде аз жазылған жоқ. Аты аңызға айналған оны бесіктегі баладан бастап, еңкейген кәріге дейін жақсы біледі.
Тоқаңның депутат, мемлекет қайраткері ретінде істеген игілікті істері жөнінде көп айтуға болады. (99 сөз) М.Қалматаев

Біздің қала

Біз Алматы қаласында тұрамыз. Алматы қаласы – ең әдемі қалалардың бірі. Таудан төмен қарай созылған тіп-тік, әдемі көшелері неше түрлі ағаштармен көмкерілген. Көшелердің екі жағынан сылдыраған мөлдір бұлақтар ағып жатады. Достық атындағы сарай, Спорт сарайы, Оқушылар сарайы және көп қабатты қонақ үйлер өздерінің керемет көркемдігімен көздің жауын алады. Қаланың оңтүстігін басынан өмір бойы қар кетпейтін ақ бас Алатау қоршаған. Тау беттерін қысы-жазы өзгермей, ылғи жап-жасыл болып тұратын шыршалар мен қарағайлар, ақ қайыңдар жапқан.
Қалада тарихи орындар, мұражайлар, көрікті жерлер, бақтар өте көп. Қаланың батысы мен шығысынан Үлкен Алматы, Кіші Алматы өзендері ағып жатады. Алматы қаласының табиғаты – сирек кездесетін тамаша табиғат! (100 сөз).

Тіл қисыны

Сөзден әдемілеп әңгіме шығару өнері үй салу өнеріне ұқсас. Үй салуға түрлі зат керек. Ол керек зат топырақ болса, оны біріктіріп илейді, иленген балшықтан кірпіш құяды. Кірпішті қалап, неше түрлі үй қылып шығарады. Неғұрлым жоба жасайтын сәулет өнерпазы қиялға бай болса, соғұрлым салған үй сәулетті болып шығады.
Сөзден құрастырылып пікірлі әңгіме шығару үшін жұмсалатын зат – сөздер.Үйдің түрлі болып шығуы балшығынан, кірпішінен, әсіресе, қалауынан болатыны сияқты, әңгіменің түрлі болып шығатыны тілдің дыбысынан, сөзінен, әсіресе, сөздің тізілуінен. Рас, әңгіменің әдемі
болып шығуы сөздің тізілуі мен әңгіме айтушының пікірлеуінде. Жазушы қиялға неғұрлым бай, пікірге шебер болса, шығарған сөзде соғұрлым әсерлі, әдемі шықпақ. (100 сөз) А.Байтұрсынов

Күз

Күзге салымғы шуақ күндердің бірі. Танабай аулы Ақмоланың оңтүстік жағындағы Нұра өзенінің бойындағы қыстауында еді. Өзеннің жағалары қалың биік тас, кей жерлерде талмен араласа шыққан қамыс. Араларында, қырат жерлерде биік қараған, тобылғы. Өзенннің екі жағындағы жалпақ шыққан неше түрлі өсімдіктің сары ала алтынданып, әбден піскен кезі. Қарағандардың да жапырақтары сарғайып, бүршіктері қызарып, құндақтары тұқым шашқан.Тікендердің жазғы гүлдерінің орындарына қызыл моншақтай, сабақтаған түймелердей болып, итмұрындар самсаған. Қызыл тобылғылардың жасыл жапырақтары алтындай сарғайып құбылған. Өзеннің және қара сулардың жағаларындағы селдіреген қамыстардың әдемі шашақтары үлбіреп, жел соқса, ақырын ырғала желбіреп, сары үкідей болып сарғайған. Қамыстардың әдемі сыбдырлаған жапырақтары да сары ала болған. (100 сөз). С.Сейфуллин

Жапонияда жаңа жылды қарсы алу дәстүрі

Жапондар жаңа жылды түнде қарсы алмайды. Олардың Жаңа жылы бірінші қаңтар күні, таңмен бірге басталады. Таң алдында жапондар үйлерінен шығып, көтеріліп келе жатқан жаңа жылдың алғашқы күнін қарсы алады. Сауық-сайран содан кейін басталады.
Кісіге сыйлық тарту – жапон ұғымында үлкен құрмет. Сондықтан Жаңа жыл күні әдемі кимоно киген әйелдер мен барын үстіне киіп, сәнденіп шыққан еркектер біріне-бірі сыйлық таратады. Жапондар Жаңа жыл дәстүрі бойынша, көшеге қолдарына қарағайдың, тал, қарақаттың бұтақтарымен безендірілген бамбук шыбық ұстап шығады. Жапон халқының ырымы бойынша, қолына бұл күні әлгіндей әшекейлі бамбук ұстап шыққан адамға қарағай жасының ұзақтығы, бамбуктың беріктігі, қарақаттың тез өсасиеттері дариды-мыс. (100 сөз). «Ғалым ғажаптары» кітабынан.

Диктанттар

(6-сынып үшін)

Дастарханға нан қалай келді?

Нан тарихының тамыры сонау ежелгі заманға кетіп жатыр. Ғалымдардың пікіріне қарағанда,ол он бес мың жылдан асса керек.Әйтсе де алғашқы нанның өсімдігі бидай да, сұлы мен арпа да емес, кәдімгі емен екен. Ерте заманда адамдар емен жаңғағынан мол өнім алып, үгіп, онан ұн жасаған. Бұдан бес мың жыл бұрын адамдардың емен жаңғақтарынан ұн жасап, пісірген нанның қалдықтарын Кировоград облысының аумағындағы Триполь елді мекенін қазу жұмыстар жүргізген археологтар тапқан.
Дәнді дақылдарды қолдан егуді, оның дәнінен ұн жасауды адамдар бірте-бірте меңгерген. Сұйық ботқа – біздің қазіргі нанымыздың бастапқы түрі болған. Ал Африка мен Азияның бірқатар елдерінде әлі күнге дейін нан орнына осындай быламықтарды қолданады. (102 сөз).

Аңға шыққанда

Алдымызда бір төбе бар еді. Арғы етегі – ағаш. Соның тұсына барғанда, қасқыр көзімнен ғайып болды. Бір кезде аспанда түйіліп айналған бүркітім төмен қарай сорғалай құлады. Қасқырдың аузына түсіп, жазым бола ма деп қорықтым. Атымды тебініп, шаба жөнелдім. Қалың күртіктің ішіне ат бара алмайды. Жалма-жан атты қаңтарып тастадым. Сыртқы күпімді шештім де, жеңіл киіммен күртікті өрлей, ағаштың ішіне жүгірдім. Мөлшерден қаталасқан жоқ екен. Бүркітім шақырған жерге ентігіп жүгіріп бардым. Оның бір аяғы құрықтай қайыңға қадалған да, бір аяғы қасқырдың төбесінде тұр. Қасқыр сіресіп тартып тұр. Аяғын қалай үзіп әкетпегенін білмеймін. Жүгіріп келген қалпыммен қасқырдың тірсегінен алдым да, қындағы пышағымен ішін осып жібердім. (102сөз.) С.Мұқанов

Шәмші Қалдаяқов

Халық ішінде әншілер де, сазгерлер де көп болады. Алайда бір сазгердің әнін бүкіл халық – үлкені де, кішісі де, қарты да, жасы да – сүйіп айтуы сирек құбылыс. Ондай ән шығарған сазгер – ұлы сазгер.
Шәмші Қалдаяқов – бүкіл қазақ халқына ән салдырған осындай сазгер болды.
Шәмші Оңтүстік Қазақстан облысының Қызылқұм ауданында туған. Ол жас кезінен-ақ тамаша әндер шығара бастайды. Шәмшінің әндері ерекше жұмсақ, жылы сазымен ел назарын бірден аударды. Оның әндері қазақ эстрада музыкасын байытты. Әлемдік музыкада Штраус, Шопеннің вальстері қандай орын алса, Шәмшінің вальс ырғақтары да сондай әсем.
Данышпан ғалым-жазушы Мұхтар Әуезов Шәмші саздарын Ақан сері, Біржан салдан кейінгі «үздік құбылыс» деп бағалады. (102 сөз).
«Жас Алаш» газетінен

Қазақтың ұлттық тағамдары

Сөк. Қуырған тарыны қазақ сөк деп атайды. Ол үшін тары жел өтіне суырылып, ерекшеленеді, тазаланады. Бірнеше рет таза суға жуылады. Дегдігенше оны аздап кептіреді де, қазанға су құйып, тарыны соған салып, қайнатады. Қазандағы тары қауызы ашыла бастағанда,сүзіп алады. Содан соң таза сумен бірнеше қайтара жуып, дегдуі үшін, жайып қояды. Дегдіген соң, қызған қазанға салып, қуырады. Қуырған кезде бұлғауышпен үздіксіз бұлғап отыру керек. Әйтпесе, тарының астыңғы беті қуырылып, үсті қуырылмай қалады. Ал ала-құла қуырылған тарыны ақтаған кезде, қауызынан ажырату қиын. Әрі мұндай тарының сөгі де ала болады.
Сөк көбінесе шай дастарханына қойылады. Сондай-ақ тағы да басқа неше түрлі тағамдар дайындауға болады.
(103 сөз). «Қазақ күнтізбесі» 1991

Тоғызқұмалақ

Спорттың түрі көп. Бірі – күшті болуға, екіншісі – жылдамдыққа, үшіншісі табандылыққа баулиды. Ал тағы бір түрі ойлауға үйретеді. Оларға шахмат, дойбы, тоғызқұмалақ жатады.
Тоғызқұмалақ – қазақ халқының ұлттық ойыны. Бұл ойында сүйек тастарды ұяларға тоғыз-тоғыздан түсіп отыру керек. Тоғызқұмалақ –жылдам есептеуді, тез шешім қабылдауды қажет ететін күрделі ойын. Тоғызқұмалақ-та бір ойынды жарты күн немесе бір күн ойнайды.
Ұлы ақын Абай тоғызқұмалақ ойынының шебері болған. Абай тоғызқұмалаққа үлкен мән берген. Ол атақты ойыншыларды шақырып, жиырма-отыз күн бойына сайыс өткізіп отырған. Бұл туралы Мұхтар Әуезовтің ‘’Абай жолы’’ кітабында жақсы жазылған.
Қазір Қазақстанда тоғызқұмалақ ойынынан халықаралық жарыстар өткізіліп тұрады. Әбілда Ақшораев тоғызқұмалақтан алты рет республика чемпионы болған. (104 сөз). Жас Алаш газетінен

Әке

Әкемнің жүріп өткен өмір жолына зер салсам, өмірдің күнгейінен гөрі көлеңкелі жағы көбірек бұйырыпты. Болашаққа деген бар сенімін серік етіп арманға ұмтылыған бозбала шақтағы жалт еткен аз ғана қуаныштан өзгесінің бәрі көмескі.
Бізге, балаларына, деген әкелік мейірімі, сезімі деп білем. Өзі шыға алмаған биіктерге самғайтын, жете алмаған болашағына арманын апарып жалғайтын қанатым деп білетін, біздерді. Өмірде өз еншісіне тиген қандай асу, бел-белестерден де алып шыққан, алға сүйреген үлкен күш, ұлы сезім – әкелік махаббат десем, артық айтқандық емес. Тереңнен толғап айтатын өмір туралы өзекжарды ақылы, алыстан сезімін сағынышқа бөлеп жетіп жататын хаттары, артында қалған өлең-мұрасы әке көкірегінен күмбірлеп төгілген күй сазындай, бізге артып кеткен аманатындай. (106 сөз). Қайрат Раев

Көктем көрінісі

Көктем – табиғаттың той-думаны. Көктемнің беташары – наурыз айы. Наурыз айында бүкіл Шығыс халықтарының мерекесі – Жаңа жыл тойланады. Бұл – күн мен түннің теңелетін, қардың еріп, көктемнің исі шыға бастайтын кез.
Ал сәуірде қар кетеді, ағыл-тегіл болып бұлақтар ағады. Жер беті жасыл көрпеге оранып, жауқазын гүлдерден алқа тағынады, теректер бүр жарып, құлпырады. Мамыр айында айнала ақ ұлпа гүлге бөленеді. Тау бөктеріндегі шие, алша, алмұрттың гүлдерінен төңірек ерекше түске боялады. Алманың ақшыл қызғылтым гүлдерінен көзің тұнады. Әсіресе, өрік ағашының жапырағы түгел гүл болып кеткен бе дерсің, қып-қызыл-ау, қып-қызыл!
Мамыр айы – табиғаттың, адамзаттың мерекесі. Кең даламыз, туған ауылымыз көктемде қызыл-жасыл түрге бөленеді. Неткен шебер бұл көктем! (106 сөз.) «Жыл он екі ай» кітабынан

Ата көрген оқ жонар

Ата-бабамыз ұлды өздеріндей еңбексүйгіш, малсақ, жауынгер, әнші, күйші, аңшы, құсбегі-бесаспап азамат етіп тәрбиелеуді мақсат еткен. Жігіттің бойына өнер мен еңбекті, ізгі адамгершілік қасиеттерді қатар сіңірген. Ер баланы бес жасынан бастап ат жалын тартып азамат болғанға дейін мал бағу мен аң аулауға, отын шабуға, қора салуға, ағаштан, теріден, темірден түрлі тұрмысқа қажетті бұйымдар жасауға, яғни, қолөнер шеберлігіне баулыған. Әкелері мен аталары ұлдарға мал жаюдан бастап шаруаның алуан тәсілдерін үйретіп баққан.
Қонақ күту, үлкенге иіліп сәлем беру, ән айтқызу, домбыра тартып, күй шерткізу, өлең-жыр жаттату, жаңылтпаш, жұмбақ үйрету немесе теңге алу, жамбы ату, аударыспақ, сайыс, көкпар, күрес сияқты ұлт ойындарын үйрету – тәрбиенің басты шарты болып есептелген. (107 сөз).

Теледидар

Теледидар өнерге, мәдениетке, халыққа қызмет етеді. Оның адам үшін пайдасы көп. Үлкенімізге де, кішіміз де теледидар алдында көп уақытымызды өткіземіз. Өкінішке орай, оның зиян жағы да бар. Әсіресе ол адамның денсаулығына үлкен әсер етеді. Ғалымдар теледидар алдында ұзақ отыратын балалардың қанында холестерин көп болатынын анықтаған. Бәрімізге белгілі жағдай – теледидар көздің көруін нашарлатады. Ол адамның психологиясына әсер етеді. Әсіресе балалар мінезі өзгеруде. Олардың ашушаң, ренжігіш болып өсуіне осы көгілдір экран кінәлі. Теледидарға құмар бала, әдетте, кітап оқымайды. Бала теледидар тұтқынына айналады. Ондай балада белсенділік төмен болады. Оны енжарлық, жалқаулық басып тұрады.
Алтын уақытты тек теледидар алдында өткізген дұрыс емес. Әрине, теледидардан білім, таным, өнер үшін қажетті бағдарламаларды көруге болады. (108сөз). «Зерде» журналынан

Ғажайып көл

Үнді мұхитының бір аралында ғажайып бір көл бар. Оның сұлулығындай көлді ешкім көрмеген болар. Күндіз айнадай жарқырап тыныш жатады. Ал, қалай кеш батты деңіз, сол-ақ екен, көл үсті отша жанып, өртене бастайды. Кәдімгі бейне бір салют беріп жатқандай. Міне, бұрқ етіп шоқтар ұшты. Олар су үстіне сөнбеген қалпы қайта жауып жатыр. Қайсыбір жерде от сақиналар дөңгелеп, біріне-бірі соғысып атылады. Енді бір жерде шұбалаңдаған арқан тәріздес оттар көрінеді. Кәдімгі айдаһардан бір де кем емес. Егер де осындай тамашаны көріп тұрған сіз ол суға шомылатын болсаңыз, онда өзіңіз де отша жанып, жарқылдап кетер едіңіз.
Көлдің бұлай от болып жарқырау себебі оның үстіндегі миллиардтап жыбырлап жүрген бір клеткалы организмдердің әсері екен. (110 сөз).
«Ғалам ғажаптары»

Шұғаның аулында

Күн бата ауылдан шықтық. Біздің де жеккеніміз пар ат. Делбені өзім ұстадым. Қатты шыққан қарқынымызбен келіп қалдық. Әбдірахманның екі көзі алдында. Алдымызда жүз метрдей жерде Есімбектің үйі тұр, бірақ Шұға көрінбейді. Енді кішкене жүрсек, өтіп те кетеміз, бірақ өткіміз келмейді. Аттың басын тежей беремін. Бұдан кетсе, Әбдірахман Шұғаны мәңгі көре алмас деген ой елестейді. Бір-бірімізбен сөйлеспей келеміз, сонда да біріміздің ойлағанымызды екіншіміз біліп келеміз. Есімбектің қабаған төбеттері алдымыздан шықты. Есіктің алдында бірталай адам жағалай отыр, бірақ бәрінің көзі бізде. Басында кимешек киген Шұғаның үлкен жеңгесі түйе сауып тұр. Үлкен үй мен отаудың арасында бәйбіше теңселіп жүр. Осы кезде ауылдың сырт жағындағы құдықтан келе жатқан екі әйел көрінді. Біреуі – Шұға . (110 сөз). Б.Майлин

Ана

Ана! Бұл сөз жер бетіндегі әр елде бар. Ол – көркем, сүйкімді де ұлы сөз. Бесікте жатқан бала соны айтып былдырлайды. Оны жасөспірім мен қартайған шал да, қайталап айтады. Байлығы шалқыған үйден де, кедейдің лашығынан да осы сөз құдіретті естіледі.
Даңққа бөленген әртіс әр уақытта анасын жадында сақтайды, ақын өлеңдері мен әндерінде жырлайды, суретші оның бейнесін мәңгі қалдырады. Мүсінші оны тастан қашайды.
Ана баласын мейлі ол әйгілі немесе елеусіз болсын, мейлі ол білімсіз немесе білімді болсын – бәрібір сүйеді. Ол оны құрсағында өсіреді, оған өмір береді, өз өмірін де соған арнаған. Ол баласымен бірге күледі, сонымен бірге күреске шығады – бәрінде де, барлық істе де ол сонымен бірге. Ана махаббаты қандай ғажап еді! (110 сөз).

Қазақ әдебиетінен жазба жұмыстарына қойылатын талаптар (мазмұндама, шығарма)

Мазмұндама мәтінінің көлемі

Сыныптар

Мәтін көлемі

Жазба жұмыстарының оқу тоқсандары бойынша бөліну үлгісі

Сыыптар

Жазба жұмысының түрі

ІІ

ІІІ

ІV

Барлығы

Сыныптан тыс жұмыс

Типтік оқу жоспарына сәйкес оқу жүктемесінің көлемі:

5-сынып – аптасына 3 сағат, оқу жылында – 102 сағат
6-сынып – аптасына 2 сағат, оқу жылында – 68 сағат.

«Қазақ әдебиеті» пәніне арналған дәптерлер саны

Пән

Жұмыс дәптері

Жазба жұмыс дәптері

Барлығы

Мазмұндама жазуға қойылатын негізгі талаптар:

Мазмұндама – оқушының өз ана тілі мен әдебиетінен алған білімін тексерудің негізгі нысандарының бірі. Мазмұндама арқылы баланың өз ойын жүйелі баяндай білу қабілеті мен тіл байлығы, сауаттылық деңгейі айқын көрінеді. Мазмұндама жаздыру арқылы оқушылардың тілдік материалдарды орынды қолдана білуге, жазбаша сөйлеудің ерекшелігін, мәтіннің синтаксистік құрылысын меңгертуге, ең басты қайта жасау қиялын дамытуға игі ықпал етеді. Осындай білім дағдыларын қалыптастыруда мазмұндаманың мынадай түрлерін жүргізуге болады:
-дайын мәтін бойынша мазмұндама;
-сурет бойынша мазмұндама;
-аяқталмаған мәтін бойынша мазмұндама.
Мәтін мазмұнын мазмұндап жазу формалары әртүрлі болады;
-мәтін мазмұнын дәлме-дәл жеткізіп жазу;
-мәтін мазмұнын өз беттерінше меңгеріп, өз сөздерімен құрастыру;
-өз жанынан қосымша оқиға қосу;
-мәтін формасын өзгерте мазмұндау, яғни, бірінші жақ, осы шақ формасында немесе керісінше мазмұндау;
-қысқарта мазмұндау, яғни, берілген мәтіннен тек түйінді, негізгі мәселелерін ғана мазмұндау, қажетсіз деп табылған детальдарды қысқарту;
-кеңейте мазмұндау, яғни, мәтін мазмұнына байланысты дәйексөз және эпиграф келтіре отырып мазмұндау;
-берілген мәтін мазмұнына лайықты ой қорытындысын жасау.

Шығарма мен мазмұндаманы бағалау.

Оқушы шығармасын тексеру, бағалау негізінен бес салаға бөлініп қарастырылады:
1) мазмұндылығы мен идеялылығы;
2) ой-пікірдің жүйелілігі;
3) стилі;
4) грамматикалық сауаттылығы;
5) әдеби материалдарды пайдалануы.
Бұлардың қай-қайсысы да оқушы білімін бағалауда маңызды. Оқушылардың тақырыпты аша білу және стильге сәйкес тілдік құралдарды пайдалана алу дағдысы; тілдік нормалар мен сауатты жазу ережелерінің сақталуы; ой-пікірдің жүйелілігі, тақырыпты ашуға байланысты сөз қолданысы, бір сөзді бірнеше рет қайталамауы, дәйексөзді ұтымды қолдана білуі; алынған әдеби материалдарының, дәлелдерінің нақтылығы, тақырыпты ашуда тиімді қолдануы бағалауда ескерілу ұсынылады. Шығарма мен мазмұндама екі
бағамен бағаланады: Бірінші баға – мазмұны мен тіл шеберлігіне (көркем тілмен жеткізілуі) қойылса, екінші баға – сауаттылығына, яғни, орфографиялық, пунктуациялық және тілдік нормалардың сақталуына қойылады. Баға дәптердің сол жақ шетіне қойылады. Бақылау жұмысының бағасы жазба жұмысы өткізілген күнгі журналдағы бағанға қойылады.

Мазмұндамалар (5-сынып үшін)

Әліппенің атасы

Ахмет Байтұрсынұлы 1873 жылы Торғай облысында қарапайым шаруа отбасында туған. Ахметтің әкесі Байтұрсын ширақ, намысшыл, батыл, сергек адам болған. Оны түрлі себептермен Сібірге жер аударған. Бұл сұмдық оқиғалар кезінде Ахмет он жаста екен. Бұлар баланың сезіміне айрықша әсер етті. Байтұрсынның балалары інісі Ерғазының тәрбиесінде болады. Ахмет Торғайдағы орыс-қазақ училищесінде оқиды. Кейін Орынборда мұғалімдер мектебін бітіреді. Қарқаралы мектептерінде мұғалім болып қызмет атқарады. Ол орыс-қазақ мектептерінде мұғалім болды. Айналаға білім-ғылым таратудың жолдарын қарастырды. Халықтың көркем сөз мұрасын жинады. Халқымыздың тарихында үлкен орны бар қоғам қайраткері, алғашқы әліппені, оқулықтар мен оқу құрадарын жазды. Баспасөзге мақалалар жазып, өлең шығарды, аударма жасады.
Жазықсыз жалаға ұшырап, 1938 жылы атылған.
(106 сөз). А. Байтұрсынов шығармалары жинағынан

Сыйласа білсең – сыйлы боласың

Адам деген ардақты есімге ілесіп жүретін «адамгершілік» деген сөз бар. Адамның адамгершілігі өзінің жүріс-тұрысынан, үлкенді құрмет тұтып, кішіге көмектесу, басқаның мүддесін өз мүддесіндей көру, қоғам мүддесін өз мүддесінен жоғары ұстау сияқты іс-әрекетінен, мінез-құлқынан көрініп тұрады .
Сен біреуге көмектесуден бас тартсаң, саған басқалар да көмектеспеуі мүмкін. Егер сен үкен кісілердің алдында тұрпайы сөйлеп, дөрекі мінез көрсетсең, «көргенсіз екен» дейді, ал жолдастарыңның арасында «мен жақсы оқимын» деп, менменсіп, кеудеңді қағып жүрсең, олар сені жек көріп кетуі мүмкін. Өркөкірек болма, кішіпейіл бол, өзімшіл болма, көпшіл бол. «Жалғыз ағаш орман болмайды, жалғыз жігіт би болмайды» дейді халқымыз. Көпшіліктен аулақтап, өз басынан өзгені қадірлей білмеген адам айналасындағаларға қадірі болмайды. Оқытушыларыңды, замандастарыңды сыйлай біл, сонда сенің өз басың да сыйлы болмақ. Туған ел, өскен жеріңді қадірлей білеуің керек, балам! (126 сөз).

Ақ буралы әулие

Қазығұрт тауының бөктерінде жерленген Ақбура әулие Қожа Ахмет Йасауидың замандасы екен. Оның Ақбура атануының себебі – аруағы қозып, арқасы ұстаған кезде аузынан ақ жалын шашып, бурадай буырқанып, адам баласы естіп-білмеген алапат күшке ие болатын көрінеді. Ондай сәтте жолында кезіккен тосқауылдың бәрін тас-талқан етіп қиратып, бұзып-жарып өте шығу бұйым құрлы болмаса керек. Және өзінің мінезіне сай әрдайым буырқанып жүретін ақ бурасы болыпты. Ел әулиені үнемі сол бураның үстінен көретін болғанықтан «ақ буралы әулие» деп атайды екен.
Ақбураның құс секілді ұшатын ерекше қасиеті болыпты. Әулие таң сәріде памдат намазын Қазығұртта оқыса, бесін намазын Түркістанда, намаздыгер, намазшам, құтпанды Меккеде оқып жүре береді екен.
Қаншама ықылым заманалар өткенде, әулие мен оның қасиетті бурасы халық санасында бөлінбес бір ұғым боп қалыптасып, бұл жер Ақ буралы әулие аталып кете барыпты. (126 сөз).

Көне Отырар

Көне Отырар – екі мың жыл өмір сүрген, Арыс өзенінің оң жақ жиегіндегі екі жүз гектар территорияда орын алған қала. Көне дәуірлерден бұл жерлерде қаңлы, қоңырат тағы басқа тайпалар тұрған. Көне Отырар арқылы көшпенді қазақтар саудамен шұғылданып, отырықшылықпен танысып, басқа халықтармен қатынаса бастады. Отырар тұрғындары күріш, тары, бидай, мақта, жүзім өсірумен шұғылданды. Қалада жақсы су жүйесі болған.
Отырар қаласы тоғысқан сауда жолдарының ортасында тұрған, сондықтан, өзіне басқалардың назары көп түскен.
Мықты қорғанысы бар Отырар бір мың екі жүз жиырма тоғызыншы жылы монғол басқыншыларына берілмей, қаланы алты ай қорғаған кезде, қолды басқарған батыр – хан Қайырхан еді. Отырарлықтарды алты айдан кейін басып алған жау қаланы түгел өртеп жіберді. Жауға қарсы тұрған, қаланы басқарған Қайырхан өлім жазасына кесілді. Күйзеліске ұшыраған қала елу жылдан кейін ғана қайта өмірге келді, бірақ, ол талай рет тағдырдың қаталдығына ұшырайды. (131 сөз)

Байлық

Бұрынғы өткен заманда бір дана кісі өлерінің алдында жалғыз қалып бара жатқан баласына: «Шырағым, жер астына көмген көп қазынам бар, соны қазып алсаң, қарның аш болмас, киімсіз болмассың» – депті. Әкесі өлгеннен соң, жетім баласы үйдің айналасындағы жерді ертеңді-кеш еңбек етіп қазады, көп машақаттанады, бірақ әкесі айтқан қазынаны таба алмайды.
Басы дал болып, шаршап, шалдығып, ақырында, бір көп жасап, көп көрген данышпан қарияға келеді. Әкесінің үгіт-насихатын, өзінің көп әуре болғанын баяндайды, енді не қылсам екен дейді:
– Балам, сен әкеңнің өсиетіне түсінбеген екнсің, оның мәнісі былай: әкең саған мирасқа жер қалдырыпты, сол жерді күшің жеткенше күтіп, егін егіп, күз тұқым шашып, еңбек етсең, уақытында өнімін төкпей-шашпай жиып алсаң, сонда сен байлықтың астында қаласың, аш та, жалаңаш та болмайсың. Байлық жерде, еңбекте, – депті.
Сонда бала басын қасып, әкесінің өзіне айтқан өсиетіне енді ғана түсініп, оны орындауға кіріскен екен. (139 сөз). Ы. Алтынсарин

Еңбекпен тапқан тиын

Біреудің ерке ұлы болыпты, өзі жалқау екен. Әкесі оны бағып-қағып, асырапты. Ақыры кәрілік жеңіп, сырқаты күшейген әке әйеліне айтыпты:
-Ұлыма ештеңе қалдырмаймын. Ол – жалқау. Барды ұқсату, табыс табу бұның қолынан келмейді.
Жаны ашыған анасы ұлына он сомдық алтын береді: «Мынаны еңбегіме алған едім», – деп, әкеңе алтынды сыйлағайсың.
Кешке алтынды әкесіне ұсынады. Алтынды шал лаулап жанып жатқан пешке лақтырып жіберіп:
-Бұл сенің еңбекпен тапқан ақшаң емес, – депті.
Қулықтан ештеңе шықпайтынын білген анасы:
-Біз әкеңді алдай алмайтын көрінеміз, балам. Онан да ақшаны жұмыс істеп тап, – деп ақыл айтыпты.
Бала үйінен кетіп, апта бойы жұмыс істейді. Тапқан тиынын әкесіне әкеп береді. Қария алтынды тағы да отқа лақтырып жібереді. Бұған ұлы шыдай алмай, жалаңаш қолымен ақшаны суырып алады да:
-Әке! Мен бұл тиынды апта бойы шаршап-шалдығып жүріп таптым. Мұныңыз қалай? – деп айқай салыпты.
Әкесі тұрып:
-Бұл ақшаны өз еңбегіңмен тапқан екенсің, балам. Көзім енді жетті, – депті ұлына. (145 сөз).

Құсбегі

Құсбегі – бүркіт, ителгі, қаршыға, қырғи сияқты жыртқыш құстарды аңға, адал құстарға салу үшін үйрететін бапкер адам. Ол қыран құстарды тор құрып ұстап алады немесе балапан кезінде ұядан алады. Оның аяғына балақбау мен шыжым тағып, көзіне томаға кигізеді. Одан кейін құсты ұшырып, қайыруы жеткен соң, семіртіп түлетеді. Жеңіл ұшып, жеңіл қонатын күйге келтіру үшін оны «ақ жеммен» асырап, бос керілген арқанға қонақтатып ұйқысын алып, қайта арытады.
Құсбегілердің аса жоғары бағалайтын құсы – бүркіт. Аққу мен бүркіт қасиетті, киелі құстар болып есептеледі. Бұл екеуі екі жұмыртқадан артық жұмыртқаламайды.
Құсбегілер бүркіт балапанын алу үшін неше түрлі қиындықты бастан кешіреді. Олар үшін әсіресе тау бүркіті бағалырақ. Өйткені олар алғыр, өжет, қырағы болады. Қоян, борсық, түлкі, қарсақ сияқты ұсақ аңдарды оңай, тез алады. Ең алғыр, өжет, қырағы тау бүркіттері аталады. Құсбегілердің айтуынша, бүркіт ірі аңдарға түсіп, тоқтауға шамасы келмей бара жатса, бір аяғын аңға, екінші аяғын кез келген затқа не ағашқа қадайды екен. (147сөз).

Әр елдің салты басқа

Еуропалық екі оқымысты Эфиопияға арнайы сапармен келеді. Олар Эфиопияны түгел аралап шығады. Тауын, жолын, өзен-көлдерін мұқият картаға түсіріп алады.
Император оларды жылы жүзбен қарсы алады. Мол дастарқан жасап, күтеді. Оларға баға жетпес қымбат сыйлықтар береді.
Император қызметшілері еуропалықтарды жағалауға дейін аяқтарын жерге тигізбей алып барады. Еуропалықтар кемеге отырар сәтте оларды императордың қызметшілері тоқтатады. Олардан аз аялдап, аяқ киімдерін шешуді сұрайды. Олар қонақтарың аяқ-киімдерін қағып-сілкіп, мұнтаздай етіп тазалап, өздеріне қайтарады. Ғаламда жоқ мұндай тосын дәстүрге қонақтар таңғалады.
Туған жер – біздің асылымыз. Туған жер топырағына егін егіп, тіршілік етеміз. Шаршап-шалдықсақ, туған жер төсіне аунап-қунап демаламыз. Эфиопия жері – біздің Анамыз. Сіздерді қонақжай пейілмен қарсы алдық. Қымбат сыйлықтармен шығарып салып тұрмыз. Алайда Эфиопия жері, Эфиопия топырағы –соның бәрінен де жоғары, бәрінен де асыл, біздегі бар байлықтан да қымбат, туған жер топырағына баға жетпейді. Сондықтан туған жер топырағының титімдей қиыршығын да жат жұрттыққа қимаймыз. Бәтеңкелеріңізді қағып-сілкіп жатқанымыз сол. (149 сөз). Қ.Ергөбек

Мазмұндамалар

(6-сынып үшін)

Ғажайып ғимарат

Қожа Ахмет Йасауидің кесенесі – орта ғасырлық сәулет өнерінің озық үлгісі.
Кезінде атақты Әмір Темір Қожа Ахметтің ақындық сөзінің күшіне таң қалады. Көшіп-қонып жүрген қазақтар Әмір Темірдің қылышынан қорықпайды, ал ақынның уағыз сөзіне сенеді. Осыны ойлаған Әмір Темір Қожа Ахметтің құрметіне дүние жүзінен ұста, зергер, сәулетші жинайды. Сөйтіп, ақын зиратының басына ғажайып ғимарат орнатуға жарлық береді. Ғимартты тұрғызу үшін мыңдаған адам қатар тұрып, күйген қышты бір-біріне қолдан беріп, алыстан осы әдіспен жеткізген. Құрылыс іргесіне үйір-үйір жылқы айдап, мал тұяғымен қатайтады. Ғимарат отыз бес бөлмеден тұрады. Солардың бірі «қазандық» деп аталған. Осы бөлмеде салмағы екі тонна үлкен қола қазан орнатылған. Қазанды Әбіләзиз деген шебер Қарнақ деген жерде құйған. Оған жеті жылқының еті сыяды. Ернеуінде қазанды құйған ұстаның есімі араб тілінде жазылған.
Бұл ғажайып ғимаратты он жыл тұрғызған. Сәулетті шебер ұста Ғұбайдолла Садыр жүргізеді. Ол өз шеберлігіне өзі риза болып, сағананың ең биік басынан жерге түспей қойыпты. Ақырында, сол жерде өлген екен. Өзінің өтініші бойынша, денесін күмбездің қыр арқасына қыш астына қойып, өріп жіберген екен деседі.
Бұл ғимараттың салынғанына алты жүз жылдай болды. Оның бір қышы сынбаған, бір шегесі босамаған, сыры кетпеген.
Хандар таққа отырған кезде, Қожа Ахмет ақынның басында ант берген. Өлген соң оларды осы жерге жерлеген. Көне Түркістан топырағында сексен бір хан, би, батырдың сүйегі жерленген. (170 сөз). Д. Досжан

Қоштасу

Соңғы рет камераның есігі ашылды. Пішпектен кеше келіп жеткен этап бүгін ертелеп жолға шықпақ.Таңғы салқынмен жүріп, ыстық түскенше жол өндірмек. Пішпектен шыққан аттар ауыстырылды. Арбалардың күпшектері майланды. Айдауылдар жаңарды. Азық-түлік тиелді. Қырғыстаннан келе жатқан каторжниктер отырған арбалар Верный түрмесінің алдына келіп, дайын тұрды.
Рысқұлдың аяғын кісендеп, аулаға алып шыққан кезде әлі таң бозала болатын.Түрменің іші құлаққа ұрған танадай, айдаладағы алып моладай тып-тыныш еді. Кенет қаңғұр-құңғыр, шақыр-шұқыр дыбыстар абақтының ішін кернеп ала жөнелді. Рысқұл түкке түсінбей, бұл салдыр-күлдір аяғымдағы кісеннің дыбысы шығар деп келген. Сөйтсе, Александр Бронников жатқан саяси тұтқындар камерасының терезелері екен. Қайдан естігені белгісіз, Бронников Рысқұлдың дәл қазір айдалып бара жатқанын біліп, өз жолдастарымен бірге терезе торларын тоқпақтап тұр екен. Бұл қоштасу белгісі еді. Ғаламат сәтінде соғылған шіркеу қоңырауларындай осынау үн түрме қызметкерлерін үрейлендіріп жіберді.
Әкесін каторганың алыс сапарына шығарып салуға ілесе шыққан Тұрар мына қаһарлы үнге құлақ түріп, әкесінен айырылу қайғысын ұмытып кеткендей.
Айдауылдар Рұсқылды ауладан шығарып әкеткенше асықты. Кісендеулі аяқтың адымы қысқа. Кісеннің салдыры камера терезелерінің тарсылына қосылып, қоштасу әрі қосылысу гимнін шарықтатып әкеткендей. Мына беймезгіл таңда бүкіл Алматы зіл ұйқыдан оянып, әлдебір таусоғар толқынның, тақтарды сықырлатар соққының алыс сарынын естігендей, елеңдеп қалған сияқты.
Бұдан бір жарым жыл бұрын Рысқұл өзі келіп тарсылдатқан қақпа артта қалды. (195 сөз). Ш.Мұртаза

Таза бұлақ

Үш жолаушы бір бұлақтың басында кез болыпты. Бұлақ бір тастақ жерде екен. Суы мұздай салқын, жылтылдап тұрған таза бұлақ екен.
Бұлақтың көзіне жақын бір тасты қойып, тасқа: «Ей, жолаушы, болсаң осы бұлақтай бол!», – деп жазыпты.
Үш жолаушы бұлақтан шөлдері қанғанша ішеді, тастағы жазуға көздері түседі. Сонда бір жолаушы тұрып былай дейді:
-Бұлақ күні-түні тынбай ағып, алыс жерлерге барады. Бара-бара кеңейіп, үлкейеді. Бұған бөтен бұлақтар құйып, үлкен өзен болады. Мұнан мынадай ғибрат алуға болады. Адал қызмет қыл, ешқашан жалқауланып тоқталып қалма. Сөйтсең, ақырында, мұратыңа жетесің дегені деп білем, – деді.
Екінші жолаушы:
– Жоқ, мен олай ойламаймын, – дейді.
– Бұл жазудың мағынасы сіз ойлағаннан гөрі тереңірек соқса керек: бұл бұлақ кім-кімге болса да даяр, ыстықтағанда салқындатып, рақаттандырады. Сусағанның шөлін қандырады. Онысы үшін ешкімнен ақы дәметпейді. Олай болса бұл: «біреуге жақсылық етсең, ол жақсылығыңды ешкімге міндет етпе» деген ақыл болады.
Жолаушының үшіншісі – жас жігіт үндемей тұрды. Жоладастары: «Сен не ойлайсың?» – деп сұрады.
Жігіт айтты:
– Менің ойыма бөтен бір нәрсе келді. Бұлақ күні-түні тынбай ағып, тазаланып тұрғаны үшін бәрі ынтық. Бұл жазудың мағынасы мынау: көңіліңді, бойыңды осы бұлақтай таза сақта. Бұлаққа қарасаң: күн түссе – күннің, шөп түссе – шөптің сәулесін көреміз. Көңілің де сондай сыртқа ашық көрініп тұрсын деген ғой деймін, – депті. (199сөз). Ы.Алтынсарин

Наурыз

Наурыз – парсы сөзі, қазақшасы «Жаңа жыл», «күн» деген ұғымды білдіреді. 22 наурыз – бүкіл Шығыс халықтарының мерекесі. Бұл – күн мен түннің теңелетін, қардың еріп, көктің шыға бастайтын кезі. Наурыз күнін адамдар жаңа жылдың басы – «Ұлыстың ұлы күні» деп атап, зор қуанышпен қарсы алған. Наурыз күні халық таза киініп, бірін-бірі құттықтап, қуаныш дастарқанын барынша мол жаяды.
Наурыз – діні мейрам емес, жалпы халықтық мереке. Наурыз – табиғат мейрамы, аса зор салтанат, ұлы жиын. Адамдар бұл күні «бәріміз де табиғат перзентіміз, оны аялайық, бергеніне риза болайық», – дейді.
Бұл күні қандай күнә болса да кешірілуге тиіс, жеке адамдар арасындағы бас араздықтар да кешірілуге тиіс. Ерте кезде Орта Азия әкімдері: «Бұл күні Самарқанның көк тасы да жібиді», – деп зынданда жатқан тұтқындардың қол-аяғын босатып, кешірім берген.
Бұл күні адамдар бірін-бірі мынадай сөздермен құттықтаған: «Ұлыс құтты болсын!», «Ақ мол болсын!», «Ұлыс береке берсін, бәле-жала жерге енсін!». Сөйтіп, адамдар бір-бірінің қатесін кешіріп, татуласады, оның аяғы ойын-сауық, ән-күйге жалғасады.
Наурыз көже – азықтың жеті түрінен жасалады. Қазақстанның әр жерінде көженің құрамына салынатын азық-түлік әр түрлі болғанымен, жетіден аспауы керек. Наурыз көженің құрамына бидай, тары, күріш, ет, тұз, сүт, су қосылу керек. Бұған қыстан шыққан қазы, шұжық, сүр ет сияқты сыйлы, сыбағалы мүшелер де қосылады. (199 сөз). «Қазақ халқының салт-дәстүрлері» кітабынан

Сурет бойынша мазмұндамалар

Қазақстанның табиғаты

Менің Отаным

Менің анам

Диктанты 5 класс

5 sinf uchun diktant

Входной диктант «Гроза»

Входной диктант «На опушке леса»

Входной диктант «Наступление весны»

Входной диктант «Небесная книга»

Диктант «Белки»

Диктант «Белки»

Диктант «В грозу»

Диктант «В зимнем лесу»

Диктант «Весенний снегопад»

Диктант «Вечер»

Диктант «Вечер»

Диктант «Галерея»

Диктант «Ежи»

Диктант «Жаркий день»

Диктанты 5 класс

Таълим / Образование

Ona tili va adabiyoti fanidan diktantlar to’plami diktant

5 sinf uchun diktant

Related posts: