Tanqid va tahlil: 5-6 sinf Adabiyot darsliklaridagi kamchiliklar xususida
Яхши лавозимда ишлаш нафақат билим, тажриба, муомалаю муносабатни ҳам талаб этади. Қуйидаги кичик тест сизнинг ишга ва жамоадошларингизга нисбатан муносабатингизнинг ўзига хос томонларини аниқлашга ёрдам беради.
6 sinf elektron darslik
72 балл. Эркаклар назарида сизни латофатли аёл деса бўлади. Сиз мафтункор, кези келганда эркаклар эътиборини қозона оладиган аёлсиз. Эркаклар диққат марказида бўлсангиз, ўзингизни жуда бахтли ҳис этасиз. Бундан ташқари, эркаклар ҳақида ҳамма нарсани биламан, деб ишонч билан айта оласиз.
60-71 балл. Сиз ўзингизни эркаклар олдида қандай тутишни ҳам, ўз қадр-қимматингизни ҳам яхши биласиз. Сиз жозибали ва кишини ўзига мафтун эта оладиган аёлсиз. Эркаклар сиз билан суҳбатлашишни ва сизнинг ёнингизда бўлишни исташлари турган гап. Лекин шу билан бирга, эркаклар сиз билан улар орқасида қандайдир чегара мавжудлиги ва сиз ушбу чегарадан ҳеч қачон чиқиб кетмаслигингизни ҳам билишади.
47-59 балл. Сиз ўзингизга ишонасиз ва эркаклар билан бир қаторда туришни истайсиз. Улар сизга латофатли аёлдан кўра, кўпроқ раҳбар аёл сифатида қарашади. Лекин сиз бунга аҳамият бермайсиз. Сиз ҳаётда нимани хоҳлашингизни ва бунга қандай эришиш мумкинлигини яхши биласиз.
34-46 балл. Сиз эркаклар психологиясини яхши биласиз, лекин негадир бундан фойдаланмайсиз. Самимиятингиз, гўзал қалбингиз эркакларни ташқи кўринишингиздан кўра кўпроқ ўзига жалб этади.
34 ва ундан кам балл. Сиз уйингиз ва фарзандларингиз билан бандсиз. Эркакларнинг сиз ҳақингизда нима деб ўйлашлари сизни умуман, қизиқтирмайди. Эркак киши тасаввурингизда сизни ҳимоя қила оладиган ва ўз таъсирини ўтказа оладиган бўлиши керак.
Кўп одамлар ўз айб ва камчиликларини кўрмайдилар. Бошқаларнинг кўзига тушган хасни кўрадилар-у, ўзларининг кўзларига тушган хасни кўришга ожизлик қиладилар. Ўз камчилигини кўришни истаган кишилар учун тўрт хил йўл бордир.
Биринчи йўл – камчиликни кўра олувчи комил бир одам билан суҳбатлашиб туришдир, бу йўл шогирд билан устоз орасида бўлади.
Иккинчи йўл – самимий, хайрихоҳ дўст топиб, ўзининг қилиб турган ишларини, юриш-туришини кузатиб, хуш кўрилмаган йўллардан қайтаришни ундан илтимос қилишдир. Бир донишманд: «Менинг камчиликларимни ўзимга айтган кишилардан миннатдорман», – дер эди.
Учинчи йўл – камчиликни душманлар оғзидан эшитиб, улардан тегишли хулоса чиқаришдир. Камчиликларни сўзлаб юрувчи душман икки юзламачи, риёкор дўстдан устун туради.
Тўртинчи йўл – халқ ичида юриб, баъзи одамларда кўрилган ёмон қилиқлардан хулоса қилиб, улардан сақланиш керак. Халқнинг нафратига сазовор бўлган ёмонларнинг қилиқлари сенда бор бўлса, уни битиришинг лозим. Луқмон ҳакимдан: «Адабни кимдан ўргандингиз?» деб сўрадилар. Луқмони ҳаким: «Адабни адабсизлардан ўргандим», деб жавоб берган экан.
Дунёда турмуш ўртоғининг муҳаббатига сазовор бўлишни истамайдиган аёл бўлмаса керак. Чунки бахтнинг асосий мезони эр-хотин ўртасидаги меҳр-муҳаббатдир. Қолаверса, икки дунё саодатига эришмоқчи бўлган солиҳа аёл биринчи галда эрининг юксак севгисига сазовор бўлади.
Қуйидаги тавсиялар аёлларнинг бахтга эришишларида кўмаклашади.
1. Тингланг, итоат этинг.
Эрига итоат этиш – фарз. Сизнинг умр йўлдошингиз – оила бошлиғи. Унга ана шу туйғуни ҳис этиш имконини беринг. Шунда ҳурмат қозонасиз.
2. Эрингиз мол-мулкини, уй-жойини кўз қорачиғидек асранг. Чунки унинг мулки сизнинг мулкингиз.
3. Бирон жойга борсангиз, албатта эрингиздан рухсат сўранг. Изнсиз остона хатлаб кўчага чиқа кўрманг. Чунки эрингиз сизга жавобгар.
4. Эрингиз учун жозибали бўлинг.
Аллоҳ таоло барча аёлларни эрлари учун пардоз-андоз қилишга, доим гўзал, покиза, ораста бўлиб юришга буюрган. Аллоҳ амр этганидек, эрингиз юрагини забт этиш учун чиройингизни ишга солинг. Бегона эркаклар эътиборини тортишга уринманг.
5. Яхши кайфият билан қарши олинг.
Тасаввур қилинг: эрингиз ишдан қайтди. Қаршисида саранжом-саришта уй, ширин калом, яхши кайфият билан кулиб қарши олган гўзал аёли, севиб истеъмол қиладиган мазали таомлар, ақлли фарзандлар. Шунда ҳам эрингизда салбий муносабат кузатилармикан?!
6. Уйингизда зеб-зийнатга бурканинг, эрингиз учун безанинг.
Барча аёллар болалигидан нафис сирғалар, билакузуклар тақади, чиройли кийимлар кияди. Ана шу одатни энди уйингизда давом эттиринг. Бу, эрингизга маъқул келади.
7. Ҳазиллашинг, кайфиятини кўтаринг, эрингизнинг жинсий эҳтиёжини қондиришга ҳаракат қилинг.
8. Оиласи учун қилаётган барча эзгу ҳаракатлари, меҳнатлари учун миннатдорчилик билдириб туринг.
Жаннатий аёлнинг безаги эрини доимий қўллаб-қувватлаш, оиласи фаровонлиги учун қилаётган ишларига ижобий баҳо бериш, раҳмат айтишдир. Зеро, эрининг топганига қаноат қилиш, унга миннатдорчилик билдириш аёлнинг саодат калитидир.
9. Оилавий сирларни, жинсий ҳаёт билан боғлиқ ишларни зинҳор кўчага олиб чиқманг. Бундай гаплар эр-хотин ўртасида қолсин. Бу, оила мустаҳкамлигида жуда муҳим саналади.
10. Баҳс пайтида, айбингиз бўлмаса-да, «Кечиринг», «Узр» дейишни лозим тутинг.
Ҳар бир хонадонда келишмовчилик, қўйди-чиқдилар бўлиб туради. Бу – табиий ҳолат. Ана шундай пайтда баҳслашманг, оловга мой сепманг, вазиятни кутинг, «Кечиринг, жаҳлингизни чиқардим. Илтимос, баҳслашмайлик, дадаси», десангиз, олам – гулистон.
11. «Жаннат калити» бўлган эрингиз кўнглини олишга доим ҳаракат қилинг.
12. Никоҳингиз мустаҳкам, оилавий муносабатларингиз яхши бўлишини Аллоҳдан сўранг
Ушбу тест ўзингизни қандай инсон эканлигингизни билишингизда ёрдам беради.
1. Шоҳона дастурхон атрофида бўлсангиз, ўзингизни қандай тутасиз?
а) меъёрида еб-ичаман, қачон ўзимни тўхтатишни биламан – 0
б) қорним тўқ бўлса-да, яхши овқатдан ўзимни тиёлмайман – 1
2. Сўзлашни хуш кўрасизми?
а) гапиришга арзийдиган бирор гап бўлса, кейин гапираман – 0
б) кўп гапиришни ёқтираман, ҳар қандай мавзуда гаплашиб кетавераман – 1
3. Тартиб-интизомлимисиз?
а) ҳар бир ишим тартибга солинган, режа асосида иш қиламан – 0
б) тартиб-интизомга риоя қилмайман – 1
4. Қатъиятлимисиз?
а) бирор нарсага аҳд қилсам, уни албатта амалга ошираман – 0
б) кўпинча иккиланаман, қийинроқ туюлган ишни бажармай қўявераман – 1
5. Пулни қандай сарфлайсиз?
а) фақат керакли нарсаларгагина пул сарфлайман – 0
б) қанча истасам шунча пул сарфлайман – 1
6. Қандай ходимсиз?
а) меҳнаткашман, ўз вазифамни сидқидилдан бажараман – 0
б) кўпинча фикримни жамлолмайман, ишга чин дилдан киришолмайман – 1
7. Доим рост гапирасизми?
а) фақат рост гапираман – 0
б) баъзан ёлғон ҳам гапираман, масалан қийин вазиятдан чиқиш учун- 1
8. Атрофдагиларга муносабатингиз қандай?
а) барчанинг кўнглига қарайман – 0
б) мени атрофдагилар қизиқтирмайди – 1
9. Таваккалчимисиз?
а) таваккал қилишга қўрқаман – 0
б) керак бўлса таваккал қилишга тайёрман – 1
10. Оғир-босиқмисиз?
а) ғалва-жанжалга тоқатим йўқ – 0
б) кўпинча бошқалар билан тортишиб қоламан – 1
0-3 балл. Сиз ҳаттоки, иложсиз пайтда ҳам ўзингизни тута оласиз. Ҳар бир ҳаракатингиз олдидан узоқ ўйлайсиз. Сизга ҳар қандай сирни ишониб айтиш мумкин. Берган ваъдангизнинг устидан, албатта, чиқасиз.
4-6 балл. Сиз ҳамма нарсани тўғри бажаришга ҳаракат қиласиз. Атрофдагилар асабингизга тегишган пайтда ҳам жиғибийрон бўлганингизни билдирмайсиз. Вақтингизни қандай сарфлашни биласиз. Баъзи-баъзида сизга қатъият етишмайди.
7-9 балл. Баъзан атрофдагиларнинг ғашига тегишингиз мумкин. Сиз пулни қандай сарфлашни яхши биласиз. Қатъиятлисиз, бирор нарсага аҳд қилсангиз, албатта уддасидан чиқасиз. Сизга қандай муомала қилишса, ўшандай жавоб қайтарасиз.
10 балл. Сиз фақат ўзингизни яхши кўрасиз. Атрофдагиларнинг сиз ҳақингизда нима деб ўйлашлари сизни умуман қизиқтирмайди. Ўз фикрингизни ошкора гапирасиз. Пулни аёвсиз сарфлайсиз.
Аёлларнинг феъл-атвори ҳақида нафақат уларнинг кийиниш ёки пардоз услуби, балки тутадиган сумкаларига қараб билиб олиш мумкин.
Сумкаларнинг шаклига кўра, аёлларнинг характеридаги ўзига хослик яққол намоён бўлади.
Агар кичкина кармончларни маъқул кўрсангиз унда сиз:
Ўзингизга нима кераклигини яхши биласиз. Нарса-буюмларнинг сифатли ёки сифатсиз эканини осон ажратасиз. Ҳар қандай вазиятда ўзингизни эркин ҳис қиласиз ва ўзингизга ишонасиз. Замонавий урф, анъаналарни кузатиб борасиз. Кучли шахслар, айниқса, эркаклардан узоқроқ юришни маъқул деб ўйлайсиз. Эркаклар аёлларнинг инжиқликларини тўғри тушунишларини истайсиз. Ташқи кўринишингиз, либосларингиз ва тақинчоқларингизга етарли вақт ажратасиз.
Катта ҳажмдаги сумка тутсангиз, унда сиз:
Фавқулодда кузатувчан ва эҳтиёткорсиз. Ҳамма нарсани олдиндан захирасини яратиб қўясиз. Ҳаётдаги ўзгариш ва бурилишларга ишончсизлик билан қарайсиз. Агар чиройли ёки қулай нарсани танлаш керак бўлса, албатта, қулайини танлайсиз.
Оилада меҳрибон аёл ва она бўлишга интиласиз. Ғайратли ва шижоатли бўлиш сизнинг шиорингизга айланган.
Ғайриоддий ва кутилмаган ёрқин рангдаги сумкаларни афзал билсангиз:
Сизни ижодкорлар тоифасидан деб айтиш мумкин. Шахсиятингиз ҳақида фикрингиз жуда юқори. Сизни ёқимтой дейишдан кўра, кўпроқ «тили аччиқ» деб таърифлаш тўғрироқ. Хаёлан янги ва эртаклардагидек сарой қуришни ният қиласиз. Негадир асосий нарсаларга иккинчи даражали баҳо берасиз. Кўпчиликни хушламасангизда, ҳамманинг эътиборида бўлишни хуш кўрасиз. Шу ўринда ташаббусни қўлдан бой бермайсиз. Кулгига мойил, ҳазилкаш кишилар билан мулоқот қилишни ёқтирасиз.
Кўриниши оддий сумкаларни ёқтирсангиз:
Ишбилармон ва омилкорсиз. Ақл билан иш кўришдан кўра кўпроқ ҳиссиётларингизга қулоқ соласиз. Ўзингизга қарши чиқадиган пайтларингиз ҳам бўлади. Янгиликни ҳечам қулайликдан устун қўймайсиз. Маълум одатларга кўниккансиз. Шунингдек, ортиқча ҳашамни хушламайсиз. Иложи бўлмас нарсаларни орзу қилмайсиз.
Севгилингизнинг сизга нисбатан муносабатини ўзингизга аён даражадан ҳам кўпроқ билишни хоҳлайсизми? Унда қуйидаги тест сизга ёрдам беради, деган умиддамиз.
У лозим бўлганда сизга кўпроқ нималар ҳадя этади?
А) Ширинлик ва атирлар — 2 балл;
Б) Гул ва сувенирлар — 1 балл;
В) Китоб ва юмшоқ ўйинчоқлар — 3 балл.
Дидингиз ва характерингизга унинг муносабати?
А) Қандай бўлсам шундайлигимча қабул қилади — 2 балл;
Б) Чегарадан чиқишимга йўл қўймайди — 3 балл;
В) Ўзи мени замонавийликка ундайди — 1 балл.
Бир-бирингизни қанчалик тушунасиз?
А) Имкон қадар келишишга ҳаракат қиламиз — 1 балл;
Б) Тез-тез уришиб қоламиз — 2 балл;
В) Бир қарашда тушунишиб кетаверамиз — 3 балл.
Имкони бўлганда унинг севгисини синашни истайсизми?
А) Йўқ, унга ишонаман — 2 балл;
Б) Ҳа, чунки баъзида шубҳаланиб қоламан — 1 балл;
В) Бу муҳим бўлмаса ҳам, қизиқ бўлгани учун имкониятни қўлдан бермайман — 3 балл.
6 баллдан ўтолмаган бўлсангиз, севгингиз сароб бўлиб чиқишига тайёр туришингизни маслаҳат берамиз. Негаки, у сизни осонликча ташлаб кета олади.
Очконгиз 8 баллга етган бўлса, сизни табриклашимиз мумкин. У сизни чиндан севади. Лекин бу севгингиз ҳали мустаҳкам дегани эмас.
10 баллдан ўтиб кетдингизми? О, муҳаббатингизга ҳавас қилса арзийди. Маслаҳатимиз — шу севгингизга гард етказманг, асраб-авайланг, чунки у ноёб.
Яхши лавозимда ишлаш нафақат билим, тажриба, муомалаю муносабатни ҳам талаб этади. Қуйидаги кичик тест сизнинг ишга ва жамоадошларингизга нисбатан муносабатингизнинг ўзига хос томонларини аниқлашга ёрдам беради.
1. Инсон танлаган касби ортидан.
А. Албатта, моддий манфаатга эришиши даркор.
Б. Обрў-эътибор қозониши керак.
В. Бу ҳамманинг ўз истаги ва ҳаракатига боғлиқ.
2. Саёҳат ёки сафарга чиқдингиз. Анча олдин келган жойингизда йўналишни осон белгилай оласизми?
А. «Йўқ, ўзимча ҳаракатланишга қўрқаман».
Б. «Ҳа, агар бу жойлар менга ёқса».
В. «Албатта, чунки жуда зийракман».
3. Сиз учун аҳамиятли бўлган суҳбатдан кейин дарҳол нималар ҳақида гапирилганини эслаб, таҳлил қилишга тушасизми?
А. Дарров эслашингиз қийин.
Б. Айни пайтда сизни қизиқтирган гап-сўзларнигина ёдда тутиб қоласиз.
В. Ҳа, ҳеч қандай қийинчиликсиз.
4. Хорижий тилда талаффуз қилинган, сизга нотаниш бўлган сўзни хатосиз такрорлай оласизми?
А. «Ҳа, агар сўзловчи тўғри талаффуз қилган бўлса».
Б. «Бироз адашишим мумкин».
В. «Албатта, чунки диққат билан эшитаман».
5. Иш жараёнида бўш вақтингиз бўлса.
А. «Ҳар эҳтимолга қарши иш жойимда бўлиб тураман».
Б. «Ҳар доим ҳар хил, нима билан шуғулланишимнинг менга унча фарқи йўқ».
В. «Иложи борича бошқаларга халақит қилмайман ва ўз хаёлларим билан банд бўламан».
6. Бошлаган ишингизни қай ҳолатда тугатасиз?
А. «Натижа жуда оламшумул бўлишини кутиб ўтирмайман, салгина кўнглим тўлса бўлди-да».
Б. «Бу иш билан шуғулланиш жонимга текканида».
В. «Қачонки қилаётган ишим кутилган натижани берса».
7. Жамоавий тадбирларда.
А. Унчалик хушламайсиз, одатда раҳбариятнинг ҳимматидан мосуво қолмаслик учунгина қатнашасиз.
Б. Ўзингизни кўрсатишга ҳаракат қиласиз.
В. Ҳамкасбларингиз билан дилдан яйраб завқланасиз.
8. Иш жараёнида илгари сурган фикрингизни ўзгартиришингиз мумкинми?
А. «Жуда ноилож қолган тақдиримда, ўзгартиришга мажбур бўламан».
Б. «Асло, ҳар қандай вазиятда ҳам ўз фикримда собит тураман».
В. «Агар ҳамкабсларим аниқ далиллар келтиришса ва улар ҳақ бўлишса, фикримдан қайтаман».
9. Ҳамкасбларингиз билан хизмат доирасидан ташқарида ҳам яқинмисиз?
А. «Йўқ, иш бу — иш. Унга шахсий муносабатларни аралаштирмаслик керак».
Б. «Деярли ишдан ташқарида улар билан муносабат қилмайман».
В. «Албатта, оилавий йиғинларда ҳам борди-келдимиз бор, ҳатто».
Балларни ҳисоблаймиз!
«А» — 3 балл; «Б» — 0 балл; «В» — 6 балл.
0–24 балл. Атрофингиздагилар сиз ҳақингизда қандай фикрдалигини хаёлингизга ҳам келтирмайсиз. Ким билан ишлаяпсиз, ундан нималар ўрганиш мумкин — қизиқмайсиз. Топширилган вазафаларнинг уддасидан чиқасиз-у, лекин ўзингиз ташаббус кўрсатиб, бирор янги лойиҳага қўл урмайсиз. Шиоирингиз — «Бўйнимга қанча кам мажбурият олсам, шунча яхши!» Ҳамкасблар билан муносабатларни қалинлаштиришдан нима наф деб ўйлайсиз. Раҳбарият сизни яхши ходим санайди, бироқ бебаҳо эмас. Жамоадошлар ҳам сизга ишонқирамай қарашади. Кези келганида уларни қўллашингизга кўзлари етмайди-да. Ўз қобиғингизга ўралиб олманг. Ишга фақат пул топиш манбаи сифатида қарашда давом этаверсангиз, лавозимингиз ҳам ошмайди, ўз-ўзидан маошингиз ҳам. Фаолиятингиз билан боғлиқ мақсадлар ва ўзаро муносабатларни таҳлил қилиб, зарурат бўлса, ўзгартиришлар киритинг.
25–38 балл. Шахсий муносабатлар ва иш борасида қатъий чегара қўйгансиз. Бу бир томондан яхши. Аммо баъзида шу сабаб жамоага қўшилиб кетишга қийналасиз. Ўзингизни танитиб, ҳамкабслар билан дилдан суҳбатлашиб туринг. Вазиятларга мослаша олишингиз бироз қийин. Бошқаларга қайишни-ку гоҳида истамайсиз. Лекин унутманг, ҳар доим битимга эришиш мумкин. Қачонки, ҳамкасбларингиз билан муносабатларингизни илиқлаштирасиз, шунда карьерангизда ҳам ўсиш бўлади. Ёдда тутинг, раҳбарият асосан киришимли, ҳамма билан тил топиша оладиганларга юқори лавозимларни муносиб кўришади.
39–54 балл. Жуда киришимли, очиқ инсонсиз. Сиз билан тез дўстлашиб кетиш мумкин. Қачон гапириб, қачон жим туришни биласиз. Бу карьера қиламан деган киши учун жуда яхши сифат. Атрофингиздагиларнинг сизни ҳурмат қилиши, раҳбарият қадрлаши ҳам шу хусусиятингизнинг каромати. Сизга битта маслаҳат, ишда чегарани унутиб қўйманг.
Ҳаммамиз ҳам ўз жуфтимизнинг қалбига йўл топа олишни, унинг дунёқараши биланфеъл-атворимиз мос келишини истаймиз. Оила қуриш арафасидаги ёшлар ва эр-хотин муносабатларидаги самимийлик нечоғли муҳим-у, сохта муомала қанчалик хавфли? Ушбу тест сизга ришталарингиз қанчалик мустаҳкам эканини аниқлашга ёрдам беради. Бунинг учун (эркак ҳам, аёл ҳам алоҳида) тест саволларига жавоб тайёрлаб, ҳар бир “А” жавоб учун 5 балл, ҳар бир “Б” жавоб учун 0 балл қўйиши лозим.
Tanqid va tahlil: 5-6 sinf Adabiyot darsliklaridagi kamchiliklar xususida
Darslik yaratish mas’uliyatli va murakkab vazifa. Uni yaratishda olimona fikrlar bilan birga pedagogik mahorat, metodist qarashi ham juda-juda zarur. Uzluksiz ta’lim tizimi uchun yaratilgan darsliklar biri-ikkinchisini takrorlamasligi, aksincha mazmunan to‘ldirishi, o‘quvchi bilimini bosqichma-bosqich yuksaltirishga xizmat qilishi lozim. Shu nuqtai nazardan umumta’lim maktablari uchun yaratilgan “Adabiyot” darsliklarini tahlilqilishda davom etsak. (dastlabki 5-sinf “Adabiyot” darsligi tahliliga bag‘ishlangan maqola “Darakchi” gazetasining 2017 yil 27 aprel sonida bosilib chiqqan. Ushbu maqolani ta’lim tizimi va o‘qituvchi-murabbiylar nashri bo‘lgan “Ma’rifat” gazetasi sahifalarida ko‘rishni orzu qilgan edik. Maqola tahririyat stolida bir necha oy navbatini kutdi, lekin chop etilmadi).
Ayrim darsliklar avvalida O‘zbekiston Respublikasining davlat madhiyasi berilishi odatiy tusga kirgan. 5-sinf “Adabiyot” darsligida madhiya berilmagani holda 6-8-sinf darsliklarida mavjud. 7-9-sinf darsliklarida esa berilmagan. Bizningcha, davlat madhiyasi yoki har bir sinf darsligida berilishi kerak yoki faqat 5-sinfda berish bilan kifoyalanish kerak.
2013 yil “Ma’naviyat” nashriyotida chop etilgan S.Ahmedov, R.Qo‘chqorov, Sh.Rizayev hammuallifligidagi umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 6-sinfi uchun “Adabiyot” darslik-majmuasini varaqlar ekanmiz, besh sahifadan iborat kirish qismi bu yoshdagi o‘quvchi uchun ko‘plik qilmasmikan, degan mulohazaga bordik.
5-sinf “Adabiyot” darsligiga kiritilgan yozuvchi yoki shoir ijodi 6-sinfda davom ettirilsa, avvalgi sinfda berilgan ma’lumotlar to‘ldirilishi, boyitilishi lozim. Afsuski, 6-sinf darsligidagi ayrim ijodkorlarning tarjimai holi aynan takrorlangan yoki yangi ma’lumotlar bilan boyitilmagan. Hatto ayrim o‘rinlarda salmoqli hajmdagi matnlar, adib hayoti va ijodi yuzasidan berilayotgan savol-topshiriqlar ham hech bir o‘zgarishsiz keyingi sinf darsligiga ko‘chib o‘tgan. Buni Muqimiy, Hamid Olimjon, Erkin Vohidov, O‘tkir Hoshimov tarjimai holi misolida kuzatish mumkin. Fikrimizning isboti uchun bir-ikkita misol keltiramiz: “Muhammad Aminxo‘ja Mirzaxo‘ja o‘g‘li Muqimiy 1850-yilda Qo‘qon shahrida Bekvachcha mahallasida novvoy oilasida tug‘ilgan.
Muqimiy dastlab o‘z mahallasida mulla Abduhalil maktabida tahsil oladi. Shoirning ilm o‘rganishi va badiiy ijodga erta qiziqishida uning volidasi, qobiliyatli ayol Oyshabibi aytib bergan ko‘plab ertak va qo‘shiqlarning ta’siri kuchli bo‘lgan. Muqimiy dastlab Qo‘qondagi “Hokim oyim” madrasasida ta’lim oladi. 1872-1873 yillarda Buxoroga borib, u yerdagi “Mehtar anbar” madrasasida o‘qishni davom ettiradi. 1876 yilda o‘qishni tamomlab, Qo‘qonga qaytadi. Uylanadi. Shoir dastlab yer qurilishi mahkamasida mirzalik, so‘ngra Sirdaryo yoqasida joylashgan Oqjardagi paromda pattachilik qiladi. “ (1-qism, 91-92-betlar).
Shu tarzda salkam bir yarim sahifalik 5-sinfda berilgan ma’lumotni o‘quvchi 6-sinfda takror o‘qishga majbur bo‘ladi.
Xuddi shu holatni Erkin Vohidov hayoti va ijodiga oid materiallar misolida ham ko‘rish mumkin: “Erkin Vohidov universitetni tugatgach, uzoq yillar nashriyotlarda ishladi, o‘zbek va jahon adabiyotining sara asarlarini chop qilishda faol ishtirok etdi. 1964-yilda yaratilgan “Nido” dostonidan so‘ng birin-ketin “Orzu chashmasi”, “Palatkada yozilgan doston”, “Quyosh maskani”, “Ruhlar isyoni” kabi ajoyib dostonlar yozdi. ” (1-qism, 133-135 betlar). Bir sahifadan ortiqroq hajmdagi ushbu ma’lumotlar ham 5-sinf darsligining 142-sahifasini to‘ldirib turibdi. Boz ustiga, shoir tarjimai holidan so‘ng berilgan “Erkin Vohidovning bolaligi haqida nimalarni bilasiz? Shoirning qanday to‘plamlari chop etilgan? Shoir she’riyatdan boshqa yana qanday janrlarda qalam tebratgan?” (1-qism, 135-bet) tarzidagi savollar ham ikkala sinfda aynan takrorlangan.
Buni texnik xato bilan xaspo‘shlab bo‘lmaydi. Bu o‘quvchi shaxsini mensimaslik ortidan kelgan bee’tiborlikning natijasidir. Muallif darslikdagi har bir mavzuni yoritish jarayonida o‘quvchini ko‘z oldiga keltirishi, o‘zini uning o‘rniga qo‘yib ko‘rishi lozim. Qolaversa, amaliyotchi fan o‘qituvchilari nega paytgacha jim turishgan, munosabat bildirishmagan?
Nazariy ma’lumotlarni taqdim etishda ham nomutanosibliklar ko‘zga tashlanadi. Xususan, 5-sinf darsligida masal janri yoritilgani holda 6-sinfda ham shu janrga qayta murojaat etiladi. Agar nazariy ma’lumot bir-birini to‘ldirib, yangi ma’lumot bilan boyitsa-ku, e’tiroz tug‘ilmagan bo‘lar edi. Ma’lumotni takrorlashdan chekinib, bu o‘rinda badiiy tasvir vositalari haqida ma’lumot berilganida, bizningcha, maqsadga muvofiq bo‘lar edi. Negaki, o‘quvchi darslikning bir necha o‘rnida badiiy tasvir vositalari bilan bog‘liq savol yoki e’tiroflarga duch keladi. Xususan, “Shum bola”dan olingan parcha (1-qism, 24-bet), “Tanobchilar” satirasi1-qism, (98-bet), Hamid Olimjonning “O‘zbekiston” she’ri (1-qism, 106-bet) tahlili jarayonida, Avaz O‘tar ijodi yuzasidan berilgan savol-topshiriqlarda (2-qism, 71-bet) o‘quvchida haqli savol tug‘iladi. Badiiy tasvir vositalari va ularning turlari haqida qisqa nazariy ma’lumot berish orqali o‘quvchiningsavoliga javob berish, mustaqil ravishda badiiy asarlardan shu san’atlarni topishga yo‘naltirish mumkin.
5-sinf “Adabiyot” darsligi kabi 6-sinf darsligida ham o‘quvchi uchun murakkab bo‘lgan jumlalar mavjud. Hamid Olimjon ijodi haqida gap borganda mana bunday shoirona ifodani o‘quvchi anglashga qiynalmasmikan: “Shoir lirik she’rlarining qamrovi keng, mavzulari rang-barang. Ammo bu she’riyatda shunday bir mavzu borki, u hammasidan oldinda, barchasidan ko‘ra ehtirosliroq, tuyg‘ular po‘rtanasi favvoradek otilib turadigan yuksak tog‘lardagi shaloladek sof, toza, jo‘shqin ifoda topgan bir mavzu – Vatan mavzusi, tug‘ilib o‘sgan diyorga muhabbat va minnatdorlik hislari”; “O‘zbekiston” she’ri Hamid Olimjon poeziyasining badiiyat, mahorat bobidagi eng ko‘rkam namunalaridandir. Unda o‘xshatish, qiyoslash, jonlantirish, mubolag‘a, qarshilantirish, tovushlar uyg‘unligini anglatuvchi alliteratsiya, poetik takror, ta’kid kabi bir qancha badiiy tasvir vositalaridan foydalanib, Hamid Olimjon O‘zbekistonning o‘ziga xos, betakror poetik timsolini yaratgan. ” (1-qism, 104-106-betlar) va hokazo. E’tibor qaratsak, ushbu jumlada badiiy tasvir vositalarining sakkizta turi sanalgan.
Holbuki, “O‘zbekiston” she’rining ilk satrlaridan o‘quvchida paydo bo‘ladigan poetik kayfiyat haqida so‘zlang”, “She’rda qiyos, qarshilantirish kabi poetik tasvir vositalariga murojaat etishning sababini izohlang”, “O‘zbekiston” she’rida yana qanday badiiy tasvir vositalari qo‘llangan?” (1-qism, 107-bet) kabi savollar berilgani holda biror o‘rinda ushbu badiiy tasvir vositalari haqida ma’lumot berilmagan. Natijada, o‘quvchi badiiy tasvir vositalari nima ekanligini bilmay, anglamay darslikni yakunlaydi.
5-sinf “Adabiyot” darsligi haqidagi mulohazalarimizda savol va topshiriqlar mavzuga, o‘quvchining yoshi va saviyasiga mos bo‘lishi kerakligini ta’kidlagan edik. Ushbu kamchilik 6-sinf darsligi uchun ham begona emas.
Kirish qismi uchun berilgan savol-topshiriqlar orasidagi “Yozuvchi Abdulla Qahhor “Adabiyot – atomdan kuchli, lekin uning kuchini o‘tin yorishga sarflamaslik kerak” degan edi. Shu gapni izohlab berishga urinib ko‘ring-chi”, (1-qism, 9-bet)degan savolga o‘quvchi javob topa olarmikan?
“Adabiy asar asosida yaratiladigan kinofilm yoki spektakllar o‘sha asar bilan bir xil bo‘lishi kerak, deb hisoblaysizmi? Kinofilm va qissaning o‘ziga xos hikoya yo‘sinini solishtirishga harakat qiling” (“Adabiyot” 1-qism, 25-bet) degan savol bilan 6-sinf o‘quvchisiga murojaat qilish qanchalar o‘rinli?
Shuningdek, savollardagi uslubiy xatolarni ham tuzatish zarurati bor. Erkin Vohidov ijodi xususida berilgan “To‘liq qasidani yoki uning biror parchasini yoddan ifodali o‘qing” (1-qism, 144-bet) tarzida berilgan savolni “Qasidani to‘liq holda yoki uning biror parchasini yoddan ifodali o‘qing” tarzida o‘zgartirish lozim.
“Alisher Navoiyning “Farhod va Shirin” dostonini sarguzasht asarning mukammal namunasi desa bo‘ladi” (1-qism, 65-bet) degan fikr, bizningcha, munozarali. Bu asarni “Gulliverning sarguzashtlari”, “Robinzon Kruzo” bilan bir qatorga qo‘yish mumkinmi? Buyuk mutafakkir mazkur asarda sarguzasht asarlarga xos elementlardan unumli foydalanganini tan olgan holda dostonning bunday baholanishi unchalik to‘g‘ri emas, deb e’tirof etishga haqlimiz.
Jahon adabiyotidan tavsiya etilgan badiiy asarlar o‘quvchiga ma’naviy ozuqa berishi, tafakkur olamini kengaytirishi, uni o‘ziga rom eta olishi kerak. Janni Rodarining mustaqil o‘qish uchun berilgan “Telefonda aytilgan ertaklar” turkumidan berilgan “Qutbdagi gunafsha” ertagi o‘quvchiga qanday ma’naviy ozuqa berarkin, degan savol bilan o‘zimizga murojaat etaylik. Ertak yakuniga e’tibor bering: “Tongda hamma gunafshaning so‘lib qolganini ko‘ribdi, u ingichka tolasiga egilib, oppoq qor ustida rangsiz va jonsiz yotganmish. Agar uning oxirgi o‘y-fikrlarini so‘zda ifodalash mumkin bo‘lsa, biz, hoynaxoy quyidagi so‘zlarni eshitgan bo‘lardik: “Mana, men o‘lyapman. Lekin kimdir boshlash kerak edi-da. Qachonlardir bu yerda million-million gunafsha ochilib yotadi. Muzlar eriydi, orollar hosil bo‘ladi, ulardan bolalarning qo‘ng‘iroqday sho‘x kulgisi eshitilib turadi” (1-qism, 81-bet). Yakun go‘yo ko‘tarinki ruh bilan yakunlanyapti. Lekin buni o‘qigan bola uning zaminidagi tagma’noni ilg‘ay olmaydi, balki kelajakda tabiat qonuni, tabiiy muvozanat buzilar, ya’ni Shimoliy qutb muzlari erib, u yerda yangi hayot boshlanar ekan-da, degan xulosani chiqaradi.
“Bemor” hikoyasidan so‘ng nazariy ma’lumot sifatida berilgan “Badiiy asar tili haqida tushuncha” mavzusi o‘quvchi uchun murakkablik qiladi. Bu o‘rinda o‘quvchi uchun murakkab bo‘lgan ilmiy fikrlardan ko‘ra “Bemor” hikoyasida badiiy til imkoniyatlari qay darajada namoyon bo‘lgani misollar orqali sodda va aniq ifoda etilsa, maqsadga muvofiq bo‘lar edi. Aksincha, mualliflar bir yarim sahifalik nazariy ma’lumotda “Abdulla Qahhor o‘zining mo‘’jazgina “Bemor” hikoyasi orqali biz bilan o‘tkazgan badiiy muloqoti o‘zining ta’sir kuchini yuz yillar davomida saqlab qolishi badiiy til naqadar qudratli hodisa ekanining yaqqol isbotidir” (1-qism, 117-bet), degan fikr bilan cheklanadilar.
Darslik-majmuaning 2-qismidagi “Xalq qo‘shiqlari” mavzusida tavsiya etilgan “Boychechak” qo‘shig‘ining tahlili ham izohtalab. Mualliflar fikricha, boychechak mehnatkash inson ramzidir. Qo‘shiq quyidagicha izohlanadi: Qo‘shiq matnidagi “boychechakni tutdilar, tut yog‘ochga osdilar” deyilishining ma’nosiga e’tibor beraylik.
Ma’lumki, xalqimizda tut daraxti muqaddas hisoblanadi. Xalq tut daraxti mevasini sevib iste’mol qiladi. Uning tanasidan taroq, bola uchun beshik yasashadi. Boychechak xalq orasida ramziy ahamiyatga ega bo‘lib, unda chuqur ma’no bor. Uni “tutadilar”, “Tut yog‘ochga osadilar” “qilich bilan chopadilar”, “baxmal bilan yopadilar”. Xalqda o‘z kuchi bilan qiynalib maqsadga erishsa, “Axir u qattiq yerdan qatalab chiqqan boychechakning o‘zi-da”, deyishadi. Bu ifodalarning barchasida boychechak mehnatkash inson ramzi ekaniga ishora qilinadi” (2-qism, 30-bet). Bu fikrlarni o‘qigan o‘quvchi boychechakning tut daraxtiga osilishi, qilich bilan chopilishi, baxmal bilan yopilishining sababini bilishga qiziqadi, lekin bunga ma’nili javob ololmaydi. Mualliflar qo‘shiq tahlilini folklorshunos olimlarning fikrlariga tayangan holda amalga oshirsalar, o‘quvchida ortiqcha savolga o‘rin qoldirmasalar, ayni muddao bo‘lar edi.
Darslikda tavsiya etilgan Alisher Navoiyning “Mahbub ul-qulub” asaridagi “tanbih” so‘ziga izoh berish lozim edi. Chunki o‘quvchi bu so‘zning ma’nosini anglamasligi yoki tanbeh, ya’ni dakki ma’nosida tushunishi mumkin. Bu o‘rinda tanbih o‘git, pand-nasihat, eslatma ma’nolarida kelayotganini aniqlashtirish lozim.
“Hikmatli so‘zlar haqida tushuncha” mavzusi uchun berilgan savol va topshiriqlardagi “Hikmatli so‘z” va “aforizm” tushunchalarini izohlab bering” tarzidagi savolni ham mulohaza qilib ko‘rish kerak. Chunki bu savolga o‘quvchi mavzuda berilgan “hikmatli so‘zni ayrimlar grek tilidan o‘zlashgan “aforizm” deb ham qo‘llaydilar” degan javobdan boshqa fikr bera olmaydi. Darslik uchun tuzilgan savol ma’lum bir matn mazmunini qamrab olishi, eng muhimi, o‘quvchini fikrlatishi, mulohazaga chorlashi kerak. Zero, adabiyot darsliklarining vazifasi o‘quvchini fikrlatish, uning nutqini, badiiy didini o‘stirishdir.
Avaz O‘tar ijodidan berilgan quyidagi to‘rtlik darslikdan o‘rin olmasa ham uning ma’rifatparvarlikni targ‘ib qiluvchi she’rlari o‘quvchida shoir ijodi haqida muayyan xulosalar chiqarish imkonini beradi:
“Biling, ushbu zamon g‘amnokidirman,
Kuyib o‘rtanmish elning xokidurman.
Avazkim, nazm elin cholokidurman,
Boshin olmoqqa xonning pokidurman”.
Abayning “Nasihatlar” kitobidan berilgan pandlarni darslikda ancha-muncha ixchamlashtirgan holda mazmunan o‘quvchi uchun mos keladiganlarini saralagan holda berish joiz. Negaki, Abay nasihatlari adibning muayyan yoshdagi hayotiy tajribalari mahsuli sifatida 6-sinf o‘quvchisiga og‘irlik qiladi. Natijada hayotiy misollar bilan dalillanganmagan bu nasihatlarni o‘quvchi yuzaki qabul qiladi va tez yoddan chiqaradi. “Nasihatlar”dagi “Yettinchi so‘z”, “O‘n yettinchi so‘z”lar o‘quvchini qiziqtira olarmikan? “O‘n yettinchi so‘z” dagi Aql va G‘ayrat Yurakka, ya’ni ko‘ngilga bo‘ysunishi kerak degan fikr ham nisbiy va munozaralidir. Ko‘ngil istagi va amri bilan qilingan hamma ish ham to‘g‘ri bo‘lavermaydi. “O‘ttiz yettinchi so‘z”dan o‘rin olgan “G‘ayratsiz jahl – tul, qayg‘usiz oshiq – tul, shogirdsiz olim – tul” (2-qism, 81-bet) nasihatini o‘quvchiga qanday tushuntiramiz? Qolaversa, shu qismdan o‘rin olgan 2-,3-,8,-9-,15-nasihatlarni ham o‘quvchi hazm qila olmaydi.
Bolani kitobxon qiladigan, uni kitoblar olami sari yo‘llaydigan asosiy omil darslik. Agar shoir yoki yozuvchi ijodidan berilgan namunalar bolani o‘ziga rom etsa, u albatta, ijodkorning boshqa asarlarini ham izlab topadi. “Rangin tuyg‘ular” bo‘limi Zulfiya ijodi bilan boshlanadi. Ammo shoira ijodidan berilgan she’rlar o‘quvchini shoira ijodidan uzoqlashtiradi. Holbuki, shoiraning o‘quvchi yoshiga mos asarlari ham bor edi. Berilgan she’rlar na o‘quvchi tuyg‘ulariga ta’sir qiladi, na she’rlar yuzasidan berilgan ilmiy tahlillar uni qoniqtiradi. Zulfiyaning “Nevara”, “Men o‘tgan umrga” she’rlarida murakkab va katta hayotiy yo‘lni bosib o‘tgan ayolning umr haqidagi falsafiy qarashlari bayon etilgan. Bu she’rlardagi tuyg‘ularni 12-13 yoshli o‘quvchiga majburlab singdirib bo‘ladimi?
Pirimqul Qodirovning “Avlodlar dovoni “romanidan berilgan 23 sahifalik “Nizomning tantiligi” hikoyasini “Yulduzli tunlar” romanidan Bobur shaxsiga hurmat uyg‘otuvchi va shu orqali o‘quvchida insoniylik tuyg‘ularini shakllantiruvchi parcha bilan almashtirish mumkin edi.
Darslikda ijodkor tarjimai holining batafsil xronikasini berish qanchalik to‘g‘ri? Ijodkor hayoti va ijodiga oid matnlarda sanalar, joy hamda asarlar nomi shu darajada ko‘pki, o‘quvchi emas, o‘qituvchi ham shoshib qoladi. Misol tariqasida Turob To‘la haqidagi ma’lumotni keltiramiz: “. yoshlar gazetasida adabiy xodim, O‘zbekiston Davlat radioeshittirish qo‘mitasida muharrir va suxandon, O‘zbekiston Davlat nashriyoti (O‘zdavnashr) muharriri, “O‘zbekfilm” kinostudiyasida ssenariy bo‘limi mudiri, Respublika Kinochilar uyushmasida kotib, Madaniyat vazirligi san’at ishlari boshqarmasi boshlig‘i, Hamza nomidagi teatr direktori, O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi huzuridagi Adabiyotni targ‘ib etish markazi rahbari” (1-qism, 27-bet) kabi. Bunday ma’lumotlar o‘quvchini chalg‘itadi, qolaversa, oliy o‘quv yurtiga kirish imtihonlariga tayyorlanayotgan abituriyentlar ham son-sanoqsiz va keraksiz ma’lumotlarni yod olishga qanchadan-qancha kuch sarflaydilar.
Har bir asardan keyin uning tahlilini berish ijobiy holat. Lekin tahlilda ham e’tibor qaratish lozim bo‘lgan jihatlar bor. Turob To‘laning 4 sahifalik hikoyasiga 5 betdan iborat izoh berilishi natijasida o‘quvchining fikrlashi uchun hojat qoldirilmaydi.
“Adabiyot” darsliklarini tahlil qilishdan maqsad katta mehnat va mashaqqatlar samarasi bo‘lgan kitobni yoki yuqori ilmiy salohiyatga ega bo‘lgan mualliflarni tanqid qilish emas. Aksincha, bu mutaxassis sifatidagi burchimiz va vazifamiz bo‘lib, yangi darsliklarni yaratish, qayta nashr etish jarayonida nazarda tutish uchun bildirilgan taklif-mulohazadir.
Suratlar manbasi: Google Images
Shahnoza Ergasheva,
filologiya fanlari nomzodi
Xurshida Hamroqulova,
filologiya fanlari nomzodi