Dars ishlanmasi sana: 2016 yil. Sinf 6-A,6-b fan nomi: Fizika Mavzu: mexanizmlardan foydalanishda ishlarning tengligi masala yechish darsning maqsadlari
Mavzu: Geografik qobiqning chegaralari, xususiyatlari.
Abituriyentlar uchun 6-sinf savol-javoblari
Mavzu: Materik va okeanlar tabiiy geografiyasi nimani o`rganadi?
Materik bilan qit’alar farqi nimada?
– Materiklarga atrofidagi orollar kirmaydi, qit`alarga esa orollar qo`shib bir nom bilan aytiladi.
Materiklar va Okeanlar geografiyasi nimalarni o`rganadi?
– Geografik qobiq va uning taraqqiyot qonuniyatlari, tuzulishi va xususiyatlari, tarkibiy qismlari, har bir materik va okeanlarni tabiiy geografik xususiyatlarini o`rganadi.
Darslik mazmunan nechta bo`limdan iborat?
1969- yilda kimlar oyga birinchi bo`lib qo`ndilar?
– AQSh lik Nil Armstrong va Oldrijlar.
Dunyodagi eng chuqur ko`llar?
– Baykal (1620), Tanganika (1470), Kaspiy (1025), Nyasa ( 706), Issiqko`l (668 m).
6. Maydoni 5 mln km 2 bo lgan pastekislik?- Amazonka past.
7. Ubzu nur ko`li qaysi davlatda joylashgan?- Mongoliya.
8. Po`znan, Lodz,Krakov, shaharlari qaysi davlatga qarashli?- Polsha.
9. Chukotka ya. Oroli bilan Alyaska ya. oroli orasidagi bo`g`oz?- Bering bo`g`ozi.
10. Bermuda orollarining markazi, poytaxti qaysi shahar?- Gamilton.
Mavzu: Geografik xaritalar va ularning turlari, atlas, globuslar.
11.Xaritalar qaysi xususiyatlariga ko`ra guruhlarga ajratiladi?- Hududning katta-kichikligiga, masshtabiga, mazmuniga va ko`zda tutilgan maqsadiga ko`ra turlari.
12. Xaritalar miqyosiga ko`ra qanday turlarga bo`linadi?- Yirik mashstabli (1:10000 dan 1: 200000 gacha), o`rta masshtabli (1:200000 dan 1: 1000000 gacha), mayda masshtabli (1:1000000 va undan mayda).
13. Tabiat zonalari, ekologik xaritalar mazmuniga ko`ra qanday xaritaga mansub?- Mavzuli tabiiy xaritalar.
14. Atlas deb nimaga aytiladi?- Yagona dastur asosida bir butun asar sifatida bajarilgan geografik xaritalarning sistemali to`plamiga atlas deyiladi.
15. Birinchi xaritalar to`plami kim tomonidan yaratilgan?- Yunon olimi Klavdiy Ptolemey.
16. Globuslarlarning masshtabi qanday bo`ladi?- 1:30000000 dan 1:83000000 gacha.
17. Yunon olimi Pifagorning yer shar shaklida degan fikriga asoslanib Er.av 2 asrda Globus yasagan yunon olimi?- Krates (yunonistonlik Er av II asr).
18. Toshkent globusi nechanchi yilda o`rnatilgan?- 1984 yil O`z MU geografiya fakultetida.
19. Pekin shahri Toshkentdan qaysi tomonda?- Sharq tomonda.
20. 1 smda 500 m masshtabda masofa necha marta kichraytirilgan?- 1:50000 Demak, masofa 50000 marta kichraytirilgan.
21. Martin Bexaym yasagan globusda qaysi hududlar tasvirlanmagan?- Amerika, Avstraliya va Antartida.
22. Yer sharidagi eng shimoliy va eng janubiy nuqtalar?- Shimoliy va janubiy qutblar.
23. Dunyodagi eng baland ko`l qaysi davlatlar hududida joylashgan?- Peru va Boliviya davlatlarida Titikaka ko`li.
Mavzu: Geografik qobiqning chegaralari, xususiyatlari.
24. Shamol ishi natijasida hosil bo`ladigan jarayonlar nima deyiladi?- Eol jarayonlar.
25. Geografik qobiq nima?- Atmosferaning quyi qatlami, gidrosfera va biosferalarni o`z ichida olgan hamda o`zaro ta`sir etib turadigan yaxlit qobiq.
26. Geografik qobiq tushunchasiga yaqin bo`lgan g`oya 1-marta qachon, kim tomonidan aytilgan?- 1902 yilda D.N.Anuchin.
27. 1966 yilda Rossiyalik A.A.Grigoriyev qanday ta`limotni yaratgan?- Geografik qobiq haqidagi ta`limot.
28. Geografik qobiqni yuqori chegarasini qayerdan va qancha balandlikdan o`tadi deb hisoblashadi?- Troposferaning yuqori qismidan. Uning qalinligi 30-35 km.
29. Geografik qobiqning qanday xususiyatlari mavjud?- 1-xususiyati: geografik qobiq komponentlari-litosfera, gidrosfera, atmosfera va biosferlar doimiy ravishda o`zaro aloqadorlikda bo`lishi va ta`sir etishi. 2-xususiyati: 2xususiyati Modda va energiya almashinish jarayonini bilib turish. 3-xususiyati: geografik qobiqda organik hayotning jumladan insoniyat jamiyatining mavjudligidir.
30. Geografik qobiqning rivojlanishida nimalar ta`sr etadi?- Yerning tashqi va ichki energiyalari ta`sir etadi.
31. Geografik qobiqning tuzulishida nima muhim rol o`ynaydi?- Modda va energiya almashinuvi.
32. Okean suvi necha yilda bir marta yangilanadi?- 3000 yilda.
33. Geografik qobiqning vertikal tuzulishiga misol?- Balandlik mintaqalari almashinishi.
34. Iqlim mintaqalari, tabiat zonalari, geografik qobiqning qanday tuzulishiga xosdir?- Gorizontal tuzulishiga.
35. Ozon pardasi qanday vazifani bajaradi?- Quyoshning ultrabinafsha nurlaridan asraydi.
36. Geografik qobiqda sodir bo`ladigan barcha jarayonlarning asosiy qismi va kamroq qismi qanday energiyalar ta`sirida ro`y beradi?- Asosiy qismi Quyosh energiyasi, kamroq qismi Yerning ichki energiyasi.
37. Labrador yarim orolining shimolidagi qo`ltiq?- Ungava.
38. Bandar-Seri-Begavan qaysi davlatning poytaxti?- Bruney.
39. Kolarado daryosi qayerga quyiladi?- Kaliforniya qo`ltig`iga.
40 Van ko`li qaysi davlatda joylashgan?- Turkiya.
41. G`orlar qanday tog` jinslarida yaxshi rivojlanadi?- Ohaktosh, gips, bo`r.
Mavzu: Geografik qobiqni rivojlanish qonuniyatlari.
42. Geografik qobiqning rivojlanish bosqichlari nechta?- 3 ta Nobiogen, Biogen va Antropogen.
43. Yerda hayot qachon paydo bo`lgan?- 3,8-3,5 mlrd yil.
44. Nobiogen bosqich qaysi davrlarni o`z ichiga oladi va unda nimalar shakillangan?-4,6 mlrd yildan to 570 mln yilgacha o`tgan davrni qamrab oladi va litosfera, gidrosfera, atmosfera shakllanadi.
45. Biogen bosqichga tafsif bering?- 570 mln yil avval boshlangan. Bu davrda organizmlar taraqqiy etgan. Natijada biosfera shakllangan va geografik qobiq mukammal bo`lgan.
46. Gersin Kaledon tog` burmalanishlari qaysi erada sodir bo`lgan?- Paleozoy (340 mln yil).
47. Qaysi bosqichda (3mln yil avval) odam paydo bo`lgan?- Antropogen bosqichda.
48. Geografik qobiqning umumiy qonuniyatlariga nimalar kiradi?- Bir butunlik, modda va energiyaning tabiatda aylanib yurishi davriy, ritmiklik hodisalar, geografik zo`nallik va hududiylik.
49. Ritmiklik deb nimaga aytiladi?- Tabiatda vaqt o`tishi bilan bir xil hosidalarning takrorlanib turushi ritmiklik deyiladi.
50. Geografik qobiqdagi modda va energiya almashinuviga nimalar ta`sir etadi?- Yerning ichki energiyasi va quyosh energiyasi hamda gravitatsiya kuchli ta`sir etadi.
51. Zonallik deb nimaga aytiladi?- Geografik komponentlari va tabiat komplekslari ekvatordan qutblar tomon, tog`larda balandlik tomon qonuniy ravishda o`zgarib borishiga zo`nallik deyiladi.
52. Tabiat zonalari, iqlim mintaqalari qanday qonuniyatga bo`ysinadi?- Zonallik.
53. Afrikaning qaysi qismida Alp burmalanishi sodir bo`lgan?- Atlas tog`larining o`rta dengiz qirg`oqlarida.
Mavzu: Litosfera va yer relyafi.
54. Litosferaga qayerlar kiradi?- Yer po`sti va yuqori mantiyaning bir qismi.
55. Yer po`sti bilan yuqori mantiya oralig`idagi chegarani kim, qachon aniqlagan?- 1914-yil Moxorovichich.
56. Yer po`stida qanday hududlar ajratiladi?- Platforma va geosinklinal.
57. Sharqiy Yevropa, Sibr, Hind, Janubiy Xitoy o`rtasidagi umumiy o`xshashlik?- Platformalar.
58. Yer po`stining o`ta serharakat joylari nima deyiladi?- Geosinklinal mintaqalar.
59. Yer po`stining qalinligi tekisliklarda, yosh tog`larda qancha km qalinlikka ega?- Tekisliklarda 35-40 km, yosh tog`larda 55070 km qalinlikda.
60. Okean yer po`stida qaysi qatlam uchramaydi?- Granitli qatlam.
61. Litosferaning qalinligi okean tubida va quruqliklarda qancha km?- Okean tubida 5060 km, Quruqlikda 100-200 km gacha.
62. Qalinligi 3,5-5 km bo`lgan yer po`stida qanday jinslar borligi aniqlandi?- Magmatik jinslar.
63. Astenosfera nima va uning lug`aviy ma`nosi?- Yer po`sti bilan mantiya oralig`idagi qatlam. Yunoncha “astenos”- kuchsiz.
64. Litosfera plitalari nima sababdan gorizontal siljiydi?- Astenosfera qatlamining yumshoq va elastik holatdagi moddalardan tuzilganligiga va mantiyadan chiqayotgan moddalarning halqasimon harakati hisobiga.
65. Litosfera plitalarining to`qnashish chegaralarida nimalar sodir bo`ladi?- Tog`larning paydo bo`lishi harakatdagi vulqonlar, zilzilalar sodir bo`ladi.
66. Relyef so`zining ma`nosi?- yunoncha- ko`tarilaman.
67. Relyefning asosiy shakllari?- Tog` va tekisliklar.
68. Quruqlikning eng past nuqtasi?- O`lik dengiz-405 m.
69. Kaspiy bo`yi pastekisligi dengiz sathidan necha metr pastda joylashgan?- 28 m.
70. Materiklar deyarli 35 %i qayerda joylashgan?-Dengiz va okean suvlari tog`ida.
71. Okeanning batial qismi necha metr chuqurlikkacha uchraydi?- 3000 m gacha.
72. Abissal so`zining ma`nosi?- Yunoncha tubsiz degan ma`noni.
73. O`rta okean tizmalarining uzunligi qancha?- 60 ming km.
Mavzu: Gidrosfera. Uning tarkibiy qismlari.
74. Okean suvlarining o`rtacha sho`rligi ekvator yaqinida, mo`tadil kengliklarda va tropiklarda qanchani tashkil etadi?- Ekvator yaqinida 34 % , Tropiklarda 36 %, mo`tadil va qutbiy kengliklarda 33 %.
75. Okean suvining o`rtacha harorati?- + 17,5 0 C.
76. Eng issiq okean- Tinch okeani +19,4 0 C.
77. Eng sovuq okean?- Shimoliy muz okeani – 0,75 0 C.
78. ” 20 mlrd km 3 ” bu nima?- Mantiyadagi suv zahirasi.
79. Sirdaryo, Amudaryo, Nil?- …. Tranzit daryolar.
80. Muzliklar quruqlikning necha % maydonini egallaydi?- 11%.
81. Antarktida, Gerelandiya, Arktika muzliklari asosan qanday muzlik hisoblanadi?- Qoplama muzlik- 99 %
82. Qayerlarda qor chizig`i dengiz sathiga barovarlashadi?- Qutblarda.
83. Magmatik xususiyatga ega bo`lgan yer osti suvi?- Geyzerlar.
84. Yer osti suvlarining gidrosferadagi ulushi qancha?- 4 %
85. Ko`p yillik muzloq yerlar qanday hosil bo`ladi?- Tuproq cho`kindi jinslar, yer osti suvlari birgalikda muzlab qolishidan.
86. Ularning qalinligi qancha?- 0 metrdan 1500 m gacha.
87. Chuqurligi bo`yicha 2-o`rinda turadigan ko`l?- Tanganika ko`li.
88. Baykal ko`lining maydoni?- 31500 km 2 .
89. Jami ko`llarning suvlarining umumiy hajmi?- 750 ming km 3 .
90. Fedchenko muzligining maydoni?- 907 km 2 .
91. Shimoliy muz okeanining o`rta qismida qanday tog` tizmasi joylashgan?- Lomonosov suv osti tog` tizmasi.
92. G`arb tomonga oquvchi daryolar?- Kongo, Senegal, Oranj, Murrey, Kolumbiya, Don, Aranga, Yukon daryolari.
93. Ko`p yillik muzloq yerlarning maydoni qancha?- 20mln km 2 .
94. Yer sharidagi eng yirik dengizlar?- Sargass (7000 mln), Filippin (5.726000 km 2 ), Arabiston (4832), Marjon (4068), Jani Xitoy (3573 ming km 2 ).
95. Makaser bo`g`ozi qaysi dengizlarni tutashtirib turadi?- Sulavesi va Yava dengizlarini.
96. Okeanning qaysi qismi davlat mulki hisoblanadi?- 200 milgacha qirg`oqdagi dengiz shelfi.
97. Bir dengiz milyosining uzunligi qancha?- 1853 metr.
98. 8-gradus bo`g`ozi qaysi orollar orasida joylashgan?- Lakkadif va Maldiv orollari.
99. Hindiston ya. orolining shimoliy-g`arbida joylashgan cho`l?- Tar cho`li
100. Tog` yer yuzining qancha qismini tashkil etadi?- 40 %.
101. O`zbekistonda 1- geografik atlas qachon kim tomonidan yaratilgan?- 1963 yil. Babushkin tomonidan.
102. Pantalasa so`zining ma`nosi?- Yunoncha “pan: barcha, “de”-yer, “thallasa”- dengiz. demakdir.
103. Kichik Osiyo ya oroli, Apenin, Priney ya orollari qaysi iqlim mintaqasida joylashgan?- Subtropik mintaqada.
104. 1912- yillarda A.O.VeGenar nimaga asos solgan?- Mobilizm gipotezasiga asos solgan.
105. Nukvalafa qaysi davlatning poytaxti?- To`nga.
106. Bolivya qaysi davlatlar bilan chegaradosh?- Chili, Peru, Braziliya, Argentina, Paragvay davlatlari bilan.
107. Komondor va Kuril orollari qaysi davlatlarga qarashli?- Rossiya.
108. Kanada poytaxti Ottava shahri uning qaysi tomonida joylashgan?- Janubida.
109. Finlar, vengerlar, estonlar qaysi til oilasini, qaysi til guruhiga mansub?- Fin-ugor guruhi, Ural tillar oilasi.
110. Qorabo`g`ozko`la qo`ltig`idan nima qazib olinadi?- Glauber tuzi. (Mirabilit).
111. Etna vulqoni qaysi orolda joylashgan?- Sitsiliya.
112. Folklent orolining boshqacha nomi?- Malvin orollari.
113. Ko`ngo daryosida nechta Stenli va Livigiston sharsharasi bor?- Stenli 7 ta, Livigiston 32 ta.
114. Okean suvlari dunyo suv zahirasining qanchasini tashkil etadi?- 96,4 %
115. Atmosfera massasining qancha qismi quyi qatlamga to`g`ri keladi?- 99,5 % i 80 km gacha, 80 %- troposferaga.
Mavzu: Atmosfera. Yerning iqlim mintaqalari.
116. 1774-yilda A.Lavnazye nimani aniqlagan?- Atmosferaning gaz tarkibini.
117. Troposfera so`zining ma`nosi?- Yunoncha- “Burilish”.
118. Mezosferaning qalinligi qancha?- 80- 85 km.
119. Iqlim hosil qiluvchi omillarga nimalar kiradi?- Geografik kenglik omili, Atmosfera bosimi va havo massalari omili, yer usti tuzilishi tabiat komplekslarining xilma-xil bo`lishi iqlim hosil qiluvchi.
120. Doimiy shamollar nima ta`sirida sh. yarimsharda o`ngga, janubiy yarimsharda chapga buriladi?- Koriolis kuchi ta`sirida.
121. Okeanda eng o`zgaruvchan suv qanday chuqurlikda joylashgan?- 200m-250 m gacha.
122. Qaysi oqim yer yuzasidagi barcha daryolarning umumiy suv hajmidan 70 marta katta.?- Golfstrim oqimi.
123. Yer sharida nechta iqlim mintaqalar bor va ulardan nechtasi asosiy?- 13 ta iqlim mintaqalari bor. Ulardan 7 tasi asosiy, 6 ta-orollar.
124. Ekvatordan qutblarga tomon havoning o`rtacha yillik harorati qanchadan-qanchagacha pasayadi?-25-26 0 C dan – 10 0 C gacha pasayadi.
Mavzu: Tabiat komplekslari, ularning almashinishi va zo`nalligi.
125. Tabiat kompleksi nima?- Tabiat komponentlarining o`zaro uzviy aloqasi va bir-biriga ta`sit etishi natijasida vujudga keladigan va o`ziga xos xususiyatlarga ega bol`gan hududlar. Tabiat kompleksi (TK) deyiladi.
126. Dunyo okeani nechta tabiat mintaqaga ajratilgan?- 11 ta tabiat mintaqasi.
127. Tabiat zonalarining tarkib topishiga asosiy sabab?- Iqlim.
128. Mo`tadil iqlim mintaqasining 70 0 sharqiy. U meridiani bo`yicha qaysi tabiat zo`nalari joylashgan?- Ignabargli, keng barkli o`rmonlar, aralash o`rmonlar, o`rmon- dasht, dasht-cho`l va chalacho`l tabiat zonalari.
129. Antropogen landshaft nima?- Insonning xo`jalik faoliyati natijasida o`zlashtirilgan T.K lari antropogent-lanshaft deyiladi.
130. O`zbekiston tog`larida qanday balandlik mintaqalari bor?- 4 ta balandlik mintaqalari: cho`l, adir, tog`, yaylov.
Mavzu: Materiklar va okeanlarning paydo bo`lishi.
131. Dekart-Kant-Laplas gipotezasi qanday yaratilgan?- Quyosh tizimi va Yer koinotdagi harakatlanayotgan changsimon zarrachalarning birikishidan hosil bo`lgan degan fikrni bir xil tarzda aytishgan. Shu ularning nomi bilan nomlangan.
132. Mobilizm gipotezasini kim va qachon ishlab chiqdi?- 1912 yili nemis geologi A. Vegener.
133. Mobilizm so`zining ma`nosi?- yunoncha- siljiydigan harakat.
134. Pangeya materigi qachon paydo bo`lgan?- 200 mln muqaddam
135. Lavraziyadan qaysi materiklar ajralib chiqqan va qachon?- 65 mln yil avval sh.Amerika va Yevrosiyo materiklari.
136. A .Vegener materiklarning gorizontal siljishiga nima sabab deb hisoblagan?- Yerning o`z o`qi atrofida aylanish hisobiga yuzaga keladigan markazdan qochma kuch sababchi.
137. Litosfera plitalari tehnikasi gipotezasini kimlar qachon yaratgan?- 1968 yil L.R.Sayks, J.Oliverlar.
138. Nima ta`sirida Litosfera plitalari bir-biridan uzoqlashadi?- Mantiya moddalarining yuqori tomon harakatlanishi.
139. Olimlarning bashoratiga ko`ra qaysi ko`llar okeanga aylanishi mumkin?- Qizil dengiz va Baykal ko`li.
140. Benta nima?- Okean suvlari tubida, yotqiziqlar orasida yashovchi organizm.
Mavzu: Dunyo okeani, uning qismlari va okean tubi relyefi.
141. “Dunyo okeani” atamasini kim, qachon fanga kiritilgan?-1917 yil rus olimi Y.M.Shokalskiy.
142. “Okean” atamasining lug`aviy ma`nosi?- Okean atamasi finikiyaliklar so`zidan olingan bo`lib, yunoncha qirg`oqsiz dengiz. Yerni aylanib yuruvchi buyuk daryo.
143. “Chellenjer ekspiditsiyasi” qaysi fanga asos soldi?- Okeanografiya faniga.
144. Suv Yer yuzasining Shimoliy yarimsharda necha %, J.yarimsharda necha % qoplagan?- Sh yarimsharda 61%, J.Yarimsharda 81 %.
145. Okean suvlari qachon chuqurlik bo`yicha o`rganila boshlandi?- 1920 yildan.
146. Dunyo okeanini birinchi bo`lib kim 1650 yil beshta qismga ajratgan?- Gollandiyalik olim B. Vorenius.
147. O`rta dengiz tog` tizmasining uzunligi?- 60 ming km.
148. Dunyo okeanida jami nechta dengiz bor?- 67 ta.
149. Buyuk geografik kashfiyotlar davrini o`z ichiga nechanchi asrlarni oladi va bu davrda kimlar kashfiyot qilgan?- XV asrning 2 yarmida, XVII asrning birinchi yarmida X.Kolumb, J.Kabot, Vasko da Gama, Amerigo Vespuchi, F.Magelan, F.Dyerk, V.Yanszan, A.Tosmanlar.
150. Eng oroli ko`p bo`lgan okean?- Tinch okeani 10 mingdan ortiq.
Mavzu: Okean suvining sho`rligi harorati, oqimlari.
151. Suvning sho`rligi Tinch va Atlantika okeanlarida qancha?- Tinch okeanida 36-37 %, Atlantika okeanida 37,9 %.
152. Termik ekvator zonasida suvning o`rtacha harorati qancha?- 27-28 0 C. (5-10 0 sh.kengliklarda).
153. Dunyo okeanining eng issiq suvi va eng sovuq qismi qayerda kuzatiladi?- eng issiq suvi Fors qo`ltig`ida, eng sovug`i qutbiy doiralar ichkarisida.
154. Okean suvining sho`rligi Fin qo`ltig`ida qancha?- 2 %.
155. Ochiq okeanda harorat qanday o`zgaradi?- -2 0 -29 0 C.
156. Dunyo okeani suvining gorizontal va vertikal yo`nalishda o`zgarishiga nimalar ta`sir etadi?- geografik kenglik, oqimlar,vulqonlar, daryo suvlari ta`sir etadi.
157. Oqimlar deb nimaga aytiladi?- Katta hajmdagi okean suvlarining uzoq masofalarga yo`nalgan gorizantal harakati.
158. Sovuq oqimlar qayerdan qaysi tomonga qarab harakatlanadi?- Qutblardan ekvator tomonga.
159. Eng tez oqim?- Golfstrim (3m/sek).
160. Nimalar ta`sirida dunyo okeani suvlarida qalqish xodisasi paydo bo`ladi?- Yer va Oyning tortishish kuchi ta`sitida.
161. Eng baland to`lqin qayerda qayd qilingan?- Tinch okeaninning shimoliy qismida 34m.
162. Dovullar qanday kengliklarda tez-tez kuzatiladi?- Tropik va mo`tadil kengliklarda.
163. Sunamining tezligi qancha?- 700-800 km/soat.
164. Qaysi oqimlarning tezligi 95 sm/sek, 25-75 sm/sek ga teng?- G`arbiy shamollar oqimi, Janubiy passat oqimi.
165. Geografiya kabinetida 300 m 3 havo bor. Mazkur havo +30 0 li haroratda qancha namlikni o`zida tutib turishi mumkin?- 30 gr i 300 m 3 = 9000 gr.
166. Termometr 8 km balandlikda –18 0 C ni k`orasatadi. Bu vaqtda yer yuzasidagi harorat qanchaga teng bo`ladi?- 6 i 8 =48, 48 0 +(-18)= +30 0 C.
Mavzu: Okean boyliklari va ulardan foydalanish va muhofaza qilish.
167. Dunyo okeanida ovlanadigan organizmlarning qancha qismi baliqlar, umurtqasiz hayvonlar, dengiz sut emizuvchilarini tashkikl etadi?- 80 % ga yaqin baliqlar, 10-12 % umurtqasiz hayvonlar, 8-10 % dengiz sutemizuvchilari.
168. Nekton nima?- erkin ko`chib yuruvchi organizmlar.
169. Hozir biologik resurslarning necha % dan foydalanilmoqda?- 2%
170. Okean suvlaridan yiliga qancha treska, selt va shumbiriya baliqlari ovlanadi?- Treska-10,7 mln t, seld-22,3 mln t, shumbiriya-5,1 mln t.
171. Dunyo okeaning eng ko`p neft va gaz qazib olinadigan joyi?- Fors ko`rpasi.
172. Iqtisodiy savdo aloqalarining 80 %i, mahsulotlar tashishning 95 % qaysi taransport o`raqali bajarialdi?- Dengiz transporti.
173. Dunyo okeani sohillarida nechta port shaharlar bor?- 2700 ta.
174. Dengiz transportida tashiladigan asosiy yuk qanday mahsulotlarga tog`ri keladi?- Neft va neft mahsulotlari.
175. Dengiz truzmidan tushadigan yillik daromad qancha?- 220 mlrd dollar.
176. Halqaro dengiz tashkilotlariga nimalar kiradi?- Xalqaro dengiz komiteti, Davlatlar aro okeanografik komissiya.
177. Planktonlar turlari?- Fitoplankton va Zooplanktonlar.
178. Marmar dengizi qaysi bo`g`ozlar o`rtasida joylashgan?- Dardanel va Bosfor bo`g`ozlari.
179. Yerning shimoliy magnit qutbining geografik o`rnini aniqlagan olim?- R.Amundsen.
180. Bermuda orollari qaysi dengiz hududida joylashgan?- Sargasso.
181. Ochiq okeanda suvning ko`tarilish balandligi qancha?- 4 metrgacha.
182. 2 tonna okean suvidan 50 kg tuz olingan bo`lsa, uning sho`rligi qanchaga teng bo`ladi?- 1 t suvda-25 kg, demak, suvning sho`rligi 25 %.
183. Xonsiyu oroli qaysi iqlim mintaqalarida joylashgan?- Subtropik va mo`tadil mintaqalarida.
184.Balandligi 2037 m bo`lgan cho`qqi?- Mitchell tizma. Appalachi tog`ida.
185. Krater nima?- Yer yuzasidagi yoki dengiz ostida uchraydigan tovoqsimon yoki varyonkasimon chuqurlik K.vulqonlar otilishi, yirik meteoridlarning tushushi natijasida hosil bo`ladi.
186. Mindanao` oroli, luson o, Samar o qaysi orollar tarkibiga kiradi?- Filippin.
Mavzu: Dunyo okeanining atmosfera va quruqlik ta`siri.
187. Issiqlik mashinalari qanday ma`noni bildiradi?- Dunyo okeani Yer yuziga Quyoshdan kelayotgan issiqlikni 70m % ni yutadi. Va okean issiqlik akumlyatoriga aylanadi.
188. Atmosferada sodir bo`ladigan shamol, bo`ron va quyinlar bosh sababchisi?- “Okean Û atmosfera Û Quruqlik” tizimining modda va energiya almashividir.
189. Rekratsiyon resurslar nima?- Dam olish va turizm resurslari.
190. Sovuq oqim o`tgan hududlarda hosil bo`lgan cho`llar?- Namib, Samali, Atakama cho`li.
191. Jo`ybor nima?- Kanal, daryo, ariq, ariq bo`yidagi joy, yer.
Mavzu: Tinch okeani.
192. Tinch okeani haqida umumiy ma`lumot?- Okeanning dengizlar bilan birga maydoni-178700000 km 2 . O`rtacha chuqurligi –3960 m eng chuqur joyi- Mariana cho`kmasi 11022 m, suv hajmi- 710400000 km 3 , Dengizlar soni-25 ta, Eng yuqori suv ko`tarilishi- Penjin labi- 13,2 m, eng yirik qo`ltiq- Alyaska qo`ltig`i- 384 ming km 2 .
193. Tinch okeani dunyo okeani maydonini qancha qismini tashkil etadi?- yarmini, yer yuzini 1/3 qismini tashkil etadi.
194. Tinch okeani shimoldan janubga va g`arbdan sharqqa qancha masofaga cho`zilgan?- Shimoldan janubga-12 ming km, g`arbdan sharqqa-17,2 ming km cho`zilgan.
195. Tinch okeanini birinchi bo`lib ko`rgan sayyoh kim?- 1513 yil Ispaniyalik sayyoh V.Balboa ko`rgan.
196. Tinch okeani haqidagi dastlabki ma`lumotlar kimlarning sayohatlari asosida to`plangan?- F.Magellan va J.Kuk.
197. 1741 yilda kimlar okeanni shimoliy qismini o`rganishdi?- V.I.Bering va A.I.Chirikov.
198. Tinch okeanini yillik siljish tezligi qancha?- 10 smdan katta.
199. Cho`kindi jinslarning qalinligi qayerlarda 100-200 m, 500-600 m ni tashkil etadi?- Botiqlarda –100-200 m, Ekvatorial mintaqada-500-600 m
200. Okeanda shelf qancha maydonni egallaydi?- 1,7 % maydonni.
201. Dengiz sayozligi okeanni qaysi dengizlarida mavjud?- Bering, Oxota va Arafur.
202. Chuqurligi 5 kmdan ortiq bo`lgan 35 ta botiqni qanchasi shu okeanda joylashgan?-25 tasi.
203. O`rtacha yillik yog`in miqdori okeanni ekvator atrofida, mo`tadil kenglikning g`arbida va sharqida, subtropiklarning sharqda qanchasini tashkil etadi?- Ekvator-3000 mm, mo`tadil kengliklar g`arbida 1000 mm va sharqida –2000-3000 mm subtropik sharqida-100-200 mm.
204. Okeanning eng sho`r qismi qayerga to`g`ri keladi?- Tropiklarda 36 %.
205. Tayfun so`zining ma`nosi?- Xitoycha- “tayfin”- katta shamollar degani.
206. Tayfunlarning tezligi qanday bo`ladi?- 30-50 kamdan 100 km gacha.
207. Dunyodagi tirik organizmlarning yarmi qaysi okeanga to`g`ri keladi?- Tinch okeaniga.
208.Okeanning shimoliy qismida losossimon baliqlarning qancha qismi yashydi?- 95 %.
209. Tinch okeanidagi eng yirik molyuska va uning og`irligi?- Tridakna og`irligi 30 kg.
210. Qayerlarda uzunligi 200 m bo`lgan gigant suv o`simliklari o`sadi?- Janubiy kengliklarda.
211. Yaponlar jon boshiga qancha okean mahsulotlari istemol qiladi?- 80 kg.
212. Tinch okean sohillarida nechta mamlakat joylashgan?- 50 ta mamlakat.
Mavzu: Atlantika okeani.
213. Buyuk geografik kashfiyotlar qaysi okeandan boshlangan?- Atlantika okeanidan.
214. Atlantika okeani haqida umumiy ma`lumot?- Okeannning dengizlar bilan birga maydoni-91700000 km 2 . O`rtacha chuqurligi-3926 m. Chuqurligi-“Puerto-Riko cho`kmasi-8742 m, suv hajmi-330 mln km 3 . Dengizlar soni- 16 ta. Eng yuqori suv ko`tarilishi- Fandi qo`ltig`i-18 m. Eng yirik qo`ltiq-Meksika 1555000 km 2 .
215. Okean shimoldan janubga qancha masofaga cho`zilgan?- 12 ming km.
216. Okeanning eng keng va eng tor joylari qayerlarga to`g`ri keladi?- Eng keng joyi mo`tadil k (9450), eng tor joyi (2620 km) shimoliy qismi.
217. “Atlanta” so`zining ma`nosi?- Yelkasiga osmon gumbazini ko`tarib turuvchi Paxlavon.
218. Atlantika okeanini 1 chi bo`lib kesib o`tgan xalqlar?- Vikinglar.
219. Dastlab geografik xaritaga atlantika nomi qachon yozilgan?- 1507 yil.
220. Buyuk geografik kashfiyotlar davrida kimlarning sayohatlari tufayli ko`plab ma`lumotlar berilgan?- B.Diash, Kolumb, J.Kabot, Vasko da Gama, F,Magellan, J.Kuklar Atlantika haqida ko`plab ma`lumot to`plagan.
221. Okean tabiatini, kompleks o`rganish qachon boshlanadi?- XIX asrning oxiridan.
222. Atlantika okeanida kotlavinalar soni qancha?- 15 ta.
223. Qaysi materiklarning gorizontal yo`nalishidagi parchalanishi natijasida Atlantika okeani paydo bo`lgan?-Gonduana va Lavrazeya materiklarning.
224. O`rta okean tizmalaridaqanday jinslar tarqalgan?- Bazaltli va vulkanli jinslar.
225. Dengiz sayozligi okeanning qayerlarida katta maydonni egallaydi?- Okeanning shimoliy qismida, Floruda yarim oroli, Folklend orollari yonida.
226. O`rta okean tizmasining tepa qismini nimalar kesib o`tgan?- Ko`ndalang va bo`ylama chuqur daralar-riftlar kesib.
227. Atlantika okean yuza suvlarining harorati qancha?- +16,5 0 C.
228. Okeanning qaysi kengligida bo`ronli kunlar ko`p?- 40 0 jk.
229. Okeanning qaysi qismida shitil-(shamolsiz kunlar) bo`ladi?- Subtropiklarda.
230. Atlantika okeanining qaysi hududlarida suvning sho`rligi 34-35 %, va 37-39 % ni tashkil etadi?- Shimoliy va janubiy chegaralarida 34-35 %, O`rta dengizda –37-39 %.
231. Qaysi oqim tufayli murmansik po`rti qishda muzlamaydi?- Golfistrim oqimi.
232. Atlantika okeanining qaysi mintaqasida yillik yog`in miqdori 1770mm va suvning o`rtacha sho`rligi 35 % ga teng?- Ekvatoryal.
233. Sargasso dengizi qaysi mintaqada joylashgan?- Shimoliy suptropik mintaqada joylashgan. Suvining sho`rligi 37 % harorati yozda 28 0 C, qishda 23 0 C.
234. Sargasso dengizining sho`rligi va harorati qancha?- Sho`rligi-37 % ga teng, qishda 23 0 C, yozda 28 0 C.
235. Dengiz transportining ahamiyati jihatidan qaysi okean 1- o`rinni egallaydi?- Atlantika okean.
236. Suaysh kanali qachon qurilgan?- 1869 yil.
237. Dunyo okeani quyoshdan kelayotgan issiqlikning necha % ni yutadi?- 70 %.
Mavzu: Hind okeani.
238. Hind okeani haqida umumiy ma`lumot?- Umumiy maydoni-76170000 km 2 , o`rtacha chuqurligi-3711m, eng chuqur joyi- Zond cho`kmasi-7729 m, suv hajmi-282700000 km 3 . Dengizlar soni –11 ta, eng yuqori suv ko`tarilishi- Kanbey qo`ltig`i-11,9 m. Eng yirik qo`ltig`i- Bengaliya-2191 ming km 2 .
239. Hind okeani misrliklar, finikiyaliklar, hind dengizchilari tomonidan qachon o`rganildi?- Bundan 6 ming yil avval.
240. Hind okeanini birinchi bo`lib g`arbdan sharqqa tomon kesib o`tgan sayyoh?- 1642-1643 yil A.Tasman.
241. YUNESKO tashabbusi bilan 1660-1665 yil tashkil etilgan ekspiditsiya?- Xalqaro Hind okeani ekspiditsiyasi.
242. Hind so`zining ma`nosi?- Pushti tilida “daryolar otasi”.
243. Qaysi xalqlar Hind okeani orqali Afrikani janubdan aylanib o`tib, g`arbdan qaytib kelganlar?- Finikiyaliklar.
244. Suvining o`rtacha chuqurligi qancha?- 3711 m.
245. Hind okeanining suvining o`rtacha sho`rligi?- 36,5 %.
246. Yog`in miqdori qayerlarida eng ko`p va eng kam deb kuzatilgan?- Ekvatoryal mintaqada eng ko`p-3000 mm, Shimoliy g`arbiy qismida eng kam yog`in miqdori-100 mm.
247. O`rtaliq Hind okean tog` tizmalarining kengligi va balandligi qancha?- Kengligi –400-800 km, balandligi 2-3 km.
248. Okeannning eng sho`r va eng chuchuk joylari?- eng sho`ri qizil dengizi-42 %, eng chuchigi-Bengaliya qo`ltig`i- 30-34 %.
249. Okeanning shimoliy qismida suv yuzasining harorati qancha?- +25 0 C, +28 0 C.
250. Okeanda cho`kindi jinslarning eng qalinligi qanchagacha boradi?- 5,5 km. Gang deltasida.
251. Kim Hind okeaniga 7 marta katta ilmiy safar uyushtirgan?- ________________
252. XVIII asrni 2 –yarmida ingiliz sayyohi Jeyms Kuk (1771-1775) oekanda qanday ish bajardi?- Okean chuqurligini aniqladi.
253. O`rtalik Hind okeani tizmalari qaysi tarmoqlarga bo`lingan?- Arabiston- Hindiston, G`arbiy Hind tog`lar va Avstraliya-Antarktida ko`tarilmagan.
254. Sardolena, Skunbareya Uchar baliq Hind okeanini qaysi qismida uchraydi?- Shimoliy Ekvatorial min.
255. Dunyoda ovlanadigan baliqlarni qancha qismi Hind okeandan ovlanadi?- Atigi 5 % tog`ri keladi.
256. Imperator va Adeli pingvinlarining og`irligi qancha?- Imperator ping-45 kg. Adeliniki-6 kg.
257. Hind okeanidagi iliq va sovuq oqimlar?- Janubiy passat, mozambik, musson, igna burun kabi iliq oqimlar, hamda g`arbiy shamollar va somali sovuq oqimlar bor.
258. Hind okeanidagi chekka dengizlar?- Hamdo`stlik, Deyvit, Qizil, Timor dengizi.
259. Hind okeanining qayerlaridan marvarid va sadaf qazib olinadi?- Shiri-Lanka, Baxrayin orollari va Avstraliyaning shimoliy-g`arbidan.
260. Bassov bo`g`ozidan nima qazib olinadi?- Neft.
Mavzu: Shimoliy Muz okeani.
261.Shimoliy Muz okeani haqida umumiy ma`lumot?- Umumiy maydoni-14100000 km 2 . O`rtacha chuqurligi-1225m . Eng chuqur joyi-Litke cho`kmasi-5527 m. Suv hajmi-18 mln km 3 . Dengizlar soni-11 ta. Eng yuqori suv ko`tarilishi Mezen Labi-10 m. Eng yirik qo`ltiq-Gudzong-848 ming km 3 .
262. Shimoliy Muz okean haqidagi 1 chi ma`lumotni Eramizdan avvalgi 325-y kim yozib qoldirgan?- Yunon olimi Pifey-“Qayrilgan dengiz” deb nom bergan.
263.Shimoliy Muz okeanini yevropaliklar qanday nom bilan atashgan?- Giperborey-(yunoncha-shimoldagi shamollar xudosi” degani).
264. Okean bundan qancha yil oldin paydo bo`lgan?- 60 mln yil.
265. Eng yirik orollar va arxipelaglari?- Novaya Zemlya, Novaya Sibr, Severnaya Zemlya, Shipisbereng, Frans Iosif yeri.
266. Gollandiyalik dengiz sayyohi Villem Barens 1594-1597 yil qayerlarni o`rgandi?- Shipisbergen arxipelagini takror kashf etdi, Novaya Zemliya oroli xaritasini tuzdi, Okean chuqurligini o`rgandi.
267. 1893-1896 yillarda kim “Farim” kemasida Arktikani shimoliy qismlarigacha borib okean chuqurligi va oqimlarni o`rgandi?- Norvegiyalik sayyoh F.Nansen.
268. Shimoliy Muz okeanidagi muz uyumlari nima deyiladi?- Toroslar.
269. Okeandagi aysberg yotqiziqlarini qalinligi?- 1000-3500 m.
270. Suv osti tizmalari nechta va Lomonosov tizmasining uzunligi?- Tizmalar soni 3 ta, Lomonosov tog` tizmasining uznligi-2000 km.
271. Suvning sho`rligi yuza suvlarda va okean tubida qanday?- Yuza suvlar sho`rligi 30-32 %, tubida 34-35 %.
272. Suvning o`rtacha sho`rligi qancha?- 30 %.
273. Naviyatsiya davri qancha vaqt davom etadi?- 1-4 oy.
274. Arktikada dengiz qushlari nimani hosil qiladi?- Qushlar bozorini.
275. Qaysi dengizlarda yil davomida kemalar qatnaydi?- Norvegiya sohillari va Barens dengizida.
276. Shimoliy Muz okeanida ko`p yillik muzlarning qalinligi?- 3-5 metr.
Mavzu: Afrika. Geografik o`rni va o`rganilish tarixi.
277. Afrika materigi haqida umumiy ma`lumot?- Maydoni-303000 ming km 3 . Dengiz sathidan eng baland joyi- Klimanjaro vulqon-5895 m. Dengiz sathidan eng past joyi- Assal ko`li sathi-153 m. Materikning eng shimoliy chekkasi-Ras-Engel b. Materikning eng chekka janubiy nuqtasi- Igna b. Materikning eng chekka g`arbiy nuqtasi-Almadi b. Materik eng chekka sharqiy nuqtasi-Ras-Xafun b. Eng uzun daryo-Nil 6671 km. Eng katta ko`l-Viktoriya 69463 km 3 . Eng katta orol-Madakaskar-587041 km 2 .
278. Afrika so`zining ma`nosi va kelib chiqishi?- Afrika so`zi Er.av.II asrdan qo`llanilgan va qadimgi berberlarning afarik qabilasi nomidan olingan.
279. Afrika materigi dastlab nima deb atalgan?- Liviya.
280. Bosh meridian va ekvator kesishgan joy?- Gvineya qo`ltig`i.
281. Afrikani shimoliy qismida Sidra va Gabes qo`ltiqlaridan tortib Tunisgacha borgan xalqlar kimlar?- Finikiyaliklar Mil.av. VIII asr.
282. Sher og`zidan qolgan sayyoh?- David Livingston.
283. O`z sayohati davrida Afrikani tabiati va aholisi haqida qiziqarli ma`lumotlar to`plagan va topografik ishlar qilgan, gidrologik va meterolig ishlar olib borgan sayyoh?- XIX asr oxirida Yunker.
284. 6 mingdan ortiq madaniy o`simliklardan namunalar to`plab, Habashiston qimmatli qattiq bug`doyni vatani ekanligini aniqlagan geografik olim?- N.I.Vavilov.
285. Tana ko`li qaysi tog`da joylashgan?- Efiyopiya tog`ligida.
286. Olmosni 98 %, oltinni 76 % qaysi materikdan qazib olinadi?- Afrika materigidan.
287. Janubiy Afrikada yog`in miqdori qanday o`zgaradi?- Sharqdan g`arbga tomon kamayadi.
288. Afrikanining janubidagi Yaxshi Umid burniga qadar Atlantika okeani sohillarini o`rgangan sayyoh?- 1487-yil Bartolomeu Diash.
289. “30500 km” bu nimani bildiradi?- Afrika qirg`oqlariuzunligi.
290. Sharqiy Afrika yer yorig`i o`tgan hududlar?- Akoba qo`ltig`idanZambezi daryosining quyi qismigacha.
291. 5199 m, 5109 m, 5895 m, 4620 m, 4165m,- bu qaysi tog` cho`qqilariga tegishli?- Keniya(5199m), Margerita(5109m), Klimanjaro(5895m), Ras-Dashen(4620m), Tubkal(4165m).
292. Nechanchi yili Afrika yili deb ataladi?- 1960 yil 17 ta davlat.
293. Afrika tabiatini, aholisini, urf-odatlarini, ho`jaligini o`rganishda mashhur qaysi Marokashlik sayyohning xizmati katta?- Ibn Battuta.
294. Ibn Battuta qayerlarni o`rgangan?- U Afrikaning shimoliy va sharqiy sohillarini, Nil xavzasini (1395-1349 y). Sahroyi-Kabrning g`arbiy qismi, Niger daryosining yuqori oqimidan o`rta oqimigacha o`rgangan .
295. 1498 yil 20 mayda qanday geografik voqea sodir bo`lgan?- Portugaliyalik Vosko da Gama Hindistonning Kalkutta portiga yetib keldi.
296. Ingiliz sayyohi David Livingiston Afrikaning qayerlarini o`rgangan?- Kalaxari cho`li, Zambezi daryosini, Kongoning yuqori oqimlarini Nyasa va Tanganika ko`llarini o`rganadi. Viktoriya sharsharasiga nom berdi.
297. Kim – Zanzibar orollarini, Viktoriya ko`lini va Nil daryosining boshlanish irmog`i Kagera ekanligini aniqladi?- Ingiliz sayyohi-G.M.Stenli (1817-1877).
298. Afrika tabiati vaxalqlari hayotini o`rgangan rus olimlari?- V.V.Yunker, Y.P.Kavalevskiy, A.A.Yeliseyev, N.I.Vavilovlar tekshirgan va o`rganganlar.
Mavzu: Geologik tuzulishi va foydali qazilmalari.
299. Af Mate qachon Arabiston yarim orol bilan yaxlit platforma hosil qilgan?- 180 mln yil muqaddam.
300. Qaysi burmalanish davrida Qizil dengiz o`rni ochilgan?- Alp tog` burmalanishida.
301. Sharqiy Afrika yer yorig`ining uzunligi qancha?- 6500 km.
302. Chuqur ko`llar qanday joylarda tarkib topgan?- Grabenlarda.
303. Afrikada magmatik jinslarning keng tarqalishi nimalarning tarkib topishiga sabab bo`lgan?- Rudali foydali qazilma.
304. Afrika qanday foydali qazilmalarga boy?- Kristal jinslardan-temir, xrom, mis, rux, qalay, uran rudasi, oltin, cho`kindi jinslardan-toshko`mir, neft, tabiiy gaz, marganes rudasi, tuzlar fosforitlar.
305. Mashhur mis mintaqasi qaysi davlatlar chegara zonasida joylashgan?- Zanbiya va Kongo davlatlari.
306. Materikning botiq, cho`kindi jinslar to`plangan joylarida nimalar keng tarqalgan?- Toshko`mir, neft, tabiiy gaz, tuzlar, marganes rudalari va fosfaritlar keng tarqalgan.
307. Afrika reyef jihatdan qanday qismlarga bo`linadi?- Past va baland Afrikalarga.
308. “Past” afrikaga relyef shakllariga qayerlar kiradi?- Qumli past-balandliklar ko`p. Sahroyi-Kabr, Kongo botig`i, Darfur, Axaggar, Tibesti tog`liklari.
309. “Baland” afrikaga qayerlar kiradi?- Sharqiy va Janubiy Afrikani egallagan.
310. “Past” va “Baland” afrika o`rtasidagi chegara qayerdan o`tadi?- Angola-Efiopiya yo`nalishi.
311. Qaysi afrikada Efiopeya tog`ligi, sharqiy Afrika yassi tog`ligi va janubiy Afrika yassi tog`lari joylashgan?- Baland Afrika.
312. “Past” afrikaning eng past joyi?- Kattora botig`i (-133m).
313. Assal ko`li qaysi botig`da joylashgan?- Afar botig`ida.
314. “Past” afrikaning asosiy relyef shakllariga nimalar kiradi?- Shimoliy G`arbiy plato va cho`llar, tog`lar.
315. Temir ruda konlari qayerlardan qazib olinadi?- Atlas tog`larida.
316. Shimoliy Afrikada qanday konlar ko`p?- Neft konlari.
Mavzu: Afrika iqlimi va uning asosiy xususiyatlari.
317. Afrika iqlimi qanday omillar ta`sirida tarkib topadi?- Geografik o`rn, havo bosimi va massalari, relyefi, okean oqimlari.
318. Afrikaning eng ko`p yog`in tushadigan joyi?- Gveniya qo`ltig`idagi Debunja shahriga 10000 mm gacha.
319. Janubiy Afrikada joylashgan tog`lar?- Kap va Drakon tog`lari.
320. Nima uchun Afrika eng issiq materik hisoblanadi?- Uning katta qismi yoritilish mintaqasida joylashgan ya`ni tropiklarda kengliklarda.
321. Afrikaning qayerlariga 1 sm 2 yuzaga 160-200 kkal energiya tushadi?- Ekvatorga yaqin joylarga.
323. Qaysi passatlar yog`in keltirmaydi?- Shimoliy-sharqiy passatlar.
324. Janubiy sharqiy passatlar qayerlarga ko`plab yog`inlar keltiradi?-Drakon tog`larini sharqiy qismida Madakaskar orolidagi tog`larga, Mozambik bo`g`ozi sohillariga.
325. Afrikaning qaysi hududlariga 3000-5000 mm yog`in yog`adi?- Madakasker orolining sharqiy qismlarida, sharqiy Afrika yassi tog`larining g`arbiy yonbag`irlarida.
326. Iqlimga relyefning ta`siri Afrikaning qaysi qismlarida yaqqol namoyon bo`lgan?- Janubiy Afrikada.
327. Afrikaning qaysi tog`larida qor yog`adi?- Atlas, Kilimanjaroning eng baland qismlariga.
328. Namib cho`lida uchraydigan yog`in turi?- Shudring.
329. Noosfera nima?- Yunoncha-“aql kurrasi”- Insonning aqliy faoliyati asosiy omilga aylangan biosfera. Biosferaning oliy darajada rivojlangan bosqichi.
330.Afrikada quldorlikka asos solgan 1-davlat?- Portugaliya.
331. Afrikada eng past harorat qayerda kuzatilgan?- Marokashda –15 0 C sovuq.
332. Afrikadagi eng baland sharshara?- Tugela shar.933 m.
333. Kanurun vulqonining balandligi qancha?-4070 metr.
334. Nubiya cho`lining asosiy qismi qaysi davlatga qarashli?- Sudan.
335.Afrika shimoldan janubga 8000 kmga, g`arbdan-sharqqa 7500 kmga cho`zilgan.
Mavzu: Ichki suvlari.
336. Nil daryosining necha % suvi sug`orishga, bug`lanishga va tuproqqa sarf bo`ladi?- 70 %.
337. Uzunligi 4320 km, havzasining maydoni 3,8 mln km 2 , Livinoston nomli 32 ta, Stenli nomidagi 7 ta sharsharasi mavjud bo`lgan daryo?- Kongo.
338.Kongni Nil daryosidan farqi?- Uning sersuv, havzasi katta va delta hosil qilmaydi.
339. Niger daryosining uzunligi va havzasining maydoni?- Uzunligi-4160 km, havzasining maydoni- 2 mln km 2 .
340. O`z havzasini o`zgartirib turuvchi ko`l?- Chad ko`li.
341. Chad ko`liga qaysi daryolar quyiladi va chuqurligi qancha?- Hiari daryosi quyiladi, chuqurligi –4-7 m.
342. Afrikadagi oqmas k`ollar nomi?- Chad, Rudolf, Rukva ko`llari.
343. Qaysi cho`llardan yer osti suvlaru topilgan?- Sahroyi-Kabr, Namib, Kalaxari-Somali cho`llari.
344. Afrikaning Hind okeani havzasidan o`rin olgan kichik daryolarini sanang?- Zambezi, Limpapo, Rufiji, Tana, Jubba, Uabi-Shebelle va boshqa daryolar.
345. Oranj daryosining manbayi va mansabi?- Manbayi-Drakon tog`i, mansabi Alantika okeani.
346. Zambezi daryosining uzunligi qancha?- -2660 km.
347. Qaysi daryoda Asvon to`g`oni qurilgan?- Nil daryosida.
348. Nil daryosi suvi sathini o`lchagan o`zbek olimi?- Al-Farg`oniy.
349. Dunyodagi eng uzun ko`lning uzunligi qancha ?- tanganika 650 km dan ortiq.
350. Ko`knil qaysi ko`ldan boshlanadi?- Tana ko`li.
351. Qaysi ko`lning nomi mahalliy aholi tilida “suv” degan ma`noni beradi?- Chad ko`li.
Mavzu: Iqlim mintaqalari.
352.Afrika ekvatorga nisbatan qanday joylashgan?- Simmetrik.
353.Afrikada nechta iqlim mintaqalari mavjud?- 1 ta ekvatorial, 2 tadan Subekvatoryal, tropik va subtropik iqlim min. joy.
354. Ekvatoryal mintaqaga qayerlar kiradi?- Ko`ngo daryosi havzasining bir qismi va Gvineya qo`l sohillarini qamrab olgan.
355.Qaysi iqlim mintaqada faqat yoz fasli kuzatiladi?-ekvatorial mintaqada.
356.Sernam yoz va quruq qish qaysi iqlim mintaqaga xos?- Subekvatorial o`rtacha harorat 20 0 c pasayadi.
357. Shimoli Tropikda esadigan qum shamol?- Kuchli “samum” shamoli arabcha “jazirama shamol”.
358. Vodiy nima?- Quruq o`zan, to`satdan yog`gan yomg`irdan to`yinadi.
359. Subtropik iqlim mintaqada qaysi faslda tropik havo massalari hukumron bo`ladi?- Yozda.
360. Qaysi iqlim mintaqasi shimoliy va Janubiy yarim sharning 15 0 -20 0 kengliklarigacha cho`zilib ketgan?- Subekvatorial.
361. Suptropik iqlim mintaqaga tavsif bering?- Chetki shimoliy va janubiy hududlari suptropik iqlim mintaqa Materikning shimoli g`arbi (iyul oyi o`r.har +27 0 C, +28 0 C, yanvar +11 0 C, +12 0 C) va janubi-g`arbida (iyul+13 0 C, +14 0 C, yanvar +21 0 C) yozi quruq, qishi namgarchilik.
362. Sharq tomondan balandligi salkam 3000 m bo`lgan chiqib bo`lmas ulkan devor kabi qad ko`targan rayon?- Xabashiston tog`ligi.
363.Qaysi daryoning nomi lotin tilidan tarjima qilganda “qora” degan manoni bildiradi?- Niger daryosi
Mavzu: Tabiat zonalari. Ekvatoryal o`rmonlar va savannalar tabiati.
1. Afrikada qaysi tabiat zo`nalari mavjud?- Afrika materigida doimiy sernam ekvatorial o`rmonlar zo`nasi bir, fasliy nam o`r-lar, savannalar va siyrak o`r-lar, chalacho`l va cho`llar, qattiq bargli doimiy yashil o`r-lar va butazorlar zonalari 2 marta takrorlanib keladi.
2. Qizil-sariq laterit yoki ferralit tuproqlar qaysi tabiat zo`nasida uchraydi?- Ekvatorial o`rmonlar zonasida.
3. Afrika materigidan boshqa materikda uchramaydigan hayvonlar?- Jrafa, Zebra, sher, begemot, gorella, okapi, Af tuyaqushi, lemur, marabu, genu kiyigi, mirza qush, qizil g`oz.
4. Afrikada eng katta tabiat zo`nasi?- Savannalar 40 %.
5. Vilvechiya o`simligi qaysi cho`lda o`sadi va qancha vaqt yashaydi?- Namib cho`lida. 150-200 yil yashaydi.
6. Setse pashshasi orqali odamlarga qanday kasallik yuqadi?- Uyqu kasalligi.
7. Savannalarda yog`in asosan qachon yog`adi va yomg`irli fasl necha oy davom etadi?- Asosan yozda yog`adi, yomgirrli fasl 6 oy davom etadi.
8. Eng ko`p tarqalgan daraxt turlari qaysi, savannalarda?- sershox akatsiya, qum palmasi.
9. Eng katta afrika tuyaqushini bo`yi va og`irligi qancha?- boyi-2,8 m, og`irligi 90 kg.
10. Ekvatorial o`rmonlar zonasida qancha daraxt va o`simlik turi mavjud?- Daraxtlarning 1000 turi, o`simliklarning 25000 turi.
11. Qaysi T.Z.da soyabonsimon akatsiya, baobob, mimoza o`sadi?- Savanna va siyrak o`rmonlar zo`nasida.
12. Aloe va yovvoyi tarvuz o`sadigan T.Z ni toping?- Cho`l va chalacho`larda.
13. Qaysi T.Z da ko`pdan ko`p hayvonlar darxtlarda yashaydi?- Nam ekvatorial o`rmonlar.
14. Haddan tashqari ochko`z qush- Marabu qayerda yashydi?- Savanna va siyrak o`rmonlar.
15. Yog`li (moyli) palma- yomg`irli davrda necha litr shirin sharbat beradi va nimalar tayyorlanadi?- 15 litr, undan vino va ichimliklar tayyorlanadi.
16. Balandligi 20 m, tanasining aylanasi 30 m va o`z tanasida 120 litr suv saqlay oladigan, 5000 yilgacha umr ko`radigan daraxt nomi?- Baobab.
17. Dunyo bo`ylab sayohat qilgan 2-sayyoh kim?- Jeyms Kuk.
18. Afrikada ekvatorial o`rmonlar yana qanday ataladi?- Gileya.
Mavzu: Tropik cho`llar va suptropiklar.
1. Tropik cho`llar materikni qancha % ni va qaysi qismida joylashgan?- 30 % egallagan va shimoliy qismida joylashgan.
2. Dunyodagi eng katta va jazirama cho`l bo`lgan Sahroyi Kabrning maydoni qancha?- 7,8 mln km 2 .
3. Sahroyi Kabrda vohalar qancha yer maydonini egallaydi?- 3% ini yana 200000 km 2 .
4. Nimaning natijasida cho`llardagi tog` jinslari, darz va yoriqlar paydo bolib, toshloq sahrolar hosil bo`lishiga olib keladi?- Kunduzgi 40 0 -50 0 C li harorat, kechasi 0 0 C ga pasayishi natijasida.
5. S.Kabrdagi toshloq sahrolarni mahalliy aholi nima deb ataydilar?- Gamada.
6. Atlas tog`ining 3000 m dan tepa qismida havo harorati qanday bo`ladi va qancha qor yog`adi?- havo –10 0 -17 0 C gacha sovib, 2 m qor yog`adi.
7. Senegal davlatining poytaxti?- Dakar.
8. Qaysi davlatning 15 % hududi milliy bog`lardan iborat. Kongo davlati.
9. S.Kabir vohalarining asosiy o`simlik nomi?- Xurmo.
10. Liviya cholida nima qaib olinadi?- Neft.
11. S.Kabirda asosan qanday cho`lllar katta maydonni egallaydi?- Qumli cho`llar.
12. Shimoliy suptropikda sohil va tog` yonbag`irlarida qanday o`simliklar osadi?- Makvis, zaytun, pakana palma, probka emani osadi.
13. Daraxtsimon o`t osimlik bo`lgan Bonan qayerlarda o`sadi?- Nam ekvatorial o`rmonlarda.
Mavzu: Tabiiy-geografik o`lkalar. Aholisi.
1. Afrika tabiiy sharoitiga ko`ra nechta geografik o`lkaga ajratilgan?- 4 ta ular- shimoliy, markaziy, sharqiy va januby Afrika.
2. Savannali Sudan, Sahroyi Kabr va Atlas tog`lari qaysi o`lkada joylashgan?- Shimoliy Afrikada.
3. Markaziy Afrika hududi qayerlarni qamrab olgan?- Gvineya qo`l sohillari va Kongo havzasini.
4. Sharqiy Afrika o`lkasi asosan qanday tog`liklardan iborat?- Efiyopiya tog`ligi va sharqiy Afrika yassi tog`ligi.
5. Qaysi o`lkada eng issiq va sernam iqlim kuzatilgan?- Markaziy va Sharqiy Afrikada.
6. Olmos va oltinga boy o`lka?- Janubiy Afrika.
7. Afrikaning jami aholi soni qancha?- 869,2 mln kishi.
8. Qaysi o`lkada yosh burmali tog`lar joylashgan?- Shimoliy Afrikada.
9. Neft, gaz va fosfat qoldiqlari bor o`lka?- Shimoliy Afrikada.
10. Materikda nechta milliy bog` va qo`riqxonalar tashkil etilgan?- 392 ta.
11. Janubiy Afrika o`lkasi qaysi daryolar suayirg`ichidan janubdagi hududlarni egallaydi?- Kongo-Zambezi.
12. Kryuger milliy bog`i qaysi davlatda joylashgan?- Janubiy Afrika Res (JAR).
13. Markaziy Afrikada yashaydigan mitti qabila?- Pigmey 140-142 sm.
14. Shimoliy Afrika bir-biridan farq qiluvchi nechta tabiat kompleksi bor?- 3 ta
1) Qatliq bargli doimiy yashil o`rmonlar va butazorlar.
2) Qumli, toshloq cho`lli Sahroyi Kabr.
3) O`t o`simlikka boy savannali Sudan yoki Saxel hududlari.
15. Qaysi o`lkada qimmatbaho mebellar ishlanadigan qizil darxt, yog` olinadigan palma, seyba, maskat daraxtlari, kauchik olinadigan daraxtlar o`sadi?- Markaziy Afrikada.
16. Afrikaning shimolida qaysi xalqlar yashaydi?- Arablar bilan berberlar.
17. Janubiy Afrika subtropik lanshaftida qanday o`simliklar osadi?- Kiparis, kap zaytuni, kumush daraxt, kedr, afrika yong`og`i, kap kashtani, sariq daraxt.
18. Eng yirik milliy bog`lar qaysi o`lkalarda tashkil etilgan?- Sharqiy va Janubiy Afrika o`lkalarida.
19. Alp va Ximolay tog`lari bilan bir vaqtda paydo bo`lgan tog`lar?- Atlast tog`lari.
20. Mongoloid va negiroid irqlarining aralashmasi?- Malagasiy.
21. Nil daryosi deltasida aholi zichligi qancha?- 1 kv.km da 1000 kishi juda zich.
22. Savannalarning Niger va Senegal daryolari vodiysida nima yetishtiriladi?- Sholi.
23. Yevropoid va negiroid irqlarining aralashmasi?- Mulat.
Mavzu: Avstraliyaning geografik o`rni. O`rganilish tarixi, Relyefi.
1. Avstraliya haqida umumiy ma`lumot?- Maydoni-8959000 km 2 . Dengiz sathidan eng baland joyi-Jaya tog`i-5030 m. Dengiz sathidan eng past joyi- Eyr-Nort k-16 m. Eng chekka shimoliy nuqtasi-York b, Eng chekka janubiy nuqtasi-Janubiy-sharqiy b, eng chekka g`arbiy nuqtasi-Stip-Poyntb eng chekka sharqiy burni- Bayron b. Eng uzun daryosi- Murrey 3490 m, Eng yirik ko`l-Eyr-Nort-15000 km 2 . Eng yirik orol Yangi Givineya 792540 km 2 .
2. Avstraliya so`zining ma`nosi?-Lotincha-janubiy.
3. Yevropaliklardan birinchi bo`lib Avstraliya quruqligiga qadam qo`ygan kishi kim?- Gollandiyalik Villyem Yanszan.
4. 1606 yil Villyem Yanszan qaysi yarim orolni tekshirdi va materikka qanday nom berdi?- Keyp-York ya orolini tekshirdi. Yangi gollandiya deb.
5. Materikni shimoliy-g`arbiy qirg`oqlarni kashf etgan, Avstraliya alohida materik ekanligini aniqlagan sayyoh?- 1769-1770 yil Jeyms Kuk.
6. Materikning qirg`oqlari uzunligi qancha?- 19700 km.
7. Orollar va yarimorollar salmog`i qancha?- 22%.
8. 1642-yilda kim Tasmaniya orolini kasf etdi?- Gollandiyalik dengizchi Abel Tasman.
9. Sharqiy qismidagi Katta Suayirg`ch tizmasi qaysi tog` burmalanishida ko`tarilgan?- Gersin tog burmalanishida.
10. Platformalarning zaminida qanday qazilmalar joylashgan?- temir, mis, qo`rg`oshin, rux, uran rudasi, qalay, oltin, platina kabi rudali qazilmalar.
11. Avstraliya nimalar qazib chiqarishda dunyoda mashhur?- Ruz, qo`rgoshin va kumush qazib chiqarishda.
12. Fosforit, osh tuzi, toshko`mir va qo`ng`ir ko`mir, neft tabiiy gaz qanday jinslar bag`rida tarkib topgan?-Cho`kindi jinslar.
13.Avstraliya qaysi zahiralar bo`yicha dunyoda yetakchi?- Temir va rangli metallar(boksit, qo`rg`oshin, rux,nikel).
14. Avstraliya relyef tuzilishiga ko`ra necha qismga bo`linadi?- 3 qismga: 1) G`arbiy Avstraliya yassi tog`ligi 2) Markaziy tekislik 3) Katta Suayirg`ich tizmasi.
15. Aholisining yarmi qaysi shaharlarda yashaydi?- Sidney va Melburun.
16. Kossyushko cho`qqisining balandligi?- 2228 metr.
17. Avstraliya shimoldan janubga va g`arbdan sharqqa qarab qancha masofaga cho`zilgan?- Shimoldan janubga-3200 km, g`arbdan sharqqa-4100 km.
18. Kofening vatani?- Efiopeya.
19. Avstraliyada joylashgan tekisliklar?- Nallabor, Ayers-Rok, G`arbiy Avstraliya yassi tog`ligi.
20. Avstraliya shimolida joylashgan yarim orollar?- Keyb-York va Arnem-Lendlar.
21. Katta to`siq rifining uzunligi qancha?- 2300 km.
22. Avstraliyani o`zlashtirish qachon bohslandi?- XVIII asr oxiriga kelib.
23. Qaysi materikda xozirgi zamon muzliklari va so`nmagan vulqonlar uchramaydi?- Avstraliya materigida.
24. Eng yirik tosh ko`mir xavzasi qayerda joylashgan?- Yangi janubiy Uels.
25. Asosiy oltin konlari qayerda joylashgan?- Avstraliyaning g`arbidagi yassi tog`liklarda.
Mavzu: Avstraliya iqlimi, ichki suvlari, tabiat zonalari.
1. Avstraliya afrikaga nisbatan necha baravar quruq hisoblanadi?- 5 baravar.
2. Qaysi shamollar Katta Suvayirg`ich tizmasining sharqiy yonbag`irlariga ko`plab yog`in keltiradi?- Janubi-sharqiy passatlar.
3. Avstraliyada nechta iqlim mintaqasi mavjud?- 4 ta:1) Subekvatoroal iqlim, 2)Tropik iqlim mintaqa 3)Subtropik iqlim mintaqa, 4)Mo`tadil iqlim mintaqa.
4. Subekvatorial iqlim mintaqasiga tavsif bering?- 20 0 j.k. gancha bo`lgan hududni egallaydi. Yozda ekvatorial havo massalari yog`in ko`p keltiradi.(800-2000 mm), qishda tropik havo massalari esadi, havo quruq yog`i yog`maydi.
5. Tropik iqlim mintaqasi qanday iqlim oblaslarga bo`linadi?- Quruq va Nam tropik iqlim mintaqa.
6. Qaysi iqlim mintaqasi materikni janubiy qismini va Tasmaniya orolining shimoliy qismini egallab olgan?- Subtropik iqlim mintaqalar.
7. Subtropik iqlim mintaqada yog`in miqdori qanday taqsimlangan?- G`arbdan sharqqa tomon subtropik iqlim tipi (300-1000mm) Kontinental iqlim tipi (yog`in100-500 mm) va janubi-sharqiy qismida nam subtropik iq.tipi (yog`in 2000-3000 mm).
8. Avstraliyada nima uchun daryolar oz?- Materikning katta qismi quruqtropik iqlim mintaqasida joylashganligidan daryolar oz.
9. Avstraliya ichki suvlarining 60 %, 7%, 33% qanday okean havzalariga tegishli?- 60% oqmas berk xavzaga, 7 % Tinch okean va 33 % Hind okean qaraydi.
10. Krik nima?- Daryolarning quruq o`zanlari.
11. Avstraliyada daryolar nimalardan to`yinadi?- Yomg`irdan va yer osti suvlaridan to`yinadi.
12. Eyr ko`lining maydoni qancha?- 15000 km 2 .
13. Materikning qayerlarida yer osti suvlari ko`p?- Cho`l va chala cho`l.
14. Avstraliyada qanday tabiat zonalari mavjud?- Nam ekvatoryal o`rmonlar, doimiy yashil qattiq bargli o`rmonlar, cho`llar, savanna va siyrak o`rmonlar, aralash o`rmonlar, tropik o`rmonlar.
15. Qaysi orol aralash o`rmonlar bilan qoplangan?- Tasmaniya.
16. Avstraliya aborigenlari qatyerdan ko`chib kelgan?- (Indoneziyadan) Janubi-Sharqiy Osiyodan.
17. Savannalarda qanday o`simlik va hayvonlar xos?- Evkalipit, akatsiya, kazuara, butilkasimon daraxtlar, kenguru, vambatlar, xaltali chumolixo`r yashaydi.
18. Koala, lirodum, kenguru, xaltali iblis, o`rdakburun yexidna, rang-barang to`tilar qaysi o`rmonlarda yashaydi?- Tropik o`rmonlarda.
19. Avstraliyaning cho`l va chalacho`l zonalarida past bo`yli, tikanli akatsiya va evkaliptlardan tarkib topgan quruq butazorlar- nima deb ataladi?- Skreb.
20. Evkaliptlarning turlarining soni?- 600 dan oshadi.
21. Avstraliyadagi 12 ming tur o`simlikdan qanchasi endemik?- 9000 tasi, 75 %.
22. Materik xayvonlarining necha % yer yuzining hech qayerida ucramaydi?- 90 %.
23. Avstraliyadagi 670 ta tur qushlardan qanchasi endemik?- 450 ta turi.
24. Avstraliyadagi eng ko`p yillik yog`in qayerda qayd etilgan?- Innesfeyim qishlog`ida 3535 mm.
25. Avstraliya aholisi qancha?- 19,9 mln (2004 y) kishi.
26. Avstraliyada qanch tur xaltalilar mavjud?- 162 ta tur.
27. Grud-Aylent oroli qayerda joylashgan?- Karpentariya qo`ltig`i.
28. Keyp-York yarim oroli bilan yangi Gvineya oroli orasidagi bo`g`oz?- Torres bo`g`ozi.
29. Adelaida shahri avstraliyaning qaysi tomonida joylashgan?- Janubida.
1. Okeaniyada orollar maydoni qancha?- 1,3 mln km 2 .
2. Okeaniya o`z tarkibiga qancha orolni birlashtiradi?- 7000dan ziyod.
3. Okeaniyaning qariyib 90 % hududi qaysi orollar tarkibiga kiradi?- Yangi Gvineya va Yangi Zellandiya.
4. Okeaniya qanday geografik oblastlarga bo`linadi?- Melaneziya, Mikroneziya, Polineziya.
5. O`rtacha yillik harorat qancha?- +23 0 C, +28 0 C.
6. Yangi Gvineya, Solomon, Yangi Gibred, Yangi Kaledoniya qanday orollar?- Melaneziya (qora orollar).
7. Yangi Gveniya orolida o`simliklarning qancha turi bor?- 2000 dan ortiq.
8. Okeaniyada qaysi orollar geosinklinal orollar hisoblanadi?- Mariana, Yangi Kaledoniya.
9. Qanday qazilma boyliklariga tegishli?- rangli metal rudalari, ko`mir, fosfarit, boksit, neft kabilarga.
10. Bo`yi 3 m keladigan Moa tovug`i, 3 ko`zli kaltakesak, kivi tovug`i qaysi orollarda yashaydi?- Yangi Zellandiya.
11. Gavayi orolidagi tog` yonbag`rilarida yiliga yog`in miqdori necha mm yog`adi?- 12500-14000 mm.
12. Mikroneziya (kichik orollar) geo.oblastiga kiruvchi orollar?- Guam, Marian, Marjon Marshall, Gilbert, Ellis orollari, Karolin orollari.
13. Gavayi, Pakxa, Tuamotu orollari kelib chiqishiga ko`ra qanday orollar?- Vulkanik orollar.
14. Okeaniya aholisi qancha?- 12,7 mln kishi (2004 y).
15. Yangi Zellandiya tub joy aholisi jami aholining necha % ni tashkil etadi?- Maorlar 9 % ni.
16. Mahalliy aholi qanday o`simliklar yetishtiradi?- Kakos palmasi, banan, shakarqamish, ananos, kofe, kakao yetishtiradi.
17. Gavayi orollari qancha masofaga cho`zilgan?- 2500 km.
18. Okeaniya maydoni jami quruqlikni necha % egallagan?- atigi 2 % ni.
19. Yangi gvineya tog`larida necha metrdan yuqorida doimiy qorlar, kichik muzliklar bor?- 4420 m.
20. Poliniziyaga- Gavayi, Tuamotis, Tonga, Kuk, Jamiyat, Markiz.
Mavzu: Antarktida. Geografik o`rni, o`rganish tarixi, relyefi geologik tuzilishi, qazilmlari.
1. Antarktida haqida umumiy ma`lumotlar?- Maydoni-14 mln km 2 , eng baland yeri- Vinson massivi-(Elsuer tog`lari) 5140m, eng past yeri-Bentli cho`kmasi-(Muz tog`i)-2555 m. Muz yuzasining o`rtacha balandligi – 2040 m.
2. Antarktika va antarktida tushunchalarini taqqoslang?- Antarktika janubiy geografik o`lka. Uning tarkibiga Antarktida va uning atrofidagi orollar va dengizlar kiradi. Maydoni 52,5 mln km 2 . Antarktida-muzli materik, Uning maydoni-14 mln km 2 .
3. Antarktida so`zining lug`viy ma`nosi?- Arktikaning teskari tomoni.
4. Antarktida qirg`oq chiziqlarining uzuznligi qancha?- 30000 km.
5. Eng katta yarim oroli?- Antaktika.
6. Antarktidagi erebus vulqoni qaysi dengiz sohilida joylashgan?- Ross dengizida.
7. Qaysi materikni Ilm fan va Tinchlik materigi deb ataydilar?- Antarktida materigi.
8. Antarktida atrofida nechta dengiz bor?- 12 ta.
9. Janubiy qutibda 1-chi va 2-chi bo`lib borgan sayyohlar?- 1) Norvegiyalik R.Amundsen (1911 yil 14-dekabrda) 2) Ingiliz R. Skott borgan. (1912 yil 18 yanvar).
10. Xalqaro geofizika yili deb qaysi yillar aytiladi?- 1957-1959 yil.
11. ” Antarktida ” to`g`risidagi shartnoma qachon qabul qilindi?- 1959 y 11 ta mamlakat o`rtasida.
12. Transanfarktida to`g tizmasi qaysi burmalanishda ko`tarilgan?- Alp tog` burmalanishida.
13. Muz bosish qachon boshlangan?- 360 mln yil aval.
14. Hozirgi muzliklar qachon hosil bo`lgan?- 20 mln yil muq.
15. Antarktidada muzlarning eng qalin joyi necha m ga boradi?- 4500 metr.
16. Eng baland materik?- Antarktida o`rtacha baland 2000 km.
17. Antarktidada muz tagi relyefining qancha qismi dengiz sathidandan pasda joylashgan?- 70 %.
18. Bentli cho`kmasi qaysi tekislikda joylashgan?- Berd tekisligida –2555m.
19. Nunutak nima?- Tog`larning muzlardan chiqib turgan cho`qilarini fanda nunutaklar deb atashadi.
20. Janubiy magnit qutbi hozirda qayerda joylashgan?- Adeli yerida.
21. 1898-yil, 1900 yillarda qaysi norvegiyalik sayyoh Antarktidaning viktoriya yerida qishladi. K.Borxgreving.
22. Qachondan boshlab Antarktidani samolyotlar yordamida o`rgana boshlandi?- 1928 yildan.
23. Hozirgi vaqtda materikda qaysi stansiya ishlab turibdi?- Molodyojnaya stansiyasi.
Mavzu: Iqlimi va organik dunyosi.
1. Yer yuzidagi muzliklarning va chuchuk suv zaxirasining necha % Antarktidaga to`g`ri keladi?- Muzliklarning 87 %, chuchuk suv zaxirasining 80 % i shu yerda.
2. Antarktidada shamollar qanday esadi?- Kuchli shamollar okeanga qarab esadi, 1 soniyada 30-35 m, ba`zan 90 m gacha tezlikda esadi.
3. Qish oylarida havoning o`rtacha harorati qanday bo`ladi?- -60 0 C ko`pincha –70 0 -80 0 C dan past bo`ladi.
4. Antarktidada yog`inlar qanday taqsimlangan?- Materik markazida yog`in miqdori 30-50 mm, sohilga tomon ortib boradi. 600-700mm. Yog`in qor holatda yog`adi.
5. Antarktida hududi qaysi iqlim mintaqalarida joylashgan?- Antarktika va subantarktika.
6. Antarktida sohil zonalarida qanday hayvonlar yashaydi?- ko`k kitlar, tyulentlar, dengiz qoploni, janubiy dengiz mushugi va dengiz sheri va pingvinlar yashaydi.
7. Antarktidada qachondan boshlab ko`k kitlarni ovlash taqiqlangan?- 1967-yildan.
8. Antarktida yaqinidagi orollar maydoni qancha?- 75000 km 2 .
9. Antarktida muzligining eng qalin joyi qayerda?- Viktoriya yeri. Tiz
10. Antarktikaga tegishli bo`lmagan dengizni aniqlang?- Fidji.
11. Pinvinnlarning nechta turi tarqalgan?- 17 ta turi.
12. ” Antarktika vohalari ” nima?- Materik qirg`oqlarida butunlay muz va qorlardan xolos bo`lgan quruqliklar.13. Muzsiz tog`yonbag`irlarida yozda harorat qanchaga yetishi mumkin?- +20 0 C gacha yetishi mumkin.
Mavzu: Janubiy Amerika. Geografik o`rni, o`rganilish tarixi, geologik tuzilishi.
1. Eng sernam materik?- Janubiy Amerika.
2. Janubiy Amerika haqida umumiy ma`lumot?- Maydoni-17800000 km 2 . Dengiz sathidan eng yuqori balandlik-Akangkagua t, 6960 m. Dengiz sathidan eng past joyi- Valdes ya.o –40 m. Materikning eng chekka shimoliy nuqtasi- Galinos b. Eng chekka janubiy nuqtasi- Frouerd b. Eng chekka g`arbiy nuqtasi-Prinyas b. Eng chekka sharqiy nuqtasi- Kabu-Branku b. Eng uzun daryosi- Amazonka 6400 km. Eng yirik ko`l- Marakaybo-14343 km 2 , Eng yirik orol-Olovli yer 48200 km.
3. Janubiy Amerika shimoldan janubga va g`arbdan sharqqa qancha masofaga cho`zilgan?- Shimoldan janubga –7000 km. G`arbdan sharqqa-5000 km ga cho`zilgan.
4. Janubiy Amerikaning janubiy sharqiy qismida qaysi oqim oqib o`tadi?- Folklend sovuq oqimi.
5. Vatandoshimiz A.Beruniy Amerika quruqligining mavjudligi haqida qanday fikr bildirgan?- “Bizning tekshirishimizcha, Yerning shimoliy choragidan biri quruqlik bo`lganligidan uning hamqurt choragi ham quruqlik bo`lishini taxmin qilamiz” deb aytgan.
6. X.Kolumb 1492 yil 12 oktyabr kuni qayerga boradi?- San-Salvador oroliga.
7. 1499-1504 yillarda asli italiyalik bo`lgan qaysi sayyoh Janubiy Amerika shimoliy qirg`oqlarini o`rganadi?- Amerigo Vespuchchi.
8. Nechanchi yildan boshlab yangi dunyo materigiga Amerika deb nom beriladi?- 1507-yil.
9. Janubiy Amerikani ilmiy jihatdan o`rganishda kimlarning xizmatlari katta?- Nemis sayyoxi- A.Gumboldt, Frasuz botanigi- E.Bonplan.
10. And tog`lari tabiatini o`rgangan nemis sayyohi?- A.Gumboldt.
11. Materik tabiati va aholisi haqida qiziqarli ma`lumotlar to`plagan rus olimi?- N.G.Rubsov, G.I.Longsdarf, A.I.Voyeykov, N.I.Vavilovlar.
12. Gorin burni qachon kim tomonidan kashf etilgan?- 1616 yil V.Sxayten (gollandiyalik).
13. Janubiy Amerika qirg`oqlarini uzunligi qancha?- 28700 km.
14. Janubiy Amerikaning eng katta yarim oroli?- Guaxira ya.oroli.
15. Balandligi 3014 m bo`lgan Neblina cho`ggisi qaysi yassi tog`likda joylashgan?- Gviana yassi tog`ligida.
16. Janubiy Amerikada qanday past tekisliklar bor?- Amazonka va La-Plata pasttekisliklari, Orinoko pasttekisligi.
17. And tog`larining magmatik va metomorfik jinslarida qanday konlar mavjud?- Mis, qalay, qo`rg`oshin, oltin, kumush, platina.
18. Janubiy Amerikada noruda konlardan qaysilar uchraydi?- Bor, yod, oltingugurt, tabiiy selitra.
19. Braziliya yassi tog`ligidagi bazaltli va metomorfik jinslarda qaysi foydali qazilmalarning zahiralari ko`p?- Temir, olmos, ura, marganes, nikel, kobalt, volfram.
20. Materikning qaysi hududlarida neft, tabiiy gaz, toshko`mir konlari bor?- Cho`kindi tog` jinsi to`plangan botiqlarda.
21. Janubiy Amerika hududi relyef jihatdan qanday qismlarga bo`linadi?-2qismga: 1) tog`li g`arb 2) tekislik va yassi tog`lik.
22. Janubiy Amerikadagi eng baland harakatdagi vulqon?- Lyulyaylyako-6723 m.
23. And tog`larining uzunligi qancha?- 9000 km.
24. Balandligi 2890m bo`lgan bandeyra cho`qqisi qaysi tog`da joylashgan?- Brazilya yassi tog`ligi.
25. Makarena milliy bog`i qaysi davlatda joylashgan?- Kolumbiyada.
26. Janubiy Amerikaning eng keng sharsharasi?- Iguasu 2700 m.
27. San-Pedro vulqonining balandligi qancha?- 5974 m.
28. Maydoni 14343 km 2 bo`lgan geografik obyekt?- Marakay ko`li.
Mavzu: Iqlimi va ichki suvlari.
1. Materikning qaysi qismlari ekvatorial va Tropik havo massalari ta`sirida bo`ladi?- Markaziy va shimoliy.
2. Janubiy Amerikaning janubiy qismlarida qanday havo massalari hukumronlik qiladi?- Mo`tadil havo massalari.
3. Nima uchun materikning g`arbiy va janubi-sharqiy sohillariga yog`in kam yog`adi?- Peru va Folklend sovuq oqimlari quruq havo massalarini olib keladi.
4. Janubiy Amerikada nechta iqlim mintaqasi mavjud?- 6 ta. Ekvatorial, tropik, suptropik va mo`tadil. 1 marta subekvatoryal iqlim mintaqa 2 bor takrorlanadi.
5. Qaysi iqlim mintaqada yog`in miqdori 3500 mm dan ko`p, yil davomida havo harorati 24 0 -25 0 C atrofida bo`ladi?- Ekvatorial iqlim mintaqasida.
6. subekvatorial iqlim mintaqaga tavsif bering?- 2 ta fasl aniq ifodalanadi. Yozda 1000-2000 mm yog`in yog`adi. O`rtacha oylik harorat +25 0 C.Qishda yog`in yog`maydi, havo harorati +20 0 C atrofida.
7. Tropik iqlim mintaqaga tavsif bering?- Braziliya yassi tog`ligining sharqiy qismida 1500-2000 mm atrofida yog`in yog`adi. Yanvarning o`rtacha harorati +25 0 C, iyulda esa +17 0 C,+19 0 C ni tashkil etadi. And tog`lariga yaqin joylariga 250-500 mm yog`in tushadi.
8. Qaysi sovuq oqim ta`sirida Atakama cho`li hosil bo`lgan?- Peru sovuq oqimi.
9. Qaysi iqlim mintaqasi materikning 30 0 va 40 0 j klari oralig`ida joylashgan?- Subtropik iqlim mintaqa.
10. Mo`tadil iqlim mintaqaga tavsif bering?- Tinch okeani sohilida yil davomida 2000-3000 mm yog`in yog`adi. Sharqda mo`tadil kontinental iqlim bo`lib yog`in 300-400 mm. Qishi sovuq qorli. Yozda qorli bo`ronlar bo`lib turadi.
11. Qaysi daryoning 500 dan ortiq irmog`i bor?- Amazonka daryosi.
12. Amazonka daryosining o`rta oqimida, quyi oqimida, quyilish joyida kengligi qancha?- O`rta oqimining kengligi-5 km, quyi oqimining kengligi-80 km, quyilish joyi-320 km.
13.Parana daryosidagi Iguasu sharsharasining kengligi va balandligi qancha?- Kengligi-2700 m, balandligi-2 m.
14. Dunyodagi eng baland sharshara qaysi daryodan oqib tushadi?- Orinoko daryosining Churuk irmog`idan Anzel.1054 m.
15. Qaysi daryoda “Tezkori oqish” hodisasi 1400 kmgacha kuzatiladi?- Amazonka daryosida.
16. Amazonka daryosida uchraydigan yirtqich baliq?- Piraniya balig`i.
17. Magdalna daryosi qayerqa quyiladi?- Karib dengiziga.
18. Janubiy Amerikaning qaysi daryolari Atlantika okeani havzasiga tegishli?- Amazonka, Parana, Tokantins, Orinoko, San-Fransisko, Urugvay.
19. Parana daryosi qaysi tog`lardan boshlanadi?- And tog`laridan va Braziliya yassi tog`laridan.
20. Amazonka daryosidagi barglarning diametri 2 m ga yatedigan chiroyli gulli o`simlik?- Nilufar (Vektoriya) regiya.
21. Janubiy Amerikaning eng issiq joyi?- +46 0 C Rivadaviyada.
22.Janubiy Amerikada eng past harorat qayerda qayd etilgan?—33 0 C Sarmyentada.
23. Janubiy Amerikaning eng ko`p yog`in tushadigan joyi?- 7155 mm Kolumbiyaning Buenaventura hududi.
24. Janubiy Amerikada qaysi iqlim mintaqasi 2 ta?- Subekvatorial.
25. Anxel sharsharasi qachon kashf etilgan?-1935 yilda.
Tabiat zonalari, balandlik mintaqalari.
1. Maranon va Ukayali daryolarining qo`shilishidan qaysi daryo hosil bo`ladi?-
2. Janubiy Amerikada qanday tabiat zonalari bor?- Ekvatorial, subekvatorial o`rmonlar, savannalar, dasht, chalacho`l, cho`l va keng bargli o`rmonlar zonalari.
3.Ekvatorial o`rmonlar mahalliy aholi tilida nima deb atashadi?- Selva (portugalcha “o`rmon”)
4. Amazoniya nima?- Amazonka havzasidagi o`rmonlar egallagan hududlar shunday ataladi.
5. Amazoniya hududidda qanday qimmatbaho daraxtlar o`sadi?- Kauchuk beradigan geveya daraxti, palmalarning har xili, kakao daraxti, seyba, qovun daraxtlari vatani ham.
6. T.Xeyerdal o`zining “Kon-Tiki” kemasini qaysi daraxtdan yasagan?- Balsa daraxtidan.
7. Podzollashgan laterit tuproqlar- qizil-sariq ferralitlar qaysi o`rmonlarga xos?- Ekvatorial o`rmonlar.
8. Seyba daraxtining balandligi?- 80 metr.
9. Ekvatorial o`rmonlar zonasida yashovchi hayvonlar?- Maymunlar, yalqovlar, tapirlar, piranya balig`i, suv cho`chqasi- Karibarlar, anakonda iloni, yaguar, qurbaqalar, qushlardan- kalibri, to`tilar, shaftolixo`rlar, kapalaklar, qo`ng`izlar.
10. Subekvatorial o`rmonlar zonasigaqaysi hududlar kiradi?- Brazilya va Gviana yassi tog`liklarini shimoliy yonbag`irlari kiradi.
11. Subekvatorial o`rmonlarda yiliga qanchayog`in yog`adi?- 2000-3000 mm.
12. Savannalar hayvonot dunyosi qanday?- Kichik bug`ilar mazamlar, yovvoyi cho`chqalar-pekarlar, zirhlilar-shox moddadan iborat qalqoni bo`lgan sutemizuvchilar, chumolixo`rlar kemiruvchilar, Nandu tuyaqushi yashaydi.
13. Janubiy Amerikada dasht zonasini nima deb atashadi?- Panpa (indeislar tilida “daraxtsiz” yerlar).
14. Dashtlarda qanday o`simliklar va hayvonlar uchraydi?- O`t o`simliklardan- chalov, betaga, yovvoyi tariq, Hayvonlardan-lamalar, tuyaqushlar, pampa bug`usi. Pampa mushugi yashydi.
15. Patagoniya nima?- Tabiiy sharoiti qattiq, yog`in kam yog`adigan o`lka.
16. Chalacho`llar zonasi qaysi iqlim mintaqada tarkib topgan?- Mo`tadil iqlim mintaqada.
17. Patagoniyaga xos o`simliklar va hayvonlar qaysi?- Chimli g`allagullilar va tikanli butalar o`sadi. Kemiruvchilar, nutriya, mayda zirxlilar kabi hayvonlar yashaydi.
18. Yog`och qattiqligidan “Bolta sindirar” nomini olgan daraxt qaysi tabiat zonada o`sadi, bu o`simlik nomi nima?- Kebracho daraxti Savanna va siyrak o`rmonlar zonasi.
19. “Sayyoramiz o`pkasi” deb qayerni ataymiz?- Amazoniya o`rmonlari.
20. Kampos nima?- Brazilyadagi tirik savannalar zonasi.
21. Janubiy Amerikadagi subtropik chalacho`llar va cho`llar zonasi nima deyiladi?- Patagoniya.
22. Eng kichik qush?- Kalibri o`girligi 1,6-1,8 gr, uzunligi 5,5 sm. 500 ta turi bor.
23. Shinshilla qanday hayvon?- Mo`ynasi eng qimmatbaho kemiruvchi hayvon.
24. Baland tog`lardagi quruq tog` dashtlarini va chalacho`llarni nima deb atashadi?- Puna.
25. And tog`laridagi balandlik minlarini tartib bilan ayting?- 1) Hamma ekvatorial o`rmonlar 1000 m gacha. 2) tog` o`rmonlar 1000-2000 m. 3) Baland tog` o`rmonlari 2000-3000 m. 4) Baland tog` o`tloqlari 3000-4000 m. 5) Qor va muzliklar 5000-6000 m.
26. Paramas nima?- Baland tog` o`tloqlari.
27. And tog`laridagi yirtqich qush?- Kondor.
28. Patagoniyada qanday tuproqlar tarqalgan?- Kam hosilli bo`z tuproqlar.
29. Savannalar sonasi qayerda tarkib topgan?- Subekvatorial iqlim mintaqalari hududidagi pastekisliklarda, yassi tog`liklarda.
30. Uzunligi 2730 km bo`lgan daryo?- Orinoko.
Mavzu: Tabiiy geografik o`lkalari. Aholisi.
1. Janubiy Amerika qanday yirik tabiiy geografik o`lkalarga ajratiladi?- 2ta yirik o`lkaga- Tog`li g`arb va tekislik sharq.
2. Amazoniya qaysi yassi tog`liklar orasida joylashgan?- Gviana va Brazilya yassi tog`liklari.
3. Janubiy Amerikaning qaysi o`lkasida yil bo`yi harorat +24 0 , +27 0 atrofida yog`ingarchilik 1500-3000 mm ni tashkil etadi.?- Amazoniya.
4. Amazonkaning chap va o`ng irmoqlari qaysi oylarda to`lib oqadi?- Chap irmoqlari apreldan iyungacha, o`ng irmoqlari esa dekabrdan fevralgacha to`lib oqadi.
5. Brazilya nomi qanday kelib chiqqan?- Paul-Brazil daraxti nomidan.
6. Amazoniya hududidagi cho`kindi jinslar orasidan qanday konlar topilgan?-Neft, tabiiy gaz, rangdor metallar, marganes, temir konlari topilgan.
7.Brazilya yassi tog`liglari qayerda joylashgan?- Amazonka va La-Plata pastekisliklari hamda Atlantika okeani oralig`ida joylashgan.
8.Brazilya yassi tog`ligi yer yuzasi qanday jinslardan tuzilgan?- Asosan, eng qadimgi kristall va metamorfik tog` jinslari.
9.Brazilya yassi tog`ligining katta va janubiy qismlari qaysi mintaqalarda jo`ylashgan?-Katta qismi subekvatorial va tropik janubiy qismi esa subtropik mintaqada joylashgan.
10. Brazilya yassi tog`ligini iqlimiga tavsif bering?- Yanvarning o`rtacha harorati +22 0 C dan +29 0 C gacah, iyulning o`rtacha harorati +12 0 gacha. O`rtacha yog`in miqdori 1400-2000 mm ga teng.
11. Brazilya yassi tog`ligidagi daryolar nimalardan to`yinadi?- Yomg`irlardan.
12. Brazilya yassi tog`ligining o`simlik va hayvionlari?- Shimoliy qismidagi o`rmonlarda yilimli palma, janubida brazilya akaukariyasi, doimiy yashil o`rmonlarda-paragvay choyi o`sadi. Siyrak o`rmon va savannalarda qizil tumshuq, yolli bo`ri, qizil bug`u, nandu tuyaqushi tapirgan yashaydi.
13. Janubiy Amerika aholisi qancha?- 367,2mln kishi (2004 yil).
14. Materikka kishilar qachon Osiyodan kelgan?- 20 ming yil ilgari.
15.Qaysi davlat aholisi portugal tilida so`zlashadi?- Braziliya.
16. Dastlab Janubiy Amerikaga ispanlar va portugallar nechanchi asrda kelib o`rnashgan?-XVI asrda.
17. Metis, mulat, sambo tushunchalarini tavsiflang?-
Yevropalik bilan indeyislar chatishmasi-Metis.
Yevropalik bilan negrlar chatishmasi-Mulat.
Ideyrslar bilan negrlar chatishmasi- Sambo deyiladi.
18. Qaysi davlat aholisi ispan va kechna tilida gaplashadi?- Peru
19. Oltin va olmosga boy tog`lik?- Birazilya yassi tog`ligi.
20. Janubiy Amerikadagi neftga boy bo`lgan tekislik?- Orinoko pastekis.
Mavzu: Shimoliy Amerika geografik o`rni, o`rganish tarixi, geologik tuzilishi, foydali qazilmalari.
1. Shimoliy Amerika haqida umumiy ma`lumot?- Maydoni-24200000 km 2 . Dengiz sathidan eng yuqori balandlik-Mak-Kinli ch, 6194 m. Dengiz sathidan eng past joyi-Ajal vodiysi-86 m. Materikning eng chekka shimoliy nuqtasi Merchison b, eng chekka janubiy b –Maryato b, eng chekka g`arbiy nuqtasi- Uels Shahzodasi b, eng chekka sharqiy nuqtasi –Sent Charlz, eng uzun daryosi- Missisispi 6019 km. Eng yirik ko`l-Yuqori ko`l-82100 km 2 . Eng yirik orol-Gerelandiya –2175600 km 2 .
2. Shimoliy Amerika qirg`oqlarining uzunligi?- 75600 km.
3. Orollar va yarim orollar materikning necha %ini tashkil etadi?- 25 %.
4. 1732-yilda rus sayyohlaridan kimlar materikni shimoli-sharqiy sohillarini o`rganadi?-I.Fyodorov va M.Gvozdev.
5. Shimoliy magnit qutbining geografik o`rnini kim aniqladi?- XX asr boshida R.Amundsen.
6. Shimoliy Amerikaning qaysi qirg`oqlari kuchli parchalangan?- Shimoliy va sharqiy.
7. X asr oxorida kim Gerelandiyani, materikni shimoliy-sharqiy qismlarini o`rganadi?- Erik Randa.
8. 1609-1610-yillarda kim gudzon qoltig`ini va bo`g`ozini kashf etgan?- G.Gudzon.
9. 1741 yilda Bering va Chirikovlar qayerlarni o`rganishdi?- Aleut orollari va Alyaska sohillariniva o`rgandi, xaritasini tuzdi.
10. Savdo –sotiq ishlarini yo`lga qo`yishda kimning xizmati katta?-G.Shelixov.
11. 1798-yil ruslar tomonidan monopoliyaga aylantirilgan hudud?- “Rus Amerikasi” ya`ni Alyaska ya. oroli.
12. Rossiya “Alyaskani” qachon AQShga sotib yubordi?- 1867 yil.
13. Qaysi erada Simoliy Amerika Yevroosiyodan ajralgan?-Mezazoy erasi boshida.
14. So`ngi 1mln yil davomida Yevroosiyo va Shimoliy Amerika bir-biridan qancha masofaga uzoqlashdi?- 40 km.
15. Magmatik va metamorfik jinslardan tuzilgan tog` va yassi tog`liklardan qanday konlar bor?- Temir, Uran, mis, nikel, oltin, kumush.
16. Apallachi tog`lari qanday qazilma boyliklarga boy?- Rudali qazilmalarga.
17. Apallachi tog`ining qaysi yonbag`rida Flint-Mamont g`ori joylashgan?- Janubiy-g`arbiy yonbag`rida.
18. Dunyodagi eng chuqur va tor dara nomi nima?- 320 km-Kalarado daryosidagi-Katta Kanyon (2km ga yaqin)
19. Shimoliy Amerikaning eng tor joyi?- Panama bo`yni 48 km.
20. Bering bo`g`ozini kengligi qancha?- 85 km.
21. Cho`kindi tog` kinslari qatlamlarida qanday qazilmalar tarkib topgan?- Neft, gaz, ko`mir, tuz.
22. Qaysi qo`ltiqni obrazli qilib “qaynoq tova” deb atashadi?- Meksika qo`ltig`i.
23. “Muz solingan qop” deb ataluvchi geografik obyekt?-Gudzon qo`ltig`i.
24. Qaysi tog`larning sharqiy yonbag`irlari toshko`mirga boy?- Kordolyera tog`i.
25. Qo`yho`kiz qaysi zonada yashaydi?- Arktika sahrolari zonasi.
Mavzu: Iqlimi va ichki suvlari.
1. Nima uchun Shimoliy Amerika iqlimi xilma-xil?- Shimoldan janubga uzoq masofaga cho`zilganligi uchun.
2. Qaysi oqimlar yog`inlarning ko`p yog`ishiga sabab bo`ladi?- Shimoliy, Tonch okean va Golfstrim iliq oqimlari.
3. Nisbatan shimolda joylashgan ko`l?- Katta qo`llar ko`li.
4. Shimoliy Amerikada nechta iqlim mintaqalari mavjud?- 6 ta: arktika, subarktika, mo`tadil, subtropik, tropik, subekvatorial.
5. Yil davomida havo harorati manfiy bo`lib, g`arbida 50-100 mm, sharqida 300-400 mm gacha yog`in yog`adi, bu qaysi iqlim mintaqaga xos?- Arktika iqlim mintaqasi.
6. Subarktika iq. min-ga tavsif?- Yanvarning o`rtacha harorati-25 0 dan-30 0 C, iyulda +5 0 dan+7 0 C gacha. Namgarchilik sharqdan g`arbga kamayib (300-600 mm) boradi.
7. Qaysi iqlim mintaqa katta maydonni egallagan bo`lib yoq`in miqdori unda sharqdan g`arbga tomon 1500-1000 mm kamayib boradi?- Mo`tadil iqlim mintaqa.
8. Subtropik iqlim mintaqaga tavsif?- 40 0 sh.kdan Meksika qo`ltig`i gacha hududlarni egallaydi. Qishda +6 0 C +8 0 C gacha iliq, nam 400-500 mm keladi, yozi esa quruq va iliq bo`ladi. Tinch okean sohillariga sovuq Koliforniya oqimi ta`sir etadi.
9. Materikning eng janubiy tor qismida qanday iqlim mintaqa uchraydi?- Subekvatorial iqlim mintaqa.
10. Materikning eng yirik daryosi?- Missisipi (hindu tilida katta daryo).
11. Missisipi daryosi qayerlardan boshlanadi?- Qoyali tog`lardan, Markaziy va Buyuk tekisliklardan, Appalachi tog`laridan.
12. Qaysi daryo “Loyqa daryo” deb nomlanadi?- Missuri.
13. Qaysi daryo quyi oqimoda uzun va keng estuariy hosil qiladi?- Avliyo Lavrentiy.
14. Estuariy nima?- Lotinchada daryoning suv bosgan quyi oqimi.
15. Rio-Grande daryosi qayerdan boshlanib qayerga quyiladi?- Kordilyera tog`laridan boshlanib, Meksika qo`ltig`iga quyiladi.
16. Niagara sharsharasi qaysi ko`llar oralig`ida joylashgan?- Eri va Ontario ko`llari.
17. Shimoliy Amerikaning qaysi daryolari qor va muzlardan to`yinadi?- Yukan va Makkenzi.
18. Qaysi daryolar tinch okean havzasiga tegishli?-Yukong, Kalumbiya, Kalarado daryolari, Freyzer.
19. Alyaskadagi eng uzun Xabbort muzligining uzunligi qancha?-145 km.
20. Buyuk ko`llar maydoni qancha?- 246000 km 2 .
21. Buyuk ko`llarni qaysi daryo atlantika okeani bilan bog`lab turadi?- San-Lavrentiy.
22. Qaysi ko`l Indeislar tilida, “Suv” degan ma`noni bildiradi?- Vinnipeg ko`li.
23. Qaysi daryoning uzunligi 3700 km?- Yukon.
24. Eng ko`p yog`in qayerda kuzatilgan?- Ketchikan degan joyda 3830 mm yog`in.
25. Eng kuchli shamollar qayerda kuzatilgan?- 1934 yil 12 aprelda Vashington tog`ida 41,6 m/sek.
26. Shimoliy Amerikaning eng baland sharsharasi?- Yosemid 757 m. Merdes daryosida.
27. Qaysi daryoni Eri va Ontariyo ko`llari tutashtirib turadi?- Niagara.
Mavzu: Tabiat zonalari, balandlik mintaqalari.
1. Materik janubidagi tabiat zonalari qaysi yo`nalishda joylashgan?- Meridian yo`nalishda.
2. Shimoliy Amerikada qanday tabiat zonalari almashinadi?- Arktika cho`l, tundra va o`rmon-tundra zonalari, tayga zonalari, aralash keng bargli o`rmonlar, o`rmon-dasht va dasht zonalari, chala cho`l va cho`l zonalari, savannalar va siyrak o`rmonlar, fasliy nam o`rmonlar.
3. Qaysi tabiat zonasi Gerelandiya oroli va Kanada Arktika arxipelagini egallab, asosan mo`x va lishayniklar, hayvonlardan oq ayiq, morj, qo`y-xo`kiz, oq yapaloq. qushlardan tashkil topgan?- Arktika cho`llar zonasi.
4. Tundra va o`rmon tundra zonasining janubiy chegarasi qanday kengliklardan o`tadi?- Sharqda 53 0 sh k dan, g`arbda 62 0 sh.k.
5. Tundrada qanday hayvonlar yashaydi?- Shimol bug`usi, qo`yho`kiz, lemming, qutb tulkisi, qutb bo`risi,oq kaklik, oq quyon. Alyaskada tog` qo`yi, gor echkisi yashaydi.
6. Tayga zonasi qanday kenglikkacha tarqalgan?- 45 0 sh k gacha.
7. Tayga zonasining o`simlik va hayvonlari hamda tuproqlari- qora va oq qarag`ay, amirika tilog`ochi, balzam pixtasi, qarag`ay. Tinch okeani sohillarida duglas qarag`ayi, kedr oq va qora qarag`ay o`sadi.botqoq, podzol muzloq tuproq.
8. Labrador yarim orolidagi daraxtlarning necha % qora qarag`ayga to`g`ri keladi?- 90 %.
9. Tayga zonasida qanday hayvonlar yashaydi?- Qora va qon`q`ir ayiq, amerika to`ng`izi, kiyik, o`rmon bizoni, bug`u, bo`ri, kanada silovsini, shuns, andatra, qizil tulki.
10. Tinch okean sohillarida uchraydigan o`simliklar?- Duqlar qarag`ayi, oq va qora qarag`ay kedr.
11. Keng bargli o`rmonlar faqat qayerda saqlanib qolgan?- Appalachi tog`larida.
12. Aralash va keng bargli o`rmonlar zonasining sur o`rmon zonasida qanday o`simliklar o`sadi?- Qarag`ay, qayin, terak, tol, kashtan, eman, buk, amerika yong`og`i, marvaridgul, yertut kabi o`simliklar.
13. O`rmon dasht va dashtlar zonasida tavsif bering?- Kashtan va qora tuproqlarda chalov, betaga, bizon o`ti, dub akatsiyasi, tikanli butalar o`sadi. Bizon, bo`ri, tulki, kiyik, shuns, apossum oq boshli burgut yashydi.
14. Qaysi tabiat zonasida qizil va qizilqo`ng`iz tuproqlar hosil bo`lgan?- Savanna va siyrak o`rmonlar zonasida.
15. Anakonda ilonlari qayerda yashaydi?- Nikaragua sohilida.
16. Savanna va siyrak o`rmonlar zonasida qanday o`simliklar uchraydi?- Baland o`tli o`simliklar kaktos-akatsiyalar, eman, qarag`aylar.
17. Eman, karob qarag`ayi, palma, kiparis, hayvonlardan: alligator, qora ilon, kurka, qaysi tabiat zonasiga xos?- Fasliy nam o`rmonlar zonasi.
18. Chalacho`l va cho`l zonalarida uchraydigan o`simlik va hayvonlar?- Qora shuvoq, kaktus va yukka o`simliklari, hayvonlardan sudralib yuruvchilardan qora ilon va kemiruvchilar, qalqondorlar yashaydi.
19. Balandlik mintaqalari qaysi tog`larda shakillangan?- Kordilyera va Appalachi tog`larida.
20. Kordelyera tog`larida qanday balandlik mintaqalari almashinadi?- Dasht, o`rmon-dasht, keng va ignabargli o`rmonlar siyrak past egri-bugri daraxtli o`rmonlar baland tog`lar o`tloqli qoyalar, qor va muzliklar.
21. Shimoliy Amerikadagi eng katta kaktus?- Saguara balandligi 24 m.
22. Balandligi 100 m eni 9 m keladigan sekvoya daraxti qayerda o`sadi?- Subtropik tog` o`rmonlarda.
23. Kanadadagi qaysi milliy bog`da bizonlar qo`riqlanadi?- Vud-Buffala milliy bog`i.
24. Qaysi qo`riqxonada sekvoyalar qo`riqlanadi?- AQShdagi Yosimid qo`riqxonasida.
25. Buyuk ko`llar atrofida qanday tabiat zonasi shakillangan?- Aralash va keng bargli o`rmonlar.
26. Qaysi daryo uzunligi 54 km?- Niagara daryosi.
27. Preriya nima?- Shimoliy Amerikada dashtlar zonasi.
Mavzu: Tabiiy geografik o`lkalari, Aholisi.
1. Shimoliy Amerika qanday yirik tabiiy geografik o`lkalarga bo`linadi?-2 ta qismga:1. Sharq-Tekislik o`lkasi. 2. G`arb- Kordilyera tog`li o`lkasi.
2. Makkinli cho`qqisi (6194m) Kordilyeraning qaysi tizmasida joylashgan?- Alyaska tizmasida.
3. Qayerda kuchli zilzilalar 10 lab harakatdagi vulqonlar sodir bo`lib turadi?- Alyaska ya.oroli va Aleut orollarida.
4. Tog` tundralarida qanday hayvonlar yashaydi?- Shimol bug`usi qutb tulkisi lemminglar.
5. Katta havza va Kalaroda platosi qaysi o`lkada joylashgan?- Kordilyera tog`li o`lkasida.
6. Shimoliy Amerikaning eng issiq joyi?- Ajal vodiysi +57 0 C.
7. Shimoliy Amerika aholisi qancha?- 512,5 mln kishi (2004).
8.Shimoliy Amerikaning tub joy aholisini kimlar tashkil etadi?- Indeislar, eskimoslar, aleutlar.
9. Bundan necha ming yil ilgari materikning tub joy aholisi bering bo`g`ozi orqali kelgan?- 25-30 ming yil avval.
10. Metis va mulatlar qayerlarda ko`pchilikni tashkil etadi?- Meksika va Markaziy Amerika hududi.
11. Shimoliy Amerikada qancha hindular yashaydi?- 15 mln.
12. Kanada hududining necha % o`rmonlar bilan band?- 50 %.
13.Shimoliy Amerikada negrlar soni qancha?- 25 mln kishi atrofida.
14. Eskimollar uyi- nima deyiladi?- Igla deyiladi.
Mavzu: Yevrosiyo. Tabiiy-geografik o`rni, o`rganish tarixi.
1.Yevrosiyo haqida umumiy ma`lumot?- Maydoni-54600000 km 2 , Dengiz sathidan eng yuqori balandlik-Jamolungma 8848 m. Dengiz sathidan eng past joyi-O`lik dengizi-405 m, Materikning eng chekka shimoliy nuqtasi- Chelyuskin b, eng chekka janubiy nuqtasi- Piay b. Eng chekka g`arbiy nuqtasi – Rok b, eng chekka sharqiy nuqtasi-Dejnev b, eng uzun daryosi- Yanszi 6300 km.
2. Yevrosiyo jami quruqlik maydonining qancha % egallaydi?- Deyarli 30 % ni.
3. Yer sharidagi “Sakkizminglik” cho`qqilarning nechtasi Yevrosiyoda joylashgan?- 14 ta cho`qqining barchasi.
4. Yevrosiyo qirg`oqlarining uzunligi?- 100000 km.
5. Yevropa va Osiyo atamasi qanday kelib chiqqan?- Qadimgi finikiyaliklarning Yerep-g`arb, Osu-sharq so`zlaridan.
6. Yevropa qirg`oqlarining uzuznligi qancha?- 38000 km.
7. Osiyo qirg`oqlarining uzunligi qancha?-62000 km.
8. Yer sharida quruqlikdagi dengizdan eng uzoq bo`lgan obyekt qaysi?- Jung`oriya Olatovi.
9. Yevrosiyoning qaysi qirg`oqlari kuchli parchalangan?- Atlantika va Tinch okean qirg`oqlari.
10. Osiyo va Yevropa o`rtasidagi chegara qaysi obyektlardan o`tgan?- Ural tog`lari, Emba daryosi, Kaspiy dengizining shimolda Kuma-Manch cho`kmasi, Azov dengizi, Qora dengiz.
11. Yevropa bilan Osiyo o`rtasidagi chegara quruqlikda qayerlardan o`tgan?- Ural tog`larining sharqiy etaklari, Emba daryosi, Kaspiy dengizining shimoliy qirg`oqlari va Kuma-Manch botig`i orqali.
12. Materik to`g`risidagi dastlabki geografik ma`lumotlar kimlarning asarlarida berilgan?- Geradot, Geraklit Strabon, Aflotun(Aristotel), Ptolemeylarning.
13. Muhammad al–Xorazmiy geografiya faniga qo`shgan hissasi nimalardan iborat?- O`rta Osiyo va Arab geografiyasiga asos solgan, 70 ga yaqin olimlar bilan “Jaxon xaritalari” ni tuzgan.
14. “Hindiston” geodeziya kabi asarlar kimga tegishli?- Abu Rayxon Beruniy.
15. Beruniy qonunining mohiyati nimadan iborat?- Daryolar keltirayotgan tog` jinslarining massasi (katta-kichikligi) suv oqimining tezligiga tog`ripropqrsional.
16. “Sayyoh olimlar” asari muallifi kim?- H.Hasanov (1981 yil).
17. Yevrosiyo qirg`oqlarini qaysi iliq va sovuq oqimlar yuvib turadi?Karosio, musson, shimoliy atlantika kabi iliq oqimlar.
18. Yevrosiyo materigi shimoldan janubga va g`arbdan sharqqa qancha masofaga cho`zilgan?- Shimoldan -janubga 8 ming km, g`arbdan -sharqqa 16 ming km.
19. Xorazmiyning “Kitob sutrat al-ard” kitobida qancha muhim joylar va tog`larning geografik tafsiloti berilgan?-
20. 1787 yilda kim Saxalin orolini kashf etadi?- J.Laperuxa.
21. 1857-1885 yillarda markaziy Osiyoda 4 marta ekspiditsiya uyushtirgan sayyoh?- Rus M.M.Prijavolski.
22. 1648 yilda S.Dejnev qayerlarni o`rganadi?- Bering bo`g`ozi va Chukotkerni o`rgandi.
23. Dunyodagi eng yirik yarim orolning maydoni qancha?- Arabiston yarim oroli, 2730000 km 2 .
24. Balandligi 7495 m bo`lgan cho`qqi qaysi tog`da joylashgan?- Ismoil Samoniy cho`qqisi, Pomir tog`ida.
25. Yer yuzining “Qor chizig`i-balandlik qutbi” eng balanddan o`tgan joy?- 6400 m. Markaziy Tibet.
Mavzu: Geologik tuzilishi. Foydali qazilmalari.
1. Bundan 65 mln yil muqaddam Yevrosiyo qaysi materikdan ajralib chiqqan?- Lavraziya.
2. Yevrosiyo materigida qanday geosinklinal mintaqalar mavjud?- Alp- shimoliy va tinch okean, Olovli halqasi.
3. Etna, Stromboli, Vezuviy kabi harakatdagi vulqonlar qaysi geosinklinal mintaqada joylashgan?- Alp-shimoliy geosinklinal mintaqasining O`rta dengiz qismida.
4. 1948, 1966, 2002, 2003, 2004 dekabrda qayerlarda zilzilalar bo`lgan?- Ashgabad-1948, Toshkent-1966, Hindikush- 2002, Eron- 2003, Indoneziya-2004 dekabr oyi.
5. Rudali foydali qazilmalar qanday joylarda ko`p uchraydi?- Magmatik va metamorfik tog` jinslari tarkibida.
6. Yevrosiyoning qayerlaridan temir rudasi qazib olinadi?- Shimoli-sharqiy Xitoy, Skandinaviya va Hinditon yarim orolidan.
7. Piriney yarim orolida, Sibrda, O`rta Osiyoda koreya ya. orolida qanday konlar bor?- Oltin konlari.
8. Yevrosiyoning qaysi hududlaridan zangori sapfining (ko`k yoqut), qizil yoqut konlari bor?- Uralda, Hindiston ya o, Shiri-Lanka orolida.
9. Cho`kindi jinslar qatlamida qanday foydali qazilmalar tarkib topgan?- Neft, gaz, toshva qo`ng`ir ko`mir konlari.
10. Yevrosiyoning qaysi dengiz shelflaridan neft va gaz qazib olinadi?- Shimoliy, Kaspiy, Arabiston, Janubiy Xitoy dengiz shelflaridan.
11. Yevrosiyoning qaysi hududlaridan neft va gaz qazib olinadi?- Fors ko`rpasi, sharqiy Yevropa, G`arbiy Sibr, Buyuk Xitoy tekisligi, Turon pastekisligi, Katta Zond orollari, Kalimantan orollari Hind-Gang pastekisligidan.
12. Yevrosining eng kekesa qadimgi tog`lari?- Ural, Dekan, Qozog`iston yassi tog`lari.
13. Yevrosiyodagi eng yosh tog`lar?- Alp, Karpat, Kavkaz, Pomir, Hindikush, Kopetdog`.
14. Vulkanik tog`lar Yevrosiyoning qayerlarida tarqalgan?- Kamchatka ya.orolida, Kuril o, Sitsilya va Islandiya orollari, Apenin ya. o dagi tog`lar, Karpat va Kavkaz tog`lari.
15. Yevrosiyo hududidagi eng keksa platformalarga qayerlar kiradi?- Sharqiy Yevropa, Sharqiy Sibr, Hindiston Buyuk Xitoy, Arabiston ya.orolidagi tekisliklar.
16. Qaysi tekisliklar zomini yosh bo`lib, cho`kindi jinslar bilan qoplangan?- G`arbiy Sibr, Hind-Gang va Turon pastekislik.
17. Volga bo`yi, Valday, O`rta Rossiya hududlari o`rtasidagi umumiylik nimadan iborat?- Qirlar.
18. Qizilqum cho`lida joylashgan past tog`lar?- Sulton Uvays, Bukontog`, Quljuqtog`, Tomditog`.
19. Oltoy tog`laridagi tog` vodiy muzlarining uzunligi qancha?- 300 km ga yetadi.
20. Yevrosiyoda muz bosish qaysi davrda sodir bo`lgan?- Kaynazoy erasining to`rtlamchi davri.
21. Yerning shimoliy yarim shardagi sovuqlik qutbi qayerda joylashgan?- Oymyakanda-71 0 C.
22. Bokslid konlari qayerlarda uchraydi?- Qozog`istonda Buyuk Xitoy tekisligida Alp yog`lari etaklarida.
23. Kursk magnit anamalya nima qazib olinadi?- Eng katta temir ruda koni.
24. Quyidagilardan qaysi davlat yarim orolda joylashgan?- Qatar.
Mavzu: Iqlimi va uning xususiyatlari.
1. Qish Yevropaning janubi g`arbida va Osiyoning janubida qanday bo`ladi?- Yevropa janubi-g`arbida iliq, Osiyoning janubi-g`arbida esa issiq +20 0 C bo`ladi.
2. Iyulning o`rtacha harorati qayerda +32 0 C ni tashkil etadi?- Arabiston yarim orolida.
3. 1856-yil Cherapunja rayoniga qancha yog`in tushgan?- 2300 mm.
4. Sibrda yanvar oyining o`rtacha harorati necha gradusgacha pasayadi?- -48 0 C gacha pasayadi.
5. Cherapunjada o`rtacha yog`in miqdori qancha?- 12665 mm.
6. Nima uchun Yevrosiyoda iqlim g`arbdan sharqqa tomon kam o`zgaradi?- Yevrosiyo materiginining g`arbiy qismi doimo Atlantika okeanidan keladigan iliq va nam dengiz havo massasi ta`sirida bo`lganligidadir.
7. Nima uchun O`rta Osiyoga qishda Arktika havo massalari bemalol kirib keladi?- Chunki shimol tomondan keladigan sovuq shamollarni to`sib qoluvchi tog`lar yo`q.
8. Qish oylarida qaysi pastekislikka qor yog`maydi?- Kolxidu pastekisligiga.
9. Tibet va Pomir tog`larida iqlim boshqa joylardan qanday farq qiladi?- Yozning iliqligi, qishning qattiq sovuqligi va atmosfera yog`inlarining juda kam yog`ishi bilan.
10. Qaysi tog`larda balandlik iqlim mintaqalari yaqqol ko`zga tashlanib turadi?- Alp, Karpat, Kavkaz, Tyanshan va Himolay tog`larida.
11.Qaysi shaharda haroratning absalyut maksimumi +38 0 C, absolyut minimumi –8 0 C ni tashkil etadi?- Tokio shahri.
12. Qaysi daryo sariq dengizga quyiladi?- Xuanxe daryosi.
13. Eng kam yog`in Yevropa va Osiyoda qayerlarda kuzatilgan?- Osiyoda masira 14 mm, Yevropada astraxan 160 mm.
14. Balandligi 3676 m bo`lgan semeru vulqoni qayerda joylashgan?- Yava orolida.
Mavzu: Sovuq va mo`tadil iqlim mintaqalari.
1. Materikning iqlim sharoiti nima uchun juda hilma-xil?- Shimoldan janubga qarab katta masofaga cho`zilganligi tufayli.
2. Arktika iqlim mintaqasi Yevrosiyoning qaysi hududlarini ishg`ol etadi?- Arktikadagi orollarini va quruqlikning shimoliy muz okeaniga tutashib turgan qismi.
3. Harorat yoz oylarida necha gradus bo`ladi?- Harorat past +1 0 C +3 0 C.
4. Arktika iqlim mintaqasida qishning o`rtacha harorati qancha bo`ladi?- -40 0 C.
5. Qaysi iqlim mintaqasida yoz oylarida o`rtacha harorat +4 0 C dan +14 0 C gacha yog`in miqdori 200-400 mm ni tashkil etadi?- Subarktika iqlim mintaqasi.
6. Mo`tadil iqlim mintaqasida qanday havo massalari harakatlanadi?- Atlantika okeanidan keladigan dengiz, materik ichkarisida kontinental. Tinch okeanidan keladigan musson havo massalari harakatlanadi.
7. Mo`tadil iqlim mintaqasi qanday iqlimiy tiplarga ajratiladi?- Dengiz, kontinental va musson iqlim tiplari.
8. Musson iqlimiy oblastida yillik yog`in miqdorining 90 % qaysi oylarga to`g`ri keladi?- Aprel-Noyabr.
9. Orollar orasidagi dengizlarga qaysi dengizlar kiradi?- Yava, sulavesi, Banda, sulu dengizlari.
10. Shipisbergen orolidan nima qazib olinadi?- Toshko`mir.
11.Yevrosiyoning issiq iqlim mintaqalarini sanang?- Subtropik tropik, subekvatorial (2ta) va ekvatoryal iqlim mintaqalari.
12. Subtropik iqlim mintaqasiga tavsif bering?- Yozda tropik havo massalari ta`sirida harorat +30 0 C, +35 0 C, yomg`ir juda kam yog`adi. Qishda mo`tadil kenglik havo massalari hukmronlik qiladi.
13. Subtropik iqlim mintaqada qaysi okean ham havo massalari ta`sirida o`simliklarning vegetatsiya davri yil davomida top`lamaydi?- Atlantika okeanidan g`arb shamollar ta`sirida.
14. Qaysi iqlim tarkibida yoz juda issiq va quruq, qish esa ancha sovuq, yog`ingarchilik kam, 100-150 mm atrofida yog`adi?- Subtropik kontinental iqlim.
15. Gruziyaning Qora dengiz sohillari yillik yog`in miqdori qancha?- 3000-3500 mm.
16. Yevrosiyoning qayerlarida yog`in 100-350 mm yog`ib, asosan quruq subtropik hududlar hisoblanadi?- Ozorbayjonning Kaspiy bo`yi tekisliklari, Turkmaniston, O`zbekiston janubi.
17. Arabiston yarim oroli, Eron tog`lari va Hind daryosi havzasi qaysi iqlim mintaqasida joylashgan?- Tropik iqlim mintaqa.
18. Tropik iqlim mintaqaga tavsif bering?- Yozi juda issiq +30+35 0 C, qishi iliq +18+24 0 C bo`lib, 500-2000 mm atrofida yog`in yog`adi.
19. Qaysi iqlim mintaqada musson iqlim tipi shakillangan bo`lib, yog`in ko`p yog`adi? – Subekvatorial iqlim mintaqa.
20. Ekvatorial iqlim mintaqa qaysi hududlarni qamrab olgan?- Shri-Lanka oroli bilan Malakka yarim orolining janubi, Osiyoning janubi-sharqidagi orollari.
21. Yava orolining yarmi va undan sharqdagi orollar, Yangi Gvineya orolining janubi g`arbi qaysi iqlim mintaqaga xos va yog`in miqdori qancha?- Janubiy subekvatorial mintaqasiga, yog`in 1000-2500 mm.
Mavzu: Ichki suvlari.
1. Amudaryo, Sirdaryo, Volga qanday havzaga tegishli?- Berk havzaga tegishli.
2.Yevrosiyo daryolari to`yinishi tipiga ko`ra qanday turlarga bo`linadi?- Yomg`ir, qor, muz va yer osti suvidan.
3. Daryolarning suv rejimi va to`yinishi nimaga bog`liq?- Fasllarga bog`liq.
4. Musson iqlimli o`lkalarda va ekvatorial mintaqalardagi daryolar nimadan to`yinadi?- Yomg`ir suvlaridan.
5. Yevrosiyodagi qaysi daryolar qor va yomg`ir suvlaridan to`yinadi?- Volga, Ob, Irtish, Yavsey, Lina, Pechora.
6. Qaysi daryo ko`plab loyqa oqizib keladi?- Zuanxe.
7. Yevrosiyodagi tektonik ko`llar?- Baykal, Jeneva, Issiq ko`l.
8. Kaspiy, Orol kelib chiqishiga ko`ra qanday ko`l hisoblanadi?- Qoldiq ko`llar.
9. Fetchenko muzligining uzunligi, qalinligi va eni qancha?- Uzunligi-72 km, qalinligi-1000 m, eni 1700m-3100m.
10. Onega ko`lidan qaysi daryo oqib chiqadi?- Svir.
11. Oqmas ko`llarga qaysi ko`llar kiradi?- Issiqko`l, Balxash, Kaspiy, Orol.
12. Ko`p yillik muzloq yerlar Yevrosiyoning qaysi qismida uchraydi?- Shimoliy qismida.
13. Ko`p yillik muzloq yerlar qanday hosil bo`ladi?- Yer osti suvi bilan cho`kindi jinslarning muzlashidan.
14. Doimiy muzloq yerlarning qalinligi qanday o`zgarib boradi?- 0 m dan 1500 m gacha.
Mavzu: Tabiat zonalari. Sovuq va mo`tadil iqlim mintaqalaridagi tabiat zonalari.
1. Arktika mintaqasida qanday tabiat zonasi mavjud?- Arktika sahrolari.
2. Arktika mintaqasining tabiat zonalarida qanday o`simlik va hayvonlar yashaydi?-moh va lishayniklar o`sadi, oq ayiq, morj, tulen, oq kaklik yashaydi.
3. Tundra va Ormon tundra qaysi mintaqada joylashgan?- Subarktika mintaqasida.
4. Tundra zonasida qanday tuproq va o`simliklar uchraydi?- Tundra- gleyli, torfli-gleyli tuproqlari, mox-lishayniklar, Pakana qayin, butalar qutb qizg`aldog`i uchraydi.
5. O`rmon-Tundra zonasiga tavsif bering?- Iyulning o`rtacha harorati +11 0 ,+13 0 C. Yog`in 300-400 mm, podzolli-gleyli, botqoq torfli-poqzolli tuproqlar tarqalgan.
6. O`simliklardan pakana qarag`ay, qayin, tilag`och, tol, hayvonlardan qutub tulkusi, qutb kakligi, rosomaxa kabilar qaysi tabiat zonasiga xos?- O`rmon-tundra zonasi.
7. Tayga zonasida qanday o`simlik va hayvonlar uchraydi?- Yevropa qoraqo`yi, qora va oq qorag`ay, kedr, tilog`ochlar o`sadi, bug`ular, qo`ng`ir ayiq, silovsin, olmaxon, qarqur kabilar uchraydi.
8. Eman, qora qayin, lipa, zarang, grab jo`ka kabi daraxtlar qanday o`rmonlarga xos?- Aralash o`rmonlar zonasi.
9. Yevrosiyoning faqat g`arbiy va sharqiy qismlarida mavjud bo`lgan, mo`tadil mintaqaga tegishli bo`lgan tabiat zona?- Keng bargli o`rmonlar zonasi.
10. O`rmon dasht va dasht zonasida qanday o`simlik va tuproqlar uchraydi?- Iloq betaga shuvoq o`sadi. O`rmonlarda sur-qo`ng`ir, dashtda qora tuproqlar uchraydi.
11. Mo`tadil mintaqaning janubida joylashgan cho`l zonasiga tavsif bering?- Yozi quruq va issiq +25 0 C, +32 0 C, yog`ingarchilik asosan bahor va kech kuzda bo`ladi, qishi sovuq tez-tez takrorlanib turadi.
12. Qaysi cho`llarda qumoq, sho`rxak, sur-qo`ng`ir, tog` etaklarida och bo`z tuproqlar hosil bo`lgan?- Qoraqum, Qizilqum, Taklamakan va Gobi cho`llarida.
13. Osiyodagi ikki o`rkachli tuya, Prjevalskiy oti, jayron sayg`oq, echkemar, toshbaqa, ilonlar va yavvoyi eshaklar uchraydigan tabiat zonasini toping?- Chalacho`l va cho`llarda.
Mavzu: Issiq iqlim mintaqalaridagi tabiat zonalari.
1. Subtropik tabiat zonalariga qaysi iqlim mintaqalari kiradi?- Yevrosiyoning subtropik mintaqalarida qattiq bargli doimiy yashil o`rmonlar.
2. Qattiq bargli doimiy yashil o`rmonlar va butazorlar zonasi tuproqlari, o`simlik va hayvonot dunyosi?- Tuprog`i hosildor, jigarrang tuproqlar, bast bo`yli daraxtlar, mayda bargli tosh eman, yertut darxtlari, mirta, anjir, anor, uzum,va zaytun va sitrus mevalar.
3. Kameliya, kamforali, dafna, paparotniklar qaysi zonaga xos?- Subtropik, sernam musson o`rmonlar zonasi.
4. Subtropik chol` va chalacho`llar zonasida qanday o`simlik va hayvonlar uchraydi?- O`simlik: oq va qora saksovullar, shuvoq, yantoq, qumli majnuntol, lolaqizg`aldoqlar, iloq, hayvonlardan: jayron, sayg`oq, turli kaltakesaklar va ilonlar, kemiruvchilar, cho`l bug`usi, kalxat, yovvoyi kaptarlar, toshbaqa, quyon, tulki, yovvoyi cho`chqa, andatra, yovvoyi mushuk yashydi.
5. Qayerda yovvoyi eshshak-onagr, uchqur kiyik, sirtlon va chiyabo`ri uchraydi?- Arabiston cho`llarida.
6. Tropik savannalar zonasiga xos o“simliklar?- Baland bo`yli g`allagulli o`simliklar, sal, tik, akatsiya va palmalar o`sadi.
7. Savannalar zonasi Yevrosiyoning qayerlarida uchraydi?-Hindiston va Xindi–Xitoy yarim oroli.
8. Qaysi yarim orolda bambuklar ko`p?- Xindi-Xitoy yarim orolida.
9. Subekvatorial fasliy nam o`rmonlar zonasiga tavsif bering?- Daraxt turlariga juda boy. Yanvarning o`rtacha harorati +15 +18 0 Cga teng. Hindiston va Shiri Lanka orolida hozir ham yovvoyi fillar uchraydi.
10. Ekvatorial o`rmonlar zonasida uchraydigan o`simlik va hayvonlar?- Palma, mangra, hayvonlardan gibbon, oranguton, jannat qusi qora makak, kazuar, karkidon, yovvoyi buqa.
11. Bug`u, shoqol, maymunlardan dumsiz makak, jayra qaysi tabiat zonasida yashaydi?- Qattiq bargli doimiy yashil o`rmonlar va butazorlar.
12. Balandlik mintaqalari qaysi tog`larda aniq namoyon bo`lgan?- Himolay va Alp tog`larining janubiy yonbag`rida.
1. Tiraya nima?- Himolay tog`ining etaklarida botqoqlashgan changalzorlar.
2. Tirayalarda qanday darxtlar o`sadi?- O`t o`simliklar, sovun daraxti, mimoza, palma, bambuklar.
3. Himolay tog`larida qanday tabiat zonalari almashinadi?- Tropik nam o`rmonlar, subekvatorial o`rmonlar, subtropik doimiy yashil o`rmonlar, keng bargli, igna bargli o`rmonlar, baland b`oyli subalp va past bo`yli alp o`tloqlari.
4.Kavkaz tog`larining shimoliy yonbag`irlarida qanday balandlik mintaqalari almashiniladi?- Dasht, o`rmon-dasht, keng bargli o`rmonlar aralash o`rmonlar, igna bargli o`rmonlar, subalp va alp o`tloqlari, eng baland qor muzliklar.
5. Baland tog`lardagi mintaqalar soni qayerdan qaysi tomonga ortib boradi?- Qutblardan ekvatorga tomon.
6. Og`irligi 2 gm keladigan ko`rshapalak qayerda yashaydi?- Hindi-Xitoy.
7. Hindiston Fili necha yil umr ko`radi?- 80 yil.
8. Eng uzun chirmoviq?- Rotang bo`lib uzunligi 300 m.
9. Alp tog`laridagi alp o`tloqzorlari necha metr balandda joylashgan?- 2000-2500m.
10. “Tongi musaffolik o`lkasi” deb ataladigan davlat?- Koreya.
11. Quyidagi davlatlardan qaysilari berk havzada joylashgan?- Tojikiston, Afg`oniston, Nepal.
12. Rudolf oroli qaysi arxipelagga kiradi?- Frans iosif yeri.
13. Kukunor ko`li qaysi davlatda joylashgan?- Xitoyda.
14. Rur ko`mir havzasi qaysi davlatda joylashgan?- Germaniyada.
Mavzu: Antropogen tabiat komplekslari.
1.Yevrosiyodagi qaysi hududning 80 % maydoni o`zlashtirilgan?- Sharqiy Yevropa tekisligining qora va kashtan tuproqli dashtlari.
2. Ilmen qo`riqxonasi qayso tog`da joylashgan?- Ural tog`ida.
3. Belavej pushasi milliy bog`i qaysi davlatda?- Polshada.
4. O`rta okean tog` tizmalari qachon aniqlangan?- XX asrning 50-60 yillari.
5. Miloddan avvalgi 6 asrda kim birinchi bo`lib “Yer shar shaklida “deb aytib o`tgan?- Pifagor.
6. Eng ko`p o`zlashtirilgan tabiat zonasi?- Dashtlar zonasi.
7. 69 0 JK va 91 0 G`U da joylashgan orol?- Pyotr I.oroli
8. Mezen daryosi qayerda quyiladi?- Oq dengizga.
9. Platforma so`zining lug`aviy ma`nosi?- Fransuzcha “Yassi shakl” gan ma`noni beradi.
Mavzu: Aholisi va siyosiy xaritasi.
1. Yevrosiyoda jami aholi soni qancha?- 4,6 mlr kishi (2004 yil).
2. Yevropa va Osiyo qitalarida aholi soni qancha?- Yevropada 7250,6 ming, Osiyoda 3870,5 ming.
3. Yevrosiyoda aholi zichligi qancha?- 1kv.km ga 85 kishi.
4. Yevrosiyoda aholining o`sish surati qaysi hududlarida yuqori?- O`rta Osiyoda, Osiyoning janubi va janubi sharqida.
5. Aholi zichligi qayerlarda yuqori?- Hindiston yarim oroli, Buyuk Xitoy tekisligi va Yevropada.
6. Xitoylar, yaponlar, kareyslar, mo`g`illar, vyetnamlar, yoqutlar, nemslar, qozoqlar qaysi irqqa mansub?- Mongoloid.
7. Italiyaning shimolidagi daryo?- Po daryosi.
8. Chud ko`li qaysi davlatlar chegarasida joylashgan?- Estoniya va Rossiya.
9. Yevropadagi yirik til guruhlari?- German, Roman, Slovyan.
10. Turkiy tillar guruhiga qaysi xalqlar kiradi?- turklar, o`zbeklar, turkmanlar, qozoqlar, qirg`izlar, ozarbayjonlar.
11. Yevrosiyoning eng yirik davlati?- Rossiya 17,1 mln km 2 .
12. Turkiya, Saudiya Arabiston, Hindiston, Ja.Koreya o`rtasidagi umumiy o`xshashlik nimadan iborat?- Yarim orolda joylashgan davlatlar.
Mavzu: Yevrosiyo hududining yirik tabiiy geografik o`lkalarga bo`linishi.
1. Tabiiy geografik rayonlashtirish deb nimaga aytiladi?- Materiklarning bir-biridan farq qiladigan muayyan qismlariga ajratish jarayoni tushuniladi.
2. Yevrosiyo hududi qanday yirik o`lkalarga bo`lingan?- Shimoliy Yevropa, O`rta Yevropa, Janubiy Yevropa, Sharqiy Yevropa, Garbiy Sibr, Sharqiy Sibr, Uzoq sharq, Janubi-G`arbiy Osiyo, Old Osiyo, O`rta Osiyo, Markaziy Osiyo, Sharqiy Osiyo, Janubiy Osiyo, Janubi-G`arbiy Osiyo o`lkalari.
3. Rus olimi Musjhketot O`rta Osiyoga nima deb baho bergan?- “Yevrosiyo materigining ichidagi o`ziga xos noyob tabiatli go`zal materikdir” degan.
4. Arab davlatlari Yevrosiyoning qaysi tabiiy geografik o`lkasiga kiradi?- Janubiy Garbiy Osiyo o`lkasi.
5. Kergelen, Kroze, Xerd orollari qaysi okeanda joylashgan?- Hind okeanida.
6. Fillandiya va Karaliyada ko`p miqdorda ko`llarning mavjudligi qaysi jarayonlar bilan bog`liq?- Qadimiy muzliklarning errozion faoliyati.
7.Cho`llar keng tarqalmagan qit`a?- Yevropa qit`asi.
8. 3 ta okeanning janubi qismi bo`ylab oquvchi oqim?- G`arbiy shamollar oqimi.
9. Agar dengiz suvining sho`rligi 3 % bo`lsa, 2 tonna dengiz suvidan qancha tuz olish mumkin?- 1000g – 3 g
1 t da –3 kg, 2 t da –6 kg tuz bor.
10. Kim tomonidan yer shakli birinchi bor geoid deb atalgan?- V.A.Vernadskiy.
Mavzu: O`rta Yevropa.
1. O`rta Yevropaga qayerlar kiradi?- Alp-Karpat tog`lari, pastekisliklar, qadimgi yassi tog`liklar, Buyuk Britaniya va Irlandiya orollari.
2.Alp tog`lari g`arbdan-sharqqa qancha masofaga cho`zilgan?- Yoy shaklida bo`lib, g`arbdan-sharqqa 1200 km.
3. Alp tog`lari iqlimiga tavsif?- Iqlim mo`tadil bo`lib, qishi yumshoq, yozi salqin, yiliga 2000-3000 mm atrofida yog`in yog`adi.
4. Boden ko`li qaysi davlatda joylashgan?- Germaniya.
5. Italiya alpidagi qo`riqxona?- Grand-Paradiza.
6. Alp tog`larida balandlik mintaqalari shimoliy va janubiy yonbag`irlarida qanday iqlim ta`sirida shakillangan?- Shimoliy yonbag`rida mo`tadil iqlim ta`sirida, janubiy yonbag`rida subtropik iqlim ta`sirida.
7. Alp tog`larining shimoliy etaklari va yassi tog`liklarida uchraydigan tuproq turi?- podzol tuproqlar.
8.Karpat tog`lari tabiiy xususiyatiga ko`ra qanday qismlaraga bo`linadi?-3 ta:G`arbiy Karpat, Sharqiy Karpat, Janubiy Karpat.
9. Karpat tog`larining uzunligi, o`rtacha balandlikgi va eng baland joyi?- Uzunligi 1500 km, o`rtacha balandligi –800-1200 m, eng baland joyi Baland Tatra tog`idagi Gerlaxovski-Shtof 2655 m.
10. Karpat tog`lari iqlimiga tavsif?- Iqlimi biroz kontinentalroq, Yanvarning o`rtacha harorati –3 0 –5 0 C. Tog` etaklarida yoz issiq o`rtacha harorat +17 +20 0 C.
11. Karpat tog`larida dashtlar nima deb ataladi?- Pushta.
12. O`rta Yevropada eng ko`p yog`in qayerda tushadi?- G`arbiy yonbag`riga 3000-3500 mm.
13. Qaysi tog`da 15-27 km uzunlikdagi muzliklar bor?- Alp tog`larida.
14. Poloni nima?- Karpat tog` yaylovlari.
15. Karpat tog`larida qanday hayvonlar uchraydi?- Qo`ng`ir ayiq, to`ng`iz, silovsin, olmaxon, suvsar.
16. Karpatning eng katta tabiiy boyligi?- Tog` o`rmonlaridir.
Mavzu: Sharqiy Yevropa.
1. Sharqiy Yevropa tekisligining maydoni?- 4 mln km 2 .
2. KMA va Krivoy-Rog konlaridan nima qazib chiqariladi?- Temir rudasi.
3. Sharqiy Yevropa tekislikligida qanday ko`mir havzalari mavjud?- Moskva yoni, Donetsk, Pechora ko`mir havzalari.
4. Sharqiy Yevropa platformasining yuza qismi qanday yotqiziqlar bilan qoplangan?- Hozirgi davr dengiz va kontinental yotqiziqlar bilan.
5. Sharqiy Yevropa tekisligida qaysi hududlarida neft va yonuvchi slanes konlari bor?- Volga-Ural rayoni va Pechora havzalaridan neft, Boltiqbo`yidan yonuvchi slanes konlari bor.
6.Donetsk, Timan o`rtasidagi umumiylik?- Kryajlar.
7. Sharqiy Yevropa tekisligi qanday dengizlar bilan chegaralangan?- Shimolda Barens va oq dengizlar, janubda Azov, Qora va Kaspiy dengizlari bilan chegaradosh.
8.Sharqiy Yevropa iqlimiga tavsif?- Tekislikning g`arbida qish yumshoq (-6 0 ,-8 0 C), sharqida sovuq (-10 0 , -20 0 C). Yozi salqin (+18 0 ,+22 0 C). Janubi-sharqida (+25 0 ,+29 0 C) issiq jazirama yog`in miqdori (800-600 mm) sharq tomonga kamayib boradi.
9. Eng kam yog`ingarchilik qayerda kuzatilgan?- Kaspiy bo`yi pastekisligida 200 mm.
10. Volga, Dnepr, Ural daryolari qaysi tomonga oqadi?- Janubga oqadi.
11. Sharqiy Yevropaning asosiy ko`llari?- Ladoga, Onega, Kaspiy bo`yidagi Elton, Bosqunchoq.
12. Qaysi daryolarda suv omborlari barpo etilgan?- Volga, Kamadon va Dnepr daryolari.
13. Sharqiy Yevropa tekisligida nima yaqqol ifodalangan?- kenglik zonalligi.
14. Sharqiy Yevropa tekisligini qaysi qismida ko`llar ko`p?- Shimoliy-G`arbida.
Mavzu: Sharqiy Osiyo.
1. Sharqiy Osiyoga qayerlar kiradi?- Xitoy davlatining sharqiy qismi Kareya yarim oroli, Yapon va Filippin orollari.
2. Sharqiy Osiyo zaminida qanday platformalar yotadi?- Xitoy-Koreya va Janubiy Xitoy.
3. Buyuk Xitoy pastekisligining markaziy qismida qaysi tog` mavjud?- Shandun tog`i.
4. Buyuk Xitoy pastekisligi iqlimiga tavsif?- Shimolda qish quruq sovuq(-6 0 C), janubda iliq +3 0 C. Yozi issiq dengiz sohillarida iyulning o`rtacha harorati +26 0 C. Yillik yog`in shimolda 500 mm, janubda 1000 mm.
5. Sharqiy Osiyoning eng yirik ko`li?-Tayxu ko`li.
6. Buyuk Xitoy pestekisligida qanday tuproqlar tarqalgan?- Unumdor qo`ng`ir tuproqlar.
7. Sharqiy Osiyo o`lkasining janubiy qismlarini qanday tog`lar egallagan?- Janubiy Xitoy past burmali tog`lari.
8. Sharqiy Osiyo o`lkasining qayerlarida paxta, shakarqamish, apelsin, mandarin, ananas va bananlar yetishtiriladi?- Xuanxe va Yansi daryolari havzalarida.
9. Sharqiy Osiyoning asosiy ekini nimalar?- Sholi va Xitoy choyi.
10. Sharqiy Xitoyda qanday konlarning zaxirasi juda katta?- Toshko`mir va temir rudasining.
11. Janubiy Xitoy past burmali tog`lari qaysi foydali qazilmalar bilan mashhur?- Qalay va Volfram.
Mavzu: Markaziy Osiyo.
1. Markaziy Osiyo hududiga qayerlar kiradi?-Xitoy va Mangoliya hududidagi tog` va cho`llar kiradi.
2. Markaziy Osiyoning markaziy va janubiy qismidan qaysi seysmik mintaqa o`tadi?- Alp-Himolay.
3. O`lkaning eng yosh tog`i?- Qoraqum tog`i.
4. Tog`li hududlarda va botiq cho`kmalarda qanday jinslar paydo bo`lgan?- Tog`li hududlarda magmatik va metomorfik botiq va cho`kmalarda cho`kindi jinslar.
5. Rudali, nodirmetal konlarining hosil bo`lishi nimaga bo`glaiq?- magmatik va metomorfik jinslarga.
6. Markaziy Osiyoning eng baland va eng past joylari?- Taklamakon cho`lidagi Tarfan botig`i (-154 m) past joyiQoraqurum tizmadagi Chogoru cho`qqisi 8611 m eng baland.
7.Yonuvchi va norudali konlar nima bilan uzviy bog`liq?- Cho`kindi jinslar bilan.
8. Markaziy Osiyo o`lkasining asosiy relyaf shakllariga qayerlar kiradi?- (Tog, tog`lik, tog` oralig`idagi botiqlar) Tibet tog`ligi Qoraqurum, sharqiy Tyanshan, Oltoy, Milenlun tog`lari Taklamakon botig`i, Gobi cho`li.
9. Ol`ka iqlimiga tavsif bering?- Ol`kaning janubiy-sharqiy qismidagi tog`lar(Tibet, Kuklun) sharqiy yonbag`rida 1000 mm yog`in. Yanvarning o`rtacha harorati shimolda –24 0 C, (iyulda +16 0 C) markazida (Taklamakon ch) –8 0 C (iyulda +24 0 C), janubida (Tibet t)-20 0 C (iyulda +10 0 C) atrofida.
10. Markaziy Osiyoning qaysi daryolari qurib qoladi?- Tarim, Zulayho.
11. Markaziy Osiyoda qanday sho`r ko`llar bor?- Lobnor, Kukunor, Ubsu-Nur ko`llari.
12. O`lkaning chuchuk ko`llari?- Bagrashko`l, Orin-Nur ko`li.
13. Markaziy Osiyoda qanday tabiat zonalari hosil bo`lgan?- O`rmon dasht, chalacho`l, cho`l zonasi.
14. Tyanshan turkcha qanday ma`noni bildiradi?- Tangri tog`.
Mavzu: Janubiy Osiyo.
1. Janubiy Osiyoga qayerlar kiradi?- Eng baland Himolay tog` tizmalari, yosh tog`liklardan tashkil topgan Hindiston ya.oroliva allyuvutl yotqiziqlardan hosil bo`lgan Hind-Gand pastekisligini.
2. Himolay tog`i qayerda joylashgan?- Tibet tog`ligi bilan Hind-Gand pastekisligi oralig`i.
3. Himolayning uzunligi, eni va o`rtacha balandligi?- Uzunligi 2400 km, eni 200-300 km, o`rtacha balandligi 6000 metr.
4. Himolay tog`lari iqlimi qaysi iqlim mintaqalariga xos?- Tropik va subekvatorial iqlim mintaqa.
5. Himolay tog`larida qanday hayvonlar uchraydi?- Himolay ayig`i, tog` qo`yi, yovvoyi yohlar turli kemiruvchi hayvonlar yashaydi.
6. Himolay to`g`laridan janubda uzunligi 3000 km ga boradigan qaysi pastekislik joylashgan?- Hind-Gand pastekisligi.
7. Hind-Gand vodiysida qanday iqlim tarkib topgan?- Hind vodiysida tropik, Gand vodiysida subekvatorial.
8. Tar cho`liga qancha yog`in yog`adi?- Yiliga 100-150 mm.
9. Gand va Braxmaputra deltasida qanday o`rmonlar bor?- Qalin mangrazorlar va doimiy yashil o`rmonlar bor.
10. Hindiston yarim orolining asosi nimadan iborat?- Eng qadimgi Hind platformasidan.
11. Hindiston yarim orolining eng baland joyi?- Anaymudi tog`i-2698 m.
12. Hindiston yarim orolida qanday qazilma boyliklar mavjud?- Temir va marganes rudalari, oltin, olmos, granit, ko`mir va neft konlari bor.
13. Hindiston yarim orolining iqlimiga tavsif bering?- Iqlimi subekvatorial musson iqlim.Yanvarning o`rtacha harorati +26 0 C, iyun oyida +40 0 C oshadi. Yog`in miqdori 1000 mm dan 3000 mm gacha.
14. Hindiston yarim orolining eng yirik daryolari?-Maxonadi, Gadavari, Krishna.
15. G`arbiy gat tog`larida, daryo deltalarida va markazida qanday tabiat zonalari tarqalgan?- G`arbiy Gat tog`larida doimiy yashil nam tropik o`rmonlar, markazida savanna o`rmonlar.
16. Dekan yassi tog`ligining katta qismida qanday tuproqlar tarqalgan?- Qizil va qora tropik tuproqlar.
17. Hindiston yarim orolida qanday hayvonlar yashaydi?- Hindiston fili, yovvoyi ho`kiz, yo`lbars, maymunlar.
Mavzu: Janubi-G`arbiy Osiyo.
1. Janubi-G`arbiy Osiyoga qayerlar kiradi?- Arabiston yarim orolidagi davlatlar.
2. Arabiston yarim oroli qaysi erada Afrika platformasidan ajralib Yevrosiyo plitasiga qo`shilgan?- Kaynazoy.
3. O`lkaning shimoliy qismidagi hududlar qaysi burmalanishda k`otarilgan yosh tog`lar zanjiridan iborat?- Alp tog` burmalanishi.
4. Arabiston yarim orolining tog`li qismidan nima qazib olinadi?- Fosfarit.
5. Arabiston yarim orolining eng baland va eng past joylari?-Eng baland joyi Tiahama tog`i 3760 m, eng past joyi nuqtasi O`lik dengizi (-405 m).
6. Janubi-G`arbiy Osiyo iqlimiga geografik tavsif bering?- Shimoliy qismi subtropik, qolgan qismi tropik iqlim mintaqasiga to`g`ri keladi. Yog`inlar O`rta dengiz sohili va Tiahama tog`larida 1000 mm gacha yog`sa, qolgan hududlarda 100 mm dan kam yog`adi/ Cho`llarda garmsel-issiq samum shamollar.
7. Mesapatamiya pastekisligida qanday tabiat zonasi tarkib topgan?- Chalacho`llar zonasi.
8. O`lkada qanday o`simlik va hayvonlar k`op uchraydi?- Shuvoq, iloq, yantoq, saksovul, cho`l vohalarida xurmo, palma, dengiz sohilida kofe, bug`doy yetishtiriladi. Ohu, tuya, turli kemiruvchi va sudralib yuruvchi hayvonlar uchraydi.
9. O`lkaning qayerlarida qumli qumoq, taqir tuproqlar tarqalgan?- Tropik va qisman subtropik cho`llarida.
10. Slavakiya qaysi davlatlar bilan chegaradosh?- Polsha, Ukraina, Vengriya, Avstriya, Chexiya bilan.
11. San Matvey oroli qaysi dengizda joylashgan?- Bering dengizi.
12. Hindiston yarim ororli asosan qaysi iqlim mintaqada joylashgan?- Subekvatorial.
Mavzu: Dunyo aholisi soni, o`sishi, joylashish xususiyatlari.
1. Dunyo aholisi eramizning boshlarida 1000 yilda, 1500-yillarda qancha kishiga yetgan?- Eramiz boshida 230 mln, 1000-yilda 305 mln, 1500-yilda 440 mln kishiga.
2. Oxirgi 1000 yillikda aholining 2 baravar ko`payishi uchun necha yil kerak bo`lgan?- 600 yil.
3. BMT ma`lumotiga ko`ra 1999 yil 12-oktabrda dunyo aholisi qancha edi?- 6 mlrd kishi.
4.Dunyo aholisi qachon 6,3 mlrd kishini tashkil etgan?- 2003 yil.
5. Dunyo aholisi har minutda, har kuni va har yili qanchaga ko`paymoqda?- Har minutda 150 kishi, har kuni 22000 kishi, har yili 80 mln kishiga ko`paymoqda.
6. Demografik portlash nima?- Aholining juda tez suratlar bilan o`sishi.
7. Qaysi davlatlarda aholining o`rtacha umr ko`rish davri 37-40 yoshni tashkil etadi?- Mali davlati, Syerra-Leone, Zambiya, Gvineya.
8. Eng uzoq umr ko`radigan xalqlar?- Yaponlar.
9. Qaysi davlatlarda o`rtacha umr ko`rish davri 79-80 yoshni tashkil etadi?- Shveysariya, Shvetsiya, Islandiya, Fransiya, Italiya.
10. Dunyo aholisi o`rtacha zichligi qancha?- 1 kv km ga 46 kishi.
11. Qaysi davlatda aholi zichligi 925 kishini tashkil etadi?- Bangladej.
Mavzu: Dunyoning hozirgi siyosiy xaritasi.
1. Dunyoning siyosiy xaritasi mazmuniga ko`ra necha xil?- 2 xil: qisqa ma`noda, keng ma`noda.
2. “Bo`lingan dunyoni qaytadan bo`lish” uchun kurash qachon boshlandi?- XIX asrning oxiri XX asr boshlarida.
3. SSSR qachon paydo bo`lgan?- 1917 yil.
4. Dunyo siyosiy xaritasidagi eng yirik o`zgarishlarga nimalar kiradi?- SSSR, Chexoslovakiya davlatlarining bo`linishi, yagona Germaniya davlatining paydo bo`lishi.
5. “Yettilik” mamalakatlariga qaysi davlatlar kiradi?- AQSh, Kanada, Germaniya, Fransiya, Italiya, Yaponiya, Buyuk Briyaniya, sakkizinchisi-Rossiya.
6. Kipr, Islandiya, Madakaskar o`rtasidagi o`xshashlik?- Orollarda joylashgan.
7. Arxipelaglarda joylashgan davlatlar?- Yaponiya, Filippin, Indoneziya.
8. Ijtimoiy rivojlanish darajasiga ko`ra davlatlar qanday guruhlarga ajratiladi?- 2 ga rivojlangan va rivojlanmagan davlatlar.
9. Davlatlar boshqaruv shakliga ko`ra qanday guruhlarga ajratiladi?- 2 xil-respublika va monarxiya.
10. Mutloq monarxiya tuzumidagi davlatlarni ajrating?-Vatikan, A.Arabiston.
11. Dunyodagi davlardan qancha qismi Respublikalar gisoblanadi?- Barcha mamlakatlarning 75 %i Respublika.
1. Tabiat nima?- Bizni o`rab turgan butun borliq (olam), kishilarning moddiy va ma`naviy ehtiyojlarini qondirish manbayidir.
2. Inson nima?- Murakkab ijtimoiy va mehnat faoliyatining yurgazuvchi tirik organizm-individdir.
3. Tabiat boyliklarini nechta asosiy guruhga ajratish mumkin?- 5 ta- mineral, iqlimiy, suv, yerva biologik boyliklar.
4. Rudali foydali qazilmalarga nimalar kiradi?- Temir,mis, olmos, oltin, uran.
5. Noruda meneral boyliklarga nimalar kiradi?- Oltinguggrt, neft, gaz, fosforit va boshqalar.
6. Tabiat komplekslari inson ta`siri darajasiga ko`ra qanday guruhlarga ajratiladi?- Tabiiy lanshaftlar, tabiiy antrapogen lanshaftlar, antrapogen lanshaftlar.
7. Tabiiy lanshaftlarga nimalar kiradi?- Antarktida, Sh.Muz okeanidagi doimiy muzliklar, orollar, tog`lar, cho`llar, qalin o`rmonlar.
8. Yaylovlar, lalmikor yerlar qanday lanshaftlar guruhiga mansub?- Tabiiy-antropogen lanshaftlar.
9. Shaharlar lanshafti qachon shakllana boshlangan?- 5-4 ming yil muqaddam.
10. Amerika qit`asidan Yevrosiyo va Afrikaga qaysi o`simliklar keltirilgan?- Makkajo`xori, kartoshka, pomidor, shirin va achchiq garimdori, kakao, loviya, qovoq, ananas.
11. Quldorlik tuzimi davrida qaysi davlatlar hosil bo`lgan?- Qadimgi Misr, Karfagen, Gutsiya, Rim, Vaviloniya.
12. Butun dunyoda tabiatga chiqadigan qattiq chiqindilar miqdori qancha?- 12 mlrd tonna.
13. Dunyo okeaniga har yili necha mln tonna neft tushmoqda?- 10 mln tonna.
14. 2000-yilda millioner shahrlar soni nechtaga yetgan?- 220 ta.
15. Eng ifloslangan okean qaysi?- Atlantika.
16. Jahonda bir yil davomida qazib olinadigan rudalar va qurilish materiallari qancha tonna?- 125 mlrd tonna.
17. Qizilkitobning nechta turi mavjud?- 3 ta turi: Xalqaro, milliy, mahalliy.
18. Osiyoning qaysi qismida harakatdagi vulqonlar ko`p?- Sharqiy.
19. Omolon daryosi qaysi daryoning irmog`i hisoblanadi?- Kolima.
20. Xammerfest shahri qaysi davlatga qarashli?- Norvegiyaga.
21. N.Norfolk davlati qaysi davlatning mustamlakasi hisoblanadi?- Avstraliya.
22. Aleut orollari tarkibiga qaysi orollar kiradi?- Unalashka, bogoslov, umnak, anderyan, amchitka, kiska, agattu, attlu orollari.
Jizzax shahar 29-umumiy o`rta ta`lim maktabi
geografiya fani o`qituvchisi Bekzod Yusupov
tajribasidan foydalanildi.
Maqolani foydali yoki qiziqarli deb hisoblasangiz ijtimoiy tarmoqlardagi do`stlaringizga matnni belgilab tavsiya qiling!
Agarda Siz maqolada xatoni uchratgan bo’lsangiz, unda xato matnni belgilab, CTRL + ENTER klavishasini bosing va sayt ma’muriga xabarnoma jo’nating.
Dars ishlanmasi sana: 2016 yil. Sinf 6-A,6-b fan nomi: Fizika Mavzu: mexanizmlardan foydalanishda ishlarning tengligi masala yechish darsning maqsadlari
Yangi mavzuni mustaxkamalsh, amaliy va mustaqil ishlar bajarish jarayoni va ajratilgan vaqti __4___minut.
Richaglar turmish va texnikada ishlatilishiga misollar keltiring.
Darsga yakun yasash , baholash metodlari va ajratilgan vaqti __3___minut.
O‘quvchilarni 5 balli reyting tizimida baholash.
Uyga vazifa berish va ajratilgan vaqti ___2__minut.
O‘qituvchining ismi, sharifi _______________________
Dars ishlanma yozilgan sana «_____» ___________. 2016 yil
Yangiyer shahar 5-sonli umumuy o‘rta ta’lim maktabi direktorining o‘quv ishlari bo‘yicha o‘rinbosari: _______________
( sana)
DARS ISHLANMASI
Sana: « » _________ 2016 yil. Sinf 6-A,6-B
Fan nomi: Fizika
Mavzu: Issiqlikni hosil qiluvchi manвalar. Issiqlikni qabul qilish
Darsning maqsadlari:
Ta’limiy maqsad:
― issiqlik manbalari va iste’molchilari haqida o’quvchilarga ma’lumot berish;
― issiqlik ham energiyaning bir turi ekanligi to’g’risida tushuncha hosil qilish. .
Tarbiyaviy maqsad: o’quvchilarga issiqlikdan foydalanish haqida tushuncha berish.
Rivojlantiruvchi maqsad: mashqni bajarish.
Dars turi: aralash darsi.
Darsda qo‘llaniladigan metodlar: Aqliy hujum.
Darsda foydaniladigan jihozlar: 1. Fizika darsligi. 2. Tajriba-namoyish uchun kerak bo’ladigan jihozlar: jun material, metall tangalar, plakatlar.
Darsning tashkil qilish jarayoni va ajratilgan vaqti _2_minut
sinf xonasini yangi mavzuga tayyorlash,
sinf xonasining tozaligi.
O‘tilgan va uyga berilgan mavzuni so‘rash va takrorlash jarayoni va ajratilgan vaqti __10__minut
Yangi mavzu mazmunini tushuntirish jarayoni va ajratilgan vaqti __20___minut.
Mavzu: ISSIQLIKNI HOSIL QILUVCHI MANВALAR.
ISSIQLIKNI QABUL QILISH
Asosiy tushuncha va atamalar:
― energiyaning bir turdan ikkinchi turga aylanishi;
― zarrachalar harakati.
Yangi mavzu bayoni:
Sizga ma’lumki, issiqlik o’tin, ko’mir, gaz, neft mahsulotlarini yoqishdan hosil qilinadi. Lekin issiqlikning asosiy manbai – Quyoshdir. Yer yuzasiga kelib tushayotgan Quyosh nurlari uni isitadi, undan issiqlik atmosferaning quyi qatlamlariga o’tadi va havo isiydi. Ko’mir, gaz va neft ham Yerga ko’p asrlar davomida tushgan Quyosh nurlari energiyasi mahsulidir. Hattoki, foydalaniladigan shamol energiyasi ham Quyosh tufayli bo’ladi. Issiqlik manbalari ikki turga bo’linadi:
1 – Tabiiy manbalar.
2 – Sun`iy manbalar.
Tabiiy manbalar deb, tabiatda azaldan mavjud bo’lgan va o’z-o’zidan issiqlik chiqaradigan manbalarga aytiladi. Ularga Quyosh, yulduzlar misol bo’la oladi.
Sun`iy manbalar deb, inson qo’li bilan yaratilgan barcha issiqlik manbalariga aytiladi. Ularga olov, lampa, isitkich misol bo’ladi.
Xo’sh, issiqlik deganda nimani tushunamiz? Dastlabki davrlarda issiqlikni ham qandaydir modda deb qarashgan. Masalan, gaz yonganda undan issiqlik chiqib suvga o’tadi. Natijada endi issiqlik suvda bo’ladi. Keyin qaynagan suvni gazdan olib qo’ysak, undan issiqlik chiqib havoga o’tadi va h.k. Shunga ko’ra uni o’lchash uchun alohida «issiqlik miqdori» degan fizik kattalik kiritilgan. Shunday tajriba o’tkazaylik. Qish kunida ikkita muz parchasini qalin qo’lqop bilan ushlab (qo’lingizning issig’i muzga o’tmasligi uchun), ularni bir-biriga ishqalab ko’raylik. Shunda muzlar erib suv tomchilay boshlaydi. Muzni eritish uchun unga issiqlik nimadan berildi? Qadimda odamlar ikkita yog’ochni ishqalab olovni hosil qilganlar. Simni ham bir joyidan bir necha marta tez-tez buklansa, o’sha joyi qizib ketadi. Og’ir bolg’ani ko’tarib metall bo’lagiga bir necha marta urilsa, metall ham isiydi. Bularning barchasida mexanik energiya issiqlik energiyasiga aylanadi. Shunga o’xshash ishqalangan barcha jismlarning qizishini Siz turmushda uchratgansiz. Ular haqida eslab ko’ring. Mana shunday tajribalar, issiqlik ham energiyaning bir turi ekanligi haqidagi xulosaga olib keldi. Unda biz biladigan potensial va kinetik energiyadan qaysi biri issiqlik energiyasiga mos keladi? Yoki bir vaqtda ikkalasi hammi? Ma’lumki, moddalar mayda zarrachalardan tashkil topgan va ular to’xtovsiz harakatda bo’ladi. Kuzatishlar shuni ko’rsatadiki, agar modda isitilsa, zarrachalar harakati tezlashadi. Bundan issiqlik bu moddani tashkil etgan zarrachalarning kinetik energiyasidir, degan mantiqiy xulosaga kelamiz.
Moddalarning yoki jismlarning isitilganlik darajasini ifodalovchi kattalik temperatura deb ataladi.
Muzni eritish jarayonida kuzatishlar shuni ko’rsatadiki, erish paytida uning temperaturasi o’zgarmaydi. Demak, bu paytda unga berilgan issiqlik muz tuzilishi (strukturasi)ni buzishga ketadi. Modda issiqligini qisman molekulalar orasidagi potensial energiya ham belgilar ekan . Shunday qilib, issiqlik ham energiyaning bir turi hisoblanadi. U boshqa energiyalar kabi bir turdan ikkinchi turga aylanishi mumkin. Issiqlik miqdori ham energiya va bajarilgan ish kabi Joullarda o’lchanadi!
Yangi mavzuni mustaxkamalsh, amaliy va mustaqil ishlar bajarish jarayoni va ajratilgan vaqti __8___minut.
1. Og’zi berk probirka issiq suvga tushirildi. Probirka ichidagi havo molekulalarining kinetik va potensial energiyasi o’zgardimi?
2. Pichoqni charxlaganda qiziydi. Olovga tutilgan pichoq qiziydi. Pichoqlarning qizish sababi bir xilmi? va h.k.
Darsga yakun yasash , baholash metodlari va ajratilgan vaqti __3___minut.
O‘quvchilarni 5 balli reyting tizimida baholash.
Uyga vazifa berish va ajratilgan vaqti ___2__minut.
Darslikdan mavzuni o’rganish va savollariga javob tayyorlash.
O‘qituvchining ismi, sharifi _______________________
Dars ishlanma yozilgan sana «_____» ___________. 2016 yil
Yangiyer shahar 5-sonli umumuy o‘rta ta’lim maktabi direktorining o‘quv ishlari bo‘yicha o‘rinbosari: _______________
( sana)
DARS ISHLANMASI
Sana: « » _________ 2016 yil. Sinf 6-A,6-B
Fan nomi: Fizika
Mavzu: Jismlarning issiqlikdan kengayishi.
Darsning maqsadlari:
Ta’limiy maqsad: O‘quvchilarga jismlarning issiqlikdan kengayishi haqida bilim berish.
Tarbiyaviy maqsad: o’quvchilarga issiqlikdan foydalanish haqida tushuncha berish.
Rivojlantiruvchi maqsad:8-mashqni bajarish.
Dars turi: Yangi naterialni o’rganitish darsi.
Darsda qo‘llaniladigan metodlar: Aqliy hujum.
Darsning tashkil qilish jarayoni va ajratilgan vaqti _2_minut
sinf xonasini yangi mavzuga tayyorlash,
sinf xonasining tozaligi.
O‘tilgan va uyga berilgan mavzuni so‘rash va takrorlash jarayoni va ajratilgan vaqti __10__minut
1. Nima uchun arqondan yoki yog’och ustundan ushlab pastga sirg’anib tushganda qo’l qiziydi?
2. Nima sababdan avtomobil keskin tormozlanganda g’ildiraklarining rezinasidan kuygan hid keladi?
3. Og’zi berk idish issiq suvga tushirildi. Idish ichidagi havo molekulalarining potensial va kinetik energiyalari o’zgaradimi?
Yangi mavzu mazmunini tushuntirish jarayoni va ajratilgan vaqti __20___minut.
JISMLARNING ISSIQLIKDAN KENGAYISHI
7-mavzuda Siz qizdirilgan metall shaming kengayib, halqadan o’ta olmagan-ligi bilan tanishgansiz. Suyuqliklarda bu hodisani o’rganish uchun shunday tajriba o’tkazaylik (73-rasm). Uchta probirka olib ulardan biriga suv, ikkinchisiga yog’, uchinchisiga sut quyaylik. Probirkalar og’ziga o’rtasida naychasi bor tiqin o’rnataylik. Probirkalarni suvli idishga 73-rasmda ko’rsatilganidek qo’yib, tagidan issiqlik beraylik. Suv isigan sari asta-sekin naychalardan suyuqliklar yuqoriga ko’tarila boshlaydi. Demak, suyuqliklar ham isitilganda kengayar ekan. Bunda suyuqliklarning naychadan ko’tarilish balandligi turlicha bo’lganligidan, ularning kengayishi ham turlicha bo’ladi. Gazlarning issiqlikdan kengayishini o’rganish uchun bir kolbani olib, uning ham og’ziga naychasi bor tiqin o’rnataylik (74-rasm). Naycha uchini suvga tiqib, kolbani ushlagan holda ozroq siypalab turamiz. Shunda naycha uchidan suvga havo pufakchalari chiqa boshlaganini ko’ramiz. Bunga sabab, kolba qo’l harorati tufayli ichidagi havosi bilan birga isiydi. Isigan gaz kengayib pufakcha shaklida chiqib ketadi. Kolba bo’g’zini shtativga o’rnatib shu holda qoldirilsa, birozdan so’ng naychadan suv yuqoriga ko’tarilganligini ko’rish mumkin. Sababi, sovuganda kolbadagi havo siqiladi.
Shunday qilib, moddalar (qattiq, suyuq va gazsimon) issiqlikdan kengayadi, sovuqlikdan torayadi. Bu hodisaning sababi oldingi mavzuda aytilgan molekular harakatdir. Moddalarning bu xossasidan turmush va texnikada keng foydala-niladi. Temir yo’l relslarini o’rnatishda ularni bir-biriga jips tegmaydigan qilib o’rnatiladi. Elektr o’tkazuvchi simlarni ustunlarga yoz kunida biroz osiltirib
o’rnatiladi. Qishda torayish evaziga uzilib ketmasligi uchun shunday qilinadi. Shisha stakanlarga issiq suvni birdaniga quyib bo’lmaydi. Chunki, uning ichki qismi issiqlikdan tez kengayadi. Tash-qarisi esa kengayib ulgurmaydi. Shu sababli stakan sinib ketadi.
1. Bimetall plastina. 75-rasmda bir-biriga parchinlab mahkamlangan ikkita – mis va temir plastina kelBu plastinada mis va temir issiqlikdan turlicha kengayadi. Bunday plastina qizdirilsa, plastina temir tomonga, sovitilsa mis tomonga egiladi. Plastinani juda yuqori temperaturagacha yoki past temperaturagacha sovitilsa nima bo’ladi? Bu haqda o’ylab ko’ring.
Uning ba’zi bir qo’llanilishlari haqida 75 to’xtalib o’taylik. Uyda ishlatiladigan sovutkich yoki elektr dazmol ishiga razm solsak, sovutkich ma’lum bir vaqt ishlaganidan so’ng to’xtaganini, dazmol ham qiziganidan so’ng qizil chirog’i o’chganligini ko’ramiz. Chunki unda bimetall plastinkali tokni uzib-ulovchi qurilmasi bor. Uning ishlash prinsipi 76-rasmda ko’rsatilgan.
Yangi mavzuni mustaxkamalsh, amaliy va mustaqil ishlar bajarish jarayoni va ajratilgan vaqti __8___minut.
2. Suyuqlik va gazlarning issiqlikdan kengayishidan qayerlarda foydalanish mumkin?
Darsga yakun yasash , baholash metodlari va ajratilgan vaqti __3___minut.
O‘quvchilarni 5 balli reyting tizimida baholash.
Uyga vazifa berish va ajratilgan vaqti ___2__minut.
O‘qituvchining ismi, sharifi _______________________
Dars ishlanma yozilgan sana «_____» ___________. 2016 yil
Yangiyer shahar 5-sonli umumuy o‘rta ta’lim maktabi direktorining o‘quv ishlari bo‘yicha o‘rinbosari: _______________
DARS ISHLANMASI
Sana: « » _________ 2016 yil. Sinf 6-A,6-B
Fan nomi: Fizika
Mavzu: Qattiq jism, suyuqlik va gazlarda issiqlik uzatilishi. Issiqlik o’tkazuvchanlik.
Darsning maqsadlari:
Ta’limiy maqsad: O‘quvchilarga qattiq jism, suyuqlik va gazlarda issiqlik uzatilishi. issiqlik
o’tkazuvchanlik haqida bilim berish.
Tarbiyaviy maqsad: o’quvchilarga issiqlikdan foydalanish haqida tushuncha berish.
Rivojlantiruvchi maqsad:mashqni bajarish.
Dars turi: Aralash darsi.
Darsda qo‘llaniladigan metodlar: Aqliy hujum.
Darsning tashkil qilish jarayoni va ajratilgan vaqti _2_minut
sinf xonasini yangi mavzuga tayyorlash,
sinf xonasining tozaligi.
O‘tilgan va uyga berilgan mavzuni so‘rash va takrorlash jarayoni va ajratilgan vaqti __10__minut
1.Qalin devorli stakan yupqa devorli stakanga nisbatan issiq suv quyilganda tezroq sinadi. Nima uchun?
2. Suyuqlik va gazlarning issiqlikdan kengayishidan qayerlarda foydalanish mumkin?
3. Benzinni litrlarda o’lchab sotiladi. Uni kunning qaysi vaqtida olish foydali?
Yangi mavzu mazmunini tushuntirish jarayoni va ajratilgan vaqti __20___minut.
Issiqlikning bir joydan ikkinchi joyga o’ta olishini hamma biladi. Pechka yoki isitish batareyalaridan chiqqan issiqlik butun uyga tarqaladi. Stakanga quyilgan choyga qoshiqcha solib qo’ysangiz, qoshiqcha isib qoladi. Quyoshdan chiqqan issiqlik ham Yerga yetib keladi. Xo’sh, issiqlik qanday uzatiladi? Modda tuzilishi haqidagi tasavvurlarimiz, issiqlik uzatilishi undagi molekulalar harakati bilan bog’liq, degan xulosaga keltiradi. E’tibor bergan bo’lsangiz, tutun ba’zan yuqoriga ko’tariladi, ba’zan yoyilib tarqaydi. Havoda ba’zan bulutlar ancha muddat o’zgarishsiz tursa, ba’zan shiddat bilan harakatga tushib qoladi. Ularni qanday tushunish mumkin? Pechka yonidagi havo qiziganda u kengayadi va zichligi kamayadi. Arximed kuchi ta’sirida u yuqoriga ko’tariladi. Uning o’rniga zichligi katta sovuq havo oqib keladi. Natijada isitilganligi turlicha bo’lgan havo qatlamlari orasida oqim vujudga keladi. Bu hodisaga konveksiya (lotincha- olib kelish) deyiladi. Konveksiyani quyidagi tajribada oson kuzatish mumkin (77-rasm). Konveksiya faqat gazlarda emas, balki suyuqliklarda ham bo’ladi. Idish tagidan berilgan issiqlik suyuqlikdagi konveksion oqim tufayli yuqoriga ko’tariladi. Suyuqliklarda konveksiyani namoyish qilib ko’rsatadigan tajribani o’ylab toping.
Qattiq jismlarda zarrachalar bir joydan ikkinchisiga ko’chmaydi. Ular faqat turgan joylarida tebranib turadi. Qattiq jismlarda atomlar bir-biriga yaqin joylashganligidan issiqlikni shu tebranishlar orqali bir-biriga uzatadi. Bunday usulda issiqlikni uzatishga issiqlik o’tkazuvchanlik deyiladi.
Turli moddalarning issiqlik o’tkazuvchanligi turlicha. Buni quyidagi tajribada ko’rish mumkin (78-rasm). Sterjendan bir xil uzoqlikda mis, temir, aluminiy, plastmassadan yasalgan bo’laklarni mahkamlaylik. Bo’laklar uchiga gugurt cho’plarini shamga o’xshab oson eriydigan modda bilan yopishtiraylik. Bo’laklar mahkamlangan o’rtadagi diskni sekin qizdiraylik.
Suyuqliklarning issiqlikni qanday o’tkazishini o’rga-nish uchun quyidagicha tajriba o’tkazaylik. Uzun pro-birka olib, uning tagiga muz bo’laklarini solaylik. Usti-dan metall sharcha bilan bostirib qo’yaylik. Sharcha ustidan suv quyib, rasmda ko’rsatilgan holatda yuqori qismidan qizdiraylik. Suv isib bug’lana, so’ngra yuqori qismi qaynay boshlasa-da, probirka tagidagi muz erimasdan turadi (79-rasm). Sababi haqida o’ylab ko’ring.
Havo ham suyuqlik kabi issiqlikni yomon o’tkazadi. Yonib turgan gugurt yoki qizigan pechka yaqiniga qo’limizni yaqin tutib, kuydirmasdan tura olamiz.
Yangi mavzuni mustaxkamalsh, amaliy va mustaqil ishlar bajarish jarayoni va ajratilgan vaqti __8___minut.
1. Uy derazalariga «fortochka»lar nima sababdan yuqori qismiga qo‘yiladi?
2. Qanday holatlarda jismlardan bir vaqtda ham issiqlik o‘tkazuvchanlik, ham nurlanish orqali issiqlik uzatiladi?
3. Nima sababdan yonib turgan gugurt cho‘pini ushlab turganingizda qo‘lingiz kuymaydi?
Darsga yakun yasash , baholash metodlari va ajratilgan vaqti __3___minut.
O‘quvchilarni 5 balli reyting tizimida baholash.
Uyga vazifa berish va ajratilgan vaqti ___2__minut.
Uyingizni isitilish chizmasini chizing. Uning qanchalik to’g’ri bajaril-ganligini o’rganib ko’ring
O‘qituvchining ismi, sharifi _______________________
Dars ishlanma yozilgan sana «_____» ___________. 2016 yil
Yangiyer shahar 5-sonli umumuy o‘rta ta’lim maktabi direktorining o‘quv ishlari bo‘yicha o‘rinbosari: _______________
DARS ISHLANMASI
Sana: « » _________ 2016 yil. Sinf 6-A,6-B
Fan nomi: Fizika
Mavzu: Nurlanish.Turmushda va texnikada issiqlik uzatishdan foydalanish
Darsning maqsadlari:
Ta’limiy maqsad: O‘quvchilarga ― nurlanish, issiqlik uzatilishining bir turi sifatida ekanligini tushun tirish;
― issiqlik uzatilishi hodisasidan turmushda va texnikada foydalanish ko’nikmalarini hosil qilish.
Tarbiyaviy maqsad: o’quvchilarga issiqlikdan foydalanish haqida tushuncha berish.
Rivojlantiruvchi maqsad:savollarga javob berish.
Dars turi: yangi materialni o’rganuvchi darsi.
Darsda qo‘llaniladigan metodlar: Aqliy hujum.
Darsda foydaniladigan jihozlar: 1. Fizika darsligi.2. Plakatlar. 3. Doska, bo’r.
DARSNING BORISHI:
Darsning tashkil qilish jarayoni va ajratilgan vaqti _2_minut
sinf xonasini yangi mavzuga tayyorlash,
sinf xonasining tozaligi.
Darsning borishi:
Bu mavzu oldingi mavzuning uzviy davomi bo’lganligidan o’tilganlarni takrorlashga alohida e’tibor berish kerak. Buning uchun qisqa javobli savollar tashlanib, kop o’quvchilardan og’zaki javoblar olinishiga erishiladi. Lekin savollarga “ha” yoki “yo’q” deb javob berilmagani ma’qul.
O‘tilgan va uyga berilgan mavzuni so‘rash va takrorlash jarayoni va ajratilgan vaqti __10__minut
1. Nima uchun qizdirilgan detallar suvga tushirilsa, havoga qaraganda tezroq sovuydi?
2. Kumush va chinni piyollalarga choy quyildi. Qaysi birida choy tez soviydi?
3. Qishda odamning oyog’i katta poyabzal kiysa sovqatadimi yoki kichik poyabzal kiysami?
4. Qora tuproqli yer Quyosh nurlarida yaxshi qiziydimi yoki oqish kul rang tuproqmi?
Yangi mavzu mazmunini tushuntirish jarayoni va ajratilgan vaqti __20___minut.
Asosiy tushuncha va atamalar:
― nurlanish; konveksiya; issiqlik o’tkazuvchanlik;
― vakuum, termos, radiator.
Shundan so’ng nurlanish orqali issiqlik uzatish tushuntiriladi. O’quvchilar issiqlik uzatish bilan bog’liq ko’pgina asbob yoki qurilmalar bilan kundalik turmushda tanishganlar. Shu sababli yangi mavzuni guruhlarda “o’zaro bir-birini o’qitish usuli” bilan o’rganish mumkin. Bir guruhga xonadonlarni isitishda ishlatiladigan qozon (“kotyol”)ni, ikklnchi siga xonadagi konvetsiyani, uchinchisiga termosni va boshqa issiqlik uzatuvchi qurilmalarni o’rganish va o’rgatish topshiriladi.
Darsda issiqlik almashinish jarayonining inson organizmiga ham katta ta’siri aytilmog’i kerak. Bunda “qaysi holda issiqroq bo’ladi, uchta ko’ylak kiygandami yoki uch qavatli ko’ylak kiygandami?” kabi savollar o’quv chilarning qiziqishini orttiradi.
Yangi mavzu bayoni:
Shunday qilib, konveksiya ham, issiqlik o’tkazuvchanlik ham zarrachalar harakati bilan amalga oshiriladi. Unda Yerdagi energiyaning asosiy sababchisi bo’lgan Quyoshdan issiqlik Yerga qanday uzatiladi? Axir, Yer va Quyosh orasida zarrachalar deyarli yo’q bo’lgan muhit – vakuum mavjudku! Bu holatda issiqlik nurlanish orqali uzatiladi. Nurlanish qizigan jismlarning o`zidan nur chiqarish hodisasi. Ulardan ba’zilari ko’zga ko`rinadi, ba’zilari ko`rinmaydi. Nur o`zi bilan energiya olib chiqadi. Jismlar va moddalar nurni yutishi natijasida qiziydi.
Issiqlik energiyasini issiqlikni yomon o’tkazadigan muhitda tarqalishiga nurlanish deyiladi.
Issiqlikni yomon o’tkazadigan muhit deb vakuum yoki turli xil gazli muhitlarga aytiladi.
Quyoshdan kelayotgan yorug’lik oqimi o’zi bilan birga issiqlik energiyasini ham olib keladi. Cho’g’lanma elektr lampochkasi ham yorug’lik bilan birga issiqlikni nurlantiradi. Lampochka ichida havo bo’lmasa-da, lampochkadan nurlangan issiqlikni kaftimiz bilan sezishimiz mumkin. Nurlanish orqali olingan energiya isitiluvchi yuza rangiga bog’liq. Qishda qor ustiga bir xil materialdan qilingan bir xil yuzali, biri oq, ikkinchisi qora rangga bo’yalgan mato yoyib qo’yilsa, qora mato tagida qor ko’proq eriganligini ko’ramiz. Demak, yuzaga tushgan nurlanish energiyasi unga yutilishi yoki undan qaytishi mumkin ekan. Deraza oynalari Quyoshdan keluvchi nurlanishni yaxshi o’tkazadi, lekin uydagi radiatordan chiqqan issiqlikni yomon o’tkazadi. Issiqxona («teplitsa»)lardagi oynali devor va shiplarning vazifasi sizga endi tushunarli bo’lsa kerak!
Konveksiya, issiqlik o’tkazuvchanlik va nurlanish hodisalaridan turmushda va texnikada keng foydalaniladi. 1-rasmda uylarni qaynagan suv bilan isitish sistemasida qo’llaniladigan «qozon»ning ichki tuzilishi keltirilgan. Unda hosil bo’ladigan konveksiyani tushuntirishga harakat qiling. 2-rasmda radiator vositasida isitiladigan xonaning qirqimi ko’rsatilgan. Xonada borayotgan jarayon haqida tushuntirish bering. Nima sababdan radiatorlar deraza tagiga o’rnatiladi? 3-rasmda suyuqliklarni solingan temperaturasida saqlaydigan idish – termos keltirilgan. Unda metall qobiq ichida ikki qavatdan iborat shisha devorli idish joylashtirilgan. Shisha devorlar oralig’i vakuumdan iborat. Shisha idishning ichki qismi yupqa kumush bilan qoplangan. Bunday idishdagi suyuqlik issiq holatda uzoq vaqt saqlanadi. Issiqlik uzatishning uchta turi bo’yicha issiqlik tarqalib ketmasligining sababini tushuntirib ko’ring.
Nurlanish energiyasidan foydalanishda ham materiallarga va uning rangiga e’tibor beriladi. Yozda issiqlik nurlarini yaxshi qaytaradigan oq rangdagi liboslar kiyilsa, qishda to’q rangdagilari kiyiladi.
Yangi mavzuni mustaxkamalsh, amaliy va mustaqil ishlar bajarish jarayoni va ajratilgan vaqti __8___minut.
1. Qalin qog’oz olib undan quticha yasang. Unga suv to’ldirib birozdan so’ng elektr plitkasiga qo’ying. Undagi suv isishi va hatto qaynashi mumkin. Lekin qog’oz quticha kuymaydi. Sababini tushuntiring.
2. Massasi va o’lchamlari kattaroq bo’lgan temir bo’lagiga qog’oz parchasini yopishtirib olovga tuting. Qog’oz bilan nima hodisa ro’y berishini kuzating va sababini tushuntiring.
Darsni mustahkamlash uchun savollar:
1. Xonada vakuum hosil qilinsa, uni qanday usul bilan isitish mumkin?
2. Issiq xonada muzni mo’ynaga o’rab qo’yilsa, uning erishi tezlashadimi?
Darsga yakun yasash , baholash metodlari va ajratilgan vaqti __3___minut.
O‘quvchilarni 5 balli reyting tizimida baholash.
Uyga vazifa berish va ajratilgan vaqti ___2__minut.
Uyga topshiriq .
36-mavzuni darslikdan o’qish va savollarga javoblar topish.
O‘qituvchining ismi, sharifi _______________________
Dars ishlanma yozilgan sana «_____» ___________. 2016 yil
Yangiyer shahar 5-sonli umumuy o‘rta ta’lim maktabi direktorining o‘quv ishlari bo‘yicha o‘rinbosari: _______________
DARS ISHLANMASI
Sana: « » _________ 2016 yil. Sinf 6-A,6-B
Fan nomi: Fizika
Mavzu: ISSIQLIK HODISALARI HAQIDA FOROBIY, BERUNIY VA IBN SINO FIKRLARI
Darsning maqsadlari:
Ta’limiy maqsad: O‘quvchilarga issiqlik hodisalari haqida bilim berish.
Tarbiyaviy maqsad: o’quvchilarga Forobiy, Beruniy va Ibn Sino fikrlari i haqida tushuncha berish.
Rivojlantiruvchi maqsad:8-mashqni bajarish.
Dars turi: malaka va ko’nikmalarni shakllantiruvchi darsi.
Darsda qo‘llaniladigan metodlar: Aqliy hujum.
Darsda foydaniladigan jihozlar: Darslik, ED. Kompyuter.Multimediya, ekran
Darsning tashkil qilish jarayoni va ajratilgan vaqti _2_minut
sinf xonasini yangi mavzuga tayyorlash,
sinf xonasining tozaligi.
O‘tilgan va uyga berilgan mavzuni so‘rash va takrorlash jarayoni va ajratilgan vaqti __10__minut
2. Qanday holatlarda jismlardan bir vaqtda ham issiqlik o’tkazuvchanlik, ham nurlanish orqali issiqlik uzatiladi?
3. Nima sababdan yonib turgan gugurt cho’pini ushlab turganingizda qo’lingiz kuymaydi?
4. Jadvalga qarab qaysi uyda yozda salqinroq, qishda issiqroq bo’lishini ayting. G’ishtdan qurilgan uydami yoki betondan?
Yangi mavzu mazmunini tushuntirish jarayoni va ajratilgan vaqti __20___minut.
Issiqlik hodisalarining tabiati haqida buyuk allomalarimiz Abu Nasr Forobiy, Beruniy va Ibn Sino o’z asarlarida tushuntirish berib ketganlar. Jumladan, Forobiyning fikricha, bar qanday jismning temperaturasi yuqori yoki past bo’lishi shu jismni tashkil etgan zarrachalarning harakatlariga bog’liqdir. Ibn Sino ham Forobiy kabi konveksiya hodisasini quyidagicha tushuntiradi: qizigan jismlar hajmlarining kengayishi natijasida zichliklari kamayib, yuqoriga intiladi (Arximed kuchi tufayli demoqchi). Sovugan vaqtda esa hajmi kichrayib, zichligi ortishi hisobiga pastga intiladi.
Abu Nasr Forobiy (873-950) Sirdaryo bo’yidagi qadimgi O’tror (Forob) shahri yaqinida tug’ilgan. Forobiy fanning juda ko’p sohalarida ijod qilgan. Unga qadar fizika alohida fan sifatida qaralmasdan, tabiiy fanlar tarkibida bo’lgan. Fizikada modda tuzilishi, issiqlik, harakat, tovush, optikaga doir ishlarni bajargan.
Jismlarning issiqlikdan kengayishi, sovuqlikdan torayishida suvning alohida xususiyatga ega ekanligiga Beruniy e’tibor bergan. Bu borada Beruniyning Ibn Sinoga yozgan savolini keltiramiz. «Agar jismlar issiqlik sababli ken-gaysa, sovuqlik tufayli toraysa va boshqa idishlarning sinishi uning ichidagi narsalarning kengayishi sababidan bo’lsa-yu, nima uchun ichida suv muzlab qolgan idish yoriladi, sinadi? Nima uchun muz suv yuzida bo’ladi, holbuki muz sovuqlik sababli qotgani uchun Yer tabiatiga (qattiq jismga) yaqinroq edi-ku?» Ibn Sino Beruniyning bu savoliga: «Suv muzlagan vaqtda suvda havo bo’laklari qamalib qolib, muzni suv tubiga cho’kishdan saqlab qoladi», – deb javob qaytaradi. Beruniy Ibn Sinoning javoblariga e’tiroz bildirib: «Agar ko’za ichki tomoniga qarab singanda edi, u holda aytilganlar to’g’ri bo’lur edi. Men idish tashqariga qarab sinishini kuzatganman», deydi. Ibn Sino o’z javoblaridagi noaniqliklarni keyinchalik «Qurozayi tabbiyot» nomli asarida to’ldirib tuzatadi.
Oldingi mavzuda biz issiqlikning nurlanish tufayli ham uzatilishini, uni qabul qilish yuzaga va uning rangiga bog’liqligini aytib o’tdik. Nurlanish tufayli linadigan energiya, yuzaga nur tik yoki qiya holda tushganligiga bog’liq. Shunga ko’ra Beruniy va Ibn Sino Yerda iqlimlar o’zgarishi Quyosh nurining Yerga tushish qiyaligi o’zgarishidandir, deb to’g’ri tushuntiradilar.
Ibn Sinoning fikricha, tabiatda issiqlik hamda sovuqlikning tabiiy va sun’iy manbalari bor. «Issiqlikning tashqi sababi uchtadir: Birinchisi, issiq jismning sovuq jismga yaqinligi. Masalan, o’t-olov suvni isitadi. Ikkinchisi, harakat va ishqalanish. Masalan, suvni chayqasang isiydi, toshni toshga ishqalasang isiydi, olov chiqadi. Uchinchisi, yoritilgan bar qanday jism yoritilmaganga nisbatan issiqroqdir» deydi. Bunda issiqlikning nurlanish yo’li bilan tarqalishi haqida fikr yuritiladi.
Allomalarimiz, shuningdek, issiqlik tufayli suv bug’lari yuqoriga ko’tarilishi, bulutlarga aylanib, ulardan past temperaturalarda qor, yomg’ir, do’l paydo bo’lishi haqida yozib qoldirganlar.
Yangi mavzuni mustaxkamalsh, amaliy va mustaqil ishlar bajarish jarayoni va ajratilgan vaqti __8___minut.
2. Qaysi holda yoyilgan kir tez quriydi: oftob nuri tik tushgandami yoki qiya tushgandami?
3. Suvni idishida uzoq vaqt aylantirib, qanchagacha qizdirsa bo’ladi? Urinib ko’ring!
Bolalar o’yinchoq tarelkasini olib past olovga qo’ying. Yetarli darajada qiziganda unga yarim choy qoshiq suv quying. Suv shu zahoti bug’-lanib ketishi o’rniga, yumaloq shaklda dumalab ketadi va tarelkaning chuqurroq qismida turib qoladi. Sababi nimada? Sababi shundaki, tushgan suv va qizigan tarelka orasida bug’ hosil bo’lib, shu bug’ning o’zi issiqlikni o’tkazmaydigan qatlamni hosil qiladi. Bu hodisani qizigan dazmolni to’nkarib, unga suv sachratib kuzatish ham mumkin.
Darsga yakun yasash , baholash metodlari va ajratilgan vaqti __3___minut.
O‘quvchilarni 5 balli reyting tizimida baholash.
Uyga vazifa berish va ajratilgan vaqti ___2__minut.
Amaliy topshiriq
6 sinf ona tili dars ishlanma
Darsning maqsadi: O’quvchilarning MS Excel da matematik amallar va funksiyalarni qo`llash bo’yicha bilim va shaxsiy fazilatlarni shakillantirish.
Vazifalar:
v MS Excel dasturi haqida tushuncha berish.
v MS Excel da matematik amallar va funksiyalarni qo`llash haqida tushuncha berish.
v MS Excel dasturining oynasi haqida tushuncha berish.
v MS Excelda qo’shimcha nusxalarni yaratish haqida tushuncha berish.
v MS Excel dasturining menyulari haqida tushuncha berish.
v MS Excel dasturining uskunalar paneli haqida tushuncha berish.
Kutilayotgan natijalar:
Ø MS Excel dasturi haqida tushunchaga ega bo’lishadi.
Ø MS Excel da matematik amallar va funksiyalarni qo`llash bo’yicha tushunchaga ega bo’lishadi.
Ø MS Excel dasturining oynasi haqida tushunchaga ega bo’lishadi.
Ø MS Excelda qo’shimcha nusxalarni yaratish haqida tushunchaga ega bo`lishadi.
Ø MS Excel dasturining menyulari haqida tushunchaga ega bo`lishadi.
Ø MS Excel dasturining uskunalar paneli haqida tushuncha ega bo`lishadi.
Dars turi: Aralash.
Talab etiladigan vaqt:4 0 min.
Darsning texnologik xaritasi.
Dars bosqichlari:
Dars mazmuni:
Vosita
Tashkiliy
Salomlashish,yo’qlama,jurnalni to’ldirish,o’quvchilarning darsga tayyorgarligini ko’zdan kechirish.
O’tilgan
mavzuni
mustaxkamlash
O’quvchlar o’tilgan mavzuni mustaxkamlashi uchun« Kim topqir » metodidan foydalaniladi. Bu metodni qo’llashda pedogogik xodimdan yuqori malaka talab etiladi.Bunda o’qituvchi barcha o’quvchilarni oldiga kompyuter kurilmalarni qo`yib chiqadi, o’quvchilar shu qurilmalarni vazifasin aytib berishadilar.
O’rgimchak to’ri
Kim topqir.
mavzuni
Bayoni
Dars mavzusi, maqsadi,kutilayotgan natijalarni bayon qilinadi.O’qituvchi tomonidan o’quvchlarga «Aqliy hujum» metodi – “MS Excel dasturining vazifasi?” nima degan savol beradi. O’quvchilar har biri o’z fikrini og’zaki bildiradi, javoblarini aniq va qisqa tarzda bayon etadilar.Bildirilgan fikr-g’oyalar muhokama qilinmaydi va baholanmaydi. Bildirilgan har qanday fikr-g’oyalar,ular hatto to’g’ri bo’lmasa ham inobatga olinadi.Har bir o’quvchini qatnashishini ta’minlash lozim. MS Excel dasturi haqida tushunchalar,misollar va ma’lumotlar beriladi.kompyuterda amaliy ish bajariladi.
Aqliy hujum
mavzuni
mustaxkamlash
Yangi mavzuni mustaxkamlash uchun “T-chizma”- bunda o’quvchilar yakka tartibda o’z fikr-mulohazalarini bildiradilar.Yani o’quvchlar fikrga qo’shilsalar ha tomonga (+) belgisini,qo’shilmasalar Yoq tamonga (-) belgisini qo’yishadi.So’ng “boshqotirma” ishlashadi.
T-chizma
enerjaejis
Yakuniy.
Darsda faol ishtrok etkan o’quvchlarni baholash va rag’batlantirish,mavzu bo’yicha o’quvchlarni fikr-mulohazalarini tinglash.
Darsga yakun yasash. Uyga vazifa –
Nazorat savollarga tayyorlanib kelish.
Muhokama.
O`.T.I.B.D.O`: Yu.Q.Yusupova
Mavzu: MS Excel da matematik amallar va funksiyalarni qo`llash .
1. MS Excel da matematik amallar va funksiyalarni qo`llash.
2. MS Excel dasturini ishga tushirish.
3 .MS Excel oynasi bilan tanishuv.
4 . MS Excelda izohlarni kiritish.
5 . MS Excelda qo’shimcha nusxalarni yaratish.
MS Excel dasturini ishga tushirish. MS Excel dasturini yuklashdan oldin Windows dasturini yu k lash lozim. Bu esa sodda, ya’ni xozirgi paytda kompyuter yuklanishi bilan amalga oshadi.
MS Excel dasturini yuklash jarayoni quyidagicha:
1. Kompyuter yoqiladi. Ekranda muloqot oynasi paydo bo’lib, foydalanuvchi nomi va paroli so’ralsa, ular kiritilib, Enter tugmachasi bosiladi.
2. “Sichqoncha” ko’rsatkichi ekranning quyi qismida joylashgan Pusk (Start) tugmasiga keltirilib, chap tugmasi bosiladi.
3. “Sichqoncha” ko’rsatkichi Programm bandiga keltiriladi.
4. Dasturlar ro’yxatidan Microsoft Excel tanlanadi, “sichqoncha” tugmasi uning ustida bosiladi, natijada MS Excel dasturning zarvarag’i ekranga chiqadi.
So’ngra MS Excelning ish jadvali ekranga chiqadi.
MS Excel oynasi bilan tanishuv. MS Excel oynasi xam MS Word dasturining oynasi bilan qisman bir xil bo’lib, unda xam vositalar q atori, formula satri bor. MS Excelning ishchi varagi Kniga (kitob) deb nomlanadi. MS Excelning ishchi varag ` i Kniga (kitob) elektron jadvallardan, ya’ni ustun va qatorlardan tashkil topgan. Ustunlar alfa b it h arflari bilan belgilansa, qatorlar sonlar bilan belgilanadi. Ishchi sahifaning pastki chap tomonida MS Excelning ishchi kitobining varaqlari (listlari) joylashgan.
MS Excelda qo’shimcha nusxalarni yaratish. Ayrim hollarda bir yacheykadagi malumotlarning nushasini boshqa yacheykaga yoki diopazonga to’g’ri keladi. Bu ishlarni elektron jadvalda nushalash buyrug’ i orqali amalga oshiriladi.
Nusxa ko’rinish bir necha usulda amalga oshiriladi.
Yacheykadagi ma`lumotlarni boshqa yacheykaga ko’chirish.
Yaschekadan malumotlarni diapazonga ko’chirish. Bunda belgilangan diapazonning har bir yacheykasida ko’chirilayotgan yacheyka m ` alu mo tlari hosil bo’ladi.
Diopazondan diopazonga ko’chirish. Diopazon o’lchamlari bir hilda bo’lishi kerak. Yacheykadan nusha ko’chirishda uning ichidagi m`alumotlar va o’zgaruvchilar bilan birga barcha bichimlash atributlari xam ko’chiriladi.
Nushalash 2 bosqichda amalga oshiriladi:
1.Nusha ko’chirish uchun yacheyka yoki diopazo’nni ajratish va uni buferga ko’chirish.
Jadval kursorini nusxa joylashtirilishi kerak bo’lgan diapazonga o’tkazish va buferga ko’chirilgan ma’lumotlarni unga qo’yish.
Olingan nusha tegishli yacheyka yoki diapazonga qo’yilgandan keyin EXCEL bu yacheykadan malumotlarni yoqatadi. Shuning uchun agar yacheykadagi oldingi axborotlar zarur bolsa darhol <> (To’g’irlash) – >(bekor qilish) buyrug’ini berish yoki Ctrl+Z tugmalarini baravar bosish kerak.
Uskunalar paneli yordamida nusxalash.
Nusxa ko’chirish amalini bajarish uchun standart uskunalar panelida 2ta tugma (piktogramma) mavjud. Bular nusxalanayotgan ma`lumotlarni cho’ntakka olish(bu ferga nusxa olish) va cho’ntakdan chiqarish (buferdan nusxani chiqarish) tugmalaridir, yani kopirovat v bufer va vstavit iz bufera.
Agar sichqoncha ko’rsatkichi cho’ntakka kopiravot v bufer (Buferga nusxa olish) tugmasiga olib kelgan holda bosilsa, ajratilgan bo’lsa yacheykadagi ma`lumotlar cho’takka olinadi. Shundan so’ng ko’yiladigan yacheyka malumotlashtirilib, cho’ntakdan chiqarish vstavit iz bufera (Buferdagi nushani qo’yish) tugmasiga sichqoncha ko’rsatkichi olib kelib bosiladi.
Sudrab olib o’tish amali orqali nusxa ko’chirish.
EXCELda nusha ko’chirish kerak bo’lgan yacheyka yoki diapazo’ndan malumotlarni sudrab olib o’tish orqali nusxa Ko’chirishni amalga oshirish mumkin. Nusha ko’chirish kerak bo’lgan yacheyka (diopazon)ni ajratib, undan keyin sichqoncha ko’rsatkichini yacheyka diopazon chegaralaridan biriga olib keling. Ko’rsatgich strelkaga aylanganidan so’ng Ctrl tugmasini bosing. Ko’rsatgichda qo’shimcha > belgisi hosil bo’ladi. Shundan so’ng ma’lumotlarni tanlangan yacheykangizga sudrab olib o’tishingiz mumkin. Olib o’tilayotganda Ctrl tugmasi bosib turiladi. Shunday holatda oldingi yacheykadagi ma’lumotlar saqlanib qoladi. Ctrl tugmasi bosilmasa oldingi yacheyka ma’lumotlari o’zida saqlanmay keyingi yacheyka ma’lumotiga aylanib qoladi.
Yacheyka yo’ki diopazondagi malumotlarni almashtirish.
Yacheyka yoki diopazon malumotlarini boshqa yacheykalarga Olib o’tish vaqtida bu malumotlarni boshqasiga almashtirish ham mumkin. Buning uchun yacheyka yoki diopozon ajratib olinadi va sichqoncha ko’rsatkichi bu yacheyka yoki diopozon chegaralaridan biriga olib kelinadi. Sichqoncha ko’rsatkichi o’rnida strelka paydo bo’lgandan so’ng kerakli yacheykaga olib (sudrab ) o’tiladi va sichqoncha tugmasini qo’yib yuboriladi. Bunda oldingi yacheykadagi malumotlar keyingi yacheykaga almashtiriladi.Bunday ko’rinish vaqtida Ctrl tugmasi bosiladi.
MS Excel dasturini ishga tushirish. MS Excel dasturini yuklashdan oldin Windows dasturini yuklash lozim.
MS Excel dasturini yuklash jarayoni quyidagicha:
1. Kompyuter yoqiladi.
2. « Сичконча » ko’rsatkichi ekranning quyi qismida joylashgan Пуск (Start) tugmasiga keltirilib, chap tugmasi bosiladi.
3. «Сичконча» ko’rsatkichi “Программы” bandiga keltiriladi va bosiladi.
4. Dasturlar ro’yhatidan Microsoft Excel tanlanadi va «сичконча» tugmasi bosiladi, natijada MS Excel dasturining zarvarag’I ekranga chiqadi so’ngra MS Excelning ish jadvali ekranga chiqadi.
Uni oynasi bilan tanishuv . MS Excel dasturi o’z menyu va uskunalar majmuasiga ega bo’lib, uning menyusida quyidagi bo’limlar mavjid:
Стандартная uskunalar paneli
Форматирование uskunalar paneli
Formulalar qatori
MS Excelda qo’shimcha nusxalarni yaratish. Ayrim hollarda bir yacheykadagi ma`lumotlarning nushasini boshqa yacheykaga yoki diopazonga to’g’ri keladi. Bu ishlarni elektro’n jadvalda nushalash buyrug’i orqali amalga oshiriladi.
Nusxa ko’rinish bir necha usulda amalga oshiriladi.
Yacheykadagi ma`lumotlarni boshqa yacheykaga ko’chirish.
Yascheykadan malumotlarni diopazonga ko’chirish. Bunda belgilangan diopazonning har bir yacheykasida ko’chirilayotgan yacheyka malumotlari hosil bo’ladi.
Diopazondan diopazonga ko’chirish. Diopazon o’lchamlari bir hilda bo’lishi kerak. Yacheykadan nsxa ko’chirida uning ichidagi ma`lumotlar va o’zgaruvchilar bilan birga barcha bichimlash atributlari xam ko’chiriladi.
Nushalash 2 bosqichda amalga oshiriladi:
1.Nusxa ko’chirish uchun yacheyka yoki diopazo’nni ajratish va uni buferga ko’chirish.
Jadval kursorini nusxa joylashtirilishi kerak bo’lgan diapazonga o’tkazish va buferga ko’chirilgan ma’lumotlarni unga qo’yish.
Olingan nusha tegishli yacheyka yoki diapazonga qo’yilgandan keyin EXCEL bu yacheykadan malumotlarni yoqatadi. Shuning uchun agar yacheykadagi oldingi axborotlar zarur bolsa darhol “PRAVKA” (To’g’irlash) – “OTMENIT”(bekor qilish) buyrug’ini berish yoki Ctrl-Z tugmalarini baravar bosish kerak.
Uskunalar paneli yordamida nusxalash.
Nusxa ko’chirish amalini bajarish uchun standart uskunalar panelida 2ta tugma (piktogramma) mavjud. Bular nusxalanayotgan malumotlarni cho’ntakka olish(bu ferga nusxa olish) va cho’ntakdan chiqarish (buferdan nusxani chiqarish) tugmalaridir, yani
KOPIRAVAT v BUFER va VSTAVIT iz BUFERA .
Agar sichqoncha ko’rsatkichi cho’ntakka kopiravot v bufer (Buferga nusxa olish) tugmasiga olib kelgan holda bosilsa, ajratilgan bo’lsa yacheykadagi malumotlar cho’takka olinadi. Shundan so’ng ko’yiladigan yacheyka malumotlashtirilib cho’ntakdan chiqarish vstavit iz bufera (Buferdagi nushani qo’yish) tugmasiga sichqoncha ko’rsatkichi olib kelib bosiladi.
Sudrab olib o’tish amali orqali nusxa ko’chirish.
EXCELda nusha ko’chirish kerak bo’lgan yacheyka yoki diapazo’ndan malumotlarni sudrab olib o’tish orqali nusxa Ko’chirishni amalga oshirish mumkin. Nusha ko’chirish kerak Bo’lgan yacheyka (diopazo’n)ni ajratib, undan keyin sichqoncha ko’rsatkichini yacheyka diopazo’n chegaralaridan biriga olib keling. Ko’rsatgich strelkaga aylanganidan so’ng Ctrl tugmasini bosing. Ko’rsatgichda qo’shimcha “Q” belgisi hosil bo’ladi. Shundan so’ng ma’lumotlarni tanlangan yacheykangizga sudrab olib o’tishingiz mumkin. Olib o’tilayotganda Ctrl tugmasi bosib turiladi. Shunday holatda oldingi yacheykadagi ma’lumotlar saqlanib qoladi. Ctrl tugmasi bosilmasa oldingi yacheka ma’lumotlari o’zida saqlanmay keyingi yacheyka ma’lumotiga aylanib qoladi.
Listlar bilan ishlash. EXCEL dasturi ishga tushirilgandan so’ng aftomatikravishda yangi ishchi kitob “ КНИГА -1” nomi bilan yaratiladi .Agarda siz boshqaIshchi kitob yaratmoqchi bo’lsangiz ,uskunalar panelidagi “ Создать ” piktogrammasiga sichqoncha ko’rsatkichini keltirib tugmani bosishingiz kerak bo’ladi .Yangi yaratilayotgan kitob kampyuter hotirasida saqlanib,halifayl sifatida diskda saqlanmagan bo’ladi .Agar aloxida ko’rsatilgan bo’lmasa ,jadvaldagi ishchi varaqlar 16 tagacha bo’lishi mumkin.Yangi yaratilgan ishchi kitobida bitta varaq bilan faol ish olib boriladi . Boshqa varaqni faollshtirish uchun shu varaqni yorlig’i ustiga sichqoncha ko’rsatkichini olib kelib bosish kerak . Boshqa varaqlarni ko’rib chiqish uchun aylanma ko’rsatkich tugmasini bosish kerak. Alohida nom berilmaganm bo’lsa ishchi jadval varaqlari “ ЛИСТ 1”, “ ЛИСТ 2” kabi nomlanadi .Bu varaqalarni qayta nomlash ham mumkin.
Varaq nomlarini o’zgartirishni quydagi usullarda amalga oshirish mumkin:
“FORMAT”-“LIST”- “ PEREIMENOVAT”
buyruqlarini tanlagan xolda yangi varaq nomini kiritish.
– Sichqoncha ko’rsatkichini varaq yorlig’I ustiga olib borib chap tugmachani 2 marta boshish va yangi nomni kiritish.
-Sichqoncha ko’rsatkichini varaq yorlig’i ustiga olib kelish
va sichqonchaning o’ng tugmasini bosish va kontekstli menyuda quydagi buyruqlarni bajarish : Menyudagi “PEREIMENOVAT”– (QAYTA NOMLASH ) buyrug’ini tanlash va yangi nomni kiritish..
Yangi kiritilgan nomlar uzunligi bo’sh joy bilan birgalikda
31 ta belgigacha bo’lishi mumkin . Agarda uzun nom berilgan bo’lsa, varaqlar yorlig’i ham shunchalik katta bo’lib ,keyingi varaq yorliqlarining nomlari ko’rinmay qoladi .
Ishchi kitobga qo’shimcha yangi varaqlar kiritish 3 yo’l bilan
amalga oshiriladi:
-“vistavka”-“list” buyruqlarini bajarish orqali;
-Sichqonchaning o’ng tugmasi varaq yorlig’i ustiga bosib
.kontekstli menyudagi “vistavit”(qo’yish) buyrug’ini tanlash
– Shift +F11 tugmalarini barobar bosish orqali :
Eslatma. Yuqoridagi amallar bajarilgandan so’ng ishchi kitobdagi yangi qo’shimcha varaq aftomatik ravishda faollashganm varaq xolatiga o’tadi va nomi ko’rsatilgan o’z yorlig’iga ega bo’ladi .
Ishchi kitobdagi kerak bo’lmagan varaq nomlariniolib tashlash
“yopish” quydagi usullartdan amalga oshiriladi :
-“PRAVKA”-“UDALIT LIST” buruqlar ketma ketligini bajarisahorqali :
-Sichqonchaning o’ng tugmasini olib tashlayotgan varaq
yorli’g’i ustida bosish va buyruqlar menyusidan “UDALIT”
(OLIB TASHLASH) buyrug’i tanlash orqali.
Bunda EXCEL varaqni olib tanlashni tasdiqlashingizni so’raydi.
“ T – chizma ”- bunda o ’ quvchilar yakka tartibda o ’ z fikr – mulohazalarini bildiradilar . Ya ’ ni o ’ quvchilar fikrga qo ’ shilsalar ha tamonga (+) belgisini , qo ’ shilmasalar yoq tamonga (-) belgisini qo ’ yishadi .