7 sinf rus tili metodikasi
Шохрух Баширов 131.003 views 2 years ago
Mavzu Tenglamalar yechish metodikasi Boshlangich sinf dasturida 7×10
Boshlang’ich sinf dasturida 7+x=10, x-3=10, x*(7 -10)=70, x: 2=15 kabi bir darajali bir nomalumli tenglamalar qaraladi �Tayyorlov bosqichida 10 ichida qo’shish va ayrishdagi nomalum komponentni topishga doir.
Boshlang’ich sinfda tenglamaning ta’rifi, yechimi, yechish kabi ta’rif va tushunchalar berilmaydi, faqat tenglamani o’qish, yozish, noma’lum komponentlarini topish tushunchalari bilan tanishadilar � 2 – sinfda ko’paytirish va bo’lishga doir x*3=12, 5*x=10, x: 2=4, 6: x=3 ko’rinishdagi tenglamalarni yechish o’qitiladi. � 3 – sinfdan boshlab 4 amalga doir misollar yechiladi. � 4 – sinfda ko’p xonali sonlar bilan birgalikda 4 amalga doir tenglamalar yechishga ham o’rgatiladi. �Boshlang’ich sinfda x+x=10, n*n=16, a+a=a+6, 7*a=7, 8*k=0, n+n=2 n kabi misollar bajarilmaydi. �Tenglamani o’qitishni birinchi qadamidayoq nomalumning o’rniga qo’yish bilan tenglikni tekshirishga o’rgatib boriladi
Tenglama yordamida masalalar yechish �Misollar bilan birgalikda, matinli masalalarni tenglamalar yordamida yechish ham katta o’rinni egallaydi. � Ekiskursiyaga 28 ta o’g’il bola va bir qancha qiz bola jo’natildi. Ular 2 ta avtobusga 25 tadan joylashdi. Ekiskursiyaga nechta qiz bola bordi? �Shaxmat to’garagida 24 ta o’g’il bola va bir nechta qiz bolalar bor edi, yana 5 ta qiz qo’shib olingandan keyin qiz bolalar soni o’g’il bolalar sonidan 8 ta kam bo’ldi. Shaxmat to’garagida qiz bolalar soni qancha bo’lgan. �Vazada 11 ta olma bor edi. Tushlikda bir nechta olma yeyilgandan keyin vazada ta olma qoldi. Nechta olma yeyilgan?
Savollar � 1. O’ylangan son 12 dan 3 marta katta. Qanday son o’ylangan? � 2. Noma’lum son 42 dan 9 ga kichik. Noma’lum son nechi? � 3. O’ylangan sonni 3 marta va 15 marta ortirilsa 75 hosil bo’ladi. Qanday son o’ylangan? � 4. Bola 3 ta qalam va 28 so’m turadigan kitobga 40 so’m to’ladi. 1 ta qalam necha so’m turadi? � 5. Karim o’zidagi quyonlarning 25 tasini sotgandan keyin o’zida 40 ta quyon qoldi. Karimning quyonlari nechta bolgan?
E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT
Mundarija: Kirish Bob. So’z turkumlarini o’rganish metodikasi Otni o’rganish metodikasi Sifatni o’rganish metodikasi Xulosa va tavsiyalar Foydalanilgan adabiyotlar Yo’l xaritasi annotatsiya
1.2. 1. Sifatni o’rganish metodikasi……………………………………………….
ANNOTATSIYA
Mazkur malaka ishi boshlang’ich ta`lim “So‘z turkumlari” mavzusini o‘rgatishda boshlang’ich ta’lim darslarida o’gratish metodlarini tadqiq qilishga bagʻishlangan. Unda boshlang’ich sinflarda “ ona tili darslarida yangi pedagogik texnologiya va didaktik o’yinlarni qo’llash ” va oʻquvchilarni oʻzlashtirishi zarur boʻlgan bilim, koʻnikma, malaka va shakllantiriladigan kompentetsiyalar ko`rsatib berilgan.
Ushbu malaka ishi: Kirish, asosiy qism, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yhatidan iborat. Metodlardan foydalanish o’qituvchining pedagogik mahoratiga bog’liq bo’lib vaziyatdan, sinf o’quvchilarinig holatidan kelib chiqqan holdan eng samarali metoddan foydalanish maqsadga muvofiq bo’ladi.
So‘zlarning lug‘aviy va grammatik ma’no jihatdan o‘xshashligiga ko‘ra ayrim leksik – grammatik guruhlariga ajratilish so‘z turkumlari deyiladi. So‘zlarni turkumlarga ajratishda ularning grammatik ma’no-lari bilan bir qatorda, lug‘aviy ma’nosi ham asosiy belgilardan hisob-lanadi. Ham grammatik, ham leksik ma’nolarga ega bo‘lib, gapda mustaqil sintaktik bo‘lak sifatida ishtirok etadigan so‘zlar mustaqil so‘zlar deyiladi. Mustaqil so‘zlarga: ot, sifat, son, olmosh, fe’l, ravish kiradi.
Shuni ham ta’kidlash joizki, tilimizdagi ba’zi mustaqil so‘zlar ham nutq jarayonida o‘zining mustaqil lug‘aviy ma’nosini yo‘qotib, gram-matik ma’no ifodalashga xoslangan holda, yordamchi so‘z vazifasiga o‘tishi mumkin. Bu hodisa tilshunoslikda grammatikalizatsiya deb yuritiladi. Masalan: ko‘rib qolmoq, bilib olmoq, xafta ichi kabi birikmalardagi qol, ol, ich so‘zlari o‘zining mustaqil lug‘aviy ma’nosni yo‘qotgan holda yordamchi so‘z sifatida qo‘llangan.
Mustaqil leksik ma’noga ega bo‘lmaydigan, gap bo‘lagi vazifasini bajara olmaydigan, biroq so‘z va gaplarni o‘zaro bog‘lash yoki ularga qo‘shimcha ma’no nozikligi kiritish (yuklash) uchun xizmat qiladigan so‘zlar yordamchi so‘zlar deyiladi. Yordamchi so‘zlar umumiy vazifalarga ko‘ra uch turli bo‘ladi:1) ko‘makchi; 2) bog‘lovchi; 3) yuklama.
Undov, taqlid va modal so‘zlar esa, yordamchi so‘zlarning alohida guruhini tashkil etadi. Chunki undov va taqlid so‘zlar gap bo‘lagi sifatida ham, mustaqil so‘z-gap sifatida ham qo‘llanadi. Ayni paytda mustaqil so‘zlarning yasalishida ham ishtirok eta oladi. Biroq bu so‘zlar harakat va hodisaning atamasi bo‘la olmasligi, ya’ni lug‘aviy ma’no ifoda eta olmasligi bilan yordamchi so‘zlarga o‘xshashdir. Shuning uchun ham undov, taqlid, modal so‘zlarning har biri o‘ziga xos xususiyatlari bilan alohida – alohida turkumni tashkil etadi.
Ko‘rinadiki, so‘zlarni turkumlarga ajratishda, birinchidan, lug‘aviy ma’no, ikkinchidan, morfologik shakl, uchinchidan, biror sintaktik vazifa bajarish xususiyati, to‘rtinchidan, qo‘llanish qurshovi (distributsiyasi) e’tiboridan kelib chiqiladi. Shunga ko‘ra so‘zlarning hozirgi o‘zbek tilidagi turkumlari: 1) ot, sifat, son, olmosh, fe’l, ravish kabi mustaqil so‘zlar; 2) ko‘makchi, bog‘lovchi, yuklama kabi yordamchi so‘zlar; 3) modal so‘zlar, taqlid so‘zlar, undov so‘zlar kabi alohida yordamchi so‘zlar guruhidan iborat.
2. Necha? yoki nechanchi? so’rog’iga javob
O’quvchilarda so’z turkumlarini bilish ko’nikmasi ularning belgilari yig’indisini egallashlari asosida shakllantiriladi. Masalan, gul, guldor, gulladi so’zlarining qaysi so’z turkumiga kirishini bilish uchun II sinf o’quvchisi quyidagicha fikr yuritadi: nima? – gul, bu so’z narsani bildiryapti, ko’plikda qo’llanadi – gullar, bu ot; guldor so’zi qanday? so’rog’iga javob bo’lyapti, narsaning belgisini bildiryapti, bu – sifat; gulladi so’zi nima qildi? so’rog’iga javob bo’lyapti, narsaning holatini bildiryapti, bo’lishsiz shaklda qo’llanadi – gullamadi, bu – fe’l.
Boshlang’ich sinflar dasturi o’quvchilarni so’z turkumlari mustaqil va yordamchi so’z turkumlariga bo’linishi bilan maxsus tanishtirishni ko’zda tutmaydi, ammo o’qituvchi bolalarni so’z turkumlarining belgilari bilan amaliy tanishtiradi. Masalan, o’quvchilar mustaqil so’z turkumlari: ot, sifat, son, olmosh, fe’lning gap bo’lagi vazifasida kelishini, bog’lovchi gap bo’lagi bo’lmasligini biladilar.
So’z turkumlarini o’rganishdagi asosiy vazifa o’quvchilarning og’zaki va yozma nutqini o’stirish, lug’atini yangi ot, sifat, son, fe’llar bilan boyitish, o’quvchilar shu vaqtgacha foydalanib kelayotgan so’zlarning ma’nosini aniq tushunishiga erishish, bog’lanishli nutqda u yoki bu so’zdan o’rinli foydalanish malakasini o’stirish hisoblanadi. Bu vazifalarni muvaffaqiyatli hal qilish uchun so’z turkumlarini o’rganish jarayonida sinonim, antonimlar (terminlar berilmaydi) ustida muntazam ish olib boriladi, o’quvchilar ko’p ma’noli so’zlar, ularning o’z va ko’chma ma’noda ishlatilishi bilan tanishtiriladi. Bunda ta’limni o’quvchilarnipg shaxsiy tajribalari, bevosita ko’rganlari, radiodan eshitganlari, kitobdan bilib olganlari bilan bog’lash muhim ahamiyatga ega.
O’quvchilarda kuzatish, muhim narsalarni sezish ko’nikmalarini shakllantirish, atrof-muhit haqidagi bilimlarini boyitish bilan bir vaqtda ularning nutqini o’stirish vazifasi ham amalga oshiriladi.
1.1. Otni o’rganish metodikasi
“Ot” mavzusini o’rganish tizimi maqsadga yo’naltirilgan jarayon bo’lib, bunda shu so’z turkumining umumlashtirilgan ma’nosi va grammatik belgilari aniq izchillikda, bir-biri bilan ilmiy asoslangan bog’liqlikda o’rganiladi, shuningdek, otdan nutqda to’g’ri foydalanish va to’g’ri yozish malakasini shakllantirish maqsadida bajariladigan mashqlar asta murakkablashtira boriladi.
Til hodisasi sifatida otning xususiyatlari, uni o’rganish vazifalari, o’quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda, har bir sinf uchun material hajmi, ularni o’rganish izchilligi belgilangan.
Boshlang’ich sinflarda otni o’rganish vazifalari quyidagilar:
2) kim? so’rog’iga javob bo’lgan (shaxs bildirgan) otlardan nima? so’rog’iga javob bo’lgan (narsa, hayvon, jonivor va boshqalarni bildirgan) otlarni farqlash ko’nikmasini hosil qilish;
3) kishilarning familiyasi, ismi, otasining ismi, hayvonlarga qo’yilgan nomlar va geografik nomlarni bosh harf bilan yozish ko’nikmasini shakllantirish;
4) otlarda son (otning birlik va ko’plikda qo’llanishi) bilan tanishtirish;
5) otlarni egalik qo’shimchalari bilan to’g’ri qo’llash ko’nikmasini shakllantirish;
6) otlarning kelishiklar bilan turlanishi va kelishik qo’shimchalarining yozilishi haqida malaka hosil qilish;
7) o’quvchilar lug’atini yangi otlar bilan boyitish va ulardan nutqda aniq, o’rinli foydalanish malakasini o’stirish;
8) so’zlarni tahlil qilish, taqqoslash, umumlashtirishni bilish.
Bu vazifalarning har biri alohida emas, balki bir-biri bilan o’zaro bog’liq holda hal etiladi. SHu bilan birga, “Ot” mavzusini o’rganishning muayyan bosqichida bajarish lozim bo’lgan bir vazifani hal qilishga ko’proq ahamiyat beriladi. Masalan, I-II sinflarda so’z turkumi sifatida otning belgilari (nimani bildirishi, so’roqlari) o’rganiladi, III sinfda esa otga atama beriladi, birlik va ko’plikda qo’llanishini o’zlashtirishga ahamiyat beriladi. IV sinfda otning egalik qo’shimchalari bilan qo’llanishi, kelishiklar bilan turlanishi va kelishik qo’shimchalarining yozilishini o’rganishga e’tibor qaratiladi. O’quvchilarning nutqi va tafakkurini o’stirish vazifasi esa mavzuni o’rganishning barcha bosqichlarida hal qilinadi. Grammatik materialni o’rganish va orfografik malaka hosil qilishning butun jarayoni o’quvchilar lug’atini boyitishga, bog’lanishli nutq malakalari va fikrlash qobiliyatlarini o’stirishga qaratiladi.
So’z turkumi sifatida ot muayyan leksik ma’nolari va grammatik belgilari bilan ajralib turadi. Barcha otlarning umumiy leksik ma’nosi shaxs va narsani ifodalash hisoblanadi. Ot jonli mavjudotlar (kishi, qush, hayvon, asalari), yer va osmonga oid narsalar (quyosh, yulduz, daryo, tog’), o’simliklar (paxta, beda, gul), voqealar (yig’in, majlis), tabiat hodisalari (shamol, bo’ron, yomg’ir, momaqaldiroq), belgi-xususiyat (ahillik, kuchlilik, samimiyat), harakat-holat (uyqu, sevinch, kurash), o’rin va vaqt (yoz, bahor, joy) nomlarini bildiradi.
Otlarning grammatik belgilari: otlar birlik va ko’plikda qo’llanadi, egalik qo’shimchalari bilan o’zgaradi, kelishiklar bilan turlanadi, gapda ko’proq ega, to’ldiruvchi, aniqlovchi, shuningdek, hol va kesim vazifasida keladi. Ot nutqda sifat, son, olmosh, fe’l bilan birika oladi.
Otning ma’nolari va grammatik belgilari xiyla murakkab, shuning uchun ham ot haqidagi bilim o’quvchilarda amaliy vazifalarni bajarish jarayonida asta shakllantira boriladi.
Otni o’rganishda izchillik. Otni o’rganishga tayyorlov bosqichi savod o’rgatish davriga to’g’ri keladi. Bu bosqichda o’quvchilar shaxs-narsalarni va ularning nomi bo’lgan so’zlarni farqlashga o’rganadilar, so’zning leksik ma’nosiga e’tibor ko’proq qaratiladi, ma’nolarini hisobga olgan holda so’zlar (qushlar, meva va sabzavotlar, kiyimlar va hokazolarni bildirgan otlar)ni guruhlash ko’nikmasi shakllantiriladi. So’zlarni leksik ma’nosi asosida guruhlash mashqlari otlarni taqqoslash, o’xshash tomonlarini aniqlash, abstraktlashtirish ko’nikmasini o’stiradi. SHunga qaramay, grammatik tushunchani shakllantirish uchun o’quvchilar so’znnng aniq ma’nosini yetarli bilmaydilar, so’zning leksik ma’nosini bilish bilan birgalikda uning grammatik belgilarini ham o’zlashtirish zarur.
Keyingi bosqichda otning leksik ma’nolari va grammatik belgilari ustida maxsus ishlanadi (kim? yoki nima? so’rog’iga javob bo’lishi, shaxs, narsani bildirishi tushuntiriladi). O’quvchilar kim? so’rog’iga javob bo’lgan so’zlarni nima? so’rog’iga javob bo’lgan otlardan farqlashga o’rganadilar. Bu bosqichda ular so’zlarni so’roq berish bilan farqlashni o’rganadilar, o’quvchilarda mavhum grammatik tafakkur o’sa boradi, ularda atoqli otlarni bosh harf bilan yozish ko’nikmasi shakllana boradi.
II sinfda otlarning leksik ma’nosi, atoqli va turdosh otlar (atamasiz) haqidagi bilim chuqurlashtiriladi.
“Ot” tushunchasini shakllantirish uchun shu so’z turkumiga kiradigan otlarni asosiy leksik guruhlarga ajratish, barcha otlarga xos bo’lgan belgilarni, ularning nutqimizdagi o’rnini ko’rsatish muhim ahamiyatga ega. SHu maqsadda mavzuni o’rganishga bag’ishlangan birinchi darslardayoq shaxs va narsani bildiradigan so’zlar bir tizimga solinadi, kishilarni, buyum, o’simliklar va hayvonlarni, tabiat hodisalarini, voqealarni bildiradigan so’zlar guruhlarga ajratiladi. SHu so’zlarning hammasi uchun umumiy bo’lgan belgilar aniqlanadi: bu so’zlar shaxs, narsalarni bildirib kim? yoki nima? so’rog’iga javob bo’ladi.
Dasturga ko’ra, boshlang’ich sinf o’quvchilarini sifat va boshqa so’z turkumlaridan yasalgan mavhum ma’nodagi (yaxshilik, go’zallik, ishonch, sevinch, o’kinch, qo’rqinch, tayanch kabi) otlar bilan tanishtirish talab etilmaydi. Ammo matnda uchrasa va o’quvchilar qiziqib so’rasalar, otning bolalar o’rgangan belgilari asosida (nima? so’rog’iga javob bo’lishi, shaxs yoki narsa nomini bildirishi) tushuntiriladi. Otlarning nutqda katta ahamiyatga ega ekanini ko’rsatish uchun o’qituvchi o’qish kitobidan matn tanlab, o’quvchilarga matndagi otlarni topishni, so’ngra matnni shu so’zlarsiz o’qishni topshiradi. O’quvchilar matndagi otlarni tushirib qoldirib o’qiganda, matn mazmunini tushunib bo’lmasligini anglaydilar. Xulosa chiqariladi: ot atrofimizni o’rab olgan shaxs va narsalarning nomi, bu so’zlarsiz bir-birimizga o’z fikrimizni tushuntira olmaymiz.
Otlarda son bilan tanishtirish . 3-sinfda “Otlarda son”, ya’ni otlarning birlik va ko’plikda qo’llanishi ustida ishlash jarayonida o’quvchilarda: 1) birlik va ko’plikda qo’llangan otlarning ma’nosi va qo’shimcha orqali farqlash, 2) birlikdagi otdan ko’plik shaklidagi va, aksincha, ko’plikdagi otdan birlik sondagi ot hosil qilish, 3) gapda so’zlarning bog’lanishini hisobga olgan holda, otlardan nutqda to’g’ri foydalana olish ko’nikmalari shakllantiriladi.
Otlarning birlik va ko’plikda qo’llanishi taqqoslash usulidan foydalanib tushuntiriladi. Buning uchun bir predmetni va shunday bir necha predmetni bildirgan otlar taqqoslanadi: daftar – daftarlar, qalam – qalamlar, nok – noklar kabi. Suhbat asosida daftar so’zi nechta (bitta) predmetni va daftarlar so’zi nechta (ikki va undan ortiq) predmetni bildirishi aniqlanadi. Boshqa so’zlar bilan ham shunday ishlanadi. Oddiygina xulosa chiqariladi va fikrlar umumlashtiriladi: agar otlar bir predmetni bildirsa, birlikda qo’llanadi, agar ikki va undan ortiq shaxs yoki narsani bildirsa, ko’plikda qo’llanadi. Ko’plikdagi otni yasash uchun birlikdagi otga –lar qo’shimchasi qo’shiladi. Birlikdagi otlar kim? yoki nima? so’rog’iga, ko’plikdagi otlar esa kimlar? yoki nimalar? so’rog’iga javob bo’ladi.
Bu sinf o’quvchilariga faqat birlikda qo’llanadigan otlar, birlik shaklida qo’llangan armiya, qo’shin, xalq kabi otlar ko’plik ma’nosini bildirishi, bunday otlarga ko’plik qo’shimchasi qo’shilganda anglatadigan ma’nosi maxsus tushuntirilmaydi. Agar o’quvchilar bu haqda savol bersalar, soddagina shaklda tushuntirish mumkin.
Otlarning birlik va ko’plikda qo’llanishini kuzatish aslida so’z shakli ustida ishlashning boshlang’ich bosqichi hisoblanadi. Bunda o’quvchilar otlarni ko’plik qo’shimchasi bilan o’zgartirish, ya’ni otga shakl yasovchi qo’shimcha qo’shish bilan so’zning leksik ma’nosi o’zgarmasligiga ishonch hosil qiladilar.
Otlarda egalik qo’shimchalari . Bu mavzu boshlang’ich sinf o’quvchilari uchun murakkab hisoblanadi, chunki bu mavzu o’rganilgunga qadar, o’quvchilar “shaxs” tushunchasi bilan hali tanishtirilmagan, kishilik olmoshlarini hali o’rganmagan bo’ladilar. O’quvchilarga egalik qo’shimchasi shaxs, narsa birlik va ko’plikdagi uch shaxsdan biriga taalluqli ekanini bildirishini tushuntirish qiyin. SHularni hisobga olib, o’quvchilarni otlarda egalik qo’shimchalari bilan tanishtirishda o’qituvchi ishni sarlavhadagi “egalik” so’zining leksik ma’nosini tushuntirishdan boshlashi maqsadga muvofiq: “egalik” ega bo’lish, qarashlilik, tegishlilik, oidlik ma’nolarini bildiradi, demak, egalik qo’shimchasi deganda biror narsaga ega bo’lishni, shu narsa tegishli, shu narsaning egasi ekaninn bildiradigan qo’shimchalar tushuniladi. Otlar egalik qo’shimchalari bilan qo’llanadi. Otga qo’shilgan egalik qo’shimchasi shu ot ifodalagan shaxs, narsaning kimgadir qarashli ekanini, shu narsaning egasi ekanini bildiradi. Misollarni kuzataylik: Kecha o’qigan kitobim juda qiziqarli ekan. Sening kitobing ham qiziqarlimi? Ra’noning kitobi ham qiziqarli edi.
Kitobim, kitobing, kitobi so’zlari so’z tarkibiga ko’ra tahlil qilinadi va o’quvchilar kitob – o’zak, -im, -ing, -i qo’shimcha ekanini aniqlaydilar. O’qituvchi kitob va kitobim so’zlarini taqqoslashni –im qo’shimchasining ma’nosi haqida o’ylab ko’rishni topshiradi, muammoli vaziyat yaratadi; o’quvchilar qo’shimchaning ma’nosi haqiida fikr yuritadilar, ammo kitobim so’zining ma’nosiga (mening kitobim – kitob meniki) tushunsalar ham, fikrlarini shakllantirib aytib berolmaydilar. O’qituvchi qisqa tushuntiradi:
– Tilda uchta shaxs mavjud:
I shaxs – so’zlovchi
II shaxs – tinglovchi
III shaxs – o’zga
Hozir men sizga so’zlayapman, tushuntiryapman, demak, men – so’zlovchi, hozir siz meni tinglayapsiz, demak, siz (sen) tinglovchi, hozir tinglashga qatnashmayotganlar ham bor, u (ular) – o’zga hisoblanadi. Siz otlar birlik va ko’plik sonda qo’llanishini bilasiz. Ma’lumki, biror narsa bir shaxsga yoki ikki va undan ortiq shaxsga tegishli bo’lishi mumkin. Mana shu ma’nolarni, ya’ni biror shaxs va narsaning birlik yoki ko’plikdagi uch shaxsdan biriga qarashli ekanini otga qo’shilgan egalik qo’shimchalari bildiradi. Masalan, kitobim so’ziga qo’shilgan -im qo’shimchasi kitobning I shaxsga taalluqli ekanini, ya’ni kitobniig egasi I shaxs ekanini bildiradi (-ing, -i qo’shimchalari ham shunday tushuntiriladi). Kitobimiz so’zidagi -imiz qo’shimchasi kitob so’zlovchi shaxsga, shu bilan birga, ko’p shaxsga (ko’p so’zlovchiga) tegishli ekanini bildiradi (-ingiz, -i qo’shimchalari ham shunday tushuntiriladi). Qisqa xulosa chiqariladi: otlarga qo’shilgan mana shunday qo’shimchalar egalik qo’shimchalari deyiladi. Egalik qo’shimchalari tegishlilik, egalik ma’nosini bildiradi.
Egalik qo’shimchalari otlarga ikki variantda qo’shiladi. Akam va kitobim, akang va kitobing, akasi va kitobi kabi oxiri unli hamda undosh tovush bilan tugagan otlar so’z tarkibiga ko’ra tahlil qilinadi, qo’shimchalar taqqoslanadi, suhbat asosida xulosa chiqariladi: oxiri unli tovush bilan tugagan otlarga -m, -ng, -si, -miz, -ngiz, -si egalik qo’shimchalari, oxiri undosh tovushlar bilan tugagan otlarga -im, -ing, -i, -imiz, -ingiz, -i egalik qo’shimchalari qo’shiladi. SHundan so’ng o’quvchilar “Ona tili” darsligidagi qoidani o’rganadilar, jadvalni tahlil qiladilar.
O’quvchilarga egalik qo’shimchalari haqidagi ko’nikmani shakllantirish uchun matndan egalik qo’shimchasi bilan qo’llangan otni topish, uni tarkibiga ko’ra tahlil qilib, egalik qo’shimchasining shaxs-sonini aniqlash, matnda berilgan otga tushirib qoldirilgan egalik qo’shimchasini qo’shish, narsa qaysi shaxs yoki shaxslarga qarashli ekanini aytish kabi mashqlardan foydalaniladi.
Egalik qo’shimchasi ustida ishlash bu bilan tugamaydi. Otlarning kelishiklar bilan turlanishini o’rganish jarayonida egalik qo’shimchasi bilan qo’llangan ot qaratqich kelishigida kelgan boshqa ot bilan (kitobning muqovasi, Rahimning kitobi), kishilik olmoshlarining kelishiklar bilan turlanishini o’rganish jarayonida esa egalik qo’shimchasi bilan kelgan ot qaratqich kelishigidagi kishilik olmoshi bilan bog’lanib, so’z birikmasi hosil qilishi haqida bilim beriladi.
Otlarning turlanishi. Kelishiklar sintaktik kategoriya hisoblanadi. Kelishik otlarning gapda boshqa so’zlar bilan munosabatini ifodalaydi. Demak, kelishiklarni o’rgatishda o’quvchilarning gapda so’zlarning bog’lanishini bilishlari nazarda tutiladi. Kelishiklar ustida ishlashni o’quvchilar gapda ma’no va grammatik tomondan bog’langan so’zlarni (so’z birikmalarini) ajratishga o’rganganlaridan so’ng boshlanadi. Kelishiklar ustida ishlash gapda so’zlarning bog’lanishi ustida ishlash hamdir. Kelishiklarni bilish uchun o’quvchi ot gapda qaysi so’z bilan bog’langanini aniq bilishi kerak. Ot gapda boshqa so’zlar bilan bog’langanda qo’shimchalar bilan o’zgarishi ancha oldindan kuzatib boriladi. Aslida o’quvchilar 1-sinfdayoq, so’z shakllarining o’zgarishi bilan amaliy tanishadilar, ammo ular so’z shakli nimaligini hali bilmaydilar. O’quvchilar keyingi sinfda shakl yasovchi (so’z o’zgartuvchi) qo’shimchalar bilan tanishadilar, bu qo’shimchalar gapda so’zlarni bog’lash uchun xizmat qilishini tushunadilar.
4-sinfda ot ustida ishlashning asosiy vazifasi fikr bayon qilishda otning kelishik shakllaridan ongli foydalanish va kelishik qo’shimchalarini to’g’ri yozishga o’rgatish hisoblanadi.
Bu sinfda ot quyidagi izchillikda o’rganiladi:
1) otlarning kelishiklar bilan turlanishi haqida tushuncha berish;
2) ko’plikdagi otlarning turlanishini o’rgatish;
3) har bir kelishikning xususiyatlarini alohida o’rganish va u bilan bog’liq holda kelishik qo’shimchalarining yozilishi haqida ko’nikma hosil qilish.
Otlarning kelishik qo’shimchalari bilan o’zgarishi – turlanish haqida tushuncha berish bilan o’quvchilarga kelishik qo’shimchalari gapda so’zlarni bog’lash uchun xizmat qilishi, o’zbek tilidagi olti kelishik, ularning nomi, so’roqlari, qo’shimchalari va joylashish tartibi tushuntiriladi.
O’quvchilar turlanish bilan, kelishiklarning mohiyatidan kelib chiqib gapni tahlil qilish jarayonida tanishtiriladi, gapning asosi (ega va kesim) va so’z birikmalari ajratiladi. Ular gapda bir otning boshqa har xil so’zlar bilan shakl yasovchi qo’shimalar (ning, -ni, -ga, -da, -dan) yordamida bog’lanishini kuzatadilar, bu qo’shimchalar kelishik qo’shimchalari ekanini, otlarning kelishik qo’shimchalari bilan o’zgarishi turlanish deyilishini bilib oladilar. Bolalarga kelishiklarning joylashish tartibi, so’roqlari va bosh kelishikdan boshqa kelishiklarning aniq qo’shimchalari mavjudligi darslikda berilgan jadval yordamida tushuntiriladi. Bosh kelishikdagi ot gapda ega vazifasida, boshqa kelishikdagi otlar esa ikkinchi darajali bo’lak vazifasida kelishi bilan ham tanishtiriladi.
O’quvchilar o’zlashtirgan grammatik bilimlarini imloni o’zlashtirishda foydalana olishlari uchun ishni bajarishda izchillikka katta ahamiyat beriladi. Bajarilgan ish yozib boriladi: o’quvchilar avval gapda ot bog’langan so’zdan shu otga savol beradilar va savolni qavs ichiga yozadilar; keyin so’roqqa qarab kelishikni aniqlaydilar. Masalan, o’qidi (nimani?) – kitobni, tushum kelishigi). Ular buni yaxshi o’zlashtirganlaridan so’ng, mashq tez bajariladi, yozish talab etilmaydi.
Ko’plikdagi otlarnnng turlanishini o’rganishda nutqda ko’plikdagi otlardan to’g’ri foydalanish ko’nikmasini takomillashtirish maqsadi ko’zda tutiladi. O’quvchilar suhbat yordamida bosh kelishikdagi otning so’rog’ini va bitta shaxs, narsani bildirishni aytadilar, (nima? – kitob, kim? – o’quvchi); o’qituvchi agar shu ot ikki va undan ortiq, shaxs yoki narsani bildirsa, qanday so’roqqa javob bo’lishini, qaysi kelishikni bildirishini so’raydi, ular qinalmay javob beradilar (nimalar? – kitoblar, kimlar? – o’quvchilar). Xulosa chiqariladi: ko’plikdagi otlar bosh kelishikda nimalar? yoki kimlar? so’rog’iga javob bo’ladi. O’quvchilar otlarning kelishiklar bilan turlanishi jadvalidan foydalanib, shu otlarni ko’plikda turlaydilar va ko’plik qo’shimchasi doim kelishik qo’shimchasidan oldin qo’shilishini, so’roqlarini bilib oladilar.
Har bir kelishikni alohida o’rganishnipg vazifasi kelishikni o’rganish bilan bog’liq holda kelishik qo’shimchalarining yozilishi haqidagi malakani shakllantirish va o’quvchilarning kelishiklar bilan turlangan otlardan ongli foydalanishlariga erishish hisoblanadi.
Kelishiklarni bilib olish maqsadida so’roqlardan foydalaniladi. Buning uchun o’quvchilar, birinchidan, so’roqni otning yakka o’ziga emas, balki gapda ot ma’no tomondan bog’langan so’zdan shu otga berishni o’rganishlari, ikkinchidan, kelishiklarning so’roqlarini yaxshi bilishlari zarur. Kelishiklarni o’zlashtirishda gapning asosini aniqlagach, gapda o’zaro bog’langan so’zlarni (so’z birikmalarini) belgilash, ot bog’langan so’zni topish, so’roq berib, qaysi kelishik bilan turlanganini, birlik yoki ko’plikda qo’llanganini aniqlash izchilligida ishni uyushtirish maqsadga muvofiq (Masalan, Alisher Nodirni kinoga taklif qildi. Gap Alisher haqida aytilgan. (Kim?) Alisher – ega (bosh kelishikda, birlik); Alisher (nima qildi?) – taklif qildi – kesim; taklif qildi (kimni?) – Nodirni (ot, tushum kelishigida, birlik); taklif qildi (nimaga? yoki qaerga?) – kinoga (ot, jo’nalish kelishigida, birlik).
Kelishiklarning xususiyatlarini o’rganishga qulaylik yaratish uchun har bir kelishikni quyidagi umumiy reja asosida o’rganish maqsadga muvofiq:
1. Kelishikning grammatik ma’nosi.
4. Gapdagi vazifasi.
Kelishiklarni shu tarzda o’rganish ularni o’zaro taqqoslashni yengillashtiradi va ongli o’zlashtirishni ta’minlaydi.
Bir kelishik o’zining muhim belgilari (ma’nosi, so’rog’i, qo’shimchasi, sintaktik vazifasi) bilan boshqa kelshiklardan farqlanadi. Muayyan bir kelishikdagi otdan ongli foydalanish va kelishik qo’shimchalarini to’g’ri yozish uchun o’quvchilar kelishiklarning muhim belgilarini puxta o’zlashtirishi talab etiladi, shuning uchun ham kelishiklarning muhim belgilarini o’zlashtirib, bir kelishikni ikkinchisidan farqlash ko’nikmasini shakllantirishga katta o’rin beriladi.
Bosh kelishikning xususnyatlarini o’rganish bilan otning kelishik qo’shimchasi yo’q holati bosh kelishik ekani, bosh kelishikdagi ot boshqa so’zni o’ziga tobe qilishi, kim?, kimlar?, nima?, nimalar? so’roqlariga javob bo’lishi, gapda ega vazifasida kelishi haqida o’quvchilarda ko’nikma hosil qilinadi; lug’atlarda otlar bosh kelishik shaklida berilishi va bosh shakl hisoblanishi, ba’zan egalik qo’shimchasi olib qo’llanishi bilan tanishtiriladi.
O’quvchilar qaratqich va tushum kelishigini farqlashda qiynaladilar, bir qo’shimcha o’rniga ikkinchisini ishlatadilar. Bu kelishiklarning xususiyatlarini o’rganishda bunday qiyinchilikning oldini olish va o’quvchilarda kelishiklardan to’g’ri foydalanish ko’nikmasini hosil qilish maqsadi ko’zda tutiladi. Bu maqsadga erishish uchun bu ikki kelishikning ma’nosi, so’roqlari, qo’shimchasi va gapdagi vazifasi taqqoslanadi va suhbat asosida xulosa chiqariladi.
Qaratqich kelishigida turlangan ot: 1) qarashlilik ma’nosini bildirib, gapda boshqa otga bog’lanadi, u bog’langan ot egalik qo’shimchasi bilan qo’llanadi (o’quvchining daftari, gulning bargi kabi); 2) kim(lar)ning?, nima(lar)ning?, ba’zan qaerning? so’roqlariga javob bo’ladi; 3) -ning qo’shimchasi bilan qo’llanadi; 4) gapda ikkinchi darajali bo’lak vazifasida keladi.
Tushum kelishigida turlangan ot: 1) harakatni o’ziga olgan shaxs, narsa ma’nosini bildiradi, gapda doim fe’lga bog’lanadi (vazifani bajardim, kitobni o’qidi kabi); 2) kim(lar)ni?, nima(lar)ni? ba’zan qaerni? so’roqlariga javob bo’ladi; 3) -ni qo’shimchasi bilan qo’llanadi; 4) gapda ikkinchi darajali bo’lak vazifasini bajaradi.
O’quvchilarning bu ikki kelishik qo’shimchasidan nutqda to’g’ri foydalanish va ularni to’g’ri yozish haqidagi bilimini takomillashtirish uchun gapda otning qaysi so’z bilan bog’langanini aniqlash, so’roqlar o’rniga gapning mazmuniga mos so’zni kelishik bilan turlab qo’yish, tushirib qoldirilgan kelishik qo’shimchalaridan mosini qo’yib ko’chirish, tanlab ko’chirish mashqlaridan, saylanma va eslatish diktantlaridan ko’proq foydalaniladi.
Boshlangich sinflar dasturiga ko’ra, o’quvchilarni qaratqich va tushum kelishigida otning belgisiz qo’llanishi bilan tanishtirish tavsiya etilmaydi.
O’quvchilar jo’nalish kelishigining xususiyatlari bilan tanishtirilgach, jo’nalish kelishigi qo’shimchasining yozilishi tushuntiriladi: a) oxiri jarangsiz undosh tovush bilan tugagan so’zlarga jo’nalish kelishigi qo’shimchasi -ga qo’shilganda talaffuzda -ka eshitilishi, ammo aslicha yozilishi sinfga, ishga, SHavkatga kabi so’zlarni tovush-harf tomonidan tahlil qilish bilan tushuntiriladi; b) o’quvchilar “Mehnat yetkazar har tilakka” kabi gapni o’qib, tilak so’zining o’zgarishini kuzatadilar; gapdagi tilakka bog’langan so’zni topadilar va shu so’zdan otga so’roq beradilar (etkazar (nimaga?) tilakka); bu jo’nalish kelishigining so’rog’i ekanini aytadilar; tilakka so’zi so’z tarkibiga ko’ra tahlil qilinadi va tilak – o’zak, -ka qo’shimcha ekani aniqlanadi; so’ng uni tovush-harf jihatidan tahlil qilinib, o’zakning oxiri -k undoshi bilan tugagani, qo’shimcha ham k undoshi bilan boshlanishi aniqlanadi. Suhbat usuli bilan xulosa chiqariladi: jo’nalish kelishigi qo’shimchasi oxiri k undoshi bilan tugagan otlarga -ka shaklida qo’shiladi. “Baliq qarmoqqa ilindi” gapidagi qarmoqqa so’zi ustida ham yuqoridagi kabi ishlanadi. Xulosani o’qituvchi rahbarligida o’quvchilarning o’zlari chiqaradilar: oxiri q undoshi bilan tugagan otlarga jo’nalish kelishigi qo’shimchasi -qa shaklida qo’shiladi.
O’quvchilar o’rin-payt kelishigining xususiyatlari bilan tanishtirilgach, kelishik qo’shimchasi -da ning -ta bo’lib eshitilsa ham -da shaklida yozilishi tushuntiriladi. Ba’zi o’quvchilar o’rin-payt kelishigi o’rniga jo’nalish kelishigi qo’shimchasini ishlatib, xatoga yo’l qo’yadilar. Bunday xatoning oldini olish uchun o’quvchilar bilan fe’ldan jo’nalish va o’rin-payt kelishigida qo’llangan otga so’roq berib, so’z birikmasini topishni ko’proq mashq qilish va kelishiklarning so’rog’i va ma’nosiga qarab farqlashga o’rgatiladi. Masalan, bordi (qaerga?) – maktabga, bo’ldi (qaerda?) – maktabda; oldim (kimga?) – ukamga, ko’rdim (kimda?) – ukamda.
O’quvchilar chiqish kelishigining xususiyatlari bilan ham reja asosida tanishtirilib, ularga kelishik qo’shimchasining yozilishi tushuntiriladi.
Kelishiklar haqidagi malakani shakllantirish ustida ishlashning samaraliligini ta’minlaydigan shartlar, birinchidan, maqsadga muvofiq mashq, tanlash, mashq materialini asta murakkablashtirib borish bilan o’quvchilarning mustaqqlligini oshirish, ikkinchidan, imloni grammatik bilimni takomillashtirib borish va o’quvchilarning nutqini o’stirish bilan bog’lab o’rgatishdir.
SHunday qilib, boshlang’ich sinflarda ot yaxlit holda o’rganiladi va uni o’rganish o’quvchilar shu so’z turkumining belgilarini, vazifasini o’zlashtirishiga, shuningdek, ularda kelishik qo’shimchalarini to’g’ri yozish ko’nikmasini shakllantirishga qaratiladi.
1.2. Sifatni o’rganish metodikasi
Sifatni o’rganish tizimi materialni leksik va grammatik tomondan izchillik bilan boyitib, murakkablashtirib borishni ko’zda tutadi. O’quvchilar I va II sinfda sifatning leksik ma’nosini kuzatadilar, sifatga qanday?, qanaqa? so’rog’ini berishga o’rganadilar; III sinfda sifat so’z turkumi sifatida o’rganiladi; IV sinfda ilgari o’rganilganlar takrorlanib, grammatik materialga bog’liq holda qip-qizil, yam-yashil kabi orttirma darajadagi (atama aytilmaydi) sifatlarning yozilishi o’rgatiladi. Ona tili va o’qish darslarida o’quvchilar nutqi yangi-yangi sifatlar bilan boyitiladi, ularga oldindan ma’lum bo’lgan sifatlarning ma’nosiga aniqlik kiritiladi.
Sifatni o’rganish metodikasi uning lingvistik xususiyatlariga asoslanadi. Sifat predmetning belgisi (rangi, hajmi, shakli va ko’rinishi, maza-ta’mi, xarakter-xususiyati, hidi, vazni, o’rin va paytga munosabati)ni bildiradi. Sifatning leksik ma’nosi uni ot bilan bog’liq holda o’rganishni talab qiladi. Sifatni tushunish uchun I sinfdanoq o’quvchilar e’tibori sifatning otga bog’lanishini aniqlashga qaratiladi. O’quvchilar predmetning belgisini aytadilar, ularda so’roq yordamida gapda so’zlarning bog’lanishini aniqlash ko’nikmasi o’stiriladi, ya’ni ular gapdagi sifat va otdan tuzilgan so’z birikmasini ajratadilar (atama aytilmaydi). Keyingi sinflarda bu bog’liqlik aniqlashtiriladi. SHunday qilib, sifatning semantik-grammatik xususiyatlari sifat ustida ishlashni leksik va grammatik (morfologik va sintaktik) ravishda olib borishni talab etadi.
Boshlang’ich sinflarda “Sifat” mavzusi quyidagi izchillikda o’rganiladi: 1) sifat bilan dastlabki tanishtirish (I, II sinf); 2) sifat haqida tushuncha berish (III sinf); 3) shu grammatik mavzu bilan bog’liq holda ayrim sifatlarning yozilishini o’zlashtirish (IV sinf).
Sifat bilan (atamasiz) dastlabki tanishtirish (birinchi bosqich) sifatning leksik ma’nosi va so’roqlari ustida kuzatish o’tkazishdan boshlanadi. Predmetning belgilari xilma-xil bo’lib, uni rangi, mazasi, shakli, xil-xususiyatlari tomonidan tavsiflaydi. SHunday ekan, sifat tushunchasini shakllantirish uchun uning ma’nolarini aniqlash talab etiladi. O’qituvchi predmetni yoki uning rasmini ko’rsatadi, o’quvchilar uning belgilarini aytadilar va yozadilar. Masalan, (qanday?) olma – qizil, shirin, yumaloq olma; (qanday?) ip – uzun, ko’k ip. Albatta, suhbat asosida o’quvchilar olma, ip so’zlari nima? so’rog’iga javob bo’lib, predmet nomini bildirishi, qizil, shirin, yumaloq kabi so’zlar qanday? so’rog’iga javob bo’lib, predmetning belgisi (rangi, mazasi, shakli)ni bildirishini aniqlaydilar. O’qituvchi atrofimizni o’rab olgan predmetlarning o’z belgilari borligini, ular bir-biridan shu belgilar bilan farqlanishini yana bir-ikki misol bilan tushuntiradi (Qanday daraxt? – Katta, chiroyli, sershox, ko’m-ko’k daraxt. Qanaqa shkaf? – Oynali, baland shkaf). Xulosa chiqariladi: qanday?, qanaqa? so’roqlariga javob bo’lgan so’zlar predmet belgisini bildiradi.
O’quvchilar belgi bildirgan bunday so’zlarning nutqimizdagi ahamiyatini anglashlari uchun sifat ko’p uchraydigan matn tanlanib, avval sifatlarini tushirib qoldirib, so’ngra sifatlari bilan o’qib beriladi va mazmuni taqqoslab ko’rsatiladi. Predmetni aniq tasvirlash uchun uning belgisini bildiradigan so’zlardan foydalanilgani tushuntiriladi. Bu darslarda ko’rgazma vositalar (predmetlar, predmet rasmlari, syujetli rasmlar)dan keng foydalaniladi.
O’quvchilar qanday?, qanaqa? so’roqlariga javob bo’lgan (predmet belgisini bildirgan) so’zlarni o’zlashtirishlari uchun mashqning quyidagi turlari samarali hisoblanadi: 1) so’roq yordamida predmetning belgisini bildirgan so’zlarni tanlash; 2) aralash berilgan so’zlardan gap tuzish; 3) matndan kim? yoki nima? so’rog’iga javob bo’lgan so’zni va unga bog’langan qanday? va qanaqa? so’rog’iga javob bo’lgan so’zni tanlab (so’z birikmasini topib) aytish va yozish; 4) tayanch so’zlar va rasm asosida gap yoki kichik hikoya tuzish.
Ikkinchi bosqichda asosan ikki vazifa: “sifat” tushunchasini shakllantirish hamda o’quvchilar nutqini yangi sifatlar bilan boyitib borish, fikrni aniq ifodalash uchun mazmunga mos sifatlardan nutqda o’rinli foydalanish ko’nikmasini o’stirish hal qilinadi.
“Sifat” tushunchasini shakllantirish o’quvchilarning “predmet belgisi” degan umumlashtirilgan kategoriyani o’zlashtirish darajasiga bevosita bog’liq. SHu maqsadda rang, maza, shakl-hajm, xil-xususiyat bildiradigan so’zlar guruhlanadi va shu so’zlarning xususiyatlari umumlashtiriladi. Sifatning leksik ma’nosi bilan birga uning xarakterli grammatik xususiyatlari ham qayd etiladi. Sifatlarning xususiyatlarini umumlashtirish asosida o’quvchilar uning so’z turkumi sifatidagi o’ziga xos ko’rsatkichlarini ajratadilar: a) predmet belgisini bildiradi, b) qanday? yoki qanaqa? so’rog’iga javob bo’ladi, v) gapda otga bog’lanib, shu ot bilan so’z birikmasi hosil qiladi, ikkinchi darajali bo’lak vazifasida keladi.
Bu sinfda og’zaki va yozma ijodiy ishlar (maktab bog’i yoki parkka ekskursiya vaqtida kuzatilgan daraxt, qushlar, hayvonlarni tasvirlab kichik hikoya tuzish kabilar)ga katta o’rin beriladi.
O’quvchilarning sifatning leksik ma’nosi haqidagi tushunchalarini chuqurlashtirish va predmetni har tomonlama tasvirlash malakasini o’stirish uchun: 1) berilgan predmetlarning rangi, mazasi, shakli, xususiyatini ifodalaydigan sifatlar tanlash va yozish: Qanday shaftoli? SHirin, suvli, tuksiz shaftoli. Qanday kitob? Qalin, qizil kitob; 2) berilgan belgilariga qarab qaysi hayvon ekanini aniqlash: Tikanli, kichkina, foydali . (tipratikan). Ehtiyotkor, ayyor, yovvoyi . (tulki); 3) predmetlarning belgisiga qarab topishmoqlarning javobini ayting kabi mashqlardan foydalanish mumkin.
Sifatning nutqimizdagi, fikrni aniq va tushunarli ifolashdagi o’rnini puxta o’zlashtirishga erishish uchun ma’nodosh va zid ma’noli sifatlar ustida ishlash, o’qish darslarida sifatning o’z va ko’chma ma’noda ishlatilishini kuzatish maqsadga muvofiq. Sifatni o’rganish jarayonida so’z yasashga oid mashqlarni muntazam o’tkazib borish o’quvchilarda u yoki bu so’z turkumini yasash uchun so’z yasovchi qo’shimchalardan ongli foydalanish malakasini shakllantiradi.
Uchinchi bosqichda sifat haqidagi bilimlarni takomillashtirish, og’zaki va yozma nutqda sifatlardan aniq, o’rinli foydalanish ko’nikmasini o’stirish bilan bog’liq holda -roq qo’shimchasi bilan qo’llangan sifatlarni va ko’m-ko’k, yam-yashil kabi sifatlarni to’g’ri yozish malakasi shakllantiriladi. Ish mazmuni shu vazifalarni bajarishga qarab belgilanadi va o’quvchilar nutqini o’stirishga qaratiladi.
Nazariy ma’lumotlarga asoslanib: matnda berilgan otlarning belgilarini ifodalaydigan sifatlarni tanlab qo’yish, gapda sifat bog’langan otni (so’z birikmasini) aniqlab yozish; otga mos sifatlar tanlab predmetni tasvirlash, berilgan sifatlar yoki so’z birikmasi bilan gap tuzish kabi mashqlardan foydalaniladi. Mashq materialini tanlashda -roq qo’shimchasi bilan qo’llangan yaxshiroq, aqlliroq kabi, shuningdek, tip-tiniq, sap-sariq kabi sifatlar ko’proq bo’lishiga e’tibor beriladi. O’quvchilarning mustaqilligi osha borgan sayin, mashq topshiriqlari ham asta-sekin murakkablashtira boriladi. SHunday qilib, sifatni o’zlashtirishda uni ot bilan o’zaro bog’liq holda o’rganishga asoslaniladi.
Boshlang‘ich ta‘limning davlat ta‘lim standartlarida ,,ona tili ta‘limi bolalarning tafakkur qilish faoliyatlarini kengaytirish, hozirgi davrda yosh avlodning yuksak intellektual salohiyatli, zukko va ma‘rifatli, barkamol shaxslar bo‘lib hayotda munosib o‘rnini topishi madaniyatlilik va ma‘naviyatlilikning shartlaridan biri hisoblangan imlo savodxonligiga ham bevosita bog‘liqdir. Imlo qoidalarini yaxshi bilish ya‘ni imloviy savodxonlik jamiyatning teng huquqli a‘zosi bo‘lish uchun ham zarurdir.
Hozirgi maktab grammatikalaridagi St. tizimi, yaʼni suzlarni turkumlariga ajratish qad. davrlarga borib taqaladi. Mil. av. 4-a.da Aristotel St.ni 7 ga, mil. av. 5-a.da hind tilshunoslari Yaska, Panini 4 ga boʻlganlar. Keyinroq, mil. av. 2—1-a.larda aleksandriyalik filologlar Frakiyalik Dionisiy, Apolloniy Diskol, rimlik Varronlar aralash morfologik, semantik va sintaktik asoslarda 8 ga (otism, feʼl, ravish, sifatdosh, artikl, olmosh, kumakchi, bogʻlovchi) boʻlganlar. Bunda ismlar oʻz navbatida ot, sifat va son guruhlarini qamrab olgan. Soʻz turkumlarining bu tizimi maʼlum darajada arab grammatik anʼanalariga ham taʼsir koʻrsatgan: arablar ham feʼldan boshqa mustaqil suzlarni “ism” termini bilan ataydilar. Keyingi davrlarda (urta asrlar va 19—20-a.larda) yevropa va rus tilshunosligida bu borada bir qancha tasniflar amalga oshirilgan bulsada, ular koʻpincha aleksandriyaliklar tasnifiga tayangan holda bajarilgan. Turli tillarda St. soni va ayrim turkumlarning hajmi turlichadir. Mas, St. soni hozirgi rus tilida koʻpincha 10 ta deb, oʻzbek tilida esa 10—12 ta deb (turli darsliklar) kursatiladi. Bular 6 ta mustakdl (ot, sifat, son, olmosh, ravish va feʼl), 3 ta yordamchi (koʻmakchi, bogʻlovchi, yuklama) va 3 ta alohida (undovlar, taklid soʻzlar, modal suzlar) St. dir. St. sonining barkarorlashmaganligi kelgusida bu sohada yangi izlanishlar olib borish zarurligini kursatadi.
Adabiyotlar:
- O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi qonuni. // Barkamol avlod O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. T.: SHarq, 1997.
- Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi. // Barkamol avlodO’zbekiston taraqqiyotining poydevori.T.: SHarq, 1997.
- Umumiy o’rta ta’limning davlat ta’lim standartlari va o’quv dasturi // O’zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligining axborotnomasi, 7-maxsus son. T.: SHarq, 1999.
- Boshlang’ich ta’lim bo’yicha yangi tahrirdagi davlat ta’lim standarti // Boshl. ta’l. jurnali. Toshkent, 2005.№5. 5, 6, 8-9-betlar.
- Boshlang’ich ta’lim bo’yicha yangi tahrirdagi o’quv dasturi // Boshl. ta’l. jurnali. Toshkent, 2005.№5. 21- 33 – betlar.
- Zunnunov va boshq. Adabiyot o’qitish metodikasi.T.: O’qituvchi, 1992.
- Rafiev. Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosi va imlosi.T.: 2003.
- Fulomov.Ona tilio’qitish printsiplari va metodlari.T.: O’qituvchi, 1992.
Do’stlaringiz bilan baham:
Ma’lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2023
ma’muriyatiga murojaat qiling7-sinf iformatika fanidan test savollari
7-sinf iformatika fanidan test savollari.c
1) Informatika faniga XX asrning …-yillarida asos solingan.A) 40 B) 50 C) 60 D) 45
2)” Informatsiya” so`zining ma`nosi nimani anglatadi?
A) ma`lumot, ushuntirish, tavsiflash, axborot B)tushuntirish C) tavsiflash D) axborot
3) Informatika fani qaysi qismlardan tashkil topgan?
A)texnik yoki qattiq B)hardware C) dasturiy yoki yumshoq D) software, hardware
4) Quyidagilardan qaysi biri teri-badan sezgisi orqali aniqlanadi?
A) qo`shiq B) rasm C) shamol D)asal
5) Quyidagilardan qaysi biri ta`m bilish sezgisi orqali aniqlanadi?
A) qo`shiq B) rasm C) shamol D)asal
6) Quyidagilardan qaysi biri hid bilish sezgisi orqali aniqlanadi?
A) qo`shiq B) atir C) shamol D)asal
7) Quyidagilardan qaysi biri eshitish sezgisi orqali aniqlanadi?
A) qo`shiq B) rasm C) shamol D)asal
8) Quyidagilardan qaysi biri ko`rish sezgisi orqali aniqlanadi?
A) qo`shiq B) rasm C) shamol D)asal
9) Axborotning qanday ko`rinishlari va turlari bor?
A) rasm B) chizma C) tovush D) matn tovush, chizma, rasm
10) Axborotni qayta ishlash vostalarining eng samaradori nima?
A) kompyuter B) kseroks C) fotoapparat D) videokamera
11) Axborot tashuvchi vositalarga nimalar kiradi?
A) disket B) kitob C) A va B D) kompyuter
12) Birinchi kodlashni qo`llagan inson kim?
A) Lisandra B)Morze C) Sezar D) Paskal
13) Telegraf kodini ishlab chiqqan inson. A) Lisandra B)Morze C) Sezar D) Paskal
14) Sanoq sistemasidagi raqamlar soniga sanoq sistemasining … deb aytiladi.
A) asosi B)turi C) darajasi D) razryadi
15) Raqamning sondagi turgan pozitsiyasi yoki o`rniga raqamning … deyiladi.
A) razryadi B)turi C) darajasi D) asosi
16) 10111,1+10101 hisoblang. A)111,1 B) 1010,1 C) 101100,1 D) 1011,1
17) 101011-10101,1 hisoblang. A)111,1 B) 1010,1 C) 10101,1 D) 1011,1
18) Axborotning eng kichik o`lchov birligi nima?
A) bit B)bayt C) bod D) 0
19) Axborotni uzatish tezligining o`lchov birligi nima?
A) bit B) bod C) bayt D) 0 20) Dunyoning turli mamlakatlarida foydalanuvchilarning o`zaro axborot almashihsini ta`minlovch tarmoq … deb ataladi.
A) lokal B) mintaqaviy C) global D) mahalliy
9-sinf. 1-yarimyillik
Informatika va hisoblash texnikasi asoslari,I-variant
1. Grafik muharrirning asosiy vazivasi.?
A)rasmlar chzish B)rasmlarni taxrirlash, chzish , saqlash, qog‘ozga chop etish
C)rasmlarni saqlash D)rasmlarni qog‘ozga chop etish
- tasvirda qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan ranglar miqdori
- kompyuterda qo‘llanilish mumkin bo‘lgan ranglar miqdori
- turli ranglar xosil qilish uchun qo‘llaniladigan asosiy (qizil, yashil, ko‘k) ranglar
- tasvir faylining formati
3. Microsoft Paint grafik muharririga qanday kiriladi?
A) isga tushirish menyusidan (pusk) B) “mening kompyuterim” ob’ektidan
C) “cho’ntak” ob’ektidan D) internet ob’ektidan
4. Paint grafik muharririda PALITRA nima uchun qo‘llaniladi?
A)turli chiziqlar chizish uchun B)rang tanlash uchun C)rasmni diskda saqlab qo‘yish uchun
D)turli shakllar chizish uchun
5. Skanerning vazifasi nimada?A)Tayor tasvirlardan nusxa olish va tahrir qilish B)Chop etish C)Amallarni bajarish D)Ma’lumot kiritish
6. PAINT grafik muharrining menyu buyruqlari?
A )Fail, tahrirlash, ko’rish, rasm, bo’yoq, ma’lumot. B)Fail, tahrirlash, ko’rish, qo’yish, servis, oyna.
C)Fail, tahrir qilish, ko’rinish, qo’yish, format. D)Servis, ma’lumotlar, oyna, ma’lumot
7. Ma’lumotlar omborida ma’lumotning eng kichik birligi:A) maydon B) yozuv C) fayl D) yacheyka
8. Relyatsion ma’lumotlar omborida ma’lumotlar qanday shaklda joylashadi
A) to‘rli B) daraxtsimon C) jadval D) sharsimon
9. Qaysi qatorda ma’lumotlar omborini tashkil etuvchilari kamayib borish tartibida to‘g‘ri ko‘rsatilgan?
A) maydon, fayl, yozuv B) yozuv, maydon, fayl C) maydon, yozuv, fayl
D) yozuv, fayl, maydon
10. Ma’lumotlar jamg‘armasi qanday masalalarni hal etishga imkon beradi?A)ma’lumotlarni izlash vaqtini qisqartirish ko‘p marta ishlatish, qayta ishlashda foydalanuvchiga qulaylik yaratish, saqlanadigan ma’lumotlarning mukammalligini ta’minlash
B)ma’lumotlarni ko‘p marta ishlatish
C)ma’lumotlarni qayta ishlashda foydalanuvchiga qulaylik yaratish
D)saqlanadigan ma’lumotlarning mukammalligini ta’minlash
11. “O’quvchilar” axborot ombori quyidagicha bo‘lsa, undagi ma’lumotlar qanday saralangan?F.I.Sh. Manzil Maktab Sinf Baho Saidov U.M. Toshkent 12 11 5 To‘raqulov S.N. Andijon 63 9 3 Aliev S.T. Farg‘ona 2 10 5 Xaydarov T. Samarqand 7 8 4 A) Familiya bo‘yicha B) Sinf bo‘yicha C) saralanmagan D) Maktab bo‘yicha
A) Bilimlar omborida biror ob’ekt yoki tushunchani ta’riflaydigan va o‘zaro bog‘langan xususiyatlar majmui
B) Kompyuter o‘yinlarida bir bosqichdan ikki bosqichga o‘tishni anglatuvchi so‘z
C) Ma’lumotlar jamg‘armasini tashkil qiluvchi axborotlarning nomi
D) Operatsion sistema buyrug‘i
13. Dastlabki elektron jadvalning nomi:
A) SuperCalc B) Multiplan C) VisiCalc D) Excel
14. Quyidagi shakl diagramma turlaridan qaisi biriga tegishli?
A) gistogramma B) doiraviy C) ustunli D)chiziqli
15. Qaysi qatorda elektron jadval katagi to‘g‘ri belgilangan?A) D23 B) 12E C) D,23 D) 12,E
16. Elektron jadvalda B4:E12 kataklar bloki nechta katakni o‘z ichiga oladi?
A) 35 B) 36 C) 4 D) 27
17. Elektron jadvalda sonning kvadrat ildizini hisoblash uchun qaysi funksiyadan foydalaniladi?
A) SIN B) MIN C) SUM D) SQRT
18. Elektron jadvalda sonning modulini hisoblash uchun qaysi funksiyadan foydalaniladi?
A) SIN B) MIN C) SUM D) ABS
19. Matematik model nima ?
A) Ob’ekt yoki xodisaning parametrlari va xususiyatlarining matematik belgilar orqali ifodalanishi
B) Qo‘yilgan masalani yechishning matematik usullari
C) Ob’ekt yoki xodisani o‘rganish uchun mo‘ljallangan matematik formulalar to‘plami
D) Algoritm
20. Algoritmlarni ifodalashning qanday usuli ko‘rgazmali xisoblanadiA) PASKAL tili B) BEYSIK tili C) Blok-sxema D) LOGO tili
21. Algoritm nima ?
A)-biror tipdagi masalani yechish uchun qo‘llaniladigan amallar ketma-ketligi
B)-biror tipga oid masalalarni yechish uchun bajarilishi shart bo‘lgan amallar ketma-ketligi
C)-biror tipga oid bo‘lgan masalalarni yechish uchun bajarilishi shart bo‘lgan amallarning tartiblangan ketmaketligi
D)–masalani kompyuter tushunadigan tilda yozish
22. Blok-sxemaning quyidagi elementi qanday amalni anglatadi
A) Shartni tekshirish B) Arifmetik amallar bajarish C) Boshlanish yoki tugallash D) Kiritish yoki chiqarish
23. Blok-sxemaning quyidagi elementi qanday amalni anglatadi
A) Shartni tekshirish B) Arifmetik amallar bajarish C) Boshlanish yoki tugallash D) Kiritish yoki chiqarish
24.Blok-sxema algoritmini tasvirlashning qaysi usuliga mos keladi?
A) Formula ko’rinishi usuliga B)So’zlar bilan ifodakash usuliga C) Grafik usuliga D) a va c javoblari to’g’ri
25.Miqdorning nomi qaysi bandda hato yozilgan?A)A B)A2 C)3C D)Alfa
Test kaliti- Informatika va hisoblash texnikasi asoslari, 9-sinf, 1-yarimyillik I-variant
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 B A A B A A A C C A C A A A A B D B A C C B C A C Informatika va hisoblash texnikasi asoslari, 9-sinf, 1-yarimyillik II-variant
1. Grafik muharrirning asosiy imkoniyatlari.?A) rasm tevaragiga matn yozish B) rasm qismini ajratish
C) yangi rasm chizish D) yangi rasm keltirib qo’yish
2. Fayl formati bu – …
A)Saqlanayotgan faylning o’lchami B)Saqlanayotgan axborotning shakli
C)Saqlanayotgan axborotning xajmi D)Axborotlarni saqlashning shakli va usuli
3. Microsoft Paint grafik muharririning ishchi maydoni – …
A)kompyuter ekranining rasm chizish uchun ajratilgan qismi
B)tasvirni qayta ishlashga mo‘ljallangan buyruqlar majmuyi
C) turli shakllarni tanlashga mo‘ljallangan maxsus qism
- rang tanlashga mo‘ljallangan maxsus qism
5. Grafik ko’rinishidagi axborotlarni qayta ishlash qanday dastur yordamida amalga osiriladi?
A)PAINT B)EXCEL C)Access D)Word
6. PAINT grafik muharrining menyu buyruqlari?
A)Servis, ma’lumotlar, oyna, ma’lumot B)Fail, tahrirlash, ko’rish, qo’yish, servis, oyna.
C)Fail, tahrir qilish, ko’rinish, qo’yish, format. D)Fail, tahrirlash, ko’rish, rasm, bo’yoq, ma’lumot.
7. Axborotlar omborida ma’lumotlar quyidagicha saqlanadiA) axborot ombori strukturasi bo‘icha B) ma’lumotlarni axborot omboriga kiritish vaqtiga ko‘ra
C) nomi bo‘yicha, axborot ombori strukturasi bo‘icha, ma’lumotlarni axborot omboriga kiritish vaqtiga ko‘ra, nomi bo‘yicha, alifbo bo‘yicha D) alifbo bo‘yicha
8. Iyerarxik ma’lumotlar omborida ma’lumotlar qanday shaklda joylashadi
A) to‘rli B) daraxtsimon C) jadval D) sharsimon
9. Qaysi qatorba ma’lumotlar omborini tashkil etuvchilari o‘sib borish tartibida to‘g‘ri ko‘rsatilgan?A) maydon, fayl, yozuv B) yozuv, maydon, fayl C) maydon, yozuv, fayl D) yozuv, fayl, maydon
10. Ma’lumotlar jamg‘armasi bu – …
A) axborot omborining boshqacha nomi
B) axborot ombori, uni boshqarish sistemasi va yordamchi dasturlar tizimi
C) bir nechta axborot ombolarining jamlamasi
D) axborot omborining ma’lum shartlar asosida ajratib olingan qismi
11. “O’quvchilar” axborot ombori quyidagicha bo‘lsa, undagi ma’lumotlar qanday saralangan?F.I.Sh. Manzil Maktab Sinf Baho Saidov U.M. Toshkent 12 11 5 To‘raqulov S.N. Andijon 63 9 3 Aliev S.T. Farg‘ona 2 10 5 Xaydarov T. Samarqand 7 8 4 A) Familiya bo‘yicha b) Sinf bo‘yicha c) saralanmagan d) Maktab bo‘yicha
A) Ma’lumotlar jamg‘armasini tashkil qiluvchi axborotlarning nomi
B) Kompyuter o‘yinlarida bir bosqichdan ikki bosqichga o‘tishni anglatuvchi so‘z
C) Bilimlar omborida biror ob’ekt yoki tushunchani ta’riflaydigan va o‘zaro bog‘langan xususiyatlar majmui
D) Operatsion sistema buyrug‘I
13. Elektron jadvalning hozirgi nomi?
A) Excel b) SuperCakc c) Multiplan d) VisiCalc
14. Quyidagi shakl diagramma turlaridan qaysi biriga tegishli?
A) gistogramma B) doiraviy C) ustunli D) chiziqli
15. Qaysi qatorda elektron jadvalning kataklar bloki to‘g‘ri belgilangan?
A) A21,D34 B) E12;G24 C) B6:F11 D) A12-D16
16. Elektron jadvalda B6:E14 kataklar bloki nechta katakni o’z ichiga oladi?
A) 36 B) 12 C) 24 D) 4
17. Elektron jadvalda sonning kvadrat ildizini hisoblash uchun qaysi funksiyadan foydalaniladi?
A) SIN B) MIN C) SUM D) SQRT
18. Elektron jadvalda sonning modulini hisoblash uchun qaysi funksiyadan foydalaniladi?
A) MIN B) SUM C) ABS D) SQRT
19. Modul so’zining ma’nosi?
A)Tushuntirish, tavsiflash B)O’lchov, me’yor C)Algoritm D)Axborot
20. Algoritmlarni ifodalashning qanday usuli eng ko‘p qo‘llaniladi
A) Blok-sxemalar B) So‘zlar bilan ifodalash C) Beysik tili D) LOGO tili
21. Algoritm so‘zini kelib chiqishiga sababchi bo‘lgan olimni ayting
A) Beruniy B) Al-Xorazmiy C) Ulug‘bek D) Ibn Sino
22. Blok-sxemaning quyidagi elementi qanday amalni anglatadi
A) Shartni tekshirish B) Arifmetik amallar bajarish C) Boshlanish yoki tugallash D) Kiritish yoki chiqarish
23. Blok-sxemaning quyidagi elementi qanday amalni anglatadi
A) Shartni tekshirish B) Arifmetik amallar bajarish C) Boshlanish yoki tugallash D) Kiritish yoki chiqarish
24.Blok-sxema algoritmini tasvirlashning qaysi usuliga mos keladi?
A)Grafik usuliga B)So’zlar bilan ifodakash usuliga C)Formula ko’rinishi usuliga D) a va b javoblari to’g’ri
25.Miqdorning nomi qaysi bandda hato yozilgan?
A)A B)A2 C)3C D)Alfa
Test kaliti- Informatika va hisoblash texnikasi asoslari, 9-sinf, 1-yarimyillik II-variant
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 B D A C A D C B C B C C A B C A D A B B B C A C C Informatika va hisoblash texnikasi asoslari fanidan BKMlar ro’yhati
9-sinf, 1-yarimyillik
7-sinf rus tili
Rus tili grammatikasi 7 soat ichida | +79201951020 +79607177757
Шохрух Баширов 1.204.309 views 2 years ago
Rus tilini noldan o’rganing|1-dars |русский язык для начинающих| русский язык 1-урок
РУСИСТЫ 713.935 views 1 year ago
КАК СТЕРЕТЬ ДВОЙКУ ИЗ ДНЕВНИКА. 10 ЛАЙФХАКОВ!
PLASTILIN 10.138.629 views 6 years ago
Rus tili darsliklari noldan 7dan-70 yoshgacha BEPUL.(Русский язык с Бахадировой)
Шохрух Баширов 45.184 views 1 year ago
Prepare.7- sinf Workbook/ Unit8#36-37pages
ingliz tili Oson 568 views 2 weeks ago
Online darslar 26-yanvar 7-sinf ( rus tili)
Online darslar 56 views 1 year ago
Rus tilini noldan o’rganing|Oson va tez rus tili
РУСИСТЫ 68.140 views 1 year ago
Uxlayotib Rus Tilini O’rganing �� Eng Muhim Ruscha Ibora va So’zlar �� Ruscha
Eko Languages 927.708 views 1 year ago
Наманганда 7-СИНФ ҚИЗ ТУҒДИ, Namanganda 7-SINF QIZ TUG’DI.
Toshkent Ovozi 1.036.156 views 4 years ago
Rus tili Zamira Beshimova Почему va Зачем farqi, УЧИТЬ, УЧИТЬСЯ, ИЗУЧАТЬ, УМЕТЬ Fe`llari
YANGI DAVR 12.074 views 2 years ago
rus tili oyligi
qoshrabot 26-maktab arxiv 4.475 views 2 years ago
Rus tili 47 kun ichida. 1-kun. Dastlabki ot va bog`lovchilarni kiritish. рус тилини урганамиз
47 kun 372.642 views 5 years ago
Rus tili 7-sinf 4-bilet
Bitiruv imtihon 1.944 views 5 years ago
Rus tilini o’rganish uchun 7 ta harakat | Ilm markazi
Ilm markazi 23.920 views 10 months ago
Rus tili 7-sinf 1-bilet bitiruv maktab imtihon javoblari 2017 Битирув имтихон
Bitiruv imtihon 14.062 views 5 years ago
2-sinf RUS TILI 7-dars SINFDA. рус тилини урганамиз dars ishlanmasi lugat
Rus tili maktabda 10.307 views 5 years ago
Rus tili Olmoshlari || ты твой тебя тебе, у тебя | 27 darslik
Шохрух Баширов 131.003 views 2 years ago
Rus tili: So’zlashuvda ishlatiladigan so’zlar. 3-qism. audio dars
YANGI DAVR 97.584 views 3 years ago
Rus tilini necha foiz bilasiz? Darajangiz qanday?? (A1-10% A2-37% B1-63% B2-75%)
Шохрух Баширов 76.286 views 2 years ago
RUS TILINI O’RGANISHNING 10 TA SIRI! +79201951020 +79607177757
Шохрух Баширов 1.367.461 views 2 years ago