1.2. Geografiya darsligi va u bilan ishlash texnologiyasi
xalqaro iqtisodiy aloqalar regional iqtisodiy geografik sharoitni tasvirlaydigan
Fan: Geografiya Sinf: 6 Mavzu
• hamkorlikda ishlash ko`nikmalarini rivojlantiradilar.
Jihozlar: har bir guruh uchun 6-sinf o`quv atlasi, 1 ta dunyo tabiiy xaritasi va 2,3-guruhlar uchun ilova, topshiriqlar yozilgan kartochkalar.
Dars jarayoni:
1. o`qituvchi avvalgi darsda o`tilgan “Yevroosiyoning tabiiy-geografik o`rni, o`rganish tarixi” mavzusi yuzasidan o`quv suhbati o`tkazadi:
• yevroosiyo materigida qaysi davlatlar joylashgan?
• Materikni qaysi okeanlar o`rab turadi?
• yevroosiyo materigini qaysi sayohatchi-olimlar va sarkardalar o`rgangan?
O`qituvchi o`quvchilar javoblarini umumlashtiradi va yangi mavzu bilan bog`laydi.
2. O`qituvchi yangi mavzuni e`lon qiladi va sinf o`quvchilarini 5-6 kishilik guruhlarga ajratadi hamda har bir guruh uchun kerakli jihozlarni tarqatadi. 3 daqiqa
Guruhlar uchun topshiriqlar. 12 daqiqa
| 1-guruh. 6-sinf o`quv atlasidagi Dunyo geologik xaritasidan foydalanib, Yevroosiyo materigidagi harakatdagi vulqonlar va zilzila bo`lib turadigan hududlarni aniqlang. Ularning nomini ishchi daftarga yozing. Bu vulqonlar va zilzilalar qaysi davlatlar hududida joylashgan? Sizningcha bu hududdagi odamlar turmush tarziga vulqonlar va zilzilalar qanday ta`sir ko`rsatadi? |
| 2-guruh. 6-sinf o`quv atlasidagi Dunyo tabiiy xaritasidan foydalanib, Yevroosiyo materigidagi foydali qazilmalarni aniqlang va ulaning nomini ishchi daftarda turlarga ajrating(1-ilovaga qarang). Foydali qazilmalarning qaysi birlari zahiralari cheklangan? Bu qazilmalarning qaysi biridan siz kundalik turmushda foydalanasiz? Ulardan foydalanishda qanday qoidalarga rioya etish kerak deb o`ylaysiz? |
| 3-guruh. 6-sinf o`quv atlasidagi Yevroosiyo tabiiy xaritasidan foydalanib, Yevroosiyo materigidagi tog`larni aniqlang va ularning nomini ishchi daftarga yozing. Shu tog`larni guruhlaga ajrating(2-ilovaga qarang).Tog`larni Yeroosiyo materigida joylashgan davlatlarning iqtisisodiyoti qishloq xo`jaligi uchun ahamiyati nimada, deb o`laysiz? |
| 4-guruh. . 6-sinf o`quv atlasidagi Yevroosiyo tabiiy xaritasidan foydalanib, Yevroosiyo materigidagi tekisliklarni aniqlang va ularning nomini ishchi daftarga yozing. Shu tekisliklarning Yevroosiyo materigida joylashgan davlatlarning iqtisodiyoti, qishloq xo`jaligi uchun ahamiyati nimada, deb o`ylaysiz? |
| 5-guruh. 6-sinf o`quv atlasidagi Yeroosiyo siyosiy xaritasidan foydalanib, O`zbekiston Yevroosiyo materigida joylashgan qaysi davlarlar bilan o`zaro bog`liq bo`lishi mumkinligini aniqlang va shu davlatlarni nomini ishchi daftarga yozing. O`zbekiston shu davlatlar bilan qaysi sohalarda aloqa qiladi? Kundalik turmushimizda Yeroosiyo mamalakatlarida ishlab chiqarilgan qaysi mahsulotlaridan foydalanamiz? |
Taqdimot. Har bir guruhdan 1 o`quvchi guruh ishini taqdimot qiladi va o`z guruhi bilan birgalikda boshqa o`quvchilar savollariga javob beradi.
• Mashg`ulot sizga yoqdimi? Nima uchun?
•Nimalrni bilib oldingiz?
• Guruhda qanday ishladingiz?
• Topshiriqni bajarishda qanday qiyinchiliklar bo`ldi?
• Uni qanday bartaraf etdingiz?
• Yevroosiyo hududida joylashgan davlatlar qaysi sohalarda o`zaro bog`liq , deb o`ylaysiz? Nima uchun?
Izoh: Yevroosiyo materigining relyefi boshqa materikalar relyeflarining maydoni jihatidan farq qilganligi uchun taqdimot bosqichida o`quvchilar aytib o`tmagan ma`lumotlarning o`quvchi to`ldiradi. Bu ma`lumotlarni berishda Yevroosiyo materigining relyefiga ko`proq e`tabor berish tavsiya etiladi. O`qituvchi sinf o`quvchilarini guruhlarga bo`lishi shaklini o`zi o`ylab ko`radi. O`qituvchi guruhlar topshirqni bajarishda atlasning qaysi sahifalaridan foydalanib, ma`lumotlar olishlari mumkinligini aytadi. Atlas bilan ishlaganda qiyinchilikka duch kelmaslik uchun o`qituvchi shartli belgilarni eslatib o`tadi. Vazifan bajarish jarayonida guruhlar darslikdan foydalanishlari mumkin.
Kengaytirish: Yeroosiyo materigining foydali qazilmalarini yozuvsiz xaritaga tushuring va foydali qazilmalar keng tarqalgan davlatlar nomini yozing.
Baholash: O`qituvchi guruh o`quvchilarini guruh topshirig`ini bajarganligiga asoslanib reyting tizimida baholaydi. Undan tashqari, muhokama qismidagi faollik uchun ham baholash mumkin.
1.2. Geografiya darsligi va u bilan ishlash texnologiyasi
O`ZBekiston respublikasi xalq ta`limi vazirligi ajiniyoz nomidagi nukus davlat pedagogika instituti tabiatshunoslik va geografiya fakul`teti
1.2. Geografiya darsligi va u bilan ishlash texnologiyasi
-
Bu sahifa navigatsiya:
- Darslik bilan ishlash texnologiyasi
- Geografiya darsligi bilan ishlash metodlari
- MATN TURLARI MISOLLAR
1.2. Geografiya darsligi va u bilan ishlash texnologiyasi
Geografiya darsligining tuzilishi. Darslik bilan ishlash texnologiyasi
Geografiya ta`limida darsliklar asosiy bilim olish manbai bo`lib hisoblanadi,
shuning uchun ular asosiy o`qitish vositalaridir.
Geografiya darsliklari yuqori ilmiy darajaga ega bo`lishi, metodik va
pedagogik jihatdan asoslangan bo`lishi lozim. Darslikning metodik tuzilishi
o`quvchilarni o`qishga o`rgatishga yo`naltirilgan. Darslik juda ko`p ta`limiy
Darslik bilan ishlaganda o`quvchilar quyidagi ishlarni bajarishadi: matn
bilan ishlash usullari ; kartografik ma`lumotlar bilan ishlash usullari; statistik
ma`lumotlar bilan ishlash usullari; chizmalar, rasmlar, fotografiyalar bilan ishlash
usullari; matndagi jadvallar bilan ishlash usullari; matndan tashqaridagi materiallar
bilan ishlash usullari; darslikdagi ilovalar bilan ishlash usullari va x. k.
Geografiya o`qituvchisi darslikning mazmuni bilan yaxshi tanishgan va
o`zlashtirgan taqdirdagi darslik bilan ishlash ishlarini yaxshi tashkil qilish mumkin.
Geografiya darsliklari ikkita yirik qismga bo`linadi (1-rasm):
a) darslikning o`quv matni
b) matndan tashqaridagi materiallar. Mazkur qismlarning har biri yana o`z
navbatda alohida – alohida qismlarga bo`linib ketadi.
Darslikning asosini uning matni tashkil qiladi. Matnda o`quvchilar uchun
yangi ma`lumotlar beriladi.
Darslikning matnida ma`lum bir mavzuning bayoni berilgan va u quyidagi
qismlardan iborat: nazariyalar, tushunchalar, tavsiflar va metodologiya.
Nazariyalar, ilmiy tushunchalar, qonuniyatlari, tamoyillari, dunyoqarash g`oyalar
va yakuniy xulosalar iborat. Darsliklarda ko`p xollarda tushunchalarni
ifodalaydigan atamalar shriftlar bilan ajratiladi. Izohli material geografik aloqa va
Darslikning matnida tabiiy va iqtisodiy geogeografik komplekslar orasidagi
o`zaro aloqalarini ochib beradi, ishlab chiqarish tarmoqlarni joylanish
tamoyillarini, u yoki bu tabiiy voqea va hodisalarni sababini tushuntirib beradi.
Ayrim xollarda matndagi tushunchalar muammoli xususiyatlarga ega bo`lishi
mumkin, bu esa o`quvchilarni ijodiy tafakkurrini rivojlanishga va bilim faoliyatini
faollashuvga imkan beradi.
Geografik matnlarning asosiy xususiyatlaridan biri voqea va hodisalarni
bayoniga bag`ishlangandir. Masalan, sharoit tavsifi, iqtisodiy geografik tavsif, va
Darslikning matnida ilmiy belgilarni olish usullari hamda fanning metodlari
bilan tanishishga katta ahamiyat berilgan. Masalan, kartografik usul, landshaft
usul, aerometodlar, kosmik usul va h.k.
Darslik matnida o`quv metodlarini bayonida juda ko`p mantiqiy aloqalar
uchraydi. Masalan, shuning uchun, shunday qilib, demak, agar, shundan kelib
chiqqan holda va h.k. matn bayoni davomida ayrim hollarda topshiriqlar uchrab
qolishi mumkin. Masalan, tushuntirib bering nima uchun shimoliy yarim sharda
daryolar o`ng qirg`og`ini emiradi; aytingchi daryolarning nishabi ular tezligiga
qanday ta`sir qiladi; o`ylab ko`ring nima uchun Afrikada qaloq davlatlar ko`p va
h.k. shunday qilib matnni tuzilishini o`zi o`quvchilarni o`quv materialini
tushunishga yo`naltiriladi, yangi bilimlarni o`zlashtirishni osonlashtiradi.
Darslik matnini o`quvchilar tomonidan tushuntirishi va o`zlashtirilishi
murakkab jarayon xisoblanadi. U quyidagi omillarga bog`liq:
a) o`quvchilarda zarur bilimlarni bor yoki yo`qligi;
b) matndagi tanish va notanish so`zlarning nisbatiga;
v) matnni o`qish ko`nikmasini shakllanish darajasiga.
Matndan tashqaridagi ma`lumotlar o`qitish va nazorat vazifalarini bajaradi.
Matndan tashqaridagi ma`lumotlarga quyidagilar kiradi:
a) savol va topshiriqlar;
b) mundarija, shriftlar, sanali belgilar;
v) ko`rgazma metodlar.
Har bir darslik juda ko`p savol va topshiriqlar tizimi berilgan. Ular
tushunchalarni o`zlashtirishga, geografik voqea va xodisalar orasidagi aloqalarni
aniqlashga, ko`nikmalarni qo`llash yo`naltirilgan. Savol va topshiriqlar darslikni
turli joylarida uchraydi: yangi mavzuni oldida; matnni ichida; matnni oxirida.
Darslik matnini oldida joylashgan savol va topshiriqlar o`quvchilar
tomonidan ilgari olingan bilimlarni faollashtirishga yo`naltirilgan bo`ladi.
Masalan, biror xududni iqlimini o`ganishdan oldin iqlim hosil qiluvchi omillar
haqidagi bilimlarini faollashtirish.
Matnni ichidagi savol va topshiriqlar o`quvchilarini fikrlash faoliyatini
yangi o`quv materialini o`zlashtirishga yo`naltiradi. Matnni so`ngida berilgan
savol va topshiriqlar esa olingan bilim va ko`nikmalarni qo`llashga yo`naltiradi.
Masalan, daryolar mavzusini o`tganda, daryo nima, o`zan nima, daryo vodiysi,
daryoni to`yinishi haqida olingan bilimlarni qo`llash mumkin.
Yirik bo`limlar so`ngida berilgan savol va topshiriqlar umumalashgan
xususiyatga ega, bilimlarni tartibga ega bilimlarni tartibga undaydi, o`quvchilarni
umumiy dunyoqarash xulosalar qilishga olib keladi.
Matndagi ko`rgazmali materiallarga quyidagilar kiradi: matndagi kartalar :
muqovadagi kartalar ; diagrammalar, chizmalar va jadvallar; rasmlar va
fotografiyalar; turli xil kesmalar; orografik chizmalar. Ko`rgazmalar faqat matnni
mazmunini boyitibgina qolmasdan alohida bilim manbai bo`lib ham hisoblanadi.
Geografiya darsliklarining oxirida berilgan atama va tushunchalar lug`atda
mazkur kursda berilgan tushunchalar tizimining ro`yxati beriladi.
Darslik bilan ishlash texnologiyasi
Darslik bilan ishlash geografiya ta`limida muntazam olib boriladi. Darslik
bilan ishlash texnologiyasi qo`yidagi qismlardan iborat: darslik bilan tanishish va u
bilan ishlash qoidalarini o`rgatish; darslik matnni bilan ishlash; darslikdagi kartalar
bilan ishlash; matndagi tizmalar bilan ishlash; matndagi rasmlar bilan ishlash;
matndagi jadvallar bilan ishlash; darslik ilovalari bilan ishlash; darslik bilan
ishlashni tashkil qilish; har bir sinf darsligi bilan ishlashni o`ziga xos xususiyatlari.
O`quv yilini boshida o`qituvchi o`quvchilarni darslik bilan tanishtiradi.
Darslik bilan tanishtirish quyidagi tartibda amalga oshiriladi. Dastlab darslikni
nomi, mualliflari, qaysi nashriyotda va qachon chop etilgani o`quvchilarga
tushuntiradi. Shundan so`ng darslikning tarkibiy tuzilishi ochib beriladi. (Kirish,
necha qism, necha bob, ilovani bor yo`qligi) Masalan, 9-sinf darsligini oladigan
bo`lsak, darslik Jahonning iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi deb nomlanadi,
darslikning mualliflari A.Qayumov, I.Safarov, M.Tillabaeva hisoblanadi, darslik
“ O`zbekiston” nashriyotida 2014 yil chop etilgan.
Darslik kirish, ikkita bo`lim, 12-qism va ilovadan iborat. Darslikning birinchi
bo`limi jahonning umumiy tavsifiga bag`ishlangan, ikkinchi bo`limi esa jahonning
mintaqaviy tavsif bayoniga bag`ishlangan. Darslikning ilova qismi 4-ta jadvaldan
rivojlanishining asosiy ko`rsatkichlari, dunyo aholisining soni, aholisi 1mln. dan
ortiq shaharlar ) Darslikning umumiy hajmi 223bet. Darslikdagi rasmlar
kartalardan, diagrammalardan, chizmalardan iborat.
Shundan so`ng darslikdan foydalanish qoidalari tushuntiriladi (toza tutish,
darslik sahifalariga turli xil so`zlarni yozmaslik, buzmaslik, yiritmaslik va h.k)
Darslikning matni bilan ishlash. Darslikni matni bilan ishlash quyidagi
qismlardan iborat: izohli o`qish; matni asosida reja tuzish; matnni ma`lum bir
qismini o`qib so`ngra so`zlab berish.
Izohli o`qish o`qituvchi yoki o`quvchi tomonidan amalga oshirilishi
mumkin. Bundan matn qismlarga bo`linib o`qiladi so`ng o`qilgan matnga izoh
beriladi. Masalan, 7-sinf darsligining birinchi bo`limini 14-§ da quyidagi jumlani
keltirishimiz tekisliklar O`rta Osiyoning markaziy, g`arbiy va shimoliy qismlarda
joylashgan. O`rta Osiyoning anchagina qismlarida Turon tekisligi egallagan. Bu
tekislikda O`rta Osiyoning yirik cho`llari – Qoraqum va Qizilqum joylashgan (41
bet). Mazkur jurnalni o`qigandan so`ng o`qituvchi unga izoh beradi. Izoh deganda
u tekisliklar, ularning turlari, kelib chiqishi haqida so`zlab. O`rta Osiyodagi eng
yirik bo`lgan Turon tekisligini kartadan ko`rsatib, uning asosiy xususiyatlarini
Matnni ayrim qismlariga reja tuzilishi. Bunda matn ma`lum bir qismlarga
bo`linib o`quvchilarga bo`lib beriladi va ulardan matnning ushbu qismiga reja
tuzish vazifasi beriladi. Masalan, O`rta Osiyo xududining rivojlanish tarixi va
foydali qazilmalari mavzusini matnini quyidagi qismlarga bo`lish mumkin:
– paleozoy erasida xududning rivojlanishi:
– mezozoy erasida xududining rivojlanishi:
– kaynazoy erasida xududning rivojlanishi:
– kaynazoy erasida xududning rivojlanishi:
Shulardan foydali qazilmalar qismiga quyidagicha reja tuzish mumkin:
yoqilg`i foydali qazilmalari: (ko`mir, nef`t, gaz), qora metall konlari: rangli
metallar konlari: mineral o`g`itlar konlari: qurilish xom ashyosi konlari (marmar,
ohak, qum, granat).
Darslikdagi kartalar bilan ishlash. Har bir sinf geografiya darsligining
matnidagi mavzusiga oid turli xil kartalari bilan. Kartalar 6,7,8 va 9-sinf
darsliklarida ko`proq matndagi kartalar asosan mustaqil ishlarni bajarishda ko`proq
ishlatiladi. Masalan, 7-sinf darsligining 7-chi sahifasida evrosiyoning tabiiy
geografik o`lkalari kartasi berilgan. Ushbu karta bo`yicha quyidagi topshiriqlarni
o`quvchilarga berish mumkin:
– Janubiy Osiyoda joylashgan evrosiyo tabiiy geografik o`lkalarini aniqlang
va ularning geografik joylanishiga baho bering:
joylashgan tabiiy geografik o`lkalarni aniqlang:
– O`rta Osiyo tabiiy geografik o`lkasi qaysi o`lkalar orasida joylashgan:
– Shimoliy Osiyo qanday tabiiy geografik o`lkalardan iborat va x.k.
Shunday taxlilda har bir mavzuli karta bo`yicha o`quvchilarga mustaqil ish
uchun vazifa berish mumkin.
Darsliklarda juda ko`p rasmlar ham berilgan. Mazkur rasmlar tabiiy va
iqtisodiy geografik ob`ektlarini tasviriga bag`ishlangan. Shuning uchun kartadagi
rasmlar bo`yicha ham o`quvchilarga mustaqil ishlar berish mumkin. Geografiya
darslaridagi rasmlarni quyidagi guruhlarga bo`lish mumkin: buyuk olim va
shayxlarning rasmlari : tabiiy landshaftlar manzarasini tasvirlaydigan rasmlar
(tog`lar, tekisliklar, vodiylar chuqurlar va h.k) tabiiy geografik jarayonlarning
oqibatlari va ko`rinishlari tasvirlaydigan rasmlar (nurash, sho`rxok, vulqon, zil-
zila va h.k) : iqtisodiy geografik ob`ektlarni tasvirlaydigan rasmlar (zavod,
fabrika, suv omborlari, qishloq xo`jalik ekinlari, yo`llar, kanallar va h.k)
Chizmalar kartalarga o`xshab darslikdagi juda ko`p uchraydi. Ular geografik
aloqalar va qonuniyatlarni ifodalaydi, ular orqali mavzuga tegishli qonuniyatlarni
o`quvchilarga oson tushuntirish mumkin. Masalan, erga quyoshdan keladigan
issiqlikni uni tushish burchagiga bog`liqligini ko`rsatuvchi chizmalar.
Darsliklarda berilgan chizmalarni quyidagi guruhlarga bo`lish mumkin:
– tabiiy geografiya boshlang`ich kurslarida berilgan chizmalar (litosfera,
gidrosfera, atmosfera, biosfera, er va olam mavzularida):
– materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi hamda O`rta Osiyo va
O`zbekiston tabiiy geografiya kurslari buyicha berilgan chizmalar:
– iqtisodiy va ijtimoiy geografiya kurslarida berilgan chizmalar. Mazkur
chizmalar asosan diagrammalardan iborat. Ular xalq xo`jaliq tarmog`ini ma`lum
bir qismlarini ko`rsatkichlarini tasvirlaydi.
Umumiy o`rta ta`lim maktablari geografiya darslarida jadvallardan
foydalanilgan. Tabiiy geografiya darslarida jadvallar asosan ilovalarda berilgan.
Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya darslarida matndagi jadvallar ko`proq o`rin olgan
jadvallarda ko`proq iqtisodiy ko`rsatkichlar berilgan. Ular orasida ma`lum bir
iqtisodiy tarmoqni o`sish dinamikasini ochib berish mumkin. Iqtisodiy va ijtimoiy
geografik darslardagi jadvallarni quyidagi guruhlarga bo`lishimiz mumkin: siyosiy,
geografik, demografik, tabiiy resurslar, sanoat, qishloq xo`jaligi, transport va
xalqaro iqtisodiy aloqalar regional iqtisodiy geografik sharoitni tasvirlaydigan
Jadvallarni tahlili bo`yicha o`quvchilarga juda ko`p mustaqil ishlar berish
Har bir sinfda darslik bilan ishlash o`ziga xos xususiyatlarga ega. Beshinchi
sinfda tabiiy geografiya boshlang`ich kursini o`rganishda izohli o`qish, matndagi
savollarga javob berish, matnining rejasini tuzish, matndagi asosiy fikrli aniqlash
muhim o`rin tutadi.
6-sinfda Materiklar va okeanlarning tabiiy geografiyasini o`rganishda
quyidagi holatlarga katta e`tibor berish lozim: qiyoslash: matnning mazmuni
bo`yicha chizmalar: rasmlar va jadvallar tuzish, matndan ma`lumotlarni ko`chirib
olish: geografik ob`ektlar ro`yxatini tuzish: matnni kengaytirilgan rejasini tuzish.
7-sinfda O`rta Osiyo tabiiy geografiyasini o`rganishda ishlar biroz
murakkablashadi. Mazkur kurs bo`yicha quyidagi topshiriqlarni berish mumkin:
matnga kengaytirilgan reja tuzish, chizmalar chizish, turli xil aloqalar va
bog`liqliklarni ko`rsatadigan jadvallar tuzish (tabiiy geografik o`lkalar) jadvalini
tuzish, iqlimiy jadvallar tuzish va h.k).
8 – sinfda “O`zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiya” kurs o`tiladi.
Mazkur kurs darsligi bo`yicha quyidagi ishlarni bajarish mumkin: matnga reja
tuzish; turli xil kartalar bilan ishlash (foydali qazilmalar, ma`muriy, iqtisodiy,
transport va h.k. % jadvallar bilan ishlash (aholi, mineral resruslari, tarmoqlar
bo`yicha iqtisodiy ko`rsatkichlar); chizmalar (diagrammalari bilan ishlash) va h.k.
9 – sinfda “jahon iqtisodiy va ijtimoiiy geografiyasi” kursida o`tiladi.
Mazkur kursni o`rganishda o`quvchilarga murakkabroq topshiriqlar beriladi:
matnni o`qib xulosalar tayyorlash; iqtisodiy geografik кartalarni tahlil qilib ma`lum
bir davlatni iqtisodiy geografik tavsifini tuzish, yoki bo`lsa sanoat va qishloq
xo`jaligi rivojlangan xududlarni aniqlash, jadvallarini tahlili asosida turli xil
chizmalar va diagrammalar tuzish va h.k.
Geografiya darsligi bilan ishlash metodlari
Geografiya darsligi bilan ishlash metodlari nihoyatda xilma-xil bo`lib ular
Matn bilan ishlash
Savol va topshiriqlar bilan ishlash
Darslikdagi illyustratsiyalar va raqamli materiallar bilan ishlash.
Darslik bilan ishlashdagi eng muhim hususiyat uning metodik tuzilishi
hisoblanadi. Bular quyidagilardan namoyon bo`lgan. Avvalo har bir matn
geografik kartalar bilan uzviy bog`langanligi geografik atama va nomlar, raqamli
ko`satkichlar va illyustrativ materiallarning mavjudligi bilan ajralib turadi.
Geografik matnlar bilan ishlashda o`qituvchi darslikdagi matn, karta,
o`qituvchi jonli so`zi, illyustratsiyani o`yg`unlashgan holda qo`llay olishi
Geografiya o`qituvchisi darslik bilan ishlashga kirishdan oldin avvalo
o`quvchilarning darslik bilan ishlashga tayyorgarligini aniqlashdan iborat.
O`quvchilarda boshlang`ich sinflardan va boshqa predmetlarda shakllangan darslik
bilan ishlashdagi ko`nikmalaridan ham foydalanishi kerak.
Darslik bilan ishlashda asosiy o`rinni darslik matni bilan ishlash egallaydi.
Avvalo geografiya o`qituvchisi o`quvchini darslik matnini o`qishga o`rgatish
maqsadga muvofiq. Buni quyidagicha amalga oshirish zarur.
O`kituvchi o`quvchilarning matn bilan ishlash jarayoniga rahbarlik qiladi,
javoblarini to`ldiradi, unga oid qiziqarli faktlarni aytadi. Rasmlarni tahlil qiladi.
O`quvchilarga matnni qanday o`qish zarurligi haqida ko`rsatmalar berib boradi.
Matnni o`qishda albatta o`quvchining izohlab va tushintirib borishi samarali
natijalar beradi. O`quvchilarning darslik bilan ishlash metodlari murakkablashib
borgan sari, ular qo`yilgan savollarga darslikdan mustaqil javob topa olishlari
asosiy o`rinni egallashi zarur. O`qituvchining oldindan tayyorlangan topshiriqlari
asosida o`quvchilarning matn bilan ishlashida quyidagi metodlarni tavsiya qilishi
Matndagi tushunchani topa olishi va unga ta`rif bera olish.
Qo`yilgan savolga darslik matnidan aniq javoblarni topa olish.
Matndan mavhum savollarga javob topa olishni o`rgatish.
Matnni tahlil qilish orqali quyilgan savolga javob topish.
Xulosalar chiqara olish u yoki bu hududning tabiiy sharoitini baholay
olishlari matn bilan ishlashdagi muhim omillardan biri sanaladi.
ko`nikmalarini shakllantirilmasa ko`zlangan maqsadga etishib bo`lmaydi. Chunki
o`quvchilarni majburlab matn bilan ishlashga o`rgatib bo`lmaydi. Ularni bunga
ongli va ijodiy yondoshishga o`rgatish kerak.
Hozirgi kunda barcha geografiya darsliklari o`quvchilarga u bilan qanday
ishlash kerakligi haqidagi eslatmalar bilan boshlanadi. Ammo ular etarlicha emas.
Geografiya o`qituvchisi darslik bilan ishlashda quyidagilarga e`tibor berishi kerak.
Darslik bilan ishlashga kirishdan oldin darslik nomi, mualliflar haqida ayrim
ma`lumotlar (agar o`qituvchi bu haqida ma`lumotga ega bo`lsa) darslikning yirik
mavzulari, mazmuni, ilovalari, rasmlari, kartalari bilan o`quvchilarni tanishtiradi
va ular bilan qanday ishlash zarurligi va yo`llarini uqtiradi.
Geografiya darsligi bilan ishlashga kirishishdan oldin barcha o`quvchilarda
atlas kartalar bo`lishiga erishish zarur. Aks holda ko`zlangan maqsadga erishib
bo`lmaydi. Darslik yoki o`quv ko`llanma asosida o`rganilayotgan matn qismlarga
bo`lib, o`rganilishi o`qtiriladi. O`quvchilar mastaqil ravishda har bir qismdagi
atamalar nomlarini topadi. O`qituvchi ularni doskaga, o`quvchilar esa daftarlarga
Darslik matni bilan ishlash metodlari xilma-xil bo`lib, har bir metod o`ziga
xos xususiyatga ega. Bular ichida darslik matnini tahlil qilish katta ahamiyatga
ega. Matn mazmunini tahlil etishda uning asosiy komponentlarini bilish zarur. Bu
komponentlar quyidagilardan iborat.
Umumgeografik tushunchalar ta`rifini aniqlash.
Ob`ektlar va hodisalarni ta`riflash. Bunda rel`ef, iqlim, foydali
qazilmalarga oid bo`lgan birinchi va ikkinchi darajali tomonlarini
yoritish, ya`ni asosiy va qo`shimcha bilimlarni aniq ko`rsatish.
Voqea va hodisalarni kelib chiqishi va o`zgarishiga oid ma`lumotlarni
Ta`riflovchi, izohlovchi, aralash matnlarini aniqlash va ajrata olish.
Darslikdagi matnlarni tuzilishiga ko`ra quyidagicha farqlash mumkin
MATN TURLARI
1. Sababdan oqibatlarga
2. Oqibatlardan sabablarga
3. Butundan qismlarga
Afrika rel`efidagi turli shakllariga
4. Faktlardan umumlashga
Matnlar mazmuniga ko`ra quyidagi turlarda namoyon bo`ladi
Matnlar mazmuniga ko`ra turlari
Daryolar, ko`llar, tog`lar va h.k.
Tog`larning tekisliklarning hosil bo`lishi
Darslik matnlari bilan ishlashning quyidagi keng tarqalgan turlari bor. Bular:
izohlab o`qish, tanlab o`qish, reja tuzish, savol-javob, matnni gapirib berish, sabab-
oqibatlarni o`rgatish, matndagi asosiy g`oyani topish, taqqoslash va boshqa
metodlardan iborat. Ko`pchilik geografiya o`qituvchilari darslik matnlari bilan
ishlashda konspekt olishga e`tibor beradilar. Bu metodni quyi sinflarda (VIII
sinfgacha) qo`llash yaxshi natijalar berishligi tajribalarda isbotlandi.
O`quvchilarni matn bilan ishlashida tayyor rejalardan fiydalanib matnni
o`rganishi yaxshi va samarali natijalar beradi. Matnlarning tabiat ob`ektlari va
hodisalarini, ularning o`zgarishini obrazli qilib yoritishi zarur. Matn mazmuni
odatda muammoli bo`lishi kerak. Matnning yoritilishi jarayonida savollar keltirishi
o`quvchilarni fikrlashga, izlanishga undaydi. Eng muhimi o`quvchilar ham savollar
keltirishi o`quvchilarni fikrlashga izlanishga undaydi. Bu orqali ular savol va
topshiriqlar tuzishga o`rganadilar. O`quv materiali mazmuni asosida savol berishi
yoki uni o`qituvchilarga yoki uni o`qituvchilarga berish o`quvchilarda savol
topshiriqlar tuzish ko`nikmalarini shakllantirishga yordam beradi.
Savollar tuzish nafaqat darslik matni asosida balki kartalar va boshqa
illyustrativ materiallar asosida ham tashkil qilinsa, o`quvchilarda bu ko`nikma
malaka darajasiga ko`tarilishiga imkon tug`iladi. Darsda o`quvchilar tomonidan
mustaqil tuzilgan savol topshiriqlar sinf o`quvchilari o`rtasida muhokama etilishi
tahlil qilinishi maqsadga muvofiq. Mavzu matni bo`yicha qo`shimcha savollar
tuzib kelishni o`yga vazifa qilib berish yaxshi natijalar beradi.
Darslik matni bilan ongli ishlash yakunlaridan biri, o`quvchilarning u yoki
bu metodni mustaqil bajara olishi unda geografik fikrlash, tahlil, umumlashtirish,
hislatlarini shakllanganligidan dalolat beradi.
«Qiyoslash geografiyaning jonidir» degan edi buyuk geograf metodist
N.N.Baranskiy. Darslik matni asosida ob`ekt va hodisalarni qiyoslash orqali
matndagi yakka tushunchalarni shakllantirish imkoniyati tug`iladi. Quyida Janubiy
Amerika va Janubiy Sharqiy Osiyodagi nam ekvatorial o`rmonlarni qiyoslab
tasvirlash rejasini keltiramiz. O`qituvchi qiyoslash rejasini o`quvchilar diqqatiga
havola qiladi. O`quvchilar esa darslik matnidan har ikkala hududning o`xshash va
farq tomonlarini mustaqil aniqlaydilar. Qiyoslash rejasi taxminan quyidagicha
Har ikkala hududdagi nam ekvatorial o`rmonlarni joylashishi va ular