Учебники для восьмого 8 класса

4 5 6 V p.x K x.x 2.3-rasm. Kulisali mexanim: -kulisa g ildiragi; 2-barmoq; 3-kulisa toshi (polun); 4-kulisa; 5-serga; 6-polun. 2.3-rasmda kо’ndalang-randalash stanogida qo’llaniladigan kulisali mexanimning sxemasi keltirilgan. Kulisa g ildiragi ning aylanma harakati tebranuvchi kulisa 4 vositasida polun b ning to’ g ri chiiqli ilgarilama-qaytar harakatiga aylanadi. Polun randalash keskichi o’rnatilgan support bilan bo g langan. Polunning teligi v=0 dan v=v0 g a+r gacha o’garuvchan bo’ladi, bunda v0-barmoq 2 ning aylanma harakat teligi, mg s. 4. Kulachokli mexanimlar aylanma harakatni to’g ri chiiqli ilgarilama-qaytar harakatga aylantirib berib, asosan avtomatik stanokiarda qo’llaniladi. Bunday mexanimlarning yassi silindrik va tores (yon qismi ishlaydigan) kulachokli turlari uchraydi (9.4-rasm). Kulachoklar, roliklar va itargichlar 5X, 20X yoki ШX5 po’latlaridan yasaladi (HRC 58-62). Silindrik kuiachok support 5. Davriy (ulukli) harakat mexanimlari xrapovikli va malta mex-animlari ko’rinishida bajariladi. Xrapovikli mexanim randalash va jil-virlash stanoklarida davriy surishni amalga oshirish uchun qo’llaniladi. Malta mexanimi stanok ishchi organlari revolver kallagi, shpindel bloki, stol va boshqalarni davriy tarda ma’lum burchakka burish vaifasini bajaradi (9.5-rasm). 6. Reversiv mexanimlar stanok mexanimlari harakat yo’nalishini o’gartirib berish uchun mo’ljallangandir. Ko’pincha reverslash silindrik yoki konussimon tishli g ildiraklar yordamida amalga oshiriladi (9.6-rasm).

3-MAVZU: Stanoklar kinematikasi asoslari (Bases of kinematics of metal-cutting machine)

1 3-MAVZU: Stanoklar kinematikasi asoslari (Bases of kinematics of metal-cutting machine) Reja:. Stanokning kinematik sxemasi. Kinematik sxemalarda qo’llaniladigan shartli belgilar. 2. Stanoklar yuritmalarining tasnifi. 3. Yuritmalarning asosiy (namunaviy) mexanimlari. 4. Pog onali yuritmalarning kinematik hisobi. Struktura setkasi va aylanish chastotalarining grafiklari. Tayanch so’ va iboralar:. Kinematik sxema. 2. Uatmalar. 3. Yurit-malar. 4. Mexanimlar. 5. Boshqaruv diapooni. 6. Struktura setkasi. 7. Aylanish chastotalari grafigi. 2.. Stanokning kinematik sxemasi. Kinematik sxemalarda qo’llaniladigan shartli belgilar Stanokning turli organlariga harakatlarni uatishda qatnashayotgan alohida elementlar va mexanimlarning o’aro bog lanishini ifodalovchi shartli tasvir stanokning kinematik sxemasi deb ataladi. Kinematik sxemalarni chiishda ГОСТ bo’yicha qabul qilingan shartli belgilardan foydalaniladi. Kinematik sxema ayrim kinematik anjirlardan tashkil topadi. Stanokning kinematik anjiri deb harakatni boshlang ich venodan oxirgi veno (masalan, elektr dvigateldan shpindel)ga uatishni ta’minlovchi qator (tasmali, tishli, reykali, vintli, anjirli, chervyakli) uatmalar to’plamiga aytiladi. Harakatni bir ele-mentdan ikkinchi element (masalan, valdan val)ga yoki harakatni bir turdan ikkinchi tur (masalan, aylanma harakatni to’g ri chiiqli harakat)ga aylantirib beruvchi mexanim uatma deyiladi. Harakatni uatuvchi element yetaklovchi, harakatni qabul qiluvchi element esa yetaklanuvchi deb ataladi. Yetaklanuvchi val aylanish chastotasi n vd ning yetaklovchi val aylanish chastotasi n vsh ga nisbatiga uatish nis0bati deyiladi: i= n vd /n vsh Kinematik anjirlar doimiy o’aro bog langan elementlardan tashkil topgan yoki almashinuvchi elementlarga ega bo’lishi mumkin. AlMashi-nuvchi elementlar ko’pincha tishli g ildiraklar, disk yoki baraban shaklidagi kulachoklar, shkivlardan iborat bo’ladi. AlMashinuvchi o’aro bog langan elementlar guruhi solash ueli deb ataladi. Kinematik anjirning tishli g ildiraklardan to`ilgan solash ueli gitara deb ataladi. Gitaralar bir, ikki va uch juftli bo’lib, ko’proq ikki juftligi uchraydi. Kinematik anjir oxirgi venolarining hisoblangan surilishlarini bog lovchi tenglamalar kinematik anjir balansi deb ataladi. Bu tenglama asosida solash uelining uatish nisbati aniqlanadi. Mexanik uatmalardan tashqari gidravlik, pnevmatik va elektrik uatish qurilmalariga ega bo’lgan stanoklar uchun shuningdek gidravlik, pnevmatik, elektrik va boshqa sxemalar ham to`iladi.

2 2.2. Stanoklar yuritmalarining tasnifi Harakatni harakat manbayi (elektr dvigatel)dan stanokning ishchi organlari (shpindel, support, stol va boshqalar)ga uatuvchi mexanimlar majmuasi stanokningyuritmasi deyiladi. Yuritma tarkibiga harakat manbayi ham kiradi. Yuritmalar quyidagi belgilar bo’yicha tasniflanadi:. Ishchi organlar harakati teligini boshqarish xarakteri bo’yicha: a) pog onaliyuritmalar (shesternyali teliklar qutilari, inasimon shkivlar, bulardan ko’proq teliklar qutilari uchraydi; b) pog onasi yuritmalar (mexanik variatorlar, elektrik, gidravlik va kombinatsiyalashgan yuritmalar). 2. Bajaruvchi organining harakati turi bo’yicha: aylanma harakat, to’g ri chiiqli ilgarilama-qaytar, ulukli (davriy) va uluksi (to’xtovsi) harakatlanuvchi yuritmalar bo’ladi. 3. Konstruktiv to`ilishi bo’yicha mexanik, gidravlik va elektrik yuritmalargabo’linadi. 4. Bajaradigan vaifasi bo’yicha bosh harakat yuritmalari, surish harakati yuritmalari va boshqarish sistemasi yuritmalari bo’ladi. Pog onali yuritmalar belgilangan oraliqda aylanish chastotalari, ikkilangan yurishlar yoki surish qiymatlarining ma’lum qatorini beradi. Pog onasi sistemalar stanokda eng qulay kesish rejimi parametrlarini stanokni to’xtatmay turib o’rnatish imkoniyatiga ega. Pog onasi harakat manbayi sifatida «generator-dvigatel» sxemasi va o’garmas tokda ishlaydigan tiristorli elektr dvigatel qo’llanilib, tiristor o’garuvchan tokni o’garmas tokka aylantirib beradi. Bunday elektrik yuritma shpindelning aylanish chastotasini 4000 min- va undan ortiq qiymatlarigacha pog onasi boshqarish imkoniyatini beradi. Gidravlik yuritmalar sidirish, randalash, o’yish, jilvirlash, kopirlash, agregat stanoklarida keng qo’llaniladi. Gidroyuritma tarkibida nasostar (shesternyali, plastinkasimon, radial porshenli va aksial porshenli), gidrodvigatellar (stanok ishchi organini to’g ri chiiqli harakatlantiruvchi kuch silindrlari va aylanma harakat beruvchi gidromotorlar) va taqsimlash hamda boshqarish apparatlari (olotniklar, drossellar, vaqt relesi, klapanlar) bo’ladi. Gidravlik sistemalarni chiib tasvirlash uchun ГОСТ , ГОСТ belgilagan shartli belgilardan foydalaniladi. Pnevmatik yuritmalar siqilgan havo (0,5. 0,6 MPa)da ishlab, ago-tovkalarni yuklash, agotovka va kesuvchi asboblarni mahkamlash, stanok ishchi organlarini tekor usulda surilishini ta’minlashda qo’llaniladi. Mexanik variatorlar friksion uatmalar bo’lib stanoklarning yuritmalarida nisbatan kam uchraydi, chunki ularning boshqarish diapooni kichik (6 dan ortmaydi), FIK past va ishonchli ishlash muddati cheklangan.

3 2.3. Yuritmalarning asosiy (namunaviy) mexanimlari. Metall kesuvchi stanoklarda turli maqsadlarda turli uatmalar va mexanimlardan foydalaniladi. Ularning asosiylari quyidagilardir.. Reykali uatmalar stanoklarda to’g ri chiiqli harakatni amalga oshirishda keng qo’llaniladi. Uning turlari: tishli g ildirak-reyka (9.-rasm, a) va chervyak-reyka (9.- rasm, b). reyka chervyak Reykali uatmalar bosh harakat yuritmasida (tish o’yish, bo’ylama randalash stanoklari) va surish harakati yuritmasida (tokarlik, par-malash stanoklarida) ham qo’llaniladi. Reyka g ildiragi bir marta aylanganida reyka quyidagi masofani bosib o’tadi: S=t* k = πm k, mm. Bu yerda r-reykaning qadami, mm; k -g ildirak tishlari soni; m-ilashish moduli, mm. 2. Vintli uatmalar sekinlashtirilgan harakatlarni hosil qilish imkoniyatiga ega. Uning turlari: ajralmas gayka-vint, ajraluvchan gayka-vint, sharikli gayka-vint (9.2- rasm). gayka 2.2-rasm. Vintli uatmalar. Vintli uatmalar surish yuritmalarida, shuningdek ishchi organlarini tekor usulda haraktlantirishda (revolver stanoklarida) hamda raqamli dastur bo’yicha boshqariladigan stanokiarda (sharikli gayka-vint) qo’llaniladi. 3. Krivoshipli va kulisali mexanimlar aylanma harakatni to’g ri chiiqli ilgarilamaqaytar harakatga aylantirib beradi. Bunday harakat randalash, o’yish, sidirish, tish randalash stanoklarida bosh ishchi harakatdir.

4 5 6 V p.x K x.x 2.3-rasm. Kulisali mexanim: -kulisa g ildiragi; 2-barmoq; 3-kulisa toshi (polun); 4-kulisa; 5-serga; 6-polun. 2.3-rasmda kо’ndalang-randalash stanogida qo’llaniladigan kulisali mexanimning sxemasi keltirilgan. Kulisa g ildiragi ning aylanma harakati tebranuvchi kulisa 4 vositasida polun b ning to’ g ri chiiqli ilgarilama-qaytar harakatiga aylanadi. Polun randalash keskichi o’rnatilgan support bilan bo g langan. Polunning teligi v=0 dan v=v0 g a+r gacha o’garuvchan bo’ladi, bunda v0-barmoq 2 ning aylanma harakat teligi, mg s. 4. Kulachokli mexanimlar aylanma harakatni to’g ri chiiqli ilgarilama-qaytar harakatga aylantirib berib, asosan avtomatik stanokiarda qo’llaniladi. Bunday mexanimlarning yassi silindrik va tores (yon qismi ishlaydigan) kulachokli turlari uchraydi (9.4-rasm). Kulachoklar, roliklar va itargichlar 5X, 20X yoki ШX5 po’latlaridan yasaladi (HRC 58-62). Silindrik kuiachok support 5. Davriy (ulukli) harakat mexanimlari xrapovikli va malta mex-animlari ko’rinishida bajariladi. Xrapovikli mexanim randalash va jil-virlash stanoklarida davriy surishni amalga oshirish uchun qo’llaniladi. Malta mexanimi stanok ishchi organlari revolver kallagi, shpindel bloki, stol va boshqalarni davriy tarda ma’lum burchakka burish vaifasini bajaradi (9.5-rasm). 6. Reversiv mexanimlar stanok mexanimlari harakat yo’nalishini o’gartirib berish uchun mo’ljallangandir. Ko’pincha reverslash silindrik yoki konussimon tishli g ildiraklar yordamida amalga oshiriladi (9.6-rasm).

5 a) harakat silindrik tishli g ildiraklar bilan uatilganda / 2 nisbatda I va II vallar qarama-qarshi yo’nalishda, 3 / 0 * 0 / 4 nisbatda I va 2.5-rasm. Xrapovikli mexanim malta mexanimi II vallar bir xil yo nalishda bo ladi ( 0 -oraliq shesterna); reverslash friksion mufta M orqali bajariladi. b) konussimon tishli g ildiraklar bilan reverslashda ikki tomonlama kulachokli mufta M 2 dan foydalaniladi. d) ba’i tish kesish stanoklarida qo’llangan revers mexanimida Z=6 tishli g ildirakning o’garmas harakatlanishida yig ma katta-g ildirak ilgarilama-qaytar aylanma harakatga ega bo’ladi rasm. Reversiv mexanimlar. 7. Jamlovchi mexanimlar stanoklarda bir venoda har xil kinematik anjirlarning harakatlarini yig ish (jamlash) uchun ximat qiladi. Bu maqsadda planetar va differensial mexanimlaridan foydalaniladi. Stanoklarda ko’proq konussimon tishli g ildiraklardan to`ilgan differensial qo’llaniladi (9.7-rasm). 2.7-rasm. Differensial mexanimi: Z va 4 ~ markaiy g ildiraklar; 2 va 3 satellitlar; I – yetaklovchi (vodilo); 2 – chervyakli juft. Planetar uatmalarda ba’i g ildiraklarning o’qlari o’ navbatida harakatlanuvchi bo’ladi. Qo’g aluvchan o’qlarga ega bo’igan tishli g ildiraklar o’rnatilgan veno yetaklovchi (vodilo) deb nomlanadi. O’qlari qo’g aluvchan bo’igan tishli g ildiraklar

6 satellitlar deb ataladi. Planetar uatmalar uatishlar nisbatining katta oraliqda bo’lishiga imkoniyat beradi. Planetar uatmalaming kichik o’lchamlari va massasi ularning asosiy afalliklaridan hisoblanadi. 8. Muftalar vallarni birlashtirish va harakatni valdan valga uatish uchun ximat qiladi. Muftalarning turlari: doimiy, ilashuv, himoya, bir yo’nalishda harakatni uatuvchi. 9. Norton mexanimi standart rebalarni kesishda arur bo’ladigan surish qiymatlarining arifmetik qalorini hosil qilib, tokarlik stanoklarining surish qutisida qo’llaniladi. 0. Meandr mexanimi tokarlik-vintqirqar stanoklarida surish qutisi tarkibidagi birinchi aylanib o’tish guruhini hosil qilish maqsadida qo’llanib, bir richagli oson boshqarish imkoniyatini beradi Pog onali yuritmalarning kinematik hisobi. Struktura setkasi va aylanish chastotalarining grafiklari Pog onali boshqariladigan yuritmalar metall kesuvchi stanoklarda keng tarqalgandir. Pog onali boshqarishni ta’minlovchi mexanimlar konstruksiyasi bo’yicha sodda va ularni ekspluatatsiya qilish ishonchlidir. Har bir metall kesuvchi stanok ma’lum o’lchamli agotovkalarga ishlov berish uchun mo’ljallangan bo’lib, agotovkalarning ko’rsatilgan o’lchamlari, stanokning gabariti va kesish teligining cheklangan qiymatlariga bog liqdir. Stanok shpindeli aylanish chastotalarining cheklangan qiymatlari kesish teligining yo’l qo’yilishi mumkin bo’igan maksimal va minimal qiymatlari hamda agotovkaning cheklangan diametrlari orqali aniqlanadi: n max = 000 v max /πd min. ; n min = 000 v min /πd max n max/ n min nisbat shpindel aylanish chastotalarining rostlash diapaoni deb ataladi va quyidagicha belgilanadi: n max /n min = R n Rostlash diapaoni stanoklarda keng oraliqda o’garadi. Uning eng katta qiymatlari universal stanoklarga, eng kichik qiymatlari esa maxsus stanoklarga tegishli. Masalan, 6K20 modelli universal tokarlik-vintqirqar stanogi uchun R n =28, D8 modelli cheklangan operat-siyalarni bajaradigan tokarlik-revolver avtomati uchun R n =40. n max va n min oralig ida aylanish chastotalarini turli qatorlar bo’yicha joylashtirish mumkin. Stanoksolikda maqsadga muvofiqrog i geometrik qator bo’lib, unda aylanish chastotasining har bir navbatdagi chastotasi oldingisidan φ marta farqlanadi (φ – geometrik progressiyaning maxraji). Stanoklarda shpindel aylanish chastotalarining geometrik progressiya qatori bo’yicha joylashishining qulayligi birinchi marta 876-yilda akademik A.V. Godolin tomonidan isbotlangan. Geometrik qatorning asosiy afalligi shundaki, kesish teligining eng katta nisbiy yo’qotilishi aylanish chastotalari qatorining barcha oraliqlari uchun bir xil bo’lib qoladi. Bu esa stanokda agotovkani shakllantirish bo’yicha ish unum-dorligida maksimal nisbiy yo’qotishning o’garmasligiga erishish imkonini beradi.

7 V-Vd πln-πln D n-n D (A = = = —–) V πdn n ya’ni boshqa qatorlarga nisbatan iqtisodiy afalliklarga egaligini ko’rsatadi. Maxraji φ bo’lgan aylanish chastotalari geometrik qatori quyidagi ko’rinishga ega: n =n min ; n 2 =n φ; n 3 =n 2 φ=n φ 2 ; n 4 =n 3 φ=n φ 3 ; n=n – φ=n φ – ; n=n max deb qabul qilsak ; n max =n min * φ – ; Bundan quyidagi kelib chiqadi. n max φ – R n nmin Bu yerda -qator hadlarining soni. φ ning qiymatlari me’yorlashtirilgan boiib, bu aylanish chastotalari va surish qiymatlari qatorini ham me’yorlashga olib kelgan, bu esa stanoklarning kinematik hisobini ancha osonlashtiradi. Keltirilgan normal bo’yicha (p ning quyidagi qiymatlari qabul qilingan. φ,06,2,26 (,25),4 (,4),58 (,6),78 2 Keltirilgan shpindel aylanish chastotalari qatorini to`ishga tegishli bo’lgan qonuniyat surishlar qatori (s max : s min =R s ) uchun ham, shuningdek bosh harakat ilgarilamaqaytar bo’lgan stanoklarda ikki marta yurish ndv sonlari uchun ham qo’llaniladi. Teliklar qutilarining kinematik hisobi. Stanoksolikda teliklar qutilarini kinematik hisoblash uchun ikki usul analitik va grafoanalitik usullar qo’llaniladi. Ikkala usul teliklar qutisi tarkibidagi uatmalarning uatish nisbatlarining qanday aniqlanishini ko’rsatadi. Ammo, odatda grafoanalitik usuldan foydalaniladi, chunki u yechimning turli variantlarini te topishga imkoniyat beradi, ko’proq yaqqollikka egaligi bois variantlarni o’aro solishtirish osonlashadi. Grafoanalitik usul bo’yicha ketma-ket struktura setkasi va aylanish chastotalari grafigi to`iladi. Struktura setkasi stanok yuritmasining strukturasi (to`ilishi) haqida aniq ma’lumot beradi. Bu setka asosida guruhli uatmalar uatish nisbatlari orasidagi bog lanishni ko’rish mumkin, ammo setka bu miqdorlar-ning aniq qiymatlarini ko’rsatmaydi. Aylanish chastotalari grafigi yuritma tarkibidagi barcha uatmalar uatish nisbatlarining va barcha vallarning aylanish chastotalarining aniq qiymatlarini aniqlash imkoniyatini beradi. Grafik yuritma stanok kinematik sxemasiga mos ravishda chiiladi.

8 Bosh harakati aylanma harakat bo’lgan stanoklar teliklar qutisi kinematik sxemasini ishlab chiqish uchun quyidagilar ma’lum bo’lishi kerak: shpindel aylanish chastotalari pog onalari soni, geometrik qator maxraji φ, shpindelning n dan n gacha aylanish chastotalari, elketrodvigatelning aylanish chastotasi n ed. Shpindelning aylanish chastotalari pog onalari soni ketma-ket ulanadigan uatishlar guruhlarini solashda har guruhdagi uatishlar sonlarining ko’paytmasiga teng bo’ladi, ya’ni =P a P v P c. p k Misol tariqasida olti pog onali teliklar qutisi uchun struktura setkasi va aylanishlar chastotasi grafigi variantlaridan biri keltirilgan (9.8-rasm). Struktura setkasi quyidagicha yasaladi: bir xil masofada vertikal chiiqlar o’tkailadi, ularning soni guruhlar uatmalari sonidan bitta ortiq olinadi. Shuningdek oraligi lg φ ga teng bo’lgan masofada o’aro parallel goriontal chiiqlar o’tkailadi, ulaming soni ga teng qilib olinadi. Chapdan birinchi vertikal chiiqning o’rtasi (O)dan guruh-lardagi uatishlar soniga mos ravishda nurlar o’tkailadi; nurlarning keyingi vertikal chiiq bilan kesishish nuqtalari belgilanadi. Kesishish nuqtalaridan xuddi shuningdek nurlar o’tkailadi. Qo’shni nurlar orasidagi masofa x i *lg φ ga teng bo’lishi kerak, bunda x i mos guruhning xarakteristikasini ifodalaydi. Aylanish chastotalarining grafigi quyidagi tartibda chiiladi: o’aro teng masofada vertikal chiiqlar o’tkailib, ularning soni qutidagi vallar soniga teng qilib olinadi. So’ngra lg(pga teng bo’lgan oraliqda goriontal to’g ri chiiqlar o’tkailib, ularga pastdan yuqoriga qarab l, dan boshlab aylanish chastotalari tartibi belgilanadi. Vertikal chiiqlar orasida o’tkailgan nurlar ikki val orasidagi uatishlar soni i= φ ni ifodalaydi (bunda m lgφ ga teng qilib olingan nurlar bilan chegara-langan oraliqlarsoni). Nurning goriontal holatida i=, nur yuqoriga yo’nalgan bo’lsa i > va, nihoyat, nur pastga yo’nalgan bo’lsa, i<. 2.8-rasm. Olti pog onali teliklar qutisining kinematikasi, struktura setkasi va aylanishlar chastotasining grafigi. Aylanish chastotalarining grafigi bo'yicha qutining barcha uatmalari uatish nisbatlarini aniqlash mumkin. Aniqlangan uatmalar nisbati bo'yicha tishli g ildiraklar tishlari soni topiladi. Shuni e'tiborga olish loimki, stanoksolikda o'qlar orasidagi masofalar, o'aro ilashuvchi (qo'shni) tishli g ildiraklar tishlari sonlarining yig indisi, chervyak g ildiraklari tishlari soni va modullar qiymatlari me'yorlangan, ya'ni tegishli normallar to`ilgan. Yetaklovchi va yetaklanuvchi vallar o'qlari orasidagi o'garmas masofa va guruh uatmalaridagi g ildiraklar moduli berilgan bo'lsa, tishli g ildiraklarning har jufti uchun tishlar sonlari yig indisi o'garmas miqdorga teng bo'ladi:

9 Σ = l + 2 = = =const Ilashuvdagi tishli g ildiraklar juftlari uchun uatishlar nisbatlari i 2 i i 5 6 i 2 va 2 va boshqalar. tenglamalardan quyidagilar kelib chiqadi: i i va 2 i Bu formulalar bo’yicha guruhlardagi belgilangan bo’yicha tishli g ildiraklar tishlarining sonlari hisoblab topiladi. I, i 2. uatishlar soni aylanishlar chastotalari grafigidan aniqlanadi. Mustaqil tayyorlanish uchun savol va topshiriqlar. “Kinematik sxema”, “Kinematik anjir” va “uatma” tushuncha-larini ta’riflang 2. Stanoklar yuritmalarining ta’rifini bering. Yuritmalarning tasnifini iohlang. 3. Metall kesuvchi stanoklar yuritmalarining asosiy mexanimlari sxe-malarini keltirib ularni iohlang. 4.Rn va laming ifodalarini yoib, ularni iohlang. 6.Stanoklar teliklar qutisini kinematik hisoblash usullari qanday. Struktura setkasi va aylanish chastotalari grafigining mohiyatini bayon eting.