Operation Lovecraft: Fallen Doll
Download Close
9 sinf rus tili testlar
Download Close
Год: 2005
a:x = b:c 1%o~0,01 Л =3,14159265358979323.
ип б
M. A. MIRZAAHMEDOV, A. A. RAHIMQORIYEV МПТ.ЕМПТ1КП = *' »_!i__1_К_т f л_I _1_1_ б Umumiy ta’lim maktablarining 6-smfi uchun darslik NASH RIYOT-MATBAA UODIY UYI TOSH KENT — 2005
Vatanimiz O‘zbekiston jahon ilm-fani, ma’rifati va madaniyati rivojiga ulkan hissa qo'shganbuyiik olimlami, hassos shoirlarni, yetuk davlat aiboblarini, mohir musawirlarnj yetishtirib bergan. Bilingki, Siz ular ezgu ishlarining davomchisisiz! Ushbu kitob sahifalarida diyorimiz buyuk allomalari ijodidan naniunalar joy olgan. Ular asrlar osha Siz bilan gaplashadilar — Siz ular bilan faxrianing! Yoshlik bilim dish davridirr «Yoshlikda olingan bilim toshga bitilgan yozuv kabi o‘chmasdir». Matematikani o‘rganish qunt va izchillikni, ko‘plab masala va misollami tushunib, idrok qilib yechishni talab etadi. Meni yaxshi o‘rganib olsangiz, Sizga umrbod do‘st bo‘lib qolaman! Xulq-u odobingiz barkamol, ilmingiz ziyoda bo‘lishini istab, «Matematika» darsligingiz. Darslikdagi shartli belgilar: |p — savol va topshiriqlar; )bj — qiyinroq mashqlar; — uy vazifasi uchun mashqlar; — tarixiy ma’lumotlar; ЖЕЯ — o‘zingizni sinab ко‘ring. ♦Osiyo Rivojlanish Banki krediti hisobidan DARSLIKLAR AYLANMA JAMG‘ARMASI (DAJ) uchun chop etildi». 353(04) - 2005 ISBN 5-^45-04460-6 ©M.A Mirzaahmedov, AjV Rahimqoriyev. Barcha huquqlar ftimoyalangan. T., 2005. © «O'qituvchi» NMHJ, T-, 2005.
5-sinfda o*tilganlami takrorlash Aziz o‘quvchi! Siz 5-sinfda natural va kasr soniar ustida bajari- ladigan to‘rtamal(qo‘shish, ayirish, ko‘paytirish, bo‘lish) bilan tanishsiz. Olgan bilimingizjii takrorlash uchun mashqlar taklif etamiz. 1. a) Sonlarni: 1) xona qo'shiluvchilari; 2) sinf xonalari yig'indisi ko‘rinishida tasvirlang: 7432; 17 324; 4030201; 2000 128. b) Xona qo‘shiluvchilari yig‘indisi ko‘rinishidatasvirlangan sonlarni yozing: 1) 2-10*+3- 10J + 7- 10J + 8-10 + 3; 2) 3 -105 + 7- 10*+4- 105 + 2- 102 +1 • 10 + 9; 3) 8-10* + 3-102 + 5; 4) 9 * 105 + 6* 105 + 7. 2. Qulay usul bilan hisoblang: 1) 1624-59 + 41 -1624; 3) 428 • 37 + 214 • 72+ 107- 108; 2) 673 879 - 673 • 779; 4) 612 • 19 + 306 • 38 + 224 • 31. 3. Amallami bajaring: 1) 812 35 - 2 436 : (3 732 - 48 • 27); 2) 402-46 - 100400:(2 976 - 58 • 34); 3) 501 84 + 72 600: (5 598 - 41 48); 4) 608 75 + 320 400: (3 987 - 43 • 81). 4, 3 ta yashikda 38 kg anor bor. Birinchi yashikda ikkinchisiga qaraganda 4 kg kam, ammo uchinchisiga qaraganda 2 kg ko‘p anor bor. Har bir yashikda necha kilogrammdan anor bor? 5. To‘g‘ri to‘rtburchakning bo‘yi 22 sm. Eni bo'yidan 4 sm qisqa. Perimetri shu to’g’ri to‘rtburchakning perimetriga teng bo‘lgan kvadratning yuzini toping. 6. Ketma-ket kelgan uchta natural sonning: 1) yig‘indisi 3 ga; 2) ko‘paytmasi 6 ga bo‘linadi. Shu tasdiqning to‘g‘riligini ko‘rsa- tuvchi 4 ta misol tuzing. 3
7. Ikkita sonni 9 ga bo‘lganda bir xil qoldiq chiqdi. Shu sonlar ayirmasi 9 ga bo‘linadimi? Nega? 8. 1) 31*4*; 2) 45*6* sonlari 9 ga; 3) 1*2*1; 4) *4*3* sonlari 3 ga bo‘linishi uchun yulduzcha (*) lar o'rniga qanday raqamlami qo‘yish kerak? 9. Hisoblang: 1) EKUB(48, 72, 528); 3) EKUB(164, 541, 1271); 2) EKUK(24, 25, 1 200); 4) EKUK(120, 360, 420). 10. A va В shaharlardan bir vaqtda bir-biriga qarab «Neksiya» va «Tiko» rusumli mashinalar yc/Iga chiqdi. «Neksiya»ning tezligi soatiga 80 km. «Tiko»ning tezligi esa bu tezlikning | qismiga teng. Agar mashinalar 4 soatdan so‘ng uchrashgan bo'lsa, shaharlar orasidagi masofani toping. * 2 11. A qishloqdan ikkita mashina bir vaqtda qarama-qarshi yo‘nalishda yo£Iga chiqdi. Birinchi mashinaning tezligi ikkinchi mashina tezligi- A ning - qismiga teng. Birinchi mashinaning tezligi 60 km/soat bo‘lsa, 2 soatdan so‘ng mashinalar orasidagi masofa necha kilometr bo‘ladi? 12. 1) 1 620 ning qismiga qismi 780 bolgan sonni qo‘shing; 2) 1260 ning qismini Ц qismi 2 890 bo‘lgan songa ko‘paytiring. 3o 1У 13. Kasrlami umumiy maxrajga keltiring: 11 17 71 10 15 25 14 29 31 l) 12’ 18 Va 90’ 13’ 26 va 39’ 3 15’ 30 Va 45' 14. Kasrlarni taqqoslang: .. 15 16 7 14 12 13 .. 59 49 2)nva^; 3) n va 4)^. 4
15. Amallami bajaring: 1) 1—-2—+ 4-’1—-5-• 2-- 3) 71-2- + 5— *2— Ц 19 15 9 16 33'23’ J> 3 4 19 19’ 2) + 4) 71 21 + 5^-21? '5 4j + 47 l7 21Ы, 4> 24+Э15.219. 16. Tenglamani yeching: 1> 2)2* jx + l)=5;3) 4| - (2| - ж) = 91. 17. 1) # = 18|, y = 31| bo£Isa, 01^ + x)~у ifodaning; 2) x = 48^, у ~ 18^ bo^, 69^ - (x - y) ifodaning son qiymatini toping. 18. Buyum narxini bir tijoratchi awal narxning ~ qismiga, keyin yangi narxning qismiga kamaytirdi. Ikkinchi tijoratchi esaocsha 3 narxdagi shunday buyumni birdaniga narxning qismiga arzonlashtirdi. Buyumni qaysi tijoratchidan olgan ma’qul? 19. Buyum narxini bir tijoratchi awal narxning qismiga ko£tardi, keyin yangi narxning qismiga oshirdi. Ikkinchi tijoratchi esa o‘sha narxdagi shunday buyumni birdaniga narxning | qismiga ko’tardi. Buyumni qaysi tijoratchidan olgan ma’qul? 20. To£g‘ri burchakli parallelepipedning o‘lchamlari (bo‘yi, eni, baland- ligi) uzunliklari tub sonlar bilan ifodalanadi. Agar shu paralle- lepipedning barcha qirralari uzunliklarining yig£indisi 40 sm ga teng bo‘lsa, uning hajmini va sirti yuzini toping. 5
I bob J? O'NLI KASRLAR l||NI!B12I О"*® км»** haqida dastlabki ma’lumotlar PFmavzv. 0‘nli kasrlarning yozilishi va o'giUshi 1 io=°'| 1,035 butun qismi J L* kasr qismi ita ita no) raqam Maxrap 10, 100, 1000, . bo‘lgan 17 3 ^2. 71 119 343 2 117 10’ 10’ 10’ 100’ 100’ 1000’ ziooo kabi kasriami kasr chizig’isiz, ixcham qilib yozish mumkin. Buning uchun, awalo, kasnung butun qismini kasr qismidan vergul yordamida ajratish kifoya: 17 7 jo = l|Qel»7 (o‘qilishi; bir butun o'ndan yetti); = 0,71 (fl'qilishl: nol butun yuzdan yetmish bir). Yuqoridagi kasrlaming maxraji 10 ning dar^jasidan iborat ekaniga e’tibor bering: 10 - 10‘; 100 = 102; 1000 - IO5; . . Maxraji 10 alag darajaaidaa iborat bo'lgan kasr oWi клят deylladi. 6
7 71 Demak, 1— va 1,7; — va 0,71 kabi yozuvlar ayni bir sonning turii ko'rinishda yozilishidir. Maxraji 10 ning darajasidan iborat oddiy kasrlami o‘nli kasr shaklida yozish qoidasi;___________________________________ 1- qoida. To4g‘ri kasming maxrajidagi 0 lar soni suratidagi raqamlar soniga teng bo'lsa, u holda veiguldan o‘ng tomonga kasming surati yoziladi.__________________________________________________ _______________й°0-7- i^0-173-_________________ 2- qoida. To‘g‘ri kasming maxrajidagi 0 lar soni suratidagi raqamlar sonidan ko‘p bo‘lsa, u holda suratning chap tomoniga nollar yozish bilan suratdagi raqamlar soni maxrajdagi 0 lar soniga tenglashtiriladi va 1-qoidadan foydalaniladi:_______________________________ — e ®la007' 3 - 003 г, о 0Q3 100 100 ’ ’ 1000 1000 ’ 3- qoida. Aralash sonning butun qismidan so'ng vergul qo'yiladi, kasr qismini yozishda 1- yoki 2-qoidadan foydalaniladi:____ 74=7* 3^=3^=3-os- ^raru”7- 4- qoida. Noto*g‘ri kasmi aralash son kabi yozib olinadi va 3- qoida tatbiq qilinadi:__________________________________ 18 .8 119 .19 11O. 2004 o 4 э 004 _ io = 1io = 1A ioo = ,ioo = U9’ I6oo=2i6oo = 2io6o=2’004- Yuqorida ko'rilgan qoida va misollaming o‘zi o‘nli kasrlami oddiy kasrga aylantirish yo‘llarini ko‘rsatadi: I) O,7 = 1;O,I2 = ^; 3) 0,07 = ^ = ^; 1,007-1^; 2)7^a7^. = 7< = O*ali kasrd verguldan keying! raqamlar soai aaga bos oddjy kasr maxraiidagi Dollar soniga teng bo‘Udi,________________ 7
1. Г) Qanday kasrlar o‘nli kasdar deyiladi? gr 2) O‘nli kasrlar qanday yoziladi? Qanday o‘qiladi? 3) O‘nli kasrlami oddiy kasr ko'rinishida yozilishini misollarda tushuntiring. 2. O‘nli kasr ko’rinishida yozing va natijani o‘qing: nl-l з2_-qx 9 • 147 • 6 71 -Я 3 • 7 10’ 10’ Ю’ 10’ ' lOOQ’lpOO’ 1000’ 1000’ ~ 19 . _7_. 5 23. 2005 . 7 211 . 91 . 7 2' 100’ 100’ 100’ 100’ V Ю000’ 10000’ 10000’ 10000' 3. O‘nli kasrlami o‘qing va ulami oddiy kasr yoki aralash son ko‘rinishida yozing: 1) 0,1; 0,5; 0,01; 0,95; 2) 1,4; 2,08; 19,91; 1991,2005. 4. Oddiy kasmi maxrajida 10 ning darajasi bo‘ladigan qilib qisqartiring, so‘ngra o‘nli kasr shaklida yozing: n £• 144• 102 • 750 21 75 - 45 ' 48 • 16 17 80’ 180 ’ 340 ’ 7500’ 7 500 ’ W* 40000 ' O‘nli kasr shaklida yozing (5—10): 5.1) 3:10; 5:10; 126:100; 2)12:10; 108:10; 31:1000. 6 nl-3-2-3- 94 L- 11- I9- 125• 34 £• 96 . H8. >22 * U 2’ 4’ 16 ’ 5’ ' 25 ’ 25 ’ 50 ’ 200’ ' 40’ 125 ’ 250 ’ 500' Namuna: - = Л 8 23 3 -53 _ 3-125 _ 375 _ n 37S 23-53 ' 8-125 1000 "U’J,°' U 7 14 416 • 3434 - 96 . 288 . y. 27. 72. 117. 121. _77 '* 160 ’ 3400 ’ 3000’ 14400 ’ 135 ’ 90 ’ 936 ’ 44 ’ 154' -зц n 9 • 1 ^7 • in Ч7 - 3 7$ - 21 1— - 1 • 9 I4 • 2$* 400’ 100’ 1000’ 1000’ ' 100’ 100’ 1000’ 1000’1000' nl- 5> —• И- И- 9 - s . 21 17• 9- 51 • 63- 132 333 17 5’ 8’ 20’ 40’ 50’125’20a’ 5 * 4 ’ 8 ’ 50’ 125 ’ 250'
го* Oddiy kasr yoki aralash son ko'rinisliida yozing: 1) 0,9; 1,7; 0,09; 10,03; 2) 0,047; 6,054; 1,0001; 2,0108. QI Oddiy kasming maxrajida 10 ning darajasi qoladigan qilib qisqartirmg, so‘ngra o‘nli kasr ko‘rinishida yozing: n —• —• 38 - 96 - 143 '40’ 60’ 190' 1200’ 11000 21 216 • 78 • 975 • ISIS ’ 720’ 3000’ 5000’ 15000" Л21 Oddiy kasrlarni dastlab qisqartiring, so‘ngra o‘rili kasr ko‘ri- nishida yozing: n 48. 75 . 26 . 43 . 225 60’ 150’ 130 ’ 215 ’ 625 24 1717. 792. 2121. 4545 ' 1700 ’ 720 ’ 840 ’ 4500 " Г nxivzu. O‘nli kasrlarning xona birliklari iio -io Ио Ио Ио ИО Ио" 100 | 10 | 1 | 10 | 100 [ 1000 I 1QOOO । 10 -10 -10 -10 -10 10 -10 O£nli kasrda verguldan keyingi birinchi xona o'ndan biriar xonasi deyiladi. Masalan, 3,7 soni 3 ta bir ns. 7 tar/ndan Z>/rtodantashkil topgan. O£nli kasrda verguldan keyingi ikkinchi xona yuzdan biriar xonasi, uchinchi xona mingdan biriar xonasi deyiladi va hokazo. Bu xonalardagi raqamlar, mos ravishda, о ‘ndan bir ulushlar, yuzdan bir ulushlar, mingdan bir ulushlar sonini bildiradi. 1-mlsol. 3,745 o‘nli kasrda o‘ndan biriar xonasida 7, yuzdan biriar xonasida 4, mingdan biriar xonasida 5 raqami turibdi. Bu - 3,745 o‘nli kasrda 7 ta o‘ndan bir ulush, 4 ta yuzdan bir ulush, 5 ta mingdan bir ulush borligini bildiradi, ya’ni - 74s _ 3 745 _ ~ 700 + 40 + 5 _ 4 700 40 5 ’ 3 j 1000 + 1000 “ j + 1000 + 1000 + 1000 = 3 — 4 5 + 10 + 100 + 1000" 9
O‘nli kasrlaming xona birliklari jadvalini keltiramiz: Наг qanday o‘nli kasr o‘zining xona qo‘shiluvchilari yig‘indisi ko‘rinishida ifodalanishi mumkin. 1 071 Э . 71 □ „ 70+1 3 70 1 3 7 1 2-misol. 2,71 2 + 100 2+ ]M + 100 + 100 +1O + 1OO’ Bunday yozuv o‘nli kasming xona birliklari bo‘yicha yoyilmasi deyiladi. O‘nli kasming kasr qisrnidagi bar bir xonaning martabasi o‘zi- dan bevosita keyin keladigan xona martabasidan 10 marta katta bo‘ladi. 13. 1) O‘nli kasrda qaysi xona birliklari orasiga vergul qo‘yiladi? та 2)O‘nli kasming kasr qisrnidagi xona birliklari nomini • ayting. 14. 5 raqami sonlarning bar birida qaysi xonani egallagan: 5,1; 0,54; 3,15; 6,375; 0,2575; 5,5501; 5,0505; 545,5251? 15. Sonlarning bar birida vergulni bir xona chapga (o‘ngga) suring va hosil bo‘lgan sonlarni o‘qing: 24,315; 12,658; 11,38; 41,275; 312,906; 108,00678; 0,560789. 16. Butun qismi 8, maxraji 10 bo‘lgan barcha kasrlami yozing. 17. O‘nli kasr ko‘rinishida yozing: n 2 + — + —+—- 21 5 3 4 8 - 31 6 ь 3 5 ' 10 100 1000’ ' 10 1000’ ’ 100 1000* * 10
► 18. Xona birliklari bo'yicha yoyilma shaklida yozing: 1) 0,83; 2) 1,45; 3) 4,05; 4) 8.254; 5) 7,1238. Jjj-19. To‘g‘ri to‘rtburchakning bo*yi 3,7 m, eni 2.8 m. Bu sonlarni: 1) aralash son ко rinishida yozing va to‘g‘ri to‘rtburchakning perimetrini hisoblang; 2) natijani o‘nli kasr shaklida ifodalang. _2ffi Xona birliklari: I) yig‘indisi shaklida yozing; 2) jadvalini tuzing: 3,64; 1,01; 1,995; 10,567; 5,2439; 70,042; 0,2004; 2,005. _1U Yulduzchalaro‘mjga qanday raqam qo'yilsa, tenglik to‘g‘ri bo‘ladi: 2>iso=*-*9; 3>^=2-1; 4> i66o=°’O73? movza. O‘nli kasrlami taqqoslash 1,2 1,6 1,14 1,17 1 2 1,10 1,2 1,2 < 1,6, chunki 21,14, chunki 7: >4 Ikkita o*nli kasrdan qaysi binning butun qismi katta bo'lsa, o‘sha kasr kattadir. 1- miso I. 5,7 va 4,9 o'nli kasrlami laqqoslang. Yechish. 5 >4 va, demak, 5,7 >4,9. Butun qismlari o‘zaro teng bo'lgan ikkita o‘nli kasrdan qaysi binning o‘ndan birlar xonasidagi raqami katta bo‘lsa, o‘sha kasr kattadir. Butun qismlari, o‘ndan bir ulushlari ham teng bo‘lgan ikkita o‘nli kasrdan qaysi binning yuzdan birlar xonasidagi raqami katta bo4sa, o‘sha kasr kattadir.______________________________________ 11
2-mlsol. 0,8 = 0,80 = 0,800 = . chunk! 0,8 = ^=^=^,= . 1V IWJ 1UUU O*nli snr kasr qismi oxiriga Dollar yozib qo‘yHsa, ning qjywiti o‘zgarmaydi, awalgisiga teng kasr hosil bo‘iaveradi. 3- mi s о 1. 4,7300 = 4,73, chunki 4,7300 = 4-^- = 4~ = 4,73. O‘nli kasming kasr qismi oxirida Dollar bo'lsa, ularni tashlab yuborish mumkin, bu bilan kasming qiymati o‘zgarmaydi. 4-misol.9 = 9,0 = 9,00 = 9,000 = . chunk! 9 = 9^ = 9j55 = . • Har qanday natural sonni nnga teng bo% o*nli kasr ko‘rinishida yoosh mumkin. 22 .1) O‘nli kasrlar qanday taqqoslanadl? Misollarda tushuntiring. 2) O‘nli kasming kasr qismi oxiriga bir yoki bir necha 0 yozilsa, ? uning qiymati o‘zgaradimi? Misollar keltiring. 3) O‘nli kasming kasr qismi oxiridagi nollar tashlab yuborilsa, lining qiymati o‘zgaradimi? Misollarda tushuntiring. 23. Qaysi kasr katta? Natyani tengsizlik ko'rinishida yozing: 1) 0,8 va 0,79; 3) 8,432 va 8,431; 5) 2,1212 va 2,1213; 2) 1,95 va 1,97; 4) 2,259 va 2,26; 6) 7,0678 va 7,0677. 24. Tengsizlik to‘g‘ri bo‘lishi uchun yulduzcha o’miga qanday raqamlar qo'yish kerak: 1) 0,6* > 0,64; 3) 1,2*5 > 1,261; 5) 0,0071 < 0,007*; 2) 3,*7 < 3,49; 4) 6,0909 < 6,* 9; 6) *,048 >4,129? 25. Verguldan keyingi raqamlar sonini tenglang: 3,04; 3,1415; 2,71828; 1,1825; 0,01; 1,8; 3,2; 4,85. 26. «Ortiqcha* nollami tashlab, benlgan kasrga teng kasmi yozing: 5,40; 5,04010; 0,0100; 4,01600; 3,01010; 4,12100. 12
27. х ning tengsizlikni qanoatlantiruvchi uchta qiymatini yozing: 1) 3 < x< 4; 3) 4,5 < x < 4,6; 5) 0,0171 1,69; 2) 0,4* 8 > 0,439; 3) * ,905 < 6,99? 33J «>» yoki «1- m i so 1. 3 km 625 m ni kilometrda ifodalang. Yechish. 3 km 625 m = 3km + 625 m = 3 km + km = = 3~km = 3,625 km. Javob: 3 km 625 m = 3,625 km. (2 ) 1 t= 1000 kg, lkg=JL t = 0,001 t; birlikUri I sr= 100 kg, 1 kg= + sr = O,Ol sr. 2-misol.4t7sr68kgni tonnada ifodalang. Yechish. 4t 7sr68kg = 4t + 7sr+68 kg = 4t+ t+ t = = 700+Й 768 = T№_ 1000 1000 1000 ’ birliklan 1 ga=10000 m!; 1 m2=—i-, ga= 0,0001 ga; 1 sotix= I ar=100 m2; 1 m2 = sotix=0,01 sotix=0,01 ar. 1 m2 = 100 dm2; 1 dm2 = -A- m2 = 0,01 m2 3-misol. 4 ga 57 ar 89 m2 ni gektarda ifodalang. Yechish. 4ga57 ar 89m2=4ga + 57 ar=89m2=4ga+ — ga+ , 89 _ . , 5700+89 „„ . 5789 _ loooo 83 10000 4 loooo ga. ajm biriiklari 1 m3 = 1000 dm3; 1 dm3 = JL m3 = 0,001 m3; I dm3 = 1000 sm3; 1 sm3 = dm3 = 0,001 dm3. 4-misol. 3 m3 27 dm3 ni kub metr (m3)da ifodalang. Yechish. 3 m3 27 dm3 = 3 m3 + 27 dm3 = 3 m5 + 27 • 1 dm3 = = 3 m’+ ЙЙ6 m’ = 3 ml + i®o m! = 3 И m’=3-027 m’- TT
Pul birliklari © Vaqt birliklari +48- A 1 so‘m = 100 tiyin, 1 tiyin = so‘m - 0,01 so‘m. 5-misol. 75 so‘m35 tiyinniso'mda ifodalang. Yechish. 75 so‘m 35 tiyin =75 so‘m + 35 tiyin = 75 so‘m + + 35 1 tiyin = 75 so‘m + so*m = 75^5. so‘m = 75 35 so‘m. 100 iw 6-misol. 1)4 scat 48 min ni soatda ifodalang. Yechish. 1 scat=60 min; 1 min = scat bo'lgani uchun Ov 4 scat 48 min = 4 scat + 48 min=4 soal+48 • 1 min=4 scat+ soar =4 scat + soar=4 soar + X soat=4^r soat= 4,8 soar, tn) 10 10 2) 40 min ni soatda ifodalang. I 40 2 Yechish. 40 min = 40-1 min = 40- soat = — soat = - soat. Ammo ~ oddiy kasming maxrajini 10 ning darajasi ko'rinishida yozib 2 bo’lmaydi, ya’ni kasmi o’nli kasr shaklida ifodalab bo‘lmaydi. Suyuqliklar, ba’zi idishlaming sig'imi (hajmi), odatda, litrda o‘lchanadi. 1 / = I dm3, 1 dekalitr = 10 /= 10 dm3, . 1 gektolitr = 10 dekalitr = 100 dm3. 11= 1 dm3 = 1000 sm3, 1 sm3 = JL / = 0,0011. 7-miso I. Choynakning sig‘imi 750 sm3. Unga necha litr suv ketadi? Yechish. 750sm3 = 750 1 sm3 = 750-1= ~ 1= 0,7501= 1000 1000 * - 0,75 L В
34. 1) a) uzunlik; b) massa o‘lchov birliklarini ayting. Ular ж orasida qanday bog'lanishlar bor? Misollarda tushuntiring. • 2) a) yuz; b) hajm o’lchov birliklari orasida® munosabatlami bilasizmi? Ular orasida qanday bog'lamshlar bor? 35. I) 45 m; 100 m; I dm; I sm bir kilometming; 2) 1 g; 1000 g; 75 kg; 1 sr bir tonnaning qanday qismini tashkil qiladi? 36. 1) 100 m2; 900 m2; 10 ar; 25 ar bir gektaming; 2) 10 dm’; 57 dm’; 100 I bir kub metming qanday qismini tashkil qiladi? 37. Metrda ifodalang: 1) 50 sm; 2) 10 dm; 3) 3 dm 8 sm; 4) 6 dm 45 sm 8 mm. 38. Kvadrat metrda ifodalang: 1) 4 ga; 2) 5 dm2; 3) I m2 1 dm2; 4) 2 ga 50 ar. 39. Tonnada ifodalang: 1) 4 t 320 kg; 3) 6 sr 225 kg; 5) 75 sr; 2) 10 t 7 sr 75 kg; 4) 8 sr 75 kg; 6) 78 kg. 40. Amallami bajaring va natijani o*nli kasr ko'rinishida yozing: 1) +3m2dm5sm 3)_6m8dm9sm 4 m 5 dm 3 sm 3 m 7 dm 6 sm 2) 2 t 3 sr 85 kg 4)_5t7sr90kg 4 t 6 sr 15 kg 2 t 8 sr 96 kg 41. Hajmi I m’ bo'lgan idishga necha litr suv ketadi? ► 42. Litrda ifodalang: 1) 4 dm’ 400 sm3; 2) I m3 2 dm3; 3) 150 sm3; 4) 4 m’. ла Amallami bajaring va natijani o’nli kasrda ifodalang: 1) +3t8sr60kg3)+4m6 dm 9 sm 5) +3 m2 8 dm2 5 t 1 sr 40 kg 2 m 3 dm 4 sm 4 m2 12 dm2 2) _ 5kg750 g 4)_ 6 m 3 dm 8 sm 6) 6 m2 42 dm2 3 kg 250 g 2 m 4 dm 9 sm 3 m2 50 dm2 16
441 O‘nli kasr ko'rinishida yozing va taqqoslang: 1) 5 kg 685 g va 5 kg 590 g; 3) 3 m2 48 dm2 va 348 dm2; 2) 3 m 50 sm va 3 m 65 sm; 4) 2 m3 480 dm3 va 2480 dm3. 45J Verguldan keyingi raqamlar sonini tenglang: 1) 3,8; 3,41; 13,1415; 2,167; 2) 0,5; 2,81; 1,418; 2,1757. 461 Kasrlar ketma-ket kelgan qanday natural sonlar orasida yotadi: 1) 3,1; 2) 4,01; 3) 5,96; 4) 6,71; 5) 99,9; 6) 7,01? 47J 1) Metr va detsimetrda ifodalang: 4,8 m; 3,2 m; 5,67 m; 2,98 m; 10,09 m; 7,07 m. 2) Tonna va kilogrammda ifodalang: 6,0081; 5,0671; 6,0451; 4,351; 7,81; 3,21. TARIXIY MA’LUMOTLAR D O'nli kasrlar va ular ustida amallar buyuk astronom va matematik dim, davlat arbobi Muhammad Tarag'ay Ulug'bek (1394-1449) ilmiy maktabida kashf qilin- gan. Bu ilmiy maktabning yetakchi olim- laridan bin G*iyosidcfin Jamshid al-Koshiy (1385-1430) 1427- yilda «Miftah ul-hisob» («Hisob ilm kaliti») deb atalgan mashhur asarini yozadi. Bu kitob o'rta asr matema- tikasining qomusi bo’lib, Sharq mamlakat- lari universitetlari (madrasalari)da bir necha o'n yillar davomida matematikadan asosiydarslikbo'lgan. Buasarfangayangi bir tushunchani - «o'nli kasr» tushun- chasini olib kirdi, uning xossalarini bayon ebb berdi. c B7 2 — Matematika, 6-sinf
U'ftngtzm sinab ko'ring.' 1. a = 2,304, b = 2,034, c = 2,340, d = 2,043 bolsa, a, b, c va d sonlarni ortib borish tartibida joylashtiring: A)Zj a>‘-c>d C)d>c>b>a B)b>a>d>c V))b>d>c>a. 3. 0,9O*nli kasrlami qo‘shish I-mi sol. 2,65 va 6.32 o‘nli kasrlar yig’indisini toping. Yechis. 2,65 + 6.32= 2^ + 6^ = 8^ = 8 ” =8,97. Tushuni irish: I) Yuzdan 5 + yuzdan 2 = yuzdan 7: yig'indining yuzdan birlar xonasiga 7 ni yozamiz. 2) 0‘ndan 6 + o'ndan 3 = o‘ndan 9; yig‘indining o’ndan birlar xonasiga 9 ni yozamiz. Sonlaming kasr №№№ll MrawBii qismlarini qoshib bo’ldik. Yig‘indida 9 mng oldiga vergul (,) qo‘yamiz, veigul qo‘shiluvchilardagi veigullar tagiga mos kelishi kerak. Endi kasrlaming butun qismlarini qo'shamiz. 3) 2 birlik + 6 birlik = 8 birlik. Birlar xonasiga 8 ni yozamiz va Javoini olamiz: 8.97, 2-mi sol. 25,12 va 47,238 o‘nli kasrlar yig‘indisini toping Yechish. Veiguldan keyingi raqamlar sonini tenglaymiz: 25.12 = 25,120. Endi 1-misoldagi kabi hisoblaymiz. Demak, ovnji kasrlami «ustun» usulida qo‘shisb amali natural sonlami «ustun» usulida qo‘shish kabi bajariladi. 3- m i s о I. Yig'indini hisobiang: 20,08 + 25. Yechish. 20,08 + 25 = 20 + 0,08 т 25 = (20 + 25) + 0 08 = 45 + + 0,08 = 45,08. J a vob: 45,08. 0‘nli kasrga natural sonni qo‘shish uchun o‘nli kasming butun qismiga shn sonni qo‘shish kerak, kasr qismi esa o'zgarisbsiz yoziladi. 48. 1) O‘nli kasrlar qanday qo‘shiiadi? Misollarda tushuntinng. 2) O‘nli kasr va natural son yig‘indisi qanday topiladi? 19
49. (Og'zaki.) Yig'indini hisoblang: 1) 6,5 + 3,5; 3) 6,45 + 3,55; 5) 4,805 + 6; 2) 4,7 + 5,3; 4) 7,82 + 2.18; 6) 9,056 + 91. 50. Hisoblang: 1) 2,08 + 4,42; 3) 12,345 + 13,655; 5) 0,1234 + 1,4321; 2)6,85 + 1,25; 4)30,008 + 60,092; 6) 4,0101 + 3,7384. 51. Amalni bajaring: 1) 23,845 2) 12,076 3) 42,28 4) 75,283 + 9,057 +142,924 + 53,785 +104,27 52. _5Я1 Birinchi xonaning yuzi 20,8 m2, ikkinchi xonaning yuzi esa undan 3,6 m2 ortiq. Ikkala xonaning yuzi birgalikda necha kvadral metr bo’ladi? 601 Hisoblang: 1) 41,378 2) 48,705 3) 10,0793 4) 0,6789 45,222 32,897 11,3097 + 9,3211. 6Tj Dildoraning bo'yi 1,38 m. Opasining bo‘yi undan 0,25 m baland. Opasining bo'yi qancha? Natijani metr, detsimetr, santimetrda ifodalang. Qo'shish qonun/uri 0,3+ 0,4 = 0,7 0,3+ 0,4 = 0,4+0,3 1. Qo o‘rln almashtirish qonuni. O‘nli kasrlami qo*shishda qo‘shihivchUaniing o*nri almashgani bilan yig‘indi o'zgarmaydi. 2. ng m qonuni. Qo*$bishning guruhlash qonuni natural sonlar va oddiy kasrlarda bo'lgani kabi o*nli kasrlar uchun ham o'rlnlidir. 1-ini so 1. Yig*indini hisoblang: 4,46 + 2,7 + 5,54. Yechish. l-usul. 4.46 + 2,7 + 5,54 = (4.46 + 5,54) + 2,7 = = 10+2,7= 12,7; 2- usu 1.4,46 + 2,7 + 5,54 = (4.46 + 2,7) + 5,54 = 7,16 + 5,54 = 2,7; 3- s 1. 4,46 + 2,7 + 5,54 = 4,46 + (2,7 + 5,54) = 4,46+8,24 = 12,7.
Demak, (4,46 + 5,54) + 2,7 = (4,46 + 2,7) + 5,54 = 4,46 + (2,7 + + 5,54) =12,7. Ixtiyoriy л, b v* * c o‘nJi kasrlar achim qo‘shishniag iihUsh qonuai | (д + 6) + с=д+(6+с) = (д+с) + 6 | kabi yoziladi. Qo‘shishningguruhlash qonuni bir nechta qo'shiluvchilar yig'indisini hisoblashda uiarning o‘rinlarini ixtiyoriy tarzda almashtirish, qavslaiga olish, qavslami tashlab yozishga tmkon beradi. 62. I) O‘nii kasrlami qo'shishning qanday qonunlanni bilasiz? ф 2) Qo‘shishning o‘rin almashtirish va gunihlash qonunlarini • ayting. Misollarda tushuntinng. 63. Yig‘indini qulay usul bilan hisoblang: 1) 1,06 + 3,75 + 2,25; 3) 4,08 + 6,65 + 2,25 + 5,92; 2) 40,375 + 12,38 + 47,62; 4) 86,972 + 10,095 + 13,028. 64. Uchburchakning bir tomoni 3 dm 8 sm, ikkinchi tomoni undan i dm 6 sm uzun. Uchinchi tomoni esa ikkinchi tomonidan 0,8 dm uzun. Shu uchburchakning perimeirini toping. 65. Dinora Jahon iqtisodiyoti va diplomatiyasi universitehga kirish imtihonidan test topshirib, quyidagi ballami oldi: o‘zbek tiii va adabiyotidan 39,6 ball, ingliz tilidan unga qaraganda 28,6 bali ortiq, maternatikadan esa o‘zbek till va adabiyoti hamda ingliz tilidan birgalikda to'plagan balidan 1,1 ball ortiq oldi. Dinora jami qancha ball olgan? Qulay usul bilan hisoblang: i) 12,4 + 8,93 + 17,6; 3) 0,8543 + 3,7689 + 1,1457; 2) 48.36 + i 1.64 + 46,57; 4) 4. i245 + 5,3755 + 2,504. £23 *=0,07; 1,1; 3,07; 0,007; 0,02 bo‘lganda, x+6,93 ifodaning qiymatini hisoblang. x ning qaysi qiymatida bu ifoda: 1) eng katta; 2) eng kichik qiymatni qabul qiiadi? 22
1 Sayyoh piyoda 18,5 km yo‘l bosdi. Avtobusda unga qaraganda 75,8 km ortiq yurdi. Mo'ljallangan manzilga yetish uchun yana 42,7 km yo‘i boeadi. Sayyoh jami necha kilometr yol yurishi kerak? MIRV. О*лИ kasrlarm ayirish I® FlTWll 1-misoi. Ayirmani toping: 12,47 - 2,26. YecHisI,. 12,47 - 2,26 = 12^-2“-10*^-lb^= 10,21. O‘nli kasriami ayirishni, natural sonlardagi kabi, «ustun» usulida ham bajarish mumkin: Tushuntirish: 1) Yuzdan 7-yuzdan 6 = yuzdan i; 1 ni ayirmaning yuzdan biriar xonasiga yozamiz; 2) o‘ndan 4 - o’ndan 2 = o'ndan 2; 2 raqamini ayirmaning o‘ndan biriar xonasiga yozamiz. Sonlaming kasr qismini ayirib bo'ldik; 3) vergullar tagiga — ayirmaning o‘ndan biriar xonasi oldiga — veigul qo‘yamiz; 4) kasriaming butun qtsmlarini ayiramiz: 2 birlik -2 biiiik=0 birlik, ayirmaning biriar xonasiga 0 raqamini yozamiz; 5) i o‘nlik-0 o‘nlik= 1 o*niik, ayirmaning o'nlar хошйза 1 raqa- mini yozamiz va ayirmada 10,21 sonni olamiz. 2-misoi. Ayirmani hisoblang: 18,74 - 7,875. Yechish. Verguldan keyingi raqamlar sonini tenglajoniz: 18,74= 18,740. Ayirishni «ustun» usulida natural sonlardagi kabi b^aramiz. Javob: 10,865. 3-misoi. Hisoblang: 38-i7,456. Yechish. -/Oks ЦЩ 23
a-b-c ayirish amaii to'g'ri bajarilganilglnl tekshirish usullari о ayiriiuvchi + ayirma = kamayuvchi b+c=a kamayuvchi - ayirma = ayiriiuvchi a- c = b 69. 1) C/nli kasrdan o‘nli kasr qanday ayiriladi? Misollarda tushuntiring. 2) O‘nli kasrdan natural son qanday ayiriladi? ? 3) Natural sondan o‘nli kasr qanday ayiriladi? 4) Ayirish amaii to‘g‘ri bajarilganini qanday tekshirish mumkin? 70. (Og‘zaki.) Hisoblang: 1) 3,5 - 2,5; 3) 0,75 - 0,5; 5) 6,74 - 3,54; 2) 8,7 - 3,7; 4) 1,83 - 0,03; 6) 7,45 - 4,45. 71. Ayirmani toping va natijani ikki usul bilan tekshiring: 1) 9,1 - 4,3; 3) i4,28 - 5,39; 5) 180 - 71,48; 2) 17,6 - 11,8; 4) 23,5 - 12,473; 6) 0,038 - 0,015. 72. Agar: 1) а =2,7; 3,42; 1,86; 0,75 bo‘lsa, 23,95-a ifodaning; 2) b = 20,375; 15,7409; 10,001 bo‘lsa, й-8,27 ifodaning son qiymatini toping. 73. Tenglamani yeching: 1) 34,7+x= 43,9; 3) 41 +x = 12,81 + 22,3; 2) x— 56,018 = 43,99; 4) 58 ~x= 17,3 + 26,95. 74. Nozimaningbo’yi 1,64 m. U Naimadan 0,09 m baland. Naima esa Mohiradan 0,06 m baland. Nozima Mohiradan necha santimetr baland? 75. Omborda 70 t un bor edi. Do'konlarga 18,5 t va 23,7 t un tarqatildi. Shundan so‘ng omboiga 29,5 t un keltirildi. Endi omborda necha tonna un bo‘ldi? 76. Toshkent viloyatining hududi 15,6 mjng kv km ni tashkil qiladi. U Sirdaryo viloyati hududidan 10,6 ming kv km ortiq, Jizzax viloyati hududidan esa 4,9 ming kv km kam. Uchala viloyat- ning yer maydoni birgalikda necha ming kv km ga teng? 24
77. Uchburchakning bir tomoni ikkinchisidan 8,29 dm qisqa, uchinchisidan esa 16,2 dm uzun. Agar shu uchburchakning eng uzun tomoni 32,54 dm bo‘lsa, uning perimetrini toping. 7Я1 Ayirmani toping: i) 12,49 - 8,27; 3)17,45-7; 5)29-3,41; 2) 49,95 - 19,75; 4) 43,76 - 9,756; 6) 15,0i- 4,795. 791 Hisoblang, natijani qo‘shish va ayirish amali yordamida tekshiring: 1) 28,67 - 14,37; 3) 53,72 - 13,702; 5) 48,7 - 15,12; 2) 41,29 - 20,19; 4) 32,275 - 12,279; 6) 100 - 75,54. Tenglamanl yeching: 1)41,8—x= 21,76; 3) x+ 12,45 = 38,3; 2) x- (7,23 + 2,99) = 20,5; 4) x + (12,7 - 5,79) = 8,493. 8Д O£nli kasrlar ketma-ket kelgan qaysi natural sonlar orasida joylashgan? Ulaming qaysi biriga va qancha yaqin turadi: 2,01; 3,48; 4,59; 6,75; 8,09; 10,58; 10,95; 10,01? 8Д1) Omborga awal 83,71, keyin esa 112,51 kartoshka keltirildi. Shundan so‘ng ombordagi kartoshka 300 t boMdi. Dastlab omborda necha tonna kartoshka bor edi? 2) Omborda 200,8 t kartoshka bor edi. Ombordan awal 45,71, keyin 53,81 kartoshka olib ketildi. Omborda qancha kartoshka qoldi? - mcvzu. O‘nli kasrlami qo‘shish va ayirishga doir mashqlar 0‘nli kasrlar ustida qo‘shish va ayirish amaliari natural son- lami qo‘shish va ayirish amal- iari kabi bajarilishini awalgi mavzulardan biiib oldingiz. O‘nli kasrlarning quiayligi, afzalligi ham shunda. 32+18 = 5 736 — 336=4 3 + 108 = 408 63 - 27 = 603 42+ 17 = 212 57-4=17 Vergulni qayerga qo’ysam ekan-a? 23
83. Amallami bajaring: i) 7,23 - (i ,8 + 4,53); 3) 23,5 - (8,3 - 5,27); 2) i0,62 - (5,7 + 3,92); 4) 72,3 -(18,1 - 7,82). 84. a) O‘nli kasrni oddiy kasr ko'rinishida yozing va hisoblang. b) Oddiy kasrni o‘nli kasrga aylantiring va amallami bajaring: 0’1 + 37-9.25; 3) 7,2 + i.8- 2?; 2 4 > 2) 9^ - 3|+4,25; 4) 5,7- 1,17-|1 25 5 о Xulosa chiqaring. Qulay usulda hisoblang (85—86): 85. 1) 8,52 + 1,19 + 1,48 + 7,81; 2) 27,54+ 12,44 17,04- 1,94. 86. 1) 7,485 - (3,385 - 0,9); 3) (41,73 - 1,73) + 12,45; 2) 8.543 - (1,111 +6,432); 4) (19,41 + 51.39) - i8,41. Yirikroq o‘lchov birligiga o‘tkazing va hisoblang (87—88): 87.1) 2,3 sm + i,7 dm; 2) 3,7 dm - 275 sm; 88. 1) 3 kg + 4 sr-2,3 sr, 2) 4,3 sr-2,7 sr + 85,4 kg; 3) 8 dm - 8 sm + 18 sm; 4) 25 sm + 2,5 sm - i,5 dm. 2) 3,5 t-4,5 sr + i50 kg; 4) 8,7 sr + 2,3 t - 540 kg. 89. Jadvalni io‘ldiring: a 25,05 16,72 i8,69 42,45 25 b 12,85 10,41 12.83 3.75 10,36 a + b 30.65 20,62 18 a—b 5,39 6,29 20 90. 1) Birinchi xaridorga 18,5 kg, ikkinchisiga undan 4,8 kg ko‘p shakar sotildi, Uchmchi xaridor ikkinchisiga qaraganda 8,4 kg kam shakar oldi. Shundan so‘ng qopda 4,2 kg shakar qoldi. Dastlab qopdagi shakar necha kilogramm edi? К
2) Mohira 21,8 kg, Otabek undan 2,5 kg kam qulupilay terdi. Xadicha esa Otabekdan 3,2 kg kam qulupnay terdL Uchala bola birgalikda qancha qulupnay terishgan? 91. Men bir son o‘yladim, unga 1,5 ni qo‘shdim, yig'indidan 4,8 ni ayirdim, natijaga 9,5 ni qo‘shdim. Yig‘indidan 4,8 ni ayiigan edim, 7,2 chiqdi. Men o'ylagan sonni toping. 92. So‘roq (?) belgisi o‘rniga qanday sonlarni qo‘yish lozim? 93. Tenglamani yeching: 1) (3,543 + 7,357) - (x- 5,1) = 75,83 - (29,81 + 42,02); 2) (35,401 - 17,399) - (7,002-x)=68,72- (44,31 -22.29). 94. Ketma-ketlikning 3ta oldingi va-3 ta keyingi hadlarini yozing: 1) . ;. ; . ; 5,44; 5,94; 6,44; . ; . ; . ; 2) . ; . ; . ; 7,01; 7,0101; 7,0102; . ; . ; . . 95. Tengsizlik to‘gcri bo‘lishi uchun * o‘rniga 17,4; 20,1; 18; 18,7; 18,8 sonlaridan qaysi blrini qo'yish kerak: 1) 18,3 < * + 4,9 < 23,8; 2) 7,09 < *- 10,9 < 7,9. 96. Uzunligi 10,8 m bo‘lgan xaridan 4 ta g‘o‘la arralab olindi. Birinchi g‘o‘laning uzunligi 0,8 m bo‘lib, har bir keyingi g‘o‘la awalgisidan 25 sm uzun. Xarining qolgan qjsmining uzunligini toping. 97. Bankka 4 mln 375,8 ming so‘m topshirildi. Birozdan so‘ng bankdan 1 mln 783,5 ming so’m olindi. Keyin bankka 8 mln 832,4 ming so‘m topshirildi. Shundan so‘ng bankdagi pul 31 mln 587,9 mipg so‘m bo*ldi. Bankda dastlab qancha pul bor edi? 27
98. To‘g‘ri to‘rtburchakning bo‘yi 15,4 sm. Eni bo‘yidan 6,1 sm qisqa. Ikkita shunday to^ri to'rtburchak yonma-yon qo‘yilgan (1 - a rasm). Yana ikkita shunday to‘g‘ri to‘rtburchak ustma-ust qo‘yildi (l-й rasm). Hosil bo‘lgan to‘g‘ri to'rtburchaklaming: 1) perimetrini toping; 2) perimetrlar orasidagi farq necha santimetiga tengligmi aniqlang. 15,4 15,4 15,4 1- rasm. 99. Uchburchakning bir tomoni 8,9 sm, ikkinchi tomoni undan 3,2 sm qisqa. Agar shu uchburchakning uchinchi tomoni natu- ral sonda ifodalansa, u qanday qiymatlar qabul qilishi munkin? 100. Siniq chiziqning birinchi bo‘gcini 2,4 dm ga teng. Har bir bo‘g‘in awalgisiga qaraganda 1,6 dm uzun. Agar shu siniq chiziqning uzunligi 28 dm bo'lsa, u necha bo‘g‘inli? 101. Tenglamani yeching: 1) (53,725 -x) + 4,56 = 24,854 - 12,604; 2) 49,865 - 2,9965 - (35,632 - x) = 69,865. 102j Amallami bearing: 1) 6,2-(3,4-2,8); 3) 17-(6,8+3,3); 5) (8,9-1,3)+7,4; 2) 8,7-(3,8+1,3); 4) 29-(8,7-5,2); 6) (6,7+3,8)-9. Qulay usul bilan hisoblang (103-104): 103J 1) 7,48+2,39+3,52+8,61; 3) 24,75-1,35 - 3,4 + 8,936; 2) 2,85+3,34+1,14+6,67; 4) 83,201 -3,201 + 9,05 - 18,05. 104J 1) 14,49+8,786-4,49+3,214; 2) 18,305 + 12,695 - 2,305 - 8,095. 28
10StTo‘g‘ri to‘rtburchakning perimetri 45 sm ga teng. Bo‘yi enidan 2,5 sm ortiq. Shu to‘g‘n to‘rtburchakning tomonlari uzunligini toping. IfflTo*g‘ri to'rtburchakning perimetri 56 sm ga teng. Eni bocyidan 3 sm qisqa. Shu to‘g‘ri to‘rtburchakning tomonlari uzunligini toping. 107jc = 3.84; 2,0103; 3,812; 4.9057; 7,0048; * = 2,01; 1,0209; 1,98; 1,7984; 0,983 bo‘lsa, a + b va a - b ifodalaming son qiymatini toping. Kater (motorii qayiq)ning tuig‘un suvdagi tezligi 18,5 km/soat. Daryo oqimining tezligi 2,8 km/soat ga teng. Kaierning daryo oqimi bo‘yicha va oqirnga qarshi tezligini toping. 10S&I Euxoro viloyatining hududi 39,4 ming kv km. Samarqand viloyatining hududi undan 23 ming kv km kichik, Navoiy viloyatining hududi esa 71,4 kv km katta. Uchala viloyat yer maydoni birgalikda necha ming kvadrat kilometrni tashkil qiladi? TARIXIY MA’LUMOTLAR O'nli kasriaming ta’rifi, ular ustidagi to'rt amal (qo'shish, ayirish, ko'paytirish va bo'lish) va bu amallarning xossalari, o'nli kasrlardan oddiy kasrga o'tish va, aksincha, oddiy kasrlami o'nli kasrlarga aylantirish, o'nli kasriaming masalalar yechishda tatbiqlari G'iyosiddin Jamshid al-Koshiyning «Hisob ilmi kaliti» - «Arifmetika kaliti» - «Miftah ul-hisob» asarida kaitirilgan va batafsil bayon qilingan. G'iyosiddin Jamshid al-Koshiy o'nli kasriarning butun va kasr qismlarini turn rangdagi siyohrda yozgan va ularni ajratib turuvchi vergul (,) o'rniga vertikal chiziqcha (I) qo‘ygan. 79
1. Yig‘indini toping: 25,74 + 5,066. A) 30,806 B) 76,40 Q 30,7466 D) 26,2466. 2. Hisoblang: 3,05 +4,078. A) 7,0578 B) 7,128 C) 43,83 D) 3,4578. 3. Ayirmani toping: 2,03 - 1,203. A) 0,833 B) 1,233 C)O,827 D) 0,8. 4. Ayirmani toping: 7 - 3,481. A) 4,519 B) 7,481 О 4,481 D) 3,519. 5. AmaHami tajaring: 7,5 - 3,2 + 0,077. A) 4,377 B) 4,77 О 0,507 D) 10,777. 6. Amallami bearing: 11+2,96-0,296. A) 13,666 B) 13,664 О 13,776 D) 11,96. 7. Hisoblang: 18,72 + 1,31 +2,77. A) 21,18 B) 20,149 C) 22,8 D) 22,108. >. Hisoblang: 6,28 - (2,91 + 1,28). A) 3,91 B) 4,65 C) 7,3 D) 2,09. 9. Tenglamani yeching: 14 -x = 3,81 + 7,12. A) 3,07 B) 4,93 C) 4,07 D) 10,93. 10. Tenglamani yeching: x - 8 - 4,03 - 3,9. A) 11,64 B) 8,13 C)5,64 D) 9,93. 11. To‘g*ri to*rtburchakning bo‘yi 3,7 sm, eni bo'yidan 1,4 sm qisqa. Shu to'g'ri to'rtburchakning perimetrini toping. A) 6 sm B) 10,2 sm C) 12 sm D) 8,8 sm. Jo
IHU Й О"®'* kasrlami ko'paytirish va bo‘lish ^9-movzu. O‘nli kasrlami natural songa ko‘j>aytirish Masala. Uchta yashikka oima joyiandi. Har bir yashikdagi olma 12,7 kg dan bo‘Isa, jami olmalar necha kilogramm bo'ladi? Yechish. 1-usul. 12,7-3= 121-3 = f -3 = ^38^ = = 38,1 (kg). Javob: 38.1 kg. 2-usul. 12,7 o‘nli kasrni 3 ga ko'paytirish uni o'zini 0‘ziga uch marta qo'shish demakdir, ya’ni: 12,7-3= 12,7 + 12,7+ 12,7 = 38,1 (kg). O'nli kasrlami natural son (yoki, baribir, natural sonni o'nli kasr)ga ko'paytirish natural sonlami ko'paytirisnga o'xshashligini sezgir o'quvchi masala yechimidan ilg'agan bo'lsa kerak. Haqiqatan ham: 1) 127-3 = 38! va 12,7-3=38,1; 2) 4 826 = 3304 va 4 8,26= 33,04 ko'paytmalar bir-biridan vergulning borligi bilan farqlanadi. Biz qarayotgan holda ko'paytuvchida verguldan keyin nechta raqam bo‘lsa, ko'paytmada ham verguldan keyin shuncha raqam bor. X 0 —©— O'nli kasrni o'nli kasr vergultga o'nli kasrda verguldan ko'paytma- da p‘ng to- natural songa . e’tibor ber- may, u na- so'ng nech- ta raqam mon d a n shuncha ra- ko'payt Irish uchun: tural songa ko'paytiri- (kasr xona) borligi sa- qam sanab, vergul bilan V ladi; naladi; ajratiladi. 31
1-misoL Ko‘paytmani hisoblang: 3,712-13. verguldan keyin 3 ta raqam verguldan keyin 3 ta raqam 2- m i $ о 1. Ko‘paytmani hisoblang: 4,54 15. shart emas. 1) O‘nli kasr (4,54) da verguldan so* *ng 2 ta raqam (kasr xona) bor. 2) 6810 ko‘paytmada o'ng tomondan chapga qarab ikkita raqam sanaymiz va 1 oldiga(8 bilan 1 orasiga) veigul qo‘yamiz: 68,10. Ammo, 68,10 = 68,1. Demak, 4,54 15 = 68,1. Bu holda ham natijada verguldan keyin 2 ta raqam bor (68,10), biroq yuzlar xonasidagi 0 ni (u oxiigi xona bo‘lgani uchun) yozish 110. 1) Natural sonlarnl «ustun» usulida ko‘paytirish qoidasini eslang. Misollarda tushuntiring. 5 2) O‘nli kasrlar natural songa qanday ko‘paytiriladi? * 3) Natural son o‘nli kasrga qanday ko‘paytiriladi? Misolda tushuntiring. 111. (Og‘zaki.) Natijani ayting: 1) 0,5-4; 2) 3,5-2; 3)4 0,15; 4)0,4-11; 5)0,7-8. 112. Ko‘paytmani toping: 1)2,85-4; 2)3,012 15; 3) 104-2,75; 4)3,141-101. 113. Yig‘indini ko‘paytma bilan almashtiring va hisoblang: 1) 2Л+2Д+2Л+2Л+2Д; 2) 3.85+3,85+3,85+3,85. 114. Amallami bearing: 1) 4,86 -5+6,4; 2) 48,7- 8 4,21; 3) 30,04- 3,004 • 10. 32
115. Tenglamani yeching: 1) x: 12-2,5; 3) x: 12 = 2,81; 2) x: 8=4,5; 4)x: 15 = 3,14. 116. To‘g‘ri to'rtburchakning asosi 3,2 dm, balandligi asosidan 12 sm qisqa. Shu to‘g‘ri to‘rtburchakning perimetri va yuzini toping. 117. Mirolim bozordan 8,5 kg olma, 6,5 kg nok va 4,8 kg uzum sotib oldi. Olmaning bir kilogrami 120 so‘m, nokning bir kilogram! 250 sofm, uzumning bir kilogrami 340 so‘m bo‘lsa, jami xarid uchun u qancha pul sarflagan? 118. Sayyoh piyoda 50 km yo‘l bosishi kerak edi. Birinchi kuni u yo‘lning 0,4 qismini, ikkinchi kuni qolgan masofaning 0,4 qismini o‘tdi. U yana necha kilometr yo‘l yurishi kerak? ►119. Hisoblang: 1) 1,8 • 3 + 0,9 • 6 +0,45 12+0,225 • 24+ 0,1125 48; 2) 3,2 16 - 6,4 - 8+12,8 - 4 - 25,6-2 + 51,2 - 24,2. 1204 Ko'paytmam hisoblang: 1) 3,8-5; 2)0,08110; 3) 16-3,025; 4)11,12 -11. 121jTo*g*ri to‘rtburchakning bo‘yi 25 dm, eni bo‘yidan 85 sm qisqa. Shu to‘g‘ri to'rtburchakning perimetri va yuzini toping. 122J Hisoblang: 1) 16 9,5 + 22 6,5; 3) 8,03 • 12 - 3 - 9,5 - 18,92; 2) 12,83 9 - 7,85 8; 4) 9,15 • 14 - 81,45 + 7 • 12,4. 1234 Poyezd 60 km/soat tezlik bilan yursa, u: 0,25 soatda; 0,3 soatda; 0,6 soatda; 1,5 soatda; 2,25 soatda necha kilometr yo‘l bosadi? Javoblami jadval ko‘rinishida yozing. 124j Toshkent va Buxoro shaharlari orasidagi masofa 550 km. Bu shaharlardan bir vaqtda bir-biriga qarab ikkita avtomobil yo‘lga chiqdi. Avtomobillardan binning tezligi soatiga 68 km, ikkinchi- sining tezligi undan 10 km/soat ortiq. 2,5 soatdan so‘ng ular orasidagi masofa necha kilometr bo’ladi? 3 — Matemalika, 6- sinf 33
O*nli kasrlami 10 ga, 100 ga, 1000 ga, ko'paytirish va bo'lish а 10 = а: 0,1 а -100 = а: 0,01 а 1000 = а: 0,001 а : 10 ~а • 0,1 в: 100 = в 0,01 а. 1000 = а0,001 Qonuniyatni sezdingizmi?! 1. O'nli kasrlami 10 ga, 100 ga, 1000 ga, . ko'paytirish. 1-misol. Ko'paytmani toping: 3,14159 Ю. Yechish. O'nli kasrni natural songako'paytirish qoidasiga muvofiq: 3,14159 10 = 31,41590 = 31,4159. O'nli kasrni 10 ga, 100 ga, 1000 ga, . ko'paytirish uchun: 1- qadam: ko‘paytuvchi: 10,100,1000. dagi nollar soni sanaladi. 2- qadam: o‘nli kasrdagi vergul nollar soni nechta bo‘lsa, shuncha xona o'ngga suriladi. 2-ini sol. Ko'paytmani toping: 2,718 10000. Bu misolda o'nli kasrda verguldan key in 3 ta raqam, ikkinchi ko'paytuvchida 4 ta nol bor. Yechish. O'nli kasrning kasr xonalari sonini ko'paytuvchidagi nollar soniga tenglashtirish kerak: 2,718 10000 = 2,7180 10000 = 27180. Bu misollardan shunday xulosaga kelinadi: Agar o'nli kasrda verguldan keyingi raqamlar soni ko'paytnvchidagi nollar sonidan kam bo'lsa, u holda o'nli kasrni 10 ga, 100 ga, 1000 ga, . ko'paytirish uchun:
1- qadani: ill kasrda vergidd keyingi raqandar soni ko‘pay~ tavchidagi воПаг sonidan echta kandi lanadi. 2- qadani: berilgan o‘nli kasmi vergulsiz yozib, lining davomidan o*shancha nol yozib qo*yfladi. 2. O‘nli kasmi 10 ga, LOO ga, 1000 ga, . bo‘lish. 1-mi sol. Bo’linmani toping: 141,42:10. Yechish. 141,42:10=-^:“ = 14,142. 14142 I _ 14142 142 100 '10 1000 1000 Bu misoldan shunday xulosaga kelamiz: O‘nli kasrai 10 ga, 100 ga, 1000 ga, . bo*tish пекши 1- qadani: boHuvchi (10,100,1000. )dagj nollar soni sanaladi. 2- qadani: o‘nli kasrdagi vergul bo‘luvchidagi nollar soni nechta bo‘lsa, shancha xona chapga suriladL 2-misol. Bo'linmani toping: 141,42:10 000. Bu misolda o‘nli kasming butun qismidagi raqamlar soni 3 ta, bo'luvchidagi nollar soni esa 4 ta. Bu holda o‘nli kasr butun qismi oldiga 4 - 3 = 1 ta nol qo‘yiladi, ya’ni butun qismi oldiga nol yozish bilan u bo’luvchidagi nollar soniga tenglashtiriladi: 141,42 : 10000 = 0141,42:10000 = 0,014142; V 3 ta 1------г 4 ta nol 4 ta 4 ta no] 4 — 3 = 1 ta raqam raqam nol yoki: 141,42:10000= ^-^ = ^^ = 0,014142. 3- m 1 s o 1. Ko'paytmani toping: 314,159 - 0,1. Yechish. 0,1 bo‘lgani uchun: 314,159 0,1 = 314,159 -1 = ^^ =314,159:10 = 31,4159. 35
Sonni 0,1 ga (0,01 ga; 0,001 ga; . ) ko'paytirish uni 10 ga (100 ga; 1 000 ga; . ) bo'lish demakdir. 4-misol. Bo'linmani toping: 31,4159 : 0,1. Yechish. 31,4159:0,1 = 31,4159: = 31,4159 • 10 = 314,159. Sonni 0,1 ga (0,01 ga; 0,001 ga;. ) bo'lish nni 10 ga (100 ga; 1000 ga; . ) ko'paytirish demakdir. Shunday qilib, sonni 0,1 ga (0,01 ga, 0,001 ga, . ) ko'paytirish (bo'lish) qoidasi uni 10 ga (100 ga, 1 000 ga. ) bo'lish (ko'paytirish) qoidasi bilan bir xildir. Shunga ko'ra: 437,25 - 0,01 =437,25:100 =4,3725; 89,461: 0,01=89,461 100= 8946,1. 125. 1) O'nli kasr 10 ga, 100 ga, 1 000 ga. qanday ko'paytiriladi? ~ 2) O'nli kasr 10 ga, 100 ga, 1 000 ga, . qanday bo'linadi? » 3) O'nli kasrda verguldan keyingi raqamlar soni ko'paytuv- chidagi nollar sonidan kam bo'lgan holda o'nli kasr 10 ga, 100 ga, 1 000 ga, . qanday ko'paytiriladi? 126. Sonni 0,1 ga (0,01 ga, 0,001 ga, . ) ko'paytirish (bo'lish) qoidasini mustaqil yozing. Misoliar keltiring. 127. (Og'zaki.) Javobni ayting: 1) 0,15-10; 3) 63,41 : 10; 5) 9,45 100; 2) 15,1 0,1; 4) 3,19:0,1; 6) 41,24:0,01. 128. Qaysi son katta va necha marta katta? Sababini tushuntiring. Birinchi sondan ikkinchisini hosil qilish uchun uni nechaga ko'paytirish yoki bo'lish kerak? 1) 24,53 va 245,3; 2) 5,4321 va 54 321; 3) 2468 va 24,68. 129. Amallami bajaring: 1) 34,15 • 0,1:0,1 100; 3) 0,001:0,01 100; 2) 48,32:0,1 0,1 -100; 4) 3,003:0,01 : 100. 36
130. Ketma-ketlik qanday qonnniyat bilan berilganini ayting va lining oldingi 3 ta, keying! 3 ta hadini yozing: 1) . ; 4 785; 478,5; 47,85; 2) . ; 5,0128; 50,128; 501,28; . 131. Hisoblang: 1) 10,8 90; 2) 11,24 20; 3) 1,023- 200; 4) 4,0051 -7 000. Namuna: 18,23 - 40 = 18,23 10 • 4 = (18,23 10) 4 = = 182,3 4 = 729,2. 132. To‘g‘ri to'rtburchakning asosi 32 sm ga teng. Balandligi aso- sining 0,4 qismini tashkil qiladi. Shu to'g'ri to‘rtburchakning perimetri va yuzini toping. 133- a) Kub metrda ifodalang: 1) 5 600 dm3, 2) 1825 dm3; 3) 10 000 sm3; 4)125 dm3; b) Kub detsimetrda ifodalang: 1) 1,1 m3; 2) 0,05 m3; 3) 0,001 m3; 4) 4,004 m3. Ifodaning son qiymatini toping: I) a-100, bunda a. 0,001; 1,4831; 1,0001; 8,125; 3,25; 2) a-0,01, bunda Hisoblang: 1) 0,054 1 000; 3) 540,6 1 000; 5) 287,5 • 0,001; 2) 0,054 10 000; 4) 540,6 :10 000; 6) 287,5 0,0001.
138|Amallami bajaring: I) 87,35 -10 +8,735:0,1; 3) 45,36:10 0,1 - 4,536 :0,1; 2) 49,26.10—49,26-0,1; 4) 143,25-10-0,01+43,25:10. ^71-mavzu. О*пИ kasrni o‘nti kasrga ko'paytirish O‘nli kasrni o‘nli kasrga ko’paytirish tushunchasiga dib keladigan bitta masalani ko‘raylik. Masala. Tomonlari 8,3 sm va 5,7 sm bo'lgan to’g’ri to’rtbur- chakning yuzini toping. Yechish. 1-usul. Tomonlari a va b bo’lgan to’g’ri to’rtbur- chakning yuzi S = ab formula bilan hisoblanishini bilasiz. Demak, berilgan masalani yechish uchun 8,3 va 5,7 o’nli kasrlar ko’paytmasini topish kerak. Buning uchun esa: — ko’paytmani oddiy kasrlar ko’payt- 83 57 masi ko’rinishida yozib olamiz: ► 8.3 - 5,7 = = — oddiy kasrlami ko’paytirsh qoidasiga ko’ra: ____►=83157=^! = — maxraji 10 ning darajasi bo’lgan 10 1 |G"J oddiy kasrni o’nli kasr ko’rinishida —— ►= 47,31 yozish qoidasiga mufofiq: Demak, berilgan to’g’ri to’rtburchak- ning yuzi; 5=8,3-5,7 = 47,31 (sm2). Javob: 47,31 sm2. Yoki: verguldan keyin (kasr qismida) 1 ta raqam verguldan keyin (kasr qismida) 1 ta raqam verguldan keyin (kasr qismida) 2'ta raqam (1 + 1 = 2) 38
2- u s u 1. Masalani yechishga quyidagicha yondashish ham mum- kin. 5,7 = 57 : 10 bo‘lgani uchun 8,3-5,7 = 8,3 (57 :10) = (8,3-57): 10 = 473Д : 10 = 47,31 (sm2). Bunda o‘iili kasrlardan birini, biZning misolda 5,7 rii 57: 10 deb yozib olib, o‘nli kasrlar ko'paytmasini topish 6‘nli kasmi natural songa ko‘paytirishga keltiriladi. O*nli kasmi о*пИ kasrga ko‘paytirish qoidasi: 1- qadam: vergulga e’tibor bermay, ulami natural sonlar kabi ko‘paytirish. 2- qadam: ko‘paytuvchilarda birgalikda verguldan keyin nechta raqam (kasr qismidagi raqamlar soni) borligini sanash. 3- qadam: ko‘paytmada o‘ngdan chapga shimcha raqamni sanab, so‘ngra vergul qo‘yish kerak. M i s о 1. Ko‘paytmani hisoblang: 2,08 - 0,027. Ko‘paytmani «ustun» usulida bajarish qulay: qo‘yiladi verguldan keyin 2 ta raqam verguldan keyin 3 ta raqam veiguldan keyin Д, ta raqam Bundan quyidagi xulosaga kelamiz: ko‘paytmadagi raqamlar soni vergul bilan ajratish kerak bo‘lga- nidan kam bo‘lsa, ko‘paytma oldiga zarur miqdorda nol yoziladi; keyin vergul qo‘yib, uning oldiga bitta nol - ko‘paytmaning butun qismi yoziladi. 39
139. 1) O'nli kasrni o'nli kasrga ko’paytirishning ikkala usuliga doir з misoliar keltiring. * 2) Ko'paytmada raqamlar soni vergul bilan ajratisli kerak bo‘l- ganidan kam bo'lsa, natijaga qanday kelinadi? 140. (Og'zaki.) Natijani ayting: 1) 0,2 • 0,5; 2) 2,5 • 0,4; 3) 0,2 - 0,5; 4) 0,2 • 0,5. 141. Ko'paytmani toping: 1) 2,25 • 1,4; 2) 0.03 • 0,07; 3) 3,15 • 2,6; 4) 0,72 -0.09. 142. Oddiy kasrlami o'nli kasrga aylantirib, ko'paytmani toping: 1) 3± • 2,05; 2) 1,01 • 3) - 2,5; 4) 7,15 • 3±. 143. 7,8 - 8,4 = 65,52 ekanidan foydalanib, ko'paytmalami toping: 1)7,8-84; 2) 0,78-8,4; 3) 0,78 -84; 4) 78-84. 144. Tenglamani yeching: 1) 7.05 -12.4-x.= 8,5; 2) x-8,3 • 2,5 = 7,5 • 3,4. 145. Amallami bajaring: 1) 36,5 1,2 - 63,7 • 0.41; 3) 7,005 • 10,4- 8,04 - 3,05; 2) 3,65 • 12 - 6,37 -4,1; 4) 62,25 1,8 + 50,08 - 0,05. 146. Bir dala hovlining bo'yi 50,4 m, eni bo'yining 0,75 qismini tashkil qiladi. Dddnchining eni 40,5 m, bo'yi enidan 1,3 marta uzun. 1) Qaysi dala hovlining yuzi katta? Qanchaga katta? 2) Qaysi dala hovlini o‘rab olishga kam material ketadi? 147. Ifodaning son qiymatini toping (jadvalni to'Idiring): A = 12,8 a + 14,5 • b; Br- 10,6 • a - 13,2 » b, bunda: a 4,5 63 .9,2 10,7 18,4 20,5 24,3 b 2,6 4,-5 5,4 7,5 10,3 13,4 16,8 A в 40
148. Velosipedchi 14,5 km/soat tezlik bilan 2,4 soat, 12,8 km/soat tezlik bilan 2,5 soat yo‘l yurdi. U jami necha kilometr yo‘l yurdi? 149. | Ko'paytmani toping; 1) 3,5 - 2,8; 3) 1,006 4,5; 5) 12,25 • 8,46; 7) 1,01 - 2,01; 2) 6,4 - 8,5; 4) 4,003 8.6; 6) 11,24 • 6,25; 8) 11,1 3,01. 1504 ТоУri to'rtburchakning bo‘yi 8,5 dm ga teng. Eni bo'yining 0,7 qismini tashkil qiladi. Shu toyri to'rtburchakning perimetri va yuzini toping. ISl^Amallami bajaring: 1) 75,4 • 2,5 + 60,5 2,2; 3) 10,005 • 20,4 - 5,65 - 14,04; 2) 40,8 3,5 - 20,2 4,5; 4) 26,25 < 3,8 + 40.02 1,15. 152.| Tcnglamani у eching: 1) x+ 15,4 = 5,04 • 6,05; 3) 2,48 • 3,75 -x= 1,25 1,24; 2) x - 11,25 = 3,24 • 5,05; 4) x - 6,75 • 1,04 = 4,02 - 6,35. Ifi-mavzu. O‘nli kasrlami ko‘paytirish qominlari O'nli kasrlami ko'paytirish oddiy kasrlami ko'paytirish kabi o'rm almashtirish, guruhlash va taqsimot qonunlariga bo'ysunadi. 1. O'rin almashtirish qonuni. j Ko'paytuvchilaming o‘mi almashgani bilan ko'paytma o'zgarrnaydi. | MaSalan,3,4-2,7=^.aZ = aZ.|i=2;7-3,4. Demak, 3,4 • 2,7 = 2,7 3,4 ekan. Umuman, a va b ixtiyoriy o‘nli kasrlar bo'lsa, ular uchun | a -b=ba | tenglik o‘rinli. Bu tenglik ko‘paytirishning o*rin almashtirish qonunini ifodalaydi.
2. Guruhlash qonuni. Masala. O'lchamlari 2,5 dm, 1,2 dm va 3,8 dm bo'lgan to‘g'ri burchakli parallelepipedning hajmini toping. Yechish. Parallelepiped hajmini V harfi bilan belgilaylik. O‘lchamlari a, b va c bo‘lgan to‘g‘ri burchakli parallelepipedning hajmi P=c • b • c formula bo‘yicha hisoblanishini bilasiz. Shunga ko‘ra: 1-us 111. И= 2,5 1,2-3,8 = (2,5-1,2)-3,8=3-3,8=11,4 (dm* 3). 2- usul. И= 2,5 • 1,2• 3,8 = 2.5 - (1.2• 3,8) = 2,5 4.56 = 11,4 (dm3). 3- u s u I. V= 2,5 1,2 • 3,8 = 1,2 • (2,5 3,8) = 1,2- 9,5 = 11,4 (dm3). Demak, (2.5-1,2) - 3,8 = 2.5 (1,2 • 3,8) = 1,2 (2,5 • 3.8). Javob: 11,4 dm3. Bundan shunday xulosaga kelamiz: birinchi va ikkinchi o‘nli kasrlar ko‘paytmashii uchinchi o‘nli kasrga ko‘paytirish natijasi bilan birinchi o‘nll kasrni ikkinchi va uchinchi o‘nli kasrlar ko‘paytmasiga ko‘paytirish natijasi o‘zaro tengdir. Umuman, «, b va c ixtiyoriy o‘nli kasrlar bo‘lsa, ular uchun (« - b\ c-a ib c) = b (a c) tengtiklar o‘rinli. Bu tengliklar ko‘paytirishning guruhlash qonunini ifodalaydi. 3. Taqsimot qonuni. Masala. To‘g‘ri to'rtburchak shaklidagi maydonning bo‘yi 20,7 m, eni 15,8 m ga teng boiib, u devor bilan o‘ralgan. Devoming uzunligini toping. Yechish. Devor uzunligini P= 2 • (a + b) formulaga asosan ikki usul bilan hisoblasa bo‘ladi: 1-usul. P=2 -(20,7 +15,8) = 2 - 36,5 = 73 (m). 2-usnl. P= 2-(20,7+15,8)=2-20,7+2-15,8=41,4 + 31,6=73 (m). Ikkala holda ham bir xil javobni oldik, ya’ni 2 • 20,7 + 215,8 = 2- (20,7 + 15,8). 42
Umuman, a, b va c ixtiyoriy o‘nli kasrlar nchun | (д+д)• c= дс+Ас~| (I) tenglik o‘rinli. Bu tenglik ko‘paytirishning qo'shishga nisbatan taqsimot qonunidir. Taqsimot qonuni ayirish amaliga nisbatan ham o‘rinli: | (a- h)c= дс - fee, bunda a> b yoki a~b.\ (2) (1) va (2) formulalarning o‘ng va chap qismlari o'rinlarini almashtirib, ulami ushbu ko‘rinishda yozib oka ham bo‘ladi: ac+bc=(a+fy-c, ac-bc=(a-b)‘C. (a + b) c ko‘paytmadan cc+ be yig‘indiga o‘tish qavslami ochish deyiladi. a - c + b • c yig‘indidan (a + b) c ko'paytmaga o‘tish umumiy kotpaytuvchini qavsdan tashqariga chiqarish deyiladi. O‘nli kasrlami ko‘paytirishning biz o'rgangan qonunlarini misollar ishlashda qo'llay bilish hisoblash ishlarini osonlashtiradi. 1-misol. 1,25 -1,3 - 0,8 = (1,25 - 0,8) -1,3=1- 1,3 = 1,3. 2-misol. I2,25-8 = (12 + 0,25) • 8= 12-8 + 0,25-8=96 + 2 = 98. 3-misoi. 63,29 • 3,12-13,29 • 3,12=3,12 • (63,29- 13,29) = = 3,12 • 50 = (3,12 100): 2 = 312 :2 = 156. 153. 1) O‘nli kasrlami ko‘paytirishning qanday qonunlarga bo‘y- — sunishini ayting. Bu qonunlami harfiy ifoda (formula)lar * yordamida yoza olasizmi? 2)Qavslarni ochish deganda nimani tushunasiz? Umumiy ko'paytuvchim qavsdan tashqariga chiqarish deganda-chi? 154. Qulay usulda hisoblang: 1)9,7-2,5-4; 3) 7,5 3,2 • 2,5; 5)0,25 -8,15 -4; 2) 2,9 • 0,4 • 0,25; 4) 2,5 0,8 10,5; 6) 8 18,12 12,5. 43
155. Taqsimot qonunidan foydalanib hisoblang: I) 1,52 • 8,9 + 1,1 • 1,52; 3) 5,86 • 9,7+0,3 • 5,86; 2) 0,81 38,9 - 28,9 0,81; 4) 29,3 • 41,3 - 19,3 41,3. 156. To'g'ri to'rtburchakning eni 12,8 sm. Bo‘yi enidan 1,25 mar- ta uzun. Shu to'rtburchakning perimetri va yuzini toping. 157. Ifodaning son qiymatini toping: 1) 10,97* - l,27x- l,7x, bunda x: 0,3; 1,2; 8,05; 21,8; 2) 6,02y + 7,44y - 3,46j, bunda y: 0,4; 1,5; 4,46; 0,045. 158. Hisoblang: 1) (8,9 - 2,7) • 5,6 + 3,8 • 5,6; 2) 7,5-10,2+4,8-5,1-1,8-5,1. 159. To'g'ri to'rtburchakning asosi 1,7 marta uzaytirildi, balandligi esa balandligining 0,3 qismicha kamaytirildl To'g'ri to'rtbur- chakning yuzi qanday o'zgardi? ►160. G'iyosiddin al-Koshiyning «Miftah ul-hisob» kitobidagi ma- saladan: «Oltin va durdan yasalgan bezakning og'irligi 3 misqol, natxi 24 dinor. Agar 1 misqol oltin.5 dinor, 1 misqol dur 15 dinor tursa, bezakda qancha oltin-u, qancha dur bor?» 161J To'g'ri burchakli parallelepipedning bir uchidari chiquvchi qirralari (bo'yi, eni, balandligi) 14,8 sm, 7,5 sm va 12,5 ga teng. Shu parallelepipedning: 1) barcha qirralari uzunliklari yig'indisini; 2) sirti yuzini; 3) hajmini toping. 162j Qulay usulda hisoblang: 1) 12,5 0,9 • 4; 3) 0,125 - 24 1,6; 5) 0,25 • 29,9 4; 2) 2,75 3,7 • 8; 4) 12,5 16 2,5; 6) 10 48,98 0,1. 1634 Taqsimot qonunidan foydalanib hisoblang: 1) 2,71 12,6 + 87,4 • 2,71; 3) 3,08 • 17,9 - 3,08 7,9; 2) (29,3-8,5) -17,9-20,8 7,9; 4) 7,5-8,7+2,5-(11,4-2,7). 1644 Yerda 1 kg bo'lgan jism Oyda 0,16 kg bo'ladi. Agar jism Yerda: 1) 1 t; 2) 1 sr; 3) 850 g; 4) 1250 kg bo'lsa, u Oyda necha kilogramm bo'ladi? 44
TARIXIY MA’LUMOTLAR Al-Koshiy «Hisob flmi kafiti» asarida o*nli kasrtami ko’paynnsh- ning «to‘r usuli»dan foydalangan. Bu usul bilan Siz 5-sinfda tanishgansiz. Olimning bu asaridan olingan bitta misolni keftiramiz: «25,07 va 14,3 sonlarini ko'paytiring». Al-Koshiy ko'paytirishni to'r usulida quyidagicha bajaradi (rasmga qarang). Olim yozadi: «Ko'paytuvchilar- ning maxrajidagl jam! nollar (verguldan keyin yozilgan jami raqamlar soni) 3 ta bo'lganligi uchun ko'paytmadagi o'ngdan 3 ta raqam son ning kasr qismr ni bMradi, qolganlari esa son- ning butun qismidan iborat 25,07 • 14,3 = 358,501». 358,501 I65J To‘g‘ri to‘rtburchakning bo‘yi 20,25 dm. Eni bo*yining 0,6 qismim tashkil qiladi. Shu to'rtburchakning perimetri va yuzini toping. 166 Ifodaning son qiymatini toping: 1) 4,25a + 5,75a, bunda a: 0,5; 1,3; 20,2; 25,5; 2) 13,73* - 3,73b, bunda b: 0,1; 0,8; 8,3; 70,1. s-marav. O‘nli kasrlarni natural songa bo4ish Masala. Velosipedchi 3 soatda 37,5 km yo‘l yurdi. U 1 soatda necha kilometr yo‘l yurgan? Yech ish. Velosipedchining 1 soatda qancha yo‘l yuiganini, ya’ni uning tczligini topish uchun bosib o‘tilgan yo'lni (37,5 km ni) shu yo‘Ini o‘tish uchun ketgan vaqtga (3 soatga) bo‘lish kerak.
usulida bajaramiz. 5 i я ,5 0 7 (i .5 5 - о Bo'lishni natural sonlarni bo'lishdagi kabi «burchak» («ustun») Berilgan son (37,5) ning butun qismini (37 ni) 3 gabo'lamiz: bo'linmada 12, qoldiqda 1 chiqadi. 12 bo‘linmaning butun qismidir. Uni vergul bilan ajratib qo'yamiz. Shu bilan o'nli kasming butun qismini bo'Iish tugadi. Bo'lishni shunday davom ettiramiz. Qoldiqdagi 1 birlikni o'ndan bir ulush- larga maydalaymiz, 1 ta butun birlik 10 ta o'ndan bir ulushga teng; 1 =. 10 - 0,1. Bunga bo'linuvchidagi 5 ta o'ndan bir ulushni qo'yamiz: 10 0,1 + 0,5 = 10 • 0,1 + 5 • 0,1 = 15 0,1. Hosil bo'lgan 15 ta 0‘ndan bir ulushni 3 ga bo'lamiz: 15-0,1 : 3 = 5 0,1 = 0,5. Bo‘linmada o'ndan besh va qoldiqda 0 chiqadi. Shu bilan bo'Iish tugaydi. Demak, 37,5:3 = 12,5 (km/soat). Tekshirish: 12,5 - 3 = 37,5 (km). Javob: 12,5 km/soat. O'nli kasrni natural songa bo'Iish natural sonlarni bo'Iish kabi bajariladi. O'nli kasming butun qismini bo'Iish tugagach, bo'lin- maning butun qismidan keyin vergul qo'yiladi. Qoldiqlar o'ndan bir, yuzdan bir, . uhishlarga maydalanib, ularga berilgan o'nli kasming o'ndan bir, yuzdan bir, . ulnshlari qo'shiladi va bo'Iish jarayoni naturai sonlarni bo'Iish kabi davom ettiriladi. M i s о 1. Bo'lishni bajaring: 2,74: 25. Oxirgi 2 ta raqamidan tuzilgan 74 soni 25 ga karrali emas. Uni 25 ga karrali qilish uchun 74 oxiriga 2 ta 0 yozish kifoya: 2,74= 2,7400, bu bilan berilgan 2,74 kasming qiymati o'zgar- maydi. 46
O'nli kasniing butun qismi boiuvchidau kichik bo‘Isa: 1) boiinmada 0 butun yoziladi; 2) inidaii keyin vergnl qo'yiladi; 3) so‘ngra bo‘lish uatural sonlarni bo'lish kabi davom ettiriladi. 167. Savollarga javob bering va misollarda tushuntinng: ф 1) O‘nli kasrni natural songa bo'lish qanday bajariladi? • 2) Bo'lish amali to'g'ri bajarilgani qanday tekshiriladi? 3) Bo‘linmada qachon 0 butun yoziladi? 168. (Og'zaki.) Javobni ayting: I) 2,4:2; 2) 12,6:6; 3) 80,4:4; 4) 0.02:2. 169. Bo‘linmani toping va natijaning to’g'riligini tekshiring: 1)21,24:3; 2) 40,24:16; 3) 11,726:11; 4) 0,075:5. 170. Tenglamani yeching: 1) 2% = 58,4; 3) 5x + 3,24 = 8,79; 5) 2x - 8,8 = 3,2-4,5; 2)3y = 51,9; 4) 15,3-2% = 4,9; 6) 8,7-3,6-3% = 1.2-4,8. 171. Piyoda 10,6 km masofani 2 soatda o‘tdi. U 1 soatda necha kilometr yo‘l yurgan? U 3,5 soatda necha kilometr yol yuradi? 172. To‘g‘ri to’rtburchakning yuzi 9 dm2 ga, balandligi esa 15 sm ga teng. To‘g‘ri to'rtburchak balandltgining asosiga nisbatini toping ►173. Boboning 8 qadami 4,8 m ga, nabirasining 9 qadami 3,6 m ga teng. To'g'ri to'rtburchak shaklidagi bog'ning bo‘yini bosib o'tish uchun bobo 60 qadam tashladi. Shu bog‘ning enini nabirasi 70 qadamda bosib o'tadi. Bog‘ning perimetri va yuzini toping. 174^ Bo‘linmani toping, natijaning to‘g‘riligini ikki usulda tekshiring: 1) 8,4:2; 3)12,3:3; 5) 0,081:27; 7) 92,46:46; 2) 6,9:3; 4)18,9:9; 6) 0,625:25; 8)36,18:18. 175,| Chavandoz 3 soatda 43,5 km yo‘l yurdi. 1) Uning tezligini toping. 2) Chavandoz shunday tezlik bilan yursa, 4,6 soatda necha kilometr yo‘l bosadi? 47
176J Tenglamani yeching: 1) 6x = 36,6; 3) 3x + 6,21 = 9,36; 2)9y=45,9; 4) 17,5 -2x = 7,1; 174 Amallami bajaring: 1) 7,2-2,5:5; 3) 14,7-2,8:7; 2)8,43,6:6; 4) 1,64-6,4:16; 5) 4x-3,2 = 4,8 - 6,5; 6) 5x + 2,5 = 7,5 • 3,4. 5) 0,025-1,16:4; 6) 0,033-1,3:11. 178l To‘g‘ri to’rtburchakning asosi 18,6 sm ga teng. Balandligi asosi- dan 2 marta kichik. Shu to‘g‘ri to‘rtburchakning perimetri va yuzini toping. mow*. O‘nli kasrlami o‘nli kasrga bo‘lish Ma s a 1 a. Fermer xo’jaligi 20,5 ga yerdan jami 70,521 paxta hosili oldi. Xo'jalik bir gektardan qancha hosil olgan? Yechish. Masalani hal qilish uchun 70,52:20,5 bo‘linmani topish kerak. Bo‘luvchi 20,5 ni 10 ga ko'paytirib, 20,5 10 = 205 — natural sonni hosil qilamiz. U holda bo‘linma o‘nli kasmi natural songa bo'lish qoidasiga ko'ra topiladi. Ammo natija o‘zgarmasligi uchun bo‘li- nuvchi ham 10 ga ko'paylirilishi lozim, chunki sonlarni bo'lish xossasiga muvofiq bo'linuvchi va bo'luvchi bir xil son marta oittirilsa yoki kamaytirilsa, bo‘linma o'zgarmaydi. Shunday qilib, 70,52:20,5 = (70,52 10): (20,5 - 10) = 705,2 : 205 = 3,44 (t). Javob: 3,44 t = 34,4 sr. O‘nli kasrni o‘nli kasrga bo‘Iish nchun: 1- qadam: boUuvchidagi vergulni natural son hosil bolguncha e‘ngga surish. 2- qadam: boning ro la bo‘luvchi necha marta ortgamm aniqlash. 3- qadam: bo‘finuvchini ham nndagi vergulni o‘ngga surish bilan shuncha marta orttirish. 4-qadam: so‘ngra bo‘Iishni o‘nli kasrni natural songa bo‘Iish kabi bajarish kerak. 48
1- m i s о I. Bo'linmani toping- 2,7:0,1. 2,7:0,] = 2,7:^ = 2,7 y = 27. Bu misoldan shunday xulosaga kelamiz: o'nli kasrni 0,1 ga; 0,01 ga; 0,001 ga; . bo'Iish uchun uni 10 ga, 100 ga, 1000 ga, . ko'paytirish kerak. 2-mi sol. Ko'paytmani toping: 1,6 -0,5. 1,6 0,5 = 1,6 | =0,8. Shunga0‘xshash: 1,6 0,25=1,6- ± =0,4; 1,6 0,125=1,6-1 = 0,2. 4 a Sonni 0,5 ga; 0,25 ga; 0,125 ga ko'paytirish uchun sonni 2 ga; 4 ga; 8 ga bo'Iish kerak. 179. 1) O'nli kasrni o'nli kasrga bo'Iish qoidasini va bo'Iish amaii to'g'ri bajarilganini tekshirishning ikki usulini tushunti- • ring. 2) O'nli kasrlami 0,1 ga; 0,01 ga; 0,001 ga;. bo'Iish qanday bajariladi? 3) Sonni 0,5 ga; 0,25 ga; 0,125 ga ko'paytirish uchun nima qilish kerak? 180. (Og'zaki.) Javobni ayting: 1) 2,4:0,1; 2) 0,01:0,01; 3) 1,25:0,1; 4) 24-0,5; 181. Bo'lishni bajaring va natijaning to'g'riligini ikki usulda tekshiring: 1) 25,6:1,6; 2) 3,25:2,5; 3) 2:0,025; 4)6,432:0,32. 182. Tenglamani yeching: 1) x :5,4 = 3,5; 3) 2,56x = 20,48; 5) (7,8 : l,3)x = 3,9 :1,3; 2) 7,8 .x= 2,6; 4) 0,001x= 1,9; 6)x:(6,3 :2,l)='l,21:1,1. 183. Poyezd 3,5 soatda 212,8 km yo'i yurdi. Uning tezligini toping. Shunday tezlik bilan poyezd 9,4 soatda necha kilometr yo'l yuradi? 4 — Matematika, 6- sftif 49
184. Uchta sonning yig’indisi 13,875 ga teng- Agar ulaming bi- rida: veigul o‘ng tomonga bir xona surilsa, ikkinchi son; ikki xona surilsa, uchinchi son hosil bo’ladi. Shu sonlami toping. 185. Jadvalni to‘ldiring: X 8,4 2,4 20,25 15,3 У 2,8 3,6 2;5 0,9 xy 32,4 8,64 2,88 30 x.y 2,1 4,5 1,4 186. 1) O‘rik quritilganda undan (massasi bo’yicha) 0,35 qism turshak tushadi. 300 kg o’rikdan qancha turshak dish mumkin? 2) 70 kg turshak dish uchun necha kilogramm o‘rik kerak bo'ladi? 187. Qaldirg’ochning tezligi 96 km/soat ga teng. Chug’urchiqning tezligi qaldirg’och tezligining 0,75 qismini, qirg’iyning tezligi esa qaldirg’och tezligining 0,7 qismini tashkil qiladi. Chug’ur- chiq 1 minutda necha metrga uchishi mumkin? Qirg’iy-chi? 188. Hisoblang: 1) (30: 1,2) (5,6:1,4) + (12,5 : 2,5) (3,6: 2,4); 2) (32:1,6) • (13: 5,2) - (7,2: 3,6) • (39,52:15,2). 189. 1 sm3 oltinning massasi 19,3 grammga, 1 sm3 platinaning massasi esa 21,5 grammga teng. Qirrasining uzunligi 2,1 sm bo’Igan oltin kub massasi bilan qirrasining uzunligi 2 sm bo’Igan platina kub massasini taqqoslang. Qaysinisining massasi ko‘p? Qanchaga ko‘p? )i**190. Aravaning oldingi g’ildiragi 48 marta aylangan masofada keyingi g’ildirak 32 marta aylanadi. Oldingi g’ildirak aylanasining uzun- ligi 2,2 m ga teng bo’lsa, keyingi g’ildirak aylanasi uzunligini toping. 19Q Bo’lishni bajaring va natijaning to’g’riligini ikki usulda tek- shiring: 1) 12,36:2,4; 2)4:0,016; 3) 64,32:3,2; 4) 20,25:13,5. 50
1921 Tenglamani yeching: 1) 15,6:x= 5,2; 3) 5,12x= 10,24; 5) 0,375 :x = 1,5; 2) 6,75: x = 2,5; 4) 0,001x=4,65; 6) 1,96 :x = 0,14. Mashina 3,25 soatda 228,8 km yo‘l yurdi. Uning tezligini toping. Shunday tezlik bilan u 4,5 soatda necha kilometr yo‘l yuradi? 194j Hisoblang: 1) (22,83+73,41): 4,8+24,48: (65,41-63,01); 2) (24:1,2) - (65:1,3)-(7,5:2,5) - (2,5:0,1). 195^ Jadvalni to'ldiring: a (sm) 3,8 4,8 8,5 4,5 h (sm) 2,5 2,25 6,4 7,2 5=0,5в - A (sm2) 19,2 20,25 50,52 36,54 196j 1) Uzum quritilganda undan (massasi bo‘yicha) 0,25 qism mayiz tushadi. 160 kg uzumdan qancha mayiz olish mumkin? 2) 30 kg mayiz olish uchun necha kilogramm uzum kerak bo‘ladi? P^mavzu. O*rta ariftnetik qiymat 1- m a s al a. Ahmadbirinchi kuni 180 kg, ikkinchi kuni esa 200 kg pomidor terdi. U bir kunda o'rtacha necha kilogramm pomidor teigan? Yechish. 1-savol. Ahmad hammasi bo'lib necha kilogramm pomidor terdi? 180 + 200 = 380 (kg). 2- s a v о 1. Ahmad jami necha kun pomidor terdi? 1 + 1 = 2 (kun). 3- s a v о 1. Ahmad bir kunda o'rtacha necha kflcgramm pomidor te^an? 380: 2 = 190 (kg). Javob: 190 kg. 51
Masala yechish jarayonida 180 + 200 yig‘indini qo‘shiluvchilar soniga, ya’ni 2 ga bo‘idik. Natijada bir kunda o‘rta hisobda (o'rtacha) qancha pomidor terilganini bildik. Bir веска sonlar yig*u i qo'shilu soniga bo‘lisl natijasi shu sonlarning o‘rta arifinetik qiymati deyiladi. Berilgan sonlarning o'rta arifinetik qiymatini topish uchun ular yig4ndisiui qo‘shiluvchilar soniga bo'lish kerak. Umuman, a, b, c berilgan sonlar bo'lsa, darning o‘rta arifinetik qiymati a + b + e 3 gateug. Qo‘shiluvchilar soni 4, 5, . к ta bo‘lishi ham mumkin (k — natural son). «O‘rta arifinetik qiymat», «o‘rtacha qiymat», «o'rtacha hisobda», «0‘itacba», «o'rtacha miqdor» iboralari bir xil md’noda tushuniladi. 2- m a s a 1 a. Avtomobil 72 km/soat tezlik bilan 2,6 soat; 78 km/soat tezlik bilan esa 3,9 soat yo‘l yurdi. Avtomobilning o‘rtacha tezligini toping. Yech ish. 1- s a v о 1. Avtomobil kichik tezlik bilan necha kilometr yo‘l bosdi? 72-2,6 = 187,2 (km). 2- s a v о 1. Avtomobil katta tezlik bilan necha kilometr yo‘l yurdi? 78 -3,9 = 304,2 (km). 3- s a v о 1. Avtomobil jami necha kilometr yo‘l yurdi? 187,2 + 304,2 = 491,4 (km). 4- s a v о 1. Avtomobil jami necha soat yo‘l yurdi? 2,6+ 3,9 = 6,5 (soat). 5- s a v о 1. Avtomobilning o‘rtacha tezligi qancha? 491,4:6,5 = 75,6 (km/soat). Javob: 75,6 km/soat. 52
Avtomobil o‘tgan jami y201. 1)7,05 soni bilan * sonning o‘rta arifmetigi 8 ga teng. * ni toping. 2) 12 soni bilan x sonning o‘rta arifmetigi 13,6 ga teng. x ni toping. 202. Hamidulla birinchi soatda 6 km, ikkinchi soatda 5,1 km, uchinchi soatda 4,8 km yo‘1 yurdi. U soatiga o‘rtacha necha kilometr yo‘l bosdi? 203. Tenglamani yeching: 1) (12,8+*): 2= 14,5; 3) (4,08+*+5,92): 3=4,5; 2) (*-8,3): 2=4,1; 4) (6,15+7,85-*):3=1,8. 204. To‘rtta sonning o‘rta arifmetigi 12,6 ga teng. Har bir son o'zidan oldingi sondan 2,4ga'ortiq. Sonlardan eng kattasining eng kichigiga nisbatini toping. 205. 1) 4,48; 7,52 va 8,04 sonlarining o‘rta arifinetigini toping; 2) agar shu sonlarning: a) har biriga 1,32 sonini qo‘shsak; b) har biridan 2,18 sonini ayirsak, o‘rta arifmetik qiymat qanchaga o‘zgaradi? 206. Motorli qayiqning daryo oqimi bo'yicha tezligi 15,6 km/soat, oqimga qarshi tezligi esa 11,2 km/soat. Qayiqning turg‘un suvdagi tezligi va daryo oqimining tezligini toping. 207. Manzura aya bozordan ikki xil konfet sotib oldi. Birinchi xil konfetdan 3,5 kg, ikkinchi xilidan esa 4,5 kg xarid qildi. Birinchi xil konfetning 1 kilogrami 560 so‘m, ikkinchi xil konfetning 1 kilogrami 480 so‘m tursa, 1 kg konfetning o‘rtacha narxi necha so‘m bo'ladi? >208. Dinora uyidan maktabiga 6 km/soat tezlik bilan yurdi. Maktab- dan uyiga qaytishda u soatiga 4 km/soat tezlik bilan yurdi. Dinora borish va kelishdagi jami yo‘lni o'rtacha qanday tezlik bilan o‘tgan? 209J Sonlarning o‘rta arifmetik qiymatini toping: 1) 15 va 10; 3) 5,2 va 6,4; 5) 1,075 va 6,25; 2) 35 va 28; 4) 4,8 va 7,5; 6) 2,129 va 1,071. 54
2I0l| Sonlaming o‘rta arifmetik qiymatini toping: 1) 2,5; 3,1 va 3,3; 3) 3,75; 2,76 va 7,29; 2) 9,4; 2,4 va 1,4; 4) 4,02; 3,54 va 3,09. 211JTO‘rtta sonning o‘rta arifmetigi 16,4 ga teng. Shu sonlar yig‘indisining | qismini toping. 2123 Kombayn birinchi kuni 7,2 ga, ikkinchi kuni 6,9 ga, uchinchi kuni esa 7,8 ga maydondagi g‘allam ocrdi. U bir kunda o‘rtacha necha gektar yerdagi g‘allani o'rgan? 21341) Bir son ikkinchisidan 7,8 ga ortiq. Ulaming o'rta arifmetik qiymati 8,9 ga teng. Shu sonlami toping. 2) Bir son ikkinchisidan 3,2 ga kam. Ulaming o‘rta arifmetik qiymati 5,4 ga teng. Shu sonlami toping. ZKjPoyezd 75 km/soat tezlik bilan 2,4 scat, 70 km/soat tezlik bilan esa 3,6 soat yol yurdi. Poyezdning 0‘rtacha tezligini toping. 215fl Samolyot 800 km/soat tezlik bilan 1,6 soat, 750 km/soat tezlik bilan 2,4 soat uchdi. Uning o‘rtacha tezligini toping. mcwzu. O‘nli kasrlar ustida to ‘rt amalga doir mashqlar Amallami bajaring (216—217): 216. 1) 1,5:6-8: 5 + 5,3 -3,8; 3) 1,5-7:0,3 5 + 0,2-25,2; 2) (9:4,5 • 2,2 + 4.6): 0.9; 4) 0,8 0,48:0,8+9,52- 2,09. 217. 1) 5,36+5,7:0,3-1,6-1,6:16; 3) (7,2-4,5+7,6-1,23): 0,1; 2) (49,2:1,2+9) 0,9-1,85; 4) (0,82+0,36):0,5-1,031. 218. Ikkita sonning yig‘indisi 4,18 ga, ayirmasi esa 2,06 ga teng. Shu sonlami toping. 219. Ikkita sonning yig'indisi 366,22 ga teng. Agar birinchi son 16,26 ga orttirilsa, u holda hosil bo‘lgan bu son ikkinchi songa teng bo‘ladi. Shu sonlami toping. 55
220. O'nta sonning o'rta arifmetigi 13,66 ga teng. Bu sonlarga qanday son qo'shilsa, ulaming o'rta arifmetigi 17,99 ga teng bo'ladi? 221. To’g'ri to'rtburchakning perimetri 29,8 dm, bo'yi enidan 3,1 dm uzun. Shu to'g'ri to'rtburchakning yuzini toping. Tenglamani yeching (222—223): 222. 1) 24,95x-26,05= 285,825; 3) 26,16л: + 24,08- 89,48; 2) 13,064x-11,449- 648,283; 4) 6x- 16,99= 29639 0,01. 223. 1) (2,14-0,3л) 1,3=11,44-0,1; 3) 2,42л-0,605 = 4,235:1,4; 2) (186,02-3,2л):0,01 =4010; 4) 18,318:0,2=7,lx+17,04. 224. Oralaridagi masofa 34,3 km ga teng bo'lgan ikki qishloqdan ikki yo'lovchi bir-biriga qarab bir vaqtda yo'lga chiqdi. Birinchi yo'lovchining tezligi 5,6 km/soat, ikkinchisining tezligi esa uning 0,75 qismiga teng. Ular necha soatdan keyin uchrasha- dilar? 1,5 soatdan keyin ular orasidagi masofa qancha bo'ladi? 225. Uchta sondan bin 36,8 ga teng va u shu sonlar yig'indisining 0,16 qismini, ikkinchi son esa bu yig'indming 0,35 qismini tashkil qiladi. Ikkinchi va uchinchi sonlami toping. 226. Velosipedchi butun yo'lning 0,28 qismini. bosib o'tdi. U yaria o'tganiga qaraganda 8,8 km ko'p yo‘l bosib o'tishi kerak. Velosipedchi qancha yo'lni bosib o'tishi kerak? 227. Sayyoh mo'ljallangan yo'lni 4,2 soatda bosib o'tdi. Bu vaqtning 2 soatini 5,23 km/soat tezlik bilan, qolgan vaqtini esa 4,6 km/soat tezlik bilan yurdi. Sayyohning o'rtacha tezligini toping. 228. To'g'ri to'rtburchakning perimetri 52,6 sm ga teng, eni esabo'yi- dan 4,7 sm ga qisqa. Shu to'g'ri to'rtburchakningyuzini toping. 229. Zabilia bir son o'yladi. U o'ylagan sonni 13,14 ga kamaytirib, so'ngra natijani 24 marta orttirib, hosil bo'lgan ko'paytmaga 3,28 ni qo'shgan edi, 100 chiqdi. Zabiha o'ylagan sonni topmg. ►230. Marjonbuloq qishlog'i markazi va Toshkent shahridan Ыг vaqtda bir-biriga qarab ikki avtomobil yo'lga chiqdi va 1,6 soatdan 5Г
so‘ng uchrashdi. Marjonbuloqdan chiqqan avtomobilning tezligi 65 km/soat, Toshkentdan chiqqan avtomobilning tezligi esa undan 7,5 km ortiq, Marjonbuloq qishlog‘i markazi va Toshkent shahri orasidagi masofani toping. Amallami bajaring (231-233): 23^1) 2,76:0,3+90 0,02-2,5; 3) (4,9+51-0,1-2,2): 0,5; 2) 0,25 0,08:0,01-1,5; 4) (4,9-51)-0,1-0,18:0,2. 23Ш) (7,2-4,5+7,6-3,123): 0,1; 2) 8:0,25+0,7 (5,43-1,43): 0,2. 233| 1) 19,16 - (1,17021 + 0,03279): 4,01; 2) (3,4: 17 + 17 : 3,4) 8,7 - 17,25 :15. 234j Tenglamani yeching: 1) ЕМ» O*nli kasrlarni yaxlitlash Natural sonlami yaxlitlash nima ekanligi va ulami yaxlitlash qoida- lari bilan, Siz, 5- sinf «Matematika»sida tanishgansiz. Berilgan sonni taqribiy son bilan almashtirish sonni yaxlitlash deyilishini bilasiz. Amaliyot masalalarida o‘nli kasrlarni yaxlitlashga ehtiyoj seziladi. Do‘kondan sotib olingan sariyog‘ 1,98 kg bolsa, uni yaxlitlab, 2 kg sariyog‘ olindi deyishimiz mumkin. Yaxlitlashda o‘nli kasming biror xonasigacha raqamlari saqlanib, qolgan raqamlari (o‘ng tomondagi raqamlar) nollar bilan almashtiriladi («tashlab yuboriladi»). Bunda hosil bo‘lgan son dastlabki songa taqriban teng deyiladi. 0‘nli kasrlarni yaxlitlash qoidalarini o'rganib oling: 1- q о i d a. Agar tashlab yuboriladigan raqam 5 dan kichik bolsa, undan chapda turgan raqamlar saqlanadi, ya’ni o'zgarishsiz qoldiriladi. 2- q о i d a. Agar tashlanadigan raqam 5 ga teng yoki 5 dan katta bo'lsa, undan chapda turgan saqlanadigan xonadagi raqamga 1 qo‘shiladi. Misol. 36,8364 sonini: 1) o‘ndan birgacha; 2) yuzdan birgacha aniqlikda yaxlitlang. Yechish. 1) 36,8364 sonida saqlanadigan xona (o’ndan biriar xonasi)dagi raqam 8, tashlab yuboriladigan raqam esa 3 ga teng. 3 < 5 bo‘lgani uchun 3 dan chap tomonda tuigan raqamlar saqlanadi, o‘zgarishsiz qoladi; 1- qoidaga muvofiq, 3 va undan o‘ng tomondagi raqamlar esa 5 bo‘lgani uchun, 2- qoidaga ko‘ra, 6 dan chap tomonda turgan raqamga — yuzlar xonasidagi 3 raqamiga 1 qo'shiladi; 6 va 4 raqamlari «tashlab yuboriladi». Demak, 36,8364 - 36,84. 58
240. 1) Sonlarni yaxlitlash degani nima? O‘nli kasrlami yaxlitlash К qoidasini bilasizmi? Javobingizni 1—2 ta misolda tushuntinng. 2) O‘nli kasrlami yaxlitlash qoidalari bilan natural sonlarni yaxlitlash qoidalari orasida qanday o‘xshashlik va qanday farq bor? 241. Sonlarni yaxlitlang: 1) birlar xonasigacha: 420,72; 28,95; 39,37; 99,62; 15,45; 2) o‘ndan birlar xonasigacha: 1,081; 0,476; 9,872; 0,963; 4,039. 242. 1 km gacha aniqlikda yaxlitlang: 1) 342,43 km; 3) 712,67 km; 2) 93,72 km; 4) 85,48 km; 243. 1 sr gacha aniqlikda yaxlitlang: 1) 3 t 15 sr 75 kg; 3) 7 sr 98 kg; 2) 1 t 6 sr 36 kg; 4) 5 sr 25 kg; a&u- Sorilar qaysi xonasigacha yaxlitlangan: 1) 3*754 - 3,8; 2) 5,2804 = 2,28; 2453 Tag riban necha kilogrammga teng: 25718 g; 30925 g; 26340 g; 1938 g; 825 g; 959 g? 246$Taqriban necha metiga teng: 565 sm; 712 sm; 959 sm; 929 sm; 95 sm; 65 sm; 125 sm ? 24710‘nli kasrlami yaxlitlang: 1) ocndan biigacha aniqlikda: 1,75; 0,87; 2,32; 1,43; 0,95; 2) yuzdan birgacha aniqlikda: 1,932; 0,874; 1,996; 0,746. 5) 999,91 km; 6) 999,29 km. 5) 3675 kg; 6) 4830 kg. 3) 1,76391 » 1,764? mavzu. Oddiy kasrni o'nli kaSrga ayiai Davriy kasr haqida iushuncha 1. Oddiy kasrni <>‘nli kasrga aylantirish. 1-misol. O'nli kasrga aytantiring: 1^. recbsA.l|=l|lj = lA = l,6. 59
2- ш i s о I - Oddiy kasrni o'nli kasrga aylantiring: —. l-usul. 25 - 4 - 100 bol- gani uchun: Z = 2i4 = M. = 0,28 25 25 - 4 100 ’ ' Javob: 0,28. 2- u s u1. Surat 7 ni max- raj 25 ga bo‘la- miz: 7. 2L 7( Q. >8 5 f 1 2L 0 imr/jr/JI 2 3-mi sol. Oddiy kasmi o'nli kasrga aylantiring: Ye ch is h. Maxraj 3 ni har qanday natural songa ko'paytirganda ham uni 10 ning darajasi ko'rinishida ifodalab bo'lmaydi. Surat 2 ni maxraj 3 ga bo‘lib ko‘raylik-chi: qoldiq 0,01; 0,001;. ulushlarga maydalansa ham bo‘lish jarayoni tugamaydi: qoldiqda doimo 2 soni, bo'linmada esa doimo 6 soni takrorlanaveradi. Bu hoi bo‘linmada uch nuqta (. ) qo'yish bilan anglatiladi. Bu misollardan: «Oddiy kasmi o'nli kasrga qachon aylantirish mumkin?» degan savolga javob topamiz: — kasr surat va maxrajining umumiy bo'luvchisi bo'lsa, kasmi qisqartiramiz; — maxrajni tub ko'paytuvchilarga ajratamiz. Agar maxraj: faqat 2 lardan yoki faqat 5 lardan, yoki 2 va 5 lardan iborattub ko'paytuvchilarga ajralsa, shu hollardagina oddiy kasmi chekli o'nli kasrga aylantirish mumkin. Agar oddiy kasr maxrajining tub ko‘paytuvchilarga ajralishi yuqorida aytilganidan farqli bo‘lsa, uni chekli o'nli kasrga aylantirib bo'lmaydi (suratnl maxrajga bo'Iish jarayoni tugamaydi) (3- misol). Oddiy kasrni o‘nli kasrga aylantirish uchun: 1- qadam: oddiy kasming maxraji faqat 2 larning (yoki faqat 5 laming) ko'paytmasidan iborat bo‘lsa, 2 (yoki 5) necha marta takroriansa, kasrning surat va maxrajini shuncha dona 5 ga (yoki 2 ga) ko'paytiramiz, ya’ni maxrajda 10 ning darajasini hosil qilamiz. 60
2- qadam: oddiy kasming maxraji bir nechta 2 va 5 larga ajralsa, ulaming sonini tenglab, maxrajda 10 ning darajasi bo‘lishiga erishamiz. Kasming qiymati o‘zgapnasligi uchun suratni ham maxraj nechaga ko^paytirilsa, o‘sba songa ko‘paytirainiz. 2. Davriy o‘nli kasr haqida tushuncha. 3- misoldagi 0,666. sonni dieksiz davriy o‘nli kasr yoki qisqacha, davriy kasr deyiladi. Uni 0,(6) kabi yozish qabul qilingan. 0,(6) soni «nol butun davrda olti» deb o‘qiladi. 6 raqam i 0,(6) kasming davri deyiladi- Shunday qilib, | = 0,666 . = 0,(6). (*) | oddiy kasr va 0,(6) davriy kasr ayni bir sonning turli ko‘rinishda yozilishidir. (*) tenglik | oddiy kasr davriy kasr ko‘rinishida ifodalanganini yoki 0,(6) davriy kasr | oddiy kasming o‘nli yoyilmasi ekanini anglatadL 4-misol. Kasrlarni o‘nli kasr ko'rinishda tasvirlang: 1) Ц 2) Я 7 99’ 7 99 TT
3- va 4- misollardan xulosa chiqarishni o'quvchiga qoldiramiz. Bir yoki bir necha raqami ma’lum bir tartibda takrorianadigan cheksiz o‘nii kasr davriy o*nli kasr deyiladi. Takrorianadigan raqamlar guruhi kasrning davri deyiladi va u qavsga olib yoziladi. 5-mi sol. Oddiy kasrni o‘nli kasrga aylantiring: 6 Yechish. 6=2-3, 15 = 3 5, 12=2 2 3, demak, bu kasrning maxrajini 10 ning darajasi ko'rinishida ifodalash mumkin emas, chunki maxrajning tub ko‘paytuvchilarga yoyilmasida 3 bor. U holda bu oddiy kasr davriy kasr ko‘rinishida tasvirianadr. f = 0,8333. = 0,8(3) — bu kasrning davri 3 ga teng. 3- va 4- misollarda davr verguldan keyin darhol boshlanganiga, 5-misolda esa davr verguldan keyin darhol boshianmaganligiga — veigul bilan davr orasida raqam boriigiga e’tibor be ring. Agar davriy kasrning davri verguldan keyin darhol boshlansa, u soj davriy kasr deyiladi. Agar davriy kasrda vergul bilan davr orasida bitta yoki bir nechta raqam bo‘lsa, bunday kasr aralash davriy kasr deyiladi. Yuqorida tahlil qilingan misollardan shunday xulosaga kelamiz: Qisqarmas oddiy kasrning maxrajini tub ko‘paytuvchilarga ajrat- ganda 2 va 5 tub sonlar ishtirok etmasa, u holda oddiy kasr sof davriy kasrga; maxraj yoyifanasida 2 va 5 sonlari (yoki dardan biri) boshqa tub ko‘paytuvchflar bilan birgalikda ishtirok etsa, u holda oddiy kasr aralash davriy kasrga aylanadi. 6Z
248. 1) Qanday hollarda oddiy kasr: a) chekli o’nli kasrga aylanadi? •r b) chekli o’nli kasrga aylanmaydi? Misollarda tushuntiring. F? 2) Davriy kasr deb nimaga aytfladi? Kasming davri nima? 3) Sof (aralash) davriy kasr . deb nimaga aytiladi? 4) Qanday hollarda oddiy kasmi: a) sof davriy kasr; b) aralash davriy kasr ko’rmishida tasvirlash mumkin? Misollarda tushuntiring. 249. (Og’zaki.) Oddiy kasrlaming qaysilarini chekli o’nli kasr, qaysilarini cheksiz o’nli kasr ko’rmishida ifodalash mumkin- ligini ayting: I)i; 2)|; 3)A; 4)1; 5)|; 6)А;7)И; 8) Д 250. Davriy kasmi qisqa ko’rinishda (davmi qavs ichiga olib) yozing: 1) 0,555. ; 2)1,171717. ; 3) 2,01777. ; 4)7,11212. 251. Cheksiz o’nli kasr ko’rmishida yozing: l)0,(7); 2) 1,1(2); 3)2,01(31); 4)0,15(61). 252. Oddiy kasming suratini maxrajiga «burchak» usulidabo’lib, uni davriy kasr ko’rmishida ifodalang va davri nechaga tengligmi ayting: .. 2. « 3, 8 . „14. 125. 13 1) 2) 3) 99, 4) 5) 999, ) 999. Xulosa chiqaring va uni daftaringizga yozing. 253. Bo’lishni bajarmasdan, 252- misoldan foydalanib, oddiy kasmi davriy kasrga aylantiring va davri nechaga tcnghgini ayting: 0 9» 2> 9» 3) 99 , 4) 99 , 5) 999 , 6) 999- Xulosa chiqaring va uni daftaringizga yozing. 254. Berilgan sonlar orasida joylashgan chekli o’nli kasrlardan bir nechtasini yozing: 1)21та2|; 4)н™1- ------------------------------------------------------------S5
255. 252- va 253- mvthglvrrhn chiqargan xulocangiz asosida qu- yidagi davriy kasriami oddiy kaa* aylandring va, mumkin bo'lsa, qiaqastiring: l)O.(l); 2) 0,(3); 3) 0,(13); 5) 0,(08); 6)0,(101). Xuloaa chiqaring va uni daftaringizp yozing. Namuna: 1) 0,(7)=|; 2) 0,(06) = g-l; 3) 0,(40)=^. 256. Davriy kasr ko'riniahida yozing: 1) 8; 15; 42; 100; 150; 2) 0,25; 1.41; 3,48; 5,06; 6,75; 3) 4,251; 3,756; 8,125; 10,347; 3,128; 7,035. Namuna: 1)48-48,00. =48,(0); 1000-1000,00. =1000,(0); 2) 2,76 = 2,76000. -2,76(0); 3) 7,325 = 7.32500. =7,325(0). 257. Fayzulla pulininc 0,(2) qismiga muzqaymoq, 0,(5) qismiga kkob sorib old! Shundan so*ng unda 200 ao'm puTqoldi. FayzuHada necha eo‘m pul bo'lgan edi? X21)v2XO5)+SXl»)- 26Ц Davriy kasrni qisqa ko'rinishda (davmi qavs ichiga olib) yozing: 1) 0.333. ; 2) 5,1919. 3) 1,10888. ; 4) 6,2404040. . 2621 Cheksiz o'nli kasr ko'rinishida yozing: 1) 0,(8); 2) 1,(18); 3) 1,(18); 4) 2,9(09); 5) 2,2(67). 263J Davriy kasr ko'rinishida ifodalang: 1) 1; 9; 10; 169; 2) 0,41; 0,75; 2,83; 3) 1,234; 4,432; 7,067. 2641 Oddiy kasrning suratini maxrajiga «burchak» usulida Ъо‘ИЬ, uni davriy kasr ko‘rinishida ifodalang: H. ~ 35 . 350. 12. 25. 27. ~ 28 1) 9 > 2) w. 3) 999, 4) 13, 5) [g, 6) 52, 7) 3J. 2651Nafisa pulining 0,(5) qismiga daftar, 0,(3) qismiga qalam sotib oldi. Shundan so‘ng unda 50 so‘m pul qoldi. Nafisada necha so‘m pul bor edi? 2664 Qulay usul bilan hisoblang: 7,(2)+ 3,(4)+6,(7) . 2,(01)+3,(04)+4,(07) 3,(7)+7,(4)+6,(2)’ J 3,(07)+1,(01)+5,(04)- (почт. Uchburchak, uning perimetri, turlari 1. Uchburchak. Uchburchak, uning perimetri tushunchasi bilan quyi sinflardan tanishsiz. Tekislikda А, В, C nuqtalami belgilaylik (2-a, fcrasmlar). А, В, C nuqtalami A B, AC, BC kesmalar yordamida tutashtiramiz (3- rasm). 2- rasm. 3- rasm. 5 — Matematika, 6-Sirf
Tekislikning AB, ВС, AC kesmalar bilan chegaralangan qismi ABC uchburchak deyiladi va &ABC kabi belgilanadi. A, В va C nuqralar uchburchakning uchlari, AB, ВС, A C kesmalar uchburchakning tomonlari deyiladi (3-rasm). Uchburchakning ixtiyoriy bir tomoni qolgan ikki tomoni yig‘indisidan kichik, ammo ular ayirmasidaii katta bo‘ladi. AC - ВС < AB < AC + BC. AB - ВС < AC < 4B + BC. AB - AC < BC < AB + AC. 2. Uchburchak turlari. Uchburchakda uchta burchak bor. Ulaming gradus o‘lchovlari yig‘indisi 180° ga teng bo‘ladi (3- rasm): AA + AB + AC= 180°. Burchaklariga ko‘ra, uchburchaklar: o‘tkir burchakli, to'g'ri burchakli, o‘tmas burchakli bo'lishi mumkin (1-jadvalga qarang). 1-jadval Uchburchakning burchaklari Uchburchakning atalishi Ko‘rinishi (rasmi) hamma burchaklari o‘tkir burchak o‘tkir burchakli uchburchak burchaklaridan bin to‘gcri burchak to‘g‘ri burchakli uchburchak burchaklaridan bin o‘tmas burchak o‘tmas burchakli uchburchak 66
Tomonlariga ko‘ra, uchburchaklar teng tomonli (muntazam), teng yonli, turli tomonli bo'lishi mumkin (2-jadval). 2- jadval Uchburchaknin tomonlari Uchburchakning atalishi Ko'rinishi (rasmi) uchala tomoni o‘zaro teng: AB=BC=AC teng tomonli (muntazam) uchburchak В ikkita tomoni o'zaro teng: AB=BC teng yonli uchburchak В uchala tomonining uzunliklari har xil: AB* *BC*AC turli tomonli uchburchak В ЛАВС teng yonli, ya’ni AB=BC bo‘lsa, odatda, AC tomon uchburchakning asosi deyiladi. 3. Uchburchakning perimetri. Uchburchakning uchala tomoni uzunliklari yig‘indisi uning perimetri deyilishini eslatib o‘tamiz. 3- rasmdagi &.ABC ning perimetri P= AB + BC + AC ga tengdir. 267. 1) Uchburchak deb nimaga aytiladi? Rasmda tushuntinng. к 2) Uchburchakning perimetri deb nimaga aytiladi? • 3) Uchburchakning tomonlari orasida qanday bog‘lanish bor? 4) Uchburchaklar: a) burchaklariga ko’ra; b) tomonlariga ko'ra qanday turlarga bo'linadi? Mos rasmlar chizing. 268. Uchburchakning: 1) uchala burchagi o‘zaro teng; 2) bir bur- chagi 120° ga, qolgan ikkita burchagi esa o‘zaro teng. Shu burchaklami toping. Bu uchburchaklar qanday uchburchak bo‘ladi? 67
269. Uzunliklari quyida berilgan kesmalardan uchburchak yasash mumkinmi? Sababini tushuntiring. 1) 1,8 dm; 2,2 dm; 45 sm; 3) 10 sm; 1 dm; 100 mm; 2) 0,9 dm; 10 sm; 0,1 dm; 4) 3 sm; 0,4 dm; 0,5 dm. 270. Uchburchakning bir burchagi 40° ga teng, ikkinchi burchagi esa undan 2,5 marta katta. Shu uchburchakning uchinchi burchagini toping. Bu uchburchak'qanday uchburchak bo‘ladi? 271. Jadvalni to‘ldiring va uchburchakning turuni aniqlang (a, b, c— uchburchakning tomonlari uzunliklari): a b c Perimetri Uchburchakning turi 6,5 sm 7,2 sm 8,7 sm 1,4 dm 1,6 dm 5,2 dm 25 sm 2,5 dm 75 sm 1,7 dm 17 sm 5,8 dm 272. 1) Uchburchakning bir tomoni 6,5 sm, ikkinchi tomoni a sm, uchinchi tomoni esa b sm. Shu uchburchakning perimetrini topish uchun ifoda tuzing. 2) Tuzilgan ifodaning son qiymatini: a) a - 5,8 sm; b = 4,6 sm; b) a = 7,3 sm; b = 8,2 sm bo‘lganda toping. 273. Bir burchagi qolgan ikki burchagi yig‘indisiga teng bo‘lgan uchburchak bormi? U qanday uchburchak boladi? 274. 1) Teng tomonli uchburchakning tomoni uzunligi 4,6 sm ga teng.' Uning perimetrini toping. 2) Teng tomonli uchburchakning perimetri 37,2 sm ga teng. Uning tomoni uzunligini toping. ►275. Ikkala burchagi: 1) o’tmas burchak; 2) to’g‘ri burchak bo‘lgan uchburchak bormi? Nima uchun? 276J Teng yonli uchburchakning asosi 11,3 sm ga, yon tomoni esa 16,2 sm ga teng. Uning perimetrini toping. K8-------------------------------------------------------------
277Д Uchburchakning bir tomoni 8,9 sm ga teng. Undan: ikkinchi tomoni 1,8 sm qisqa, uchinchi tomoni esa 3,6 sm uzun. Shu uchburchakning perimetrini Xopingi 278j Uchburchakning bir burchagi 72“ ga teng. Ikkinchi burchagi esa undan 2 marta kichik. Shu uchburchakning burchaklarini toping. Bu uchburchak qanday uchburchak bo'Iadi? 27fi| Bitta burchagi to‘g‘ri burchak, ikkinchisi o‘tnias burchak bo‘lgan uchburchak bormi? Nima uchun? Sababini tushuntiring. F Oddiy va o‘nli kasrlafiistulfTtd^^ D- mcivzu. , j . . . . « amalga doir mtsol va цщзаицогъ. Amallarni bajaring (280-281): 28«- Df70^-69^>9^0’001; 3) 0,4 + 0,1:(1|-Z + 0,45j; 2> I)(4I k):h 4> Tenglamani yeching (284-285): 284. 1) 1Дх-21 = (з,6 + 11>:3,7; 2) (l,6x-0,8) 51=3?+ 0,2. 285. I)(l‘x-ll) 1,35 = 1+4,5; 2)4,44x-7,2-51 = 8,4:21 286. To‘g‘rito‘rtburchakningeni 10,2 sm, bo’yiesa enidan 1| marta uzun. Shu to‘g‘ri to'rtburchakning perimetri va yuzini toping. Amallami bearing (287-288): 287. 1) (з,55-2А'|;5? + 2,55:1,7; 3) 3,3 I^ + 2,4:3^-2|; I 1J I J II / о 4)M5 41-4,4:1^ + 51. 1V 1 >95 • 0,48:6,25 . £ (2,03-1,25) 0,4:2,4’ 2) 63 . (0,19 + 3,2):22,6 7 4,05 + 0.75-2^ о 289. AB kesma C nuqtada shunday bo‘linganki, AC kesmaning uzunligi 8,82 sm, CB kesmaning uzunligi esa AC kesma uzun- ligining — qismini tashkil qiladi. AB kesmaning uzunligini toping. 290. Siniq chiziq uchta bo‘g‘indan iborat. Birinchi bo‘g‘iiming 4 uzunligi 4,4 sm va u ikkinchi bo‘g‘in uzunligining - qismiga, 8 " uchinchi bo‘g‘in esa ikkinchi bo‘g‘inning — qismiga teng. Siniq chiziqning uzunligini toping. Ifodaning qiymatini toping (291—292): 291.1) x:7A +141:y, bunda x = 22,25; у = 11 A; 2) 7j:0+131:6, bunda o = 3,8;6 = l|. 75-----------------------------------------
292. 1) з1:о-6:51, bunda o = l,125;i = 21; 2) 2i;a + 3.375:i, bunda o = 2,8;i = 5-L. 3 lo 293. Tenglamani yeching: 3)ix+7| = 101. Amallami bearing (294—296)': 294. 1) ((16J-13^>5|):(28-8,25).2;5; 2) (11,875 - 2 A); 9| _ 0,75 + 11:21: 295. 1) (17,5 - 31]:16,6 + [l,5 + ll):ll.|; 2) 1.92:0,4 - 6,4 • (| 11 - 4?: 6,4). 296. 1) 19,2:11-(2^ + з1)з1-0,45; 2) (з1 + 2,8]:51-(5| + 21>А. 297. Birinchi vagonda ikkinchi vagonga qaraganda 1| marta kam yuk bor. Agar ikkinchi vagondan 2,91 yukni tushirilib, birinchi vagonga 12,1 t yuk ortilsa, u holda ikkala vagondagi yuk baravardan bo‘lib qoladi. Har bir vagonda qanchadan yuk bo‘lgan? 298. Ikkita sonning ayirmasi 52 ga teng. Agar katta sonning 0,45 2 qismi kichik sonning - qismiga teng bo‘lsa, shu sonlarni toping. 71
2 299. Birinchi soatda avtobus hamma yo£lning - qismini, ikkinchi soatda yo'lning 0,4 qismini, uchinchi soatda esa yo‘lning qolgan 44 km ini bosib o‘tdi. Shu avtobus 3 soatda necha kilometr masofani bosib o‘tgan? 300. б*** va 6£01. Chirchiq va Toshkent shahariari orasidagi masofa 32 km. Bu masofani velosipedchi 3 soatda bosib o‘tdi. Birinchi soatda bu masofaning 0,4 qismini, ikkinchi soatda esa qolgan yo‘lning 2 - qismini o‘tdi.Velosipedchi uchinchi soatda necha kilometr masofani bosib o‘tgan? Amallami bajaring (302—303): 30 2.11) 033:0,75 + 125-21,4) 11; 3) 3:1- + (з1-111); 6,4; ------* 6 ' 8 V 9 45) 2) (23,76:5,4 + 2|:A):5|; 4) (4?-3g): 1 + 3:3,75. 30341) ^1,836:1.02 + 1,35-31|11; 3)^58,5:2|-28,8:4^ з1; 2) ^5,12:6,4 + 1,8:2^.111; 4) (з,5-4,2-11; 11):4|. 304jUch duradgor bqjargan ishlari uchun 54 500 sobm oldilar. Birinchi duradgor ikkinchi duradgor olgan pulning | qismicha pul oldi, uchinchi duradgor esa ikkinchi duradgor olganidan 1,4 marta ko‘p pul oldi. Har bir duradgor qanchadan pul olgan? 72-------------------------------------------------------------
305J Agar: 1) a = 7,25 va b= 161 bo'lsa. 2a + b : 2~ ifodaning; 2) x = 8,4 va у = 5^ bo‘lsa, x : 2| - у : 2- ifodaning qiymatini toping. 306j|Teng yonli uchburchakning perimetri 32,4 sm ga, asosi esa 4 perimetrining - qismiga teng. Shu uchburchakning tomonla- rini toping. 3073«Tiko» yengil mashinasi birinchi soatda butun yo‘lning 0,4 qismini, ikkinchi soatda | qismini, uchinchi soatda esa qolgan 64 km ni bosib o'tdi. Mashina 3 soatda qanday masofani bosib o‘tgan? 3084 Velosipedchi 5,2 soatda 65 km yo'l bosib o‘tishi kerak. Agar velosipedchi tezligini 1,2 marta orttirsa, u shu yo‘lni qancha vaqtda bosib o'tadi? Tezligini 11 marta kamaytirsa-chi? 309J To'g'ri to'rtburchakning bo'yi 16,5 dm, enibo'yidan 1| marta qisqa. Shu to'g'ri to'rtburchakning perimetri va yuzini toping. 3104 Ikkita sonning ayirmasi 14,6 ga teng. Birinchi sonning 0,045 qismi ikkinchisining ± qismiga teng. Shu sonlarni toping. 3114 Uchta sonning yig'indisi 30,2 ga teng. Birinchi son ikkinchi sondan if marta katta, uchinchi son esa ikkinchidan 2.2 marta D katta. Shu sonlarni toping. 3124 Birinchi son 9^ ga teng. Ikkinchi son birinchi sondan 3,5 marta kichik. Uchinchi son birinchi va ikkinchi sonlar yig'in- disining | qismini tashkil etadi. Shu sonlar yig'indisini toping. 0
- O'zingizni sinab ktfrini!. (1 1. Hisoblang: 36,81:4,5-2,5. A) 110,45 B) 213,15 C) 203,15 D) 204,5 E) 20,45. 2. Hisoblang: 6,12-3,5:1,8. A) 11,9 B) 119 C) 1,19 D) 14,9 E) 13,6. 3. Hisoblang: (3,91—2,13)- 4,5. A) 8,01 B) 80,1 C) 79,11 D) 80,11 E) 8,11. 4. Hisoblang: 4,028 : 0,19 + 2,4 • 1,5. A) 34,8 B) 24,8 C) 21,2 D) 36,1 E) 24,08. 5. To'g'ri to'rtbiirchakning bo‘yi 3,8 sm, eni bo'yidan 1,3 sm qisqa. Shu to'g'ri to'rtburchakning yuzini toping. A) 3,25 sm2 B) 4,84 sm2 C) 9,5 sm D) 8,5 sm2 E) 95 sm2. 6. Hisoblang:_32,8 - 0,7 • (37,08 : 3,6 + 2,05 • 1,4). A) 2,357 B) 31,981 C) 23,619 D) 23,581 E) 33,571. 7. Hisoblang: 40,3 • 17 - 40,3 -15 + 20,4 • 17 - 20,4 • 15. A) 120,14 B)80,7 C) 40,8 D) 80,6 E) 121,4. 8. Hisoblang: (8,4+2.D-4,2-14,4:2,4. A) 50,1 B) 44,1 C) 37,11 D) 38,1 E) 48,1. 9. Hisoblang: (12,6-8,4):4,2+8,75 3,4. A) 32,11 B) 31,11 C) 23,5 D 30,75 E) 32,2. 10. To'g'ri to'rtburchak shaklidagi maydonning yuzi 40,5 m2, eni 72 dm. Shu to‘g‘ri to'rtburchakning bo'yini toping. A) 56,25 dm В 5,625 dm C) 50,75 dm D) -54,25 dm. 11. To‘g‘ri to'rtburchakning bo'yi 8,3 sm, perimetri 31 sm. Shu to'g'ri to'rtburchakning yuzini toping. A) 5,97 sm2 B) 59,76 sm2 C) 69,76 sm2 D) 70,73 sm2. 74
12. To‘g‘ri to‘rtburchakning yuzi 30,25 sm2, eni 6,05 sm. Shu to’g’ri to‘rtburchakning perimetrini A) 11,05 sm B) 23,75 sm C) 20,8 sm D) 20,11 sm E) 22,1 sm. 13. A va В shahariar orasidagi masofa 520 fan. Bu shahariardan bir vaqtda Ыг-biriga qarab ikkita avtemobU yo‘Jga chiqdi. Birinchisining tezligi 75 km/soat, ikkinchislning tezligi 80 fan/spat. 2,4 soatdan so*ng ular orasidagi masofa necha kilometr bo'ladi? A) 372 km B) 148 km 6) 158 km D) 155 km E) 248 km. 14. Haydovchi yo'lning 0,65 qismini o^tgach hisoblab ko‘rsa, yo‘lning yarmidan 30 km o‘tibdi. Avtomobfl yana necha kilometr yo*l yur- sa, manzilga yetadi? A) 19,5 km B) 60 km C) 130 km D) 200 km E) 70 fan. 15. Piyoda 4 km/soat tezlik bilan 2,5 scat, 6 km/soat tezlik bilan 1,5 soat yo‘l yurdi. Uning o‘rtacha tezligini toping. A) 4,5 km/soat B) 4,75 km/soat C) 5 km/soat D) 9 km/soat E)10 km/soat. 16. Uchta sonning o‘na arifmetigi 12,5 ga teng. Bu 3 ta son qatoriga yana bir son qo‘shib, o‘na arifmetik qiymat hisobfangan edi, u 13,2 ga teng chiqdi. Qo‘shilgan son nechaga teng? A) 15,3 B) 14,6 C) 13,3 D) 12,85 E) 37,5. 17. Hisoblang: 34,92 : 3,6 + 49,32 : 0,9 - 14? • 0,14. A) 60,5 B) 59,75 C) 62,5 D) 59,5 E) 61,15. 18. Hisoblang: 23.94:1,8 - 18,72:7,2 + 5 • 0,38. A) 3,94 B) 4,15 C) 13,45 D) 12,7 E) 10,7. 19.Hisoblang: 3,2-^2?:3,2 + з)-9,6. A) 1? B) I? C) 3? D) 2± E) 2|. 7?
p^mavza. Aylana uzunligi va doira yuzi 1. Aylana uzunligi. Aylana, doira tushunchalari bilan 5-sinfda tanishgansiz. Amaliy mashq sifatida quyidagi vazifani bajaring: qog'oz kartondan radiuslari turlicha bo'lgan (masalan, 1 sm va 2 sm) ikkita doira kesib oling. Doira aylanasida biror nuqtani belgilang. Chizg'ich- ning 0 nuqtasi (hisob boshi)ga shu nuqtani, mos ravishda, qo'yib, uni A nuqta bilan belgilang. So'ngra A nuqtadan boshlab doirani chizg‘ich bo‘ylab o‘ng tomonga qarab bir marta to‘la dumalating. Doiradagi nuqtaning chizg'ichga kelib uringan joyini В nuqta deb belgilab oling. Hosil bo'lgan AB kesma aylana uzunligi bo'ladi (4- rasm). Xuddi shu ishni boshqa aylana uchun ham bajaring. Endi aylana uzunligini uning diametriga (diametr uzunligi 2 ta radius uzunligiga tengligini eslang!) nisbatini hisoblab ko'ring. O'lchashlami aniqroq bajaigan bo'lsangiz, ikkala aylana uehun ham bu nisbatlar 3,1 va 3,2 sonlari orasida bo'ladi. 4- rasm. Aylana uzunligining shu aylana diametriga nisbati yunoncha n («pi» deb o'qiladi) harfi bilan belgilanadi. Aylana uzunligini C, radiusini r, diametrini d harflari bilan belgilasak, u holda d - 2r, C:d =гк, ya’ni C: (2r) = к bo'ladi. Bundan C= n - d yoki C= 2кг. Aylana uzunligini topisb uchun uning diametrini я soniga ko'paytirish kerak. 7g-
к soni — o‘zgarmas son. л soni aylana radiusiga bog‘liq emas. я soni davriy bo‘lmagan cheksiz o‘nli kasr ko‘rinishida tasvirlanishi mumkin. Mirzo Ulug‘bek rasadxonasida я sonining verguldan keying! 17 ta xonasi aniq topilgan: | я = 3,14159265358979325. . | Bu natijaning isboti G'iyosiddin Jamshid al-Koshiyning «Aylana haqida risola» asarida bayon etilgan. Amaliyotda, mashqlar bajarishda soddalik uchun, ko'pincha, я = 3,14 (ba’zan я = 3,1416; л = ^) deb olinadi. 1- m a s a 1 a. Aylananing radiusi 3 sm. Uning uzunligini toping. Yechish. C=27trformulagaasosan, C=2*.3,14-3=6-3,14= = 18,84 (sm). Javob: 18,84 sm. 2-ma sal a. Aylana uzunligi 12,56 sm ga teng. Uning radiusini toping. Yech ish. C= 2лг formuladan, r= С: (2я) = 12,56: (2 - 3,14) = = 12,56:6,28 = 2 (sm). Javob: 2 sm. 2. Doiraning yuzi. Doira yuzini S harfi bilan belgilaylik. Doiraning yuzi 5= яг2 formula bo*yicha liisoblanadl. Demak, doiraning yuzi tomoni shu doira radiusiga teng bo‘lgan kvadrat yuzidan я marta katta ekan (5- rasm). 1-masala. Doiraning radiusi 1 sm ga teng. Uning yuzini toping. 5-rasm. Yechish. S-nr1 formulaga ko‘ra 5=я- 12=я(зт2). Javob: S=nsm2. 77
2-masala. Doiraning yuzi 12,56 sm2 ga teng. Uning radiusini toping. Yechish. S=nrl formulada, S- 12,56; л = 3,14 desak, 12,56 = =3,14- r\ bundan r2 = 4. Qanday sonni o'z-o'ziga ko'paytirilsa, 4 chiqadi? r-r=2• 2, demak, r=2 (sm). Javob: r-2 sm. 313. 1) Aylana deb nimaga aytamiz? Doira deb-chi? Ulaming bir- kx biridan farqi nimada-yu, o'xshashligi nimada? 2) Aylana uzunligi deganda nimani tushunasiz? U qanday formula bo'yicha hisoblanadi? Misoliar keltiring. 3) Doira yuzini hisoblash formulasini bilasizmi? 314. Diametri 4 dm; 50 sm; 0,01 m; 100 sm; 200 mm bo'lgan aylananing uzunligini toping. 315. Radiusi 0,5 sm; 5 dm; 20 sm; 0,4 m; 40 mm bo'lgan aylananing uzunligini toping. 316. Uzunligi 31,4 sm; 57,52 dm; 0,628 m; 2,512 m ga teng bo'lgan aylananing diametri nechaga teng? 317. Aylana radiusi 2 dm ga orttirildi. Shu aylana uzunl p qanchaga ortadi? 318. Diametri 1,2 dm ga teng bo'lgan g'ildirak 150,72 d a masofada necha marta aylanadi? 319. G'ildirak 2763,2 m masofada 440 marta aylandi. Shu g'il- dirakning radiusi necha metr? 320. Radiusi: 1) 5,5 sm; 2) 10,8 dm ga teng bo'lgan doiraning yuzini toping. Natijani yuzdan birlar xonasigacha yaxlitlang. 321. Diametri: 1) 3,6 dm; 2) 19,4 m ga teng bo'lgan doiraning yuzini toping. Natijani birlar xonasigacha yaxlitlang. 322. Diametri 26 sm bo'lgan basketbol to'pi uzunligi 81 sm bo'lgan simdan yasalgan halqadan o'tadimi? Uzunligi 85 sm bo'lgan simdan yasalgan halqadan-chi? 7Г
323. Doiraning yuzi: 1) 36л sm2 ga; 2) 16л dm2 ga teng. Shu doira aylanasining uzunligi qancha? 324. Doiraning radiusi 1,2 marta ortsa, uning yuzi qanchaga ortadi? 325. Kvadratning tomoni 4 sm ga teng (6- rasm). Bo'yalgan yuzlarni toping va natijalarni taqqoslang. Xulosa chiqaring. >326. Katta doiraning (7-rasm) radiusi 1,3 dm ga, bo'yalgan yuz esa 1,44л dm2 ga teng. Kichik doiraning radiusini toping. 7-rasm. 3274 Radiusi: 1) 3,6 sm; 2) 24 dm ga teng bo‘lgan aylananing uzunligini toping. Natijani birlar xonasigacha yaxlitlang. 328-1 G'ildirakning diametri 68 sm ga teng. U 25 marta aylanganda qancha metmi bosib o'tadi? 329] Yuzi: 1) 25л dm2 ga; 2) 314 sm2 ga teng bo'lgan doira aylanasining uzunligi qancha? 330j Doiraning yuzi 314 sm2 ga teng. Shu doira diametrini toping. 331J Yuzi 50,24 sm2 ga teng bo'lgan doira aylanasining uzunligi necha detsimetr? Natijani o'ndan birlar xonasigacha yaxlitlang. 332Д ^1Г aylananing radiusi 10 sm ga, ikkinchi aylananing radiusi esa uning 0,8 qismiga teng. Birinchi aylana uzunligi ikkinchisi- dan qanchaga uzun? 79
TARIXIY MA’LUMOTLAR л sonining amaliyotdagi ahamiyatini olimlardarhol payqaganlar va uni katta aniqlik bilan hisoblashga intilganlar. Buni quyidagt jadvaldan bilib olish mumkin: Olimning nomi Asr it ning taqnbiy qiymati Veiguldan keyingi nechta raqam aniq Arximed Mlteddam awalglil 3,14285; 3,14084 2 Vitruviy Miloddan awalgil 3,12500 1 Ptolemey Milodiy II 3,14166 3 Djan-Yen 11 3,16214 1 Aribxatta V 3,14159 3 Si-chun V 3,14160 3 Braxmagupta VII 3,14234; 3,1428 2 Muhammad Muso al-Xorazmiy VII 3,14285; 3,14160 22. 62832 7 ’ 20000 3 Abu Nasr Forobiy IX 3,14285; 3.14084 2 Leonardo da Vinchi XIII 3,14183 3 Bxaskara XI 3,14160 3 • - * FransuaViyet XVI 3^1415926535 10 ft ni aniqroq hisoblash borasida eng yaxshi natijani birinchi bo'lib yurtdoshimiz al-Koshiy olganligidan dolmo faxrlanamiz. ( w 80
wesr O'zm^zni .sinab к‘rin ! 4 1. Teng tomonli uchburchakmag perimetri 28,8 sm ga teng. Uning tomoni uzunligini toping. A) 9,6 sm B) 9,16 sm C) 8,6 sm D) 9,06 sm E) 8,16 sm. 2. Teng yonli uchburchakning perimetri 43,4 sm ga, yon tomoni uzunligi esa 15,5 sm ga teng. Shu uchburchak asosining uzunligini toping. A) 40,1 sm B) 12,4 sm C) 13,4 sm D) 13,3 sm E)27,9sm. 3. Uchburchakning perimetri 27,8 sm ga teng. Uning bir tomoni ikkinchisidan 3,5 sm qisqa, uchinchisidan esa 2,7 sm uzun. Shu uchburchakning eng uzun tomoni necha santimetr? A) 18,8 sm B) 11,7 sm C) 15,3 sm D) 12,5 sm E) 9 sm. 4. Uchburchakning bir burchagi 40°, ikkinchisi undan 1,5 marta katta. Uchburchakning uchinchi burchagini toping. A) 85° B) 110° C)90° D) 60° E) 80°. 5. Uchburchakning bir burchagi ikkinchisidan 2 marta, uchinchi- sidan esa 6 marta kichik. Shu uchburchakning eng kichik burchagi necha gradusga teng? A) 20° B) 30° C) 25° D) 40’ E) 35°. 6. Aylana radiusi 3 sm ga teng. Aylana uzunligini toping. A) 18,624 sm B) 18,84 sm C) 18,64 sm D) 18,74 sm E) 19,84 sm. 7. Aylana uzunligi 25,12 sm ga teng. Aylana radiusini toping. A) 6,28 sm B) 3,5 sm C) 4 sm D) 3,14 sm E) 4,6 sm. 8. Radiusi 3 sm bo‘lgan doira yuzini toping (к = 3,14 deb oling). A) 28,026 sm2 B) 27,126 sm? C) 27,26 sm2 D) 27,936 sm2 E) 28,26 sm2. 6 - Matematika, 6- sinf 81
IIIWU Nisbat va rro. orsi a ^2- movzu. Nisbat tushimchasi Bir son ikkinchi sondan necha marta kattaligini (yoki bir son ikkinchisining qanday qismini tashkil etishini) bilish uchun birinchi sonni ikkinchisiga bo‘lish kerakligini bilasiz. Masalan, 36: 9 = 4 tenglik 36 soni 9 sonidan 4 marta kattaligini (4 marta ortiqligini) bildiradi. = 4 tenglik esa 15 soni 60 sonining - qismini tashkil etishini OU 4 4 ko‘rsatadi. 36:9 (yoki 15 :60) bo‘linmani 36 va 9 (15 va 60) sonlarining nisbati 36 ning 9 ga (15 ning 60 ga) «ishaft'ham deyiladi. Bunda 36 va 9 (15 va 60) sonlari nisbatning hadlarl deyiladi. Umuman, к va n noldan farqli sonlar bo‘lsa, к: n bo‘linma nisbat, к va n sonlar esa nisbatning hadlari deyiladi. 2 7 Masalan, 12:18 bo'linma 12 ning 18 ga nisbati, -: 7 bo‘linma 3 6 2 7 - kasrning 7 kasiga nisbati deb o‘qilishi mumkin. 3 6 12 12:18 nisbatni — kabi yozsak ham boladi. Umuman, nisbat i i- к „ k'.n = q yoki - - q n kabi yoziladi. Bu yozuvda: к — nisbatning oldingi hadi, n — nisbatning keyingi hadi, q — nisbat, ham nisbat. 82
Nisbat ushbu xossalarga ega. 1. Nisbatning ikkala hadini noldan farqli ayni bir p songa ko‘pay- tirilsa (yoki bo‘linsa), nisbat o‘zgarmaydi; k-.n = (kp)\(n p) yoki ^ = ^77- 1-misol. 3:6 = (3 5):336. Nisbatni kasr ko'rinishida yozing va, mumkin bo‘lsa, qisqar- tiring: 1) 8:32; 2) 4:20; 3)10:13; 4)10:15; 5) 10:13; 6)23:69. 337. Nisbatning noma’lum hadini toping: 1) x:2| = 3; 3)ll;x = |; 5)x:0.2=ll; 2)х:2®=1Г; 4)7,5:x=l,5; 6) 4,95 : x = 2,25. 338. Izzat basketbol to‘pini 30 marta otib, 28 martasida tocrga tushirdi. Sunnat esa tocpni 36 marta otib, 34 marta moljalni aniq oldi. Ulardan qaysi binning natijasi yaxshi? ►339. Agar 500 ta urug‘dan 460 tasi unib chiqqan bo‘lsa, uruglaming unuvchanligini aniqlang. Ko ‘rsatma. Urug‘lar unuvchanligi deb ungan urug‘lar sonining ekilgan urug‘lar soniga nisbatiga aytiladi. Masalan, 400 ta urug£dan 380 tasi unib chiqqan bo‘lsa, u holda urug‘laming unuvchanligi |^ = 0,95ga teng, ya’ni 100 ta urug£dan o£rtacha 95 tasi unib chiqqan. 34Qj Nisbatni kasr koTinishida yozing va, mumkin bo‘lsa, qisqartiring: 63:72; 128 : 256; 49:35; 112:56; 48:96; 25 : 75. 341 j Kasr sonlar nisbatini butun sonlar nisbatiga almashtiring: 1) 2) 0,24 : 0,72; 0.125 : 0,25. dj £1 IS IS 5 b 3424 Nisbatning noma’lum hadini toping: l)4)x:| = 8~; 2)72:x = 4; 3) 8,4:x = 1,2. 3431 Bir to‘g£ri to‘rtburchakning bo‘yi 12 sm va eni 8 sm, ikkinchi- siniki esa, mos ravishda, 24 sm va 16 sm ga teng. Bu to‘g‘ri to'rtburchaklarning: 1) perimetrlari; 2) yuzlari nisbatini toping. 84
F movzu. Proporsfya. Projtrsiyaning asosiy xossasi Kasrning asosiy xossasiga ko‘ra, | nisbatni quyidagicha yozsa bo'ladi: | = ^ (yoki = = Bunda ikkita nisbat tengligi yozilgan. Bu tenglikni «4 ning 5 ga nisbati 8 ijing 10 ga nisbatiga teng» deb o'qiladi. Uni «4 ning 5 ga nisbati 8 ning 10 ga nisbati kabidir» deb o'qish ham mumkin. | Ikki nisbatning tengligi praporsiy’aiey\\‘ddi, j Demak, | tenglik proporsiyadir. Uni 4:5=8:10 deb yozsa ham bo'ladi. Bundan 4 -10=5 - 8, ya’ni 40=40 tenglikni olamiz. 5 va 8 sbnlari proporsiyaning o‘rta hadlari, 4 va 10 sonlari esa uning chetki hadlari deyiladi. Umuman, a: b = c: d (yoki 7 = ~) proporsiya uchun a- d-b c b a tenglik o'rinli. Aksincha, л, b, c va d nolga teng bo'lmagan sonlar bo'lib, ular uchun a - d = b c tenglik o'riifli bo'lsa, bundan ~ tenglik kelib chiqadi, ya’ni a, b, c va d sonlar proporsiyani tashkil qiladi. ----------------------------------------------------------------55
o‘rtahadlar a: b = c: d a-d = be t_________1 chetki hadlar Proporsiyaning chetki hadlari ko‘paytmasi uning o‘rta hadlari ko^paytmasiga teng. 1-misol. 3:5 = 9:15 proporsiyaning chetki hadlari 3 va 15, o‘rta hadlari esa 5 va 9 dir. Chetki hadlari kocpaytmasi 3 • 15 = 45; o‘rta hadlari ko£paytmasi 5-9 = 45; bundan 45 = 45, demak, proporsiyaning chetki hadlari ko‘paytmasi uning o‘ita hadlari kocpayt- masiga teng. 2-misol. 8, 7, 14, 16 sonlari proporsiya tashkil qiiadimi? Yech ish. 7 • 16 = 8 • 14 boclgani uchun berilgan sonlar proporsiya tashkil qiladi: 7 = 77. о 16 Javob: proporsiya tashkil qiladi. 3-misol. 1, 2, 3, 4 sonlari proporsiya tashkil qiiadimi? Yechish. 1 • 3 9* 2 • 4, 1 • 4 24'3, 1 • 2 96 3 • 4 bo%ani uchun berilgan sonlar proporsiya tashkil qilmaydi. Javob: 1, 2, 3, 4 sonlari proporsiya tashkil qilmaydi. 4-mi sol. Proporsiyaning noma’lum hadini toping: -7 = 7. 6 3 Yechish. Proporsiyaning asosiy xossasiga muvofiq, 3x= 6 • 2, bundan 3x= 12, x - 4. Javob: x = 4. Proporsiyaning noma’lum hadini topish, odatda, proporsiyanP yechish (leb ataladi.__________________________________________ 344. i) Proporsiya deb nimaga aytiladi? Misollar keltiring. Misol- laringizda proporsiyaning o'rta va chetki hadlarini ko'rsating. 2) Proporsiyaning asosiy xossasmi ayting va uni misolda tushun- tiring. 3) Propoisiyani yechish deganda nimani tushunasiz? 86
345. Proporsiyaning asosiy xossasidan foydalanib, quyidagi teng- liklardan qaysi bin proporsiya boTishini tekshiring: n 3-15- 91 ov М_10Л M 4 “ 20 ’ J OJ 0j02 ’ 4“ 5 ' 346. Quyidagi ikki nisbatdan proporsiya tuzish mumkinmi: 10 40 8 13 k3 5 .. 87 174 9 *> У va 36’ 2) 5 va y; »У va »’ 4) 13 va 26 ? Javobingizni asoslang. 347. Nisbati: 1) 3 ga; 2) 0,5 ga; 3) | ga; 4) | ga teng bo'lgan to‘rtta proporsiya tuzing. Na тип a. Masalan, nisbati 5 ga teng bo‘lgan proporsiyalar; 45:9 = 50:10; 55:11 = 75:15; 0,5:0,1 = 3,5:0,7; 8,5: 1,7 = 2,5:0,5 va h.k. Bunday proporsiyalami kasming asosiy xossasidan foydalanib istalgancha tuzish mumkin. 348. Piyoda 2,5 soatda 14 km yo‘i bosdi. U shunday tezlik bilan yursa, 4,2 km ni necha soatda bosadi? 349. Proporsiyaning chetki hadlari 14 va 20 ga teng, o-rta badlaridan biri 35 ga teng. Proporsiyaning ikkinchi o‘rta hadini toping. 350. Proporsiyaning noma’lum hadini toping: l)x:18 = 56:14; 3)21:x=7:8; 5)40:10=x;2; 2)16:5=64:*; 4)x:6 = 25:15; 6) 44:x=4:3. 351. Mumkin bo‘lgan barcha proporsiyalami tuzing: 1) 8 9 = 36 2; 3) 1,5 -6= 1,8 5; 2) 11-20=5-44; 4)4-18 = 12-6. Tenglamani yeching (352—354): 352 11 — = — • 21—= — 31 — = — 4) — = — ^ 4 20’ 7x 35’ 52 13’ 44 4x' i\ x-3_2. 3 _ 2 5 x-4. _ ^8 353. 1) 1S 3, 2) x + 1 5, 3) 3- 12 , 4) 22 3x4.4 87
7 - 2 пч 3 _» ,, 9_х + 3. «5+л_7 354-1) 24 x_i> 2) 2х —1 4’^2“ 4 ’ 4> 3 “ 2‘ 355. Ikkita to'g'ri burchakli parallelepiped asosJarinipg yuzlari teng. Ulardan binning balandligi 5 sm, hajmi esa 72 sm3. Agar ikkinchi to'g'ri burchakli parallelepipedning balandligi 7,2 sm ga teng bo'lsa, uning hajmini toping. 356. Proporsiyaning noma’lum hadini toping: 357. Chetki hadlar ko'paytmasi 40 ga teng bo'lgan ikkita proporsiya tuzing. Bunday proporsiyalardan nechta tuzish mumkin? Javo- bingjzni izohlang va xulosa chiqaring. 358. O'rta hadlari ko‘paytmasi 24 ga teng bo'lgan ikkita proporsiya tuzing. Bunday proporsiyalardan nechta tuzish mumkin? Javobingjzni izohlang va xulosa chiqaring. 1^5». 5, 12 va 25 sonlari uchligiga shunday bir to'rtinchi sonni topingki, natijada bu sonlar proporsiya hosil qilsin. Masala nechta yechimga ega? 360> Quyidagi nisbatlardan proporsiya tuzish mumkinmi: 1) 3:8 va 9:24; 3> 1:7 va 5:35; 2) 6:11 va 22:12; 4) 15:12 va 5; 4? Piyoda 3 soatda 13,5 km yo'i bosdi. U shunday tezlik bilan yursa, 4,5 soatda necha kilometr yo'l bosadi? 362> Proporsiyaning o'rta hadlari 36 va 45 ga teng, chetki hadlaridan biri 27 ga teng. Proporsiyaning ikkinchi chetki hadini toping. 363> Proporsiyaning noma’lum hadini toping: l)x:7 = 36:35; 3)9:x=27:4; 5)81:8 = x:24; 2) 36:27 = 3,75:x; 4) 38:57 = 4:х, 6) 17 :x =23:69. 364> Quyidagi sonlaidan proporsiya tuzish mumkinmi: 1) 6, 9, 26, 39; 3) 8, 16, 19, 36; 5) 4, 7, 8, 14; 2) 4, 8, 12, 24; 4) 7, 9, 14, 27; 6) 4, 6, 14, 21 ? SB------------------------------------------------------------
365| Quyidagi tengliklardan foydalanib, proporsiya tuzing: 1)12-16=6-32; 2)8-15 = 6-20; 3)2,5 8 = 4-5. 366| Tenglamani yeching: ' 8 " 4 ’ ^7x 35’ *5 15’ '0,3 2x’ ' 5x 25' pTmovzu. To‘g‘ri profforsional miqdorlar Miqdorlar orasida bog‘lanishning eng soddalari to‘g‘ri va teskari proporsionallikdir. Biz bu yerda tocg‘ri proporsional miqdorlar haqida tushuncha beramiz. 1- m a s a I a. Avtomobil 1 soatda 70 km yo‘l bosadi. Shunday tezlik bilan yursa, u 1,5; 2; 3; 4; 4,5; 6; 7,5; 8 soatda necha kilometr yo‘l bosadt? Masala yechiminl ushbu jadval ko‘rmishda beraylik: Vaqt (soat) 1 1,5 2 3 4 4,5 6 7,5 8 Tezlik (km/soat) 70 70 70 70 70 70 70 70 70 0‘tilgan yo‘l (km) 70 105 140 210 280 315 420 525 560 Jadvalni tahlil qilib, shunday xulosaga kelamiz: 1) vaqt necha marta ortsa, berilgan tezlikda bosib oTilgan yo‘l ham shuncha marta ortadi. Avtomobil 1,5 soatda 105 km yo‘l bosgan edi. Sarflangan vaqtni 2 marta orttiraylik: 1,5 - 2=3 (soat). U holda bosib o'tilgan yo‘l ham 2 marta ortadi: 210:105 = 2 (marta); 2) o'tilgan yo‘lning vaqtga nisbati — tezlik o‘zgarmay qoladi: 70 _ 105 = 1.40 = _ 560 _ 70 1 1,5 2 '" 8 U* -----------------------------------------------------------------------
AgarbjrmiqdorAriim'ta dtganda (kamaygaiidd)ikkinelii niiqdor ham A marta ortsa (kaniaysa), bunday miqdorlar tf/g^ri proporsional miqdorlar deyfladi. x va у to‘g‘r’1 proporsional miqdorlar bp‘lsa, ular orasidagi bog‘lanish = к yoki у = к • x formula yordamida beriladi, bu yerda к — to‘g‘ri proporsionallik koeffitsiyenti deyiladi, к — natural yoki kasr son. E s 1 a t m a. Odatda, bir xil «yo‘nalishlar» ( J, J,) - miqdorlar to’g'ri proporsional bog‘lanishda bo‘lganda qo‘yiladi. 2-masala.3m mato uchun 2 700 so‘m tolandi. Shu matoning 8 m i necha so‘m turadi? Yechish,. Masalani proporsiya tuzish bilan yechamiz. I 3 m-------2 700 so‘m i (3 m matoga 2 700 so‘m mos keladi) I 8 m--------x so‘m ф (8 m matoga x so‘m mos keladi) Proporsiya tuzamiz: | = (yoki 3:8 = 2 700 : x). Proporsiyaning asosiy xossasiga ko‘ra 3x= 2 700 • 8, bundan, x= 2 700 -8:3=900 -8=7 200 (so‘m). Javob: 8 m mato 7200 so‘m turadi. 3- m a s a 1 a. 48 sonini 5 va 11 sonlariga to‘g‘ri proporsional bo‘Jgan ikkita qismga ajrating. (Bu masalani 48 sonini 5 :11 nisbatda bp‘ling deb ham aytish mumkin.) Yechish AZ ning birinchi qismini x desak, u holda ikkinchi qismi 48 - x ga teng boladi. Masala shartiga ko~-ra x: (48 - x) = 5:11 proporsiyanituza damiz. Bundan, proporsiyaning asosiy xossasiga kp‘ra llx= 5 - (48 - x), ya’ni llx = 240 - 5x, 16x = 240, x = 15. Demak, ikkinchi qism 48 -15 = 33 ga teng. Javob: 15 va 33. 4- m a s a 1 a. Berilgan a sonni к va n sonlarga to‘g‘ri proporsional boclgan ikkita qismga ajrating (a sonni k: n nisbatda bo‘ling).
Yechish. Buning qoidasi quyidagicha: 1) к va n sonlarni qo‘shamiz: к+й; 2) a sonni k+n ga boclamiz: 3) bo‘linmani oldin к ga. so‘ngra n ga ko‘paytiramiz: a i й 7-----—-n. K+n K+n Hosil qilingan va sonlar nisbati к: n nisbatga teng bo‘ladi: ak an , : 7— = к гп. k+n k+n r , ak . an Javob: ; 7—. k+n k+n a sonni berilgan 3 ta, 4 ta, . songa to‘gcri proporsional bo‘lgan 3 ta, 4 ta, . bo‘lakga ajratish qoidasi ham yuqoridagi qoida kabidir. 5- m a s a 1 a. 72 sonini 3, 7, 8 sonlariga to‘g‘ri proporsional qilib 3 ta qismga .ajrating. Bu masalani shunday bayon qilish ham mumkin: 72 sonini 3:7:8 nisbatda bo‘ling. Yechish. 1) 3 + 7 + 8 = 18; 2) 72:18=4; 3) 4 -3 = 12; 4-7 = 28; 4 - 8 = 32, demak. 72 = 12 + 28 + 32. Javob: 12; 28; 32. Shu bilan birga, 12:28 : 32 = 3:7:8. 367. 1) To‘g‘ri proporsional miqdorlar deb nimaga aytiladi?' Misol- = lar keltiring. ™ 2) Miqdorlar orasidagi qanday bo‘g'lanishlarni bilasiz? 3) Yoshingiz bilan: a) bo‘yingiz uzinligi; b) ogcirligingiz orasida bog‘lanish bormi? Ular to‘g‘ri proporsional bogflanish-mi? 368. «Tiko» avtomobilida 100 km yoclni o‘tish uchun 5,8 I yonilgl sarflanadi. 11,6 I yonilg‘i bilan necha kilometr yo‘l yurish mumkin? 91
369. Yuk mashinaning tezligi 60 km/soat. U 2,5 soatda, 3,2 soatda, 4 soatda, 4,3 soatda qancha yo‘l yuradi? 370. Tomoni: I) 5 sm; 2) 8 sm; 3) 15 sm bo‘lgan kvadratning yuzini hisoblang. Kvadratning yuzi bilan tomoni to‘g‘ri pro- porsional miqdoriar bo‘ladimi? Mima uchun? 371. Husayni uzumning 2 kg i 600 so‘mdan sotihnoqda. Shu uzumning 3 kg i; 4,5 kg i; 6 kg i uchun necha so'mdan to‘lash kerak? 372. Quyidagi jadvallaming qaysi birida « va £ miqdoriar to^ri proporsional bog‘lanishni tashkil qiladi: a 1 2 3 4 5 b 4 8 12 16 20 a 30 15 6 3 0,3 b 10 5 2 1 1 373. Zargar buyum yasash uchun oltin va kumushdan 5 : 8 nisbatda qotishma tayyorladi. Agar u oitindan 20 g olgan bo‘lsa, qotishmaning massasmi toping. 374. 15 sm3 misning massasi 133,5 g, 22 sm3 misning massasi qancha? 375. «Matiz» avtomobili 80 km/soat tezlik bilan harakatlanmoqda. t — o'tilgan vaqt, s — shu vaqtda bosib o‘tilgan masofa, v — tezlik. Jadvalni to‘ldiring: t (scat) 0,2 1,3 2,4 3 3,5 4 л (km) 40 120 224 256 304 440 v (km/soat) 376. 1 kg dengiz suvida 40 g tuz bor. 2,5 kg; 3 kg; 0,5 kg dengiz suvida necha gramm tuz bor? 377. Uzunligi 35 m va massasi 840 g bo‘lgan mis simdan 24,5 m sim qirqib olindl Qolgan sim bo‘lagining massasi qancha bo‘ladi? 378. 84 sonini: I) 5:16; 2) 8:13; 3) 11:10; 4) 2:19; 5) 17:4; 6) 1:6 kabi nisbatda bo‘ling. 5T
379. 798 sonini || va j soniariga proporsional qilib bo'ling- 380. Piyoda poyezdga kechikmaslik uchun temiiyo‘1 bekatigacha bo‘lgan 7 km ni 1,5 soatda bosib o‘tishi keiak edi. Dastlabki 2,1 km ni u 27 minutda octdi. Agar u shu tezlikda yursa, poyezdga ulguradimi? 381. Arqon 5: 7:13 nisbatda uchta qismga bo‘lingan. Arqon boc- laklaridan eng uzuni eng kaltasidan 2 m 88 sm ortiq. Arqonning har bir bo‘lagi uzunligini toping. 382. Sayyoh A shahardan В shahargacha bo‘lgan 105 km masofani 3 kunda bosib o‘tdi. Uning shu ueh kunning har birida bosib o‘tganyo‘117; 6; 8 soniariga proporsional. U shu uch kunning har birida necha kilometrdan yo’l bosgan? 383. 120 sonini: 1) 4:5:3; 2) 15:16:9 kabi nisbatda bocHng. )^84. 27 ta vodoprovod jo'niragini yasash (quyish) uchun 7,56 kg mis kerak bo‘ladi. 19,6 kg misdan nechta jobnrak yasash mumkin? 38^ Usta bir ishning | qismini 31 soatda bajaradi. Shu ishning 2 qismini u qancha vaqtda bajaradi? 38816 kg qandlavlagidan 0,6 kg shakar olinadi. 1,51 qandlavlagidan qancha shakar olinadi? 387j Quyidagi jadvallaming qaysi birida a va b miqdoriar to'g'ri proporsional bog‘lanishni tashkil qiladi: fl 2 4 6 8 10 b 8 16 24 32 40 fl 60 30 15 12 10 'b\ 10 5 2,5 2 0,1 Arqon 2:4:10 nisbatda uchta qismga bo‘lingan. Arqon bo‘lak- laridan eng kichigi eng kattasining uzunligidan 2 m 40 sm qisqa. Arqonning har bir bo'Iagi uzunligini toping. 1 ga yerga 190 kg bug‘doy urug‘i sepish kerak. 320 ga yerga 225 ga yerga qaraganda necha kilogramm ortiq urug‘ kerak bo‘ladi?
32) vaqt bilan tezlikning ko‘paytrnasi 0‘zgarmay qoladi, ya’ni berilgan masofa 540 km ga tengligicha qolaveradi. Haqiqatan ham: 4,5-120 = 5- 108 = 6-90 = 8-67,5 = . = 12-45 = 540 (km). Agar blror miqdor к marta ortganda (kamayganda) ikkinchi miqdor к marta kamaysa (ortsa)^/Jiunday iiqdoiia* *teskari proporsional miqdorlar deyiladi (bunda^ > 0). 2-masala. Jami yukni tashish uchun 3 t yuk koharadigan avtomashinadan 10 tasi kerak. Shu yukni tashish uchun 5 t yuk ko‘taradigan avtomashinadan nechta kerak bo'ladi? Yechish. Masalani proporsiya tuzish yoli bilan yechamiz? f 3 t----- 10| (31 li avtomashinadan 10 ta kerak) | 5t------x | (51 li avtomashinadan x ta kerak). Avtomashinalar soni bilan ulaming quvvati, ya’ni qancha yuk ko'tara olishi teskari proporsional miqdorlar. Ko£p yuk коЧага oladigan avtomashi nalardan kamroq kerak bo‘ladi. Shuni hisobga olib proporsiya tuzamiz: I = i (yoki 3 :5 = x: 10). Bundan 5x= 3 • 10, x= 3 • 10: 5 = 6 (ta avtomashlna). Javob: 6 ta 5 t li mashina kerak bo‘ladi. E s I a t m a. Odatda, har xil «yo'nalishlar» (IT) miqdorlar teskari proporsional bog‘lanishda bo‘lganda qo‘yiladL 3- m a s a I a. Berilgan a sonni kva n sonlarga teskari proporsional qilib ikki ЬоЧакка ajrating, Yechish. Berilgan a sonni к van sonlarga teskari proporsional qflib bo‘lish a ni i va ~ sonlarga to‘g‘ri proporsional qilib, ya’ni | : - = n: к kabi bo'lish demakdir. к n 95
Buning qoidasi quyidagicha: 1) к + n hisoblanadi; 2) a ni k+ n ga bo'linadi: 3) —ni oldin «ga, so'ngra k&.ko'paytiriladi. Hosil qilingan va sonlar £ va n sonlaiga teskari proporsional sonlar bo'ladi: an _ ak _ _ , k+n ' k+n ~n‘ ' r , an. ak J GVffk T“ , . • k+n k+n a sonni berilgan 3 ta; 4 ta;. songa teskari proporsional qilib 3 ta, 4 ta, . bo'lakka ajratish masalasi ham shu kabi hal qilinadi. 4-mas al a. 36 ni 2, 3, 7 sonlariga teskari proporsional bo'lgan uchta qismga ajrating. Yechish. 1) 2 + 3 + 7=12; 2) 36:12 = 3; 3) 3-7 = 21; 3-3 = = 9; 3*2 = 6. Demak, 36 = 21 + 9 + 6. Shu bilan birga, 21, 9, 6 sonlarining j'zaro nisbati ularga mos bo'lgan 7, 3, 2 sonlarining o'zaro nisbati kabidir: 21:9:6 = 7:3:2. Javob: 21; 9; 6. 393. 1) Teskari proporsional miqdorlar deb nimaga aytamiz? К 2) Sonni berilgan ikkita songa teskari proporsional bo‘lgan ikkita qismga qanday ajratiladi? Misollarda tushuntinng. 394. Poyezd soatiga o'rtacha 50 km tezlik bilan yurib, ikki shahar orasidagi masofani 9 soatda bosib o'tdi. Poyezd shu masofani 12 soatda o‘tishi uchun qanday tezlik bilan yurishi kerak? 395. x va у teskari proporsional miqdorlar. Teskari proporsionallik koeffiisiyentini toping va jadvalni to'ldiring. X 10 25 8 2,5 0,5 У 40 35 8 25 32 96
396. Yo‘lovchi 4,5 km/soat tezlik bilan yurib, hamma yo‘lga 3,2 soat sarfladi. Shu yolni 2,4 soatda o'tish uchun u qanday tezlik bilan yurishi kerak? 397. 15 kishi yangi uydagi xonalami pardozlash ishlarini 24 kunda bitirdi. Xuddi shu ishni ish unumi awalgilari bilan bir xil bo‘lgan 18 ishchl necha kunda bajara oladi? 398. 36 sonini 5 va 7 soniariga teskari proporsional bo‘lgan ikkita qismga ajrating. 399. Toshkent va Samarqand shahariari orasidagi masofa 354 km. Avtomobil bu masofani: 6 soatda; 7,5 soatda; 8 soatda o£tishi uchun qanday tezlik bilan yurishi jkerak? 400. 61 sonini 1; 2; 3 va 5 soniariga teskari proporsional to‘rt qismga ajrating. 401. Tezligi 56 km/soat bo‘lgan avtomobil Toshkent va Buxoro shahariari orasidagi masofani 11 soatda bosib o‘tdi. Agar avtomobil tezligini 21 km/soat ga oshirsa, u shu masofani qancha vaqtda bosib oetadi? 402. 360 sonini 5; 4 va 9 soniariga: 1) to*g‘ri; 2) teskari proporsional qilib uch qismga ajrating. 403. Tenglamani yeching.- 1) (i,7:(l|.x-3,7sJ:A = lA; 2) 2,7: x = 1,2:0.8. 404. Uchta sonning nisbati 2:3:8 kabi, ularning yig‘indisi esa 33,8 ga teng. Shu sonlardan eng kattasi bilan eng kichigining ayirmasini toping. 405. Toshkent va Guliston shahariari orasidagi masofa 118 km. Avtomobil bu masofani: 1) 2 soatda; 2) 2,5 soatda o‘tishi uchun qanday tezlik bilan yurishi kerak? 406. Velosipedchi 12 km/soat tezlik bilan 5 soat yurdi. Velosipedchi bu masofani: 1) 4 soatda; 2) 3 soatda o'tishi uchun qanday tezlik bilan yurishi kerak? 7 — Matematika, (j-sinf 97
407. 12 ishchi malum muqdordagi ishni 8 soatda bajaradi. Xuddi shu ishni 6 soatda bajarish uchun nechta ishchi kerak? ►408. 8 ishchi buyurtmani 6 kunda bajaradi. Xuddi shu buyurtmani ish unumdorligi awalgilari bilan bir xil bo'lgan 12 ishchi necha kunda bajara olishi mumkin? 409jYo‘lovchi 3,6 km/soat tezlik bilan yurib, haroma yo'lga 2,5 soat sarfladi. U 5 km/soat tezlik bilan yursa, shu yo‘lga qancha vaqt sarflaydi? 41ftJ5,6 sonini 4 va 10 sonlariga teskari proporsional bo'lgan ikkita qismga ajrating. 411.1Yukni tashish uchun 7,51 yuk ko'taradigan mashina 12 marta qatnashi zarur. Shu yukni tashish uchun 91 yuk ko'taradigan mashina necha marta qatnaydi? 412J Toshkent va Namangan shaharlari orasidagi masofa 432 km. Mashina bu masofani: 1) 6 soatda; 2) 8 soatda; 3) 9 soatda o'tishi uchun qanday tezlik bilan yurishi kerak? 413J 101 paxtani qayta ishlanganda 2,41 tola olinadi. 61 tola olish uchun necha tonna paxtani qayta ishlash kerak bo'ladi? |l- movzu. Masshtab - AB masofa xaritada 50 sm, deylik. Aslida-chi? - Toshkent va Termiz shaharlari orasidagi masofa 700 km. Xari- tada bu masofaga necha santimetr mos keladi? Proporsiyaning amaliyotga yana bir tatbiqi sifatida masshtab tu- shunchasi bilan tanishayhk. Qurilajak inshootlar loyihasini tuzishda, mashinalarning chizma- larini tayyorlashda, xaritalar tuzishda masshtabdan foydalaniladi 98
Chizmadagi ixtiyoriy kesmaning uzunligi va (hayotda) unga mos keladigan haqiqiy uzunlik to‘g‘ri proporsional miqdoriardir. Masshtab — chizmadagi dlchamlarning ularga mos haqiqiy 0‘ichamlarga nisbatidir. Masshtab — chizmadagi olcham haqiqiy oichamdan necha marta kichikligini ko‘rsatuvchi son. Xarita, chizmalarda M 1:100, M Г. 1 000, . kabi yozuvlar bo‘lishi mumkin. Ular — chizmaning, xaritaning masshtab!. Masalan, M 1:1 000 yozuvi chizmadagi o‘lchamlarning haqiqiy o‘lchamga nisbati 1: 1 000 kabi ekanligini, ya’ni haqiqiy kattalikni bilish uchun chizmadagi o'lchamni 1 000 ga ko‘paytirish (1 000 marta orttirish) kerakligini bildiradi. Kichik buyumlarning o‘lchamlarini kattalashtirib ko‘rsatish uchun 10.1; 100 :1;. kabi masshtablardan foydalaniladi. Bunday masshtab haqiqiy o‘lchamlar chizmada, rasmda 10 marta, 100 marta, . kattalashtirilganini bildiradi. 1- m a s a 1 a. Chizmaning masshtabi 1:400. Chizmada sport maydoni- ning bo‘yi 50 sm, eni 40 sm bo‘lsa, uning haqiqiy o'lchamlari qanday? Yechish. Sport maydonining haqiqiy uzunligini x sm deylik. Proporsiya tuzamiz: 50: x= 1:400, bundan x= 50 - 400 = 20 000 (sm)= = 200 (m). Sport maydoni enining asl (haqiqiy) uzunligi ysm bo‘lsin. U holda 40: y= 1: 400, ya’ni у - 40 - 400 = 16 000 (sm) = 160 (m). Javob: sport maydonining bo‘yi 200 m, eni 160 m. Masalani qisqaroq yo‘l bilan ham yechish mumkin. Masshtabning ma’nosiga ko‘ra haqiqiy uzunlikni topish uchun chizmadagi uzunlik 400 ga ko‘paytirilishi lozim: 50 • 400 = 20 000 (sm) = 200 (m); 40 400 = 16 000 (sm) = 160 (m). 2- m a s a 1 a. Uzumzor bog‘i to‘g‘ri to‘rtburchak shaklida bo‘lib, uning bo‘yi 360 m, eni esa 240 m ga teng. 1:1 200 masshtabli chizmada bog‘ning o‘lchamlari qanday bo‘ladi? Yechish. Bog‘ning (asli) haqiqiy o'lchamlari chizmada 1200 marta kichik ko‘rsatiladi. 99
i . j . . . , . . 360 m 3 m 300 sm Demak, chizmada bog ning bo‘yi q^oo”= "TO- = io = ™ sm> . 240, m 2 m 200 sm . < ei .. eni esa = w = 20 sm teng bo ladi. Javob: chizmada bog'ning bo‘yi 30 sm, eni 20 sm boladi. Masalani proporsiya tuzib yechish ham mumkin edi Uzunlikning chizmadagi bo‘yini x sm deylik. Masala shartiga mos proporsiya tuzamiz, bunda 360 m = 36 000 sm ekanini hisobga olish kerak, chunki o'lchamlar chizmada santimetrlarda beriladi: x: 36 000 = 1:1200, bundan 1 200x = 36 000, ya?ni x = 30 (sm). Bog£ning chizmadagi enini у desak, yuqoridagi mulohazalarga ko'ra, у: 24 000 = 1:1 200, bundan 1 200y = 24 000, у = 20 (sm). 3-masala. Hasharot rasmi chizmada 5 sm qilib ko'rsatilgan. Hasharotning haqiqiy uzunligi ~ sm edi. Hasharot rasmda necha marta kattalashtirilgan? Yechish. 5 : =5 • 20 = 100 (marta). Demak, hasharot rasmini chizishda 100:1 masshtabdan foydalanilgan. Hasharotning asl (o'zining) uzunligini bilish uchun rasmdagi uzunlikni 100 ga bo'Iish kerak. Javob: 100 marta kattalashtirilgan 414. 1) Masshtab deganda nimani tushunasiz? Misollar keltiring. 2) Masshtabga doir qanday masalalami bilasiz? Matnda berilgan •4 ta masala qanday yechilishini bilib oldingizmi? 3) 1:1, 1:100, 1: 1000, . kabi masshtablar bilan 10: 1, 100:1, 1000:1, . kabi masshtablaming farqi nimada? 415. A va В qishloqlar orasidagi masofa 30 km ga teng. Agar xaritaning masshtabi 1:500 000. bo'lsa, bu qishloqlar orasidagi masofa xaritada qancha bo'lishini toping. 416. Agar xaritada (masshtabi 1:1 500 000) 12,8 sm li kesma bilan ko’rsatilgan masofani mototsiklchi 2 soat-u 40 minutda bosib o‘tsa, uning tezligi qanday boladi? Too -------
417. Poyezdning tezligi 60 km/soat. Xaritada (masshtabi 1:2 500 000) 16 sm 11 kesma bilan ko'rsatilgan masofani poyezd necha soatda bosib o'tadi? 418. Ikki qishloq orasidagi masofa xaritada 6,5 sm, aslida esa 13 km ga teng. Xaritaning masshtabini toping. 419. 8- rasmda to'g'ri to'rtburchak ko'rinishidagi yer maydonlarining tarxi tasvirlangan. Zarur o'lchashlami bajarib, yer maydonlari- ning perimetri va yuzini toping. M 1:2 000 ’MJ-l&OOO' a) 8-rasm. 420. Xaritaning masshtabi 1: 3 000 000. A va В shaharlar orasidagi masofa xaritada 3,4 sift. Bu shahariar orasidagi haqiqiy masofa necha kilometr? 421. Xaritaning masshtabi 1:1000 000. Ikki shahar orasidagi masofa 400 km. Bu shahariar orasidagi masofa xaritada qancha bo'ladi? 422. 1: 3 masshtabda bajarilgan chizmada to'g'i to'rtburchakning bo'yi 6 sm, eni esa 4,8 sm ga teng. Xuddi shu to'g'ri to'rtbur- chakning 1:12 masshtabli chizmada bo'yi vaenining uzunligi qanca bo'ladi? 1:18 masshtabli chizmada-chi? 423. Ikki shahar orasidagi masofa 200 km. 1:2 000 000 masshtabli xaritada bu masofa necha santimetrga teng bo'ladi? 424. Xaritada 2,7 sm uzunlikdagLkesmaga aslida 54 km li masofa mos keladi. Agar xaritada ikki shahar orasidagi masofa 12,6 sm bo'lsa, ular orasidagi masofa aslida necha kilometr? 425. Xonaning tarxi tomonlari 5 sm va 3 sm bo'lgan to'g'ri to'rtburchak ko'rinishiga ega. Agar tarxning masshtabi 1:300 bo'lsa, xonaning o'lchamlari (bo'yi va eni)ni aniqlang. 101
426. O‘zbekistonning xaritasidan foydalanib, o‘zingiz yashayotgan viloyat markazidan uning turli joylarigacha bo‘lgan masofa- laming haqiqiy o‘ Ichamlarim aniqlang. 427. Hasharot rasmda 6 sm qilib ko'isatilgan. Uning haqiqiy kattaligi 0,1 sm. U rasmda necha marta kattalashtirilgan? 428. Paxta maydoni to‘g‘ri to‘rtburchak shaklida. 1:20 000 massh- tabda bajarilgan chizmada uning bo‘yi 4,5 sm va eni 3,2 sm ko‘rinishida tasvirlangan. Agar 1 ga yerdan 45 sr paxta olingan bo‘lsa, shu maydondan jami qancha hosil ko‘tarilgan? >H29. Bir-biriga qarab suzib kelayotgan ikki delfin orasidagi masofa 33 km. Agar del fin lard an binning tezligi ikkinchisinikidan 10 km/soatga ortiq va tezliklar nisbati 5:6 kabi bo‘lsa, ular qancha vaqtdan keyin uchrashadi? 430j Sirdaryoning uzunligi 2 137 km gateng. Uni yuzlar xonasigacha yaxlitlang. Agar xaritaning masshtabi 1: 2 500 000 bo‘lsa, daryoning xaritadagi uzunligi taxminan qanchaga teng? 43146***- sinfdagi o‘g‘il bolalar va qizlar soni 5 :7 kabi nisbatda. Shu sinfdagi o‘quvchilar soni 35; 36 va 28 sonlaridan qaysi biriga teng bo‘lishi mumkin? 432Д A va В shaharlar orasidagi masofa xaritada 7,2,sm, aslida haqiqiy masofa 360 km. Xaritaning masshtabini toping. A^^Toshkent va Termiz shahariari orasidagi masofa 708 km. Agar xaritaning masshtabi 1:2 000 000 boTsa, bu shaharlar orasidagi masofa xaritada necha santimetr bo‘ladi? 434ДЛ va В qishloqlar orasidagi masofaning xaritadagi uzunligi 5 sm ga teng. Agar bu kesmaga aslida haqiqiy uzunligi: 1) 25 km; 2). 30 km; 3) 40 km: 4) 45 km; 5) 50 km li masofa mos kelsa, xaritalarning masshtabini toping. 435Д Tomonlarfc 1) 5 m, 4 m va 4,5 m; 2) 2,8 m, 2,8 m va 3 m bo^lgan uchburchak rri 1:200 masshtabda chizing. 4361 Yuzi 50 ga bo4gan maydonni tomonlari 25 sm va 20 sm bo'Igan to‘g‘ri to‘rtburchak shaklida tarxini chizish uchun qanday masshtab kerak? 102
₽*&и.5‘ fr'inffiil ' 1. Qaysi nisbatlar proporsiya tashkil qiladi? 1) 13.: 5,2 va 19,5 :7,8; 3J 16,5:2 va 31,5:6; 2) 7,5:2,5 va 2,5:1,5; 4) 1:2 va 1,6:3,5. A) 1; 3 В) 1; 2 C) 3; 4 D) 2; 4 E) 1; 4. 2. Proporsiyaning noma’lum hadini toping: 7,5:x^= 15- 6. A) 2,5 B)6 C)3 0)4/5 ‘ E) 4. 3. Piyoda soatiga 4 km tezlik bilan ketmoqda. Shunday tezlik bilan u 2 soat-u 15 munutda necha kilometr yo‘l bosadi? A) 9,4 km B) 8,6 km C) 10 km D) 9 km E) 8,25 km. 4. Mashina soatiga 72 km tezlik bilan 3 soat-u 20 minut yurdi. U shu masofani 2 soat-u 40 minutda o‘tishi uchun qanday tezlik bilan yurishi kerak? A) 96 km/soat B) 82 km/soat C) 100 km/soat D) 85 km/soat E) 90 km/soat. 5. Ombordagi oziqa 4 ta qo‘yga 12 kunga yetadi. Shu oziqa 3 ta qo‘yga necha kunga yetadi? A) 9 kunga B) 16 kunga C) 10 kunga D) 18 kunga E) 15 kunga. 6. 20 ta sigiiga 3 oyga 41 oziqa kerak. 15 ta sigiiga 5 oyga qancha oziqa kerak bo‘ladi? А) б| t B) 5| t C) 51 D) 4,8 t E) 5,5 t. 7. Ikki shahar orasidagi masofa 480 km. Xaritaning masshtabi 1:1000 000. Xaritada bu shaharlar orasidagi masofa qancha bo‘ladi? A) 4,8 sm B) 24 sm C) 96 sm D) 48 sm E) 50 sm. 8. To‘g‘rito‘rtburchak shaklidagi bog‘ning 1:200 masshtabli chizma- dagi o‘lchamlari 50 sm va 60 sm ga teng. Bog‘ning yuzini toping. A) 5 ga B) 0,6 ga C) 6 ga D) 1 ga E) 1,2 ga. 103
Abu Rayhon Beruniy (973-1048) TARIXIY MA’LUMOTLAR Proporsiya lotincha «proportio» so'zidan olingan bo'lib, «o'lchovdosh» degan ma’noni bildiradi. Buyukyunon olimi Evklid «Negizlar» asarida proporsiyalar nazariyasiga keng o‘rin bergan. Evklid a: b = c : d proporsiyadan quyidagi «hosila proporsiyalar»ni keltirib chiqaradi: b:a=d:c, a:c=b.d, (a+ b):b=(c+d).d, (a-b):b = (c- d);d, a: (a-b) = c: (c-d). Berilgan uchta a, b, cson bo’yicha a:b = c:x proporsiyadan noma’lum son xni topish qoidasi «uch miqdor qoidasi» nomi bilan ma’lum bo’lgan. Buqoida Beruniy asarlarldan birida keltirilgan. U 5,7 va hattoki 15,17ta miqdor uchun ham bu kabi qoidalarni qo’llash yo’llarlni ko’rsatgan. Abu Rayhon Beruniy (973-1048) buyuk olim, yurtdoshimiz. Matematika va boshqa fanlarga doir ko'plab asarlar yozgan. Nisbatlar nazariyasiga oid ishlari katta amaliy ahamiyatga ega. Shu o’rinda Beruniy masalalaridan birini keltiraylik. Abu Rayhon Beruniy masalasi. Agar 10 dirham (pul birligi) 2 oyda 5 dirham foyda keltirsa, 8 dirham 3 oyda qancha foyda keltiradi? Yechilishi. Masalada so’ralayotgan miqdomi - foydani xdeb belgilaylik. «5 miqdor qoidasi» ni shunday yozish mumkin: Chap ustun da masalaning «berilgani» (unda beril- gan ma’lumotlar yig’ilgan). O‘ng ustunda masalada so'ralayotgan x miqdor va u bilan bog'liq ma’lumotlar yig'ilgan. Jami 6 ta miqdor, shulardan 5 tasi beritgan (shuning uchun ham «5 miqdor qoidasi»). Birinchi va ikkinchi qator bo’yicha nisbat tuzamiz va ular ko’paytmasini damiz: -1 - Uchinchi qator bo’yicha nisbatni shunday tuzamiz: ® . Bu ikkala nisbatni tenglaymiz: | = ®. Shu tenglamadan x topiladi: x= 6 (dirham). Javob: 6dirhamfoydakeltiradi. 10 2 5 8 3 & 104
IIHIIHIII Protsentlur movzu. Protsent va promill haqida tushuncha 1. Protsent haqida tushuncha. Har qanday miqdor (son)ning yuzdan bir qismi shu miqdorning bir protsenti (foizi) deyiladi. Miqdor (son)ning bir protsentini topish uchun uni 100 ga bo‘lish kifoya. «Protsent» lotincha «pro centum» degan so‘zdan olingan bo‘lib, «yuzdan» degan ma’noni bildiradi. «Protsent» so‘zi o‘miga ko‘pincha «%» belgisidan foydalaniladi. 12 % — o‘qilishi: «o‘n ikki protsent». Protsent ta’rifini qisqacha qiyidagicha yozish mumkin: 1%=^-^ Misok 1) 120 ning 1 % ini toping: — - 1,2. 2) 10 m ning 1 % ini toping: = -^ m = 0,1 m = 1 dm. Hisoblashlarda, ba’zan protsentlami o‘nli kasr ko‘rinishida ifodalash qulay bo‘ladi. 105
Protsentni o‘nli kasr ko'rinisliida ifodalash uchun protsent belgisi (%) oldida turgan sonni 100 ga bo‘lish (yoki 0,01 ga ko‘paytirish) kifoya. Masalan: 1) 5 % = 5: 100 = 5 0,01 = 0,05; 2) 50% = 50; 100 = 50 - 0,01 =0,5; 3) 100 % = 100 : 100= 100 - 0,01 = 1. Sonin protsent ko‘rinishida ifodalash uchun shu sonni 100 ga ko‘paytirish (yoki 0,01 ga bo‘lish) va yoniga % belgisim yozish kerak. Masalan: 1)0,1 =0,1 100%= 10%; 2) 1=1-100%=100 %. Quyidagi jadvaldan amaliyot masalalarini hal etishda foydalanish mumkin: Oddiy kasr O'nli kasr Unga mos protsent Oddiy kasr O'nli kasr Unga mos protsent 1 100 0,01 1 % 2 5 0,4 40% 1 20 0,05 5% 1 1 0,5 50% J_ 10 0,1 10% 3 4 0,75 75% 1 5 0,2 20% 4 5 0,8 80% 1 4 0,25 25% 2 10 0,9 90% 1 8 0,125 12,5% 19 20 0,95 95% 3 10 0,3 30% 1(^1) 1,0 (= 1) 100% 106
Protsent tushrmchasidan xojalik, moliya, iqtisodiyot. statistikaga doir hisoblarda foydalaniladi. 2. Promill tushunchasi. Har qanday miqdorning mingdan bir qismi shu miqdorning bir promili deyiladi. Miqdorning bir promillini topish uchun uni 1 000 ga boTish kerak. Promili %o kabi belgilanadi. Shunday qilib, Demak, 1 % = 0,01 = 10 - 0,001 = 10 -1 %0 = 10 %* *>. «Promili» lotincha «promilli» so’zidan olingan bo‘Iib. «mingga» degan ma’noni bildiradi. Promili tushunchasidan qotishmalar, suyuqliklar tarkibini aniq- lashda, dori tayyorlash bilan bog'liq hisdb-kitoblarda foydalaniladi. 437. 1) Protsent deb nimaga aytiladi? 2) Sonni protsent ko‘rinishida qanday yoziladi? • 3) Protsent o‘nli kasr ko‘rinishida qanday ifodalanadi? 4) Promili deb nimaga aytiladi? 1 % necha promillga teng? 438. (Og‘zaki.) 150; 300; 45; 6; 3,4; 25,5; 1050 ning 1 % ini toping. 439. 4,75; 33,9; 6,07; 0,73; 10,1; 345,4; 540,2-ning 1 % ini toping. 2 440. 3,7; 4- va 12,8 sonlari yig’indisining 1 % i nechaga teng? 441. G‘ishtni tashiganda uning 1 % i sinadi. 15 000 dona g‘ishtni tashiganda necha dona butun g‘isht qoladi? 442. 1)4,8 va 5,5; 2) 6,4 va 7,5 sonlari ko‘paytmasming 1 % ini toping f 106- betdagi jadvaldan foydalanib hisoblang (443—446, 451-454): 443. 1) 12 ning 25 % ini; 3) 20 ning 20 % ini; 2) 40 ning 10% ini; 4) 180 ning 10% ini. 107
444. Sutdan 10 % qaymoqoliuadi. 24 kgsutdan qancha qaymoq olinadi. 45 kgSutdan-chi? 445. 2,3 J; 4 Ц 0,5 I suvning: 1) 1 %» i; 2) 10 %a i necha grammm tashkil qiladi? 446, Fayzufla aka 12000 so’m mukofot puli oldj. D bu pulning 60 % iga farzandlari uchun sovg'a sotib oldi. Mukofot pulidan ncchaso‘ mi qolgan? 447. Donning massasi 20 g. U to‘rt xil moddadan tayyeriangan. Moddalar dorida 1:2: 3:4 nisbatda qt/shilgan. Наг bir mod- dadan necha grammdan oliagan? Наг bir modda donning necha protsentini tashkil qiladi? Й448. Avtomobil bosib o'tgan masofaning I % i 6 km ga teng. Avtomobil qancha masofani bosib o‘lgan? W! 150 dm; 50 m; 30 kg; 46 sr; 5 t; 50 mm ning 1 % ini toping. 5,6 va 1,4 sorilari yig‘indisi, ayirmasi, ko‘paytmasi va brflinmasining 1 % ini toping. Abdulhay ota o‘zidagi 10 000 so-m pulning 30 % iga nabiralari uchun sovg‘a sotib.qldi. Qolgan pulini ro‘zg‘orga sarfladi. U ro‘zg‘oiga necha so^m. sarflagan? Bahromakada 15 000 so‘m pul bor edi. 0‘g‘li uchun bu pulning 10 % iga daftar va qolganpulga esa kiyimdxjsh sotib oldi. Bahram aka kiyim-bosh uchun necha so‘m sarflagan? ^-^533Maktabda 1200 o‘quvchi bor. Ulaming 25 % i faqat a’lo baholaiga c£qiydL Maktabda nechta o‘quvchi «аПо» bahoga o‘qiydi? та 43; 5,9; 6,8; 7,4 sonlari o’rta arifinetigining 10 % i uechaga teng? I-masala. Bankka 36000 so‘m pul qo'yildi. Bailk bir yilda omonatchiga qo‘yilgan pulning 24 .% i miqdorida foyda toflaydi. Omonatchi bir yilda nechaso‘m foyda oladi? 108
Yechish. 1-usuL Masalada36000ning24 %inechagatengli- gini topish so‘raladi. Masala shaitiga mos proporsiya tuzib, uni yechamiz: 136 000----- 100% I (qo‘yilgan pul 100 %) 1 x ---------24 % 1 (uning 24 % ini x) Bundan ushbu proporsiyani tuzamiz: x 24 Proporsiyaning asosiy xossasiga ko'ra LOOx = 36 000 - 24, ya’ni x= 36 000 • 24:100, bundan x= 8 640 (so‘m). Javob: 8 640 so‘m. 2- u s ul. 1) Berilgan 24 % ni o‘nli kasr ko‘rinishida yozib olamiz: 24% = 24-l% = 24.X=0»24. 2) Berilgan sonni 24 % ga mos kejgan o‘nli kasrga, ya’ni 0,24 ga ko‘paytiramiz: 36 000 • 0,24 = 360 - 24 = 8 640 (so‘m). Berilgan sonning berilgan protscntini topish masalasi berilgan sonning berilgan qismini topish masalasiga o‘xshashdir. 1-masala 36000 sonining 0,24 qismini topish masalasining o‘zidir. 2- m a s a 1 a. a sonning p % ini toping. Yechish. 1) a sonning 1 % i ga teng; 2) u holda a sonning p%i 1 ga teng bo‘ladi. Berilgan sonning berilgan protsentlni topish nchuu bu sonnT 100 ga bo4ib, protsent soniga ko^pa^tirish kerak) t» '' 455. 1) Berilgan sonning berilgan protsent! qanday topiladi? Misol- — larda tushuntiring. ™ 2) Berilgan sonning 100 % i nechaga teng? TO
456. Paxtadan 30 % tola olinadi. 100 t paxtadan necha tonna tola olinadi? 457. (Og'zaki.) Sonlami toping: 1) 300 ning 40 % ini; 3) 250 ning 20 % ini; 2) 60 ning 15 % ini; 4) 120 ning 10 % ini. 458. Ikki kunda 8 km yo‘l ta’mirfandi. Birinchi kuni yo‘lning 42 % i ta’mirlandi. Ikkinchi kuni necha kilometr Vo‘l ta’miriangan? 459. O‘zbekistonning hududi 448,9 ming kv km. Tog‘lar va tog‘oldi yerlar respublika hududinlng taxminan 20 % ini tashkil qiladi. Tog‘lar va togloldi yerlar necha ming kv km ni tashkil qiladi? 460. ABCD to‘g‘ri to‘rtburchakning AD tomoni 10,5 dm ga teng. AB tomoni uzunligi esa ADtomon uzunligining 75 % ini tashkil etadi. Shu to‘g‘ri to‘rtburchakining perimetri va yuzini toping. 461. Katta yoshdagi kishilarda qon massasi gavda massasining o‘rtacha 7,5 % ini tashkil qiladi. Massasi 70 kg bo‘lgan kishida o‘rtacha necha kilogramm qon bor? Massasi 90 kg bo‘lgan kishida-chi? 462. Ikkita sonning o‘rta arifmetik qiymati 5 j ga teng. Birinchi son ikkinchi sonning 62,5 % ini tashkil qiladi. Shu sonlami toping. 463. Maktabdagi barcha oltinchi sinflarda 120 ta bola o‘qiydi. I chorakda a’lochilar 15 % ni tashkil qildi. II chorakda esa a’lochilar 3 ta ga ortdi. 0‘quvchilaming nechtasi o‘quv yilining birinchi yarmini a’lo baholar bilan yakunladi? 464. Toshkent va Namangan shaharlaridan ikki yengil mashina bir vaqtda bir-biriga qarab yo‘lga chiqdi. Ulardan birining tezligi 60 km/soat, ikkinchisining tezligi birinchisi tezligining 80 % ini tashkil etadi. Agar shaharlar orasidagi masofa 432 km bo'lsa, ular necha soatdan keyin uchrashadi? 465. Bir bo'lak matodan dastlab 30 % i, so‘ngra qolganining 40 % i kesib olindi. Shundan keyin matoning necha protsenti qoldi? П0
Farhodda 400 so‘m pul bor edi. U pulining 25 % ini sarflab, muzqaymoq sotib oldi. Keyin qolgan pulining 75 % iga daftar sotib oldi. Farhodda qancha pul qolgan? 46.7 .J 1) 26 ning 32 % ini; 3] 4,-5 ning 16 % ini; 2) 240 ning 45 % ini; 4) 9,6 ning 55 % ini toping. 468J Uch bo‘lak. mato uchun 6 000 so‘.m to‘landi. -Birinchi bo‘lak uchun barcha to^angan pulning 30 % i to‘landi- Ikkinchi bo‘lak uchinchi bo'lakdan 1 280 sofm qirnmat. Har bir bo‘lak mato necha so‘m turadi? 469j Choy bargidan 4,2% choy olinadi. 1) 250 kg; 2) 300 kg; 3) 500 kg; 4) 800 kg choy bargidan qancha choy olingan? 47 QJ Maktabda 1 000 o‘quvchi bor, ulaming 46 % ini o‘gvil bolalar tashkil etadi. Shu maktabda nechta o‘g‘il bola o'qiydi? 47П Ikkita sonning o*rta arifmetik qiymati 7,8 ga teng. Ikkinchi son birinchi sonning 30 % ini tashkil qiladi. Shu sonlarni toping. 472&ABCD to‘g‘ri to‘rtburchakning AD tomoni 12 sm ga teng. AB tomoni uzunligi esa AD tomon uzunliginlng 65 % ini tashkil etadi. Shu to‘g‘ri to‘rtburchakining perimetri vayuzini toping. 473j Buxoro viloyatining hududi 40,3 ming kv km. Shu hududning 90 % ini Qizilqum choOi egallagan. Shu cho‘l necha kvadrat kilometrni tashkil qiladi? nmvzu. Berilgan protsentigai^ra^sotuiingo^ni topis 1- m a s a 1 a. Dinora 150 so’mga muzqaymoq oldi. Bu undagi jami pulning 30 % ini tashkil qiladi. Dinorada necha so‘m pul bor edi? Ye ch ish. Berilgan protsent — 30 %, unga tnos keladi —150 socm. Jami pul noma’lum — uni topish kerak. 1-usul. l-ish. Dinoradagi pulning 1% ini topamiz: ^ = 5 (so‘m). Ill
2- isb. U holda Dinoradagi jamipul, ya’ni 100% pul 5 -100= 500 (so‘m) bo‘ladi. Javob: 500 so‘m. 1- va 2- ishlarda bajarilgan amallami sonli ifoda ko'rinishida shunday yozish mumkin: i50:30 • 100. Uning son qiymati esa 500 ga teng. 2-usuI. Masalani proporsiya tuzib yechish turn mumkin. Jami pulni x deb olamiz: I 150 --- 30% I 1 x------100%.l 150 30 Bundan ushbu proporsiyani tuzamiz: — = —. Proporsiyaning asosiy xossasiga ko‘ra 30x= 150 -100, x= 150 -100: 30 - 500 (so‘m). 2- na sala. q % i b ga teng bo'lgan sonni toping. Yechish. 1) b sonning 1 % ini topamiz: b ning 1 % i = 2) Endi sonning o‘zini topish uchun ni 100 ga ko‘paytirish kerak: I-too. Berilgan protsentiga ko‘ra sonning o‘zini topish uchun, shu swi- ni berilgan protsent gariga bo‘fib, natyani 100 ga ko^ytirish kerak. 474. 1) Protsentiga ko‘ra sonning o‘zi qanday topiladi? 1 % i: i bo‘lgan; 0,01 bo'lgan sonning o‘zi nechaga teng? 475. (Og‘zaki.) Sonni toping: 1) 3 % i 15 ga teng; 3) 130 % i 390 ga teng; 2) 45 % i 90 ga teng; 4) i50 % i 600 ga teng. 476. 7 % i 14 ga; 1,4 ga; 0,21 ga; 210 ga; 0,35 ga; 7 ga teng bo‘Jgan sonlami toping. 112
477. O‘g‘iloy *4 500 so'mga mate sotib oldi. Bu undagi pulning 45 % iga teng. O'g'iloyningpuli qancha bo'lgan? 478. Qaysi son katta vaqanchaga katta: 1) 20 % i 16 ga teng bo'lgan seauni yoki 18 % i 36 ga teng bo'lgan sonmi? 2) 16 % >4,8 ga teng bo'lgan sonmi yoki 22 % i 4,4 ga teng bo'lgan :sonmi? 479- 6- sinf o'quvchilarining 55 % ini qizlar tashkil qiladi. O'g'il bolalar qizlardan 4 ta kam. Shu sinfda nechta o'quvchi o'qiydi? 484. To'g'ri to'rtburchak bo'yining 35 % i 14 sm ga teng. Eni esa bo'yining 80 % ini tashkil qiladi. Shu to'g'ri to'rtburchakning perimetri va yuzini toping. 481. Velosipedchi 45 km yo'i yurdi. Bu butun yo'lning 36 % ini tashkil qiladi.- Velosipedchi yana necha kilometr yo'l yurishi kerak? 482. AB kesmaning uzunligi 70 mm, bu CD kesma uzunligming 28 % ini tashkil qiladi. Shu kesmalar uzunliklari yig'indisi necha detsimetrga teng? 483. Jizzax shahridan Paxtakor tumani markazigacha bo'lgan avto- mobil yo'li uzunligi 27 km, bu Jizzax va Toshkent shaharlari orasidagi masofamng 15 % ini tashkil qiladi. Shu shahariar orasidagi masofani toping. 484. Maktab bo'yicha o'tkazilgan shaxmat musdbaqasida oltinchi sinflardagi o'quvchilardan 9 tasi qatnashdi. Bu oltinchi sinf o'quvchilarining i5 % ini tashkil qiladi. Oltinchi sinflarda nechta o'quvchi o'qiydi? 485. Agar a sondan uning 60 % ini ayirilsa, 60 qoladi. Shu sonni toping. 486. 3| va 21 sonlari yig'indisi noma’lum sonning 59 % ini tashkil qiladi. Shu sonni toping. i — Matemaiik», 6-sinf 113
487. Sayyoh qayiqda 8 km masofani bosib o‘tdi. Sayyohnmg piyoda bosib o‘tgan yo‘li uning qayiqda suzib o‘tgan yo'lining 80 % ini tashkil qiladi. U necha kilometr piyoda yurgan? 488. Fermer xo‘jaligidagi bug‘doy 2 kun davomida o‘rildi. Ikkinchi kuni birinchi kunga qaraganda 8 ga ortiq bug‘doy o‘rildi. Agar birinchi kuni bug'doyning 40 % i o'rilgan bo‘lsa, bug‘doy ekilgan maydonning yuzini toping. 489. Fermer xo'jaligi birinchi kuni ekin maydonining 45 % iga, ikkinchi kuni esa 35 % iga chigit ekdi. Shundan keyin chigit ekiladigan 4 ga maydon qoldi. Fermer xo'jaligi necha gektar yerga chigit ekishni mo'ljallagan? 490. 1) 6 % i 35 ning 24 % iga; 2) 18 % i 15 ning 12 % iga teng bo‘lgan sonni toping. ►491. Mahsulotning narxi 30 % ga oshirildi. Ma’Ium vaqt o‘tgach, uning narxi 15 % ga pasaytirildi. Mahsulotning oxirgi narxi dastlabkisiga qaraganda necha protsentga ortiq? 49Д Paxtadan 30 % tola olinsa, 1501 tola olish uchun qancha paxta kerak? 4934 15 % ga arzonlashtirilgandan keyin matoning bahosi 1 360 so‘m bo'ldi. Matoning dastlabki bahosi necha so‘m bolgan? 494j Mahsulotning narxi ketma-ket ikki marta 10 % dan ko'taril- gach, uning narxi 726 so‘m boldi. Bu mahsulotning dastlabki narxi necha so‘m bo‘lgan? 495J Maktabdagi o'quvchilaming 55 % ini qizlar tashkil qiladi. Qizlar o‘g‘il bolalardan 180 ta ko‘p. Maktabdagi o'quvchilar- ning umumiy sonini toping. 496^ Firma mahsulotni 372 so‘mga sotib, 7 % zarar qildi. Shu mah- sulotni necha so‘mdan sotmoqchi edi? 4974 Sayyoh butun yo‘lning 32 % ini 0‘tganda, unga yo‘lning yarmigacha 7,2 km qolgani ma’lum bo‘Idi. Butun yo'lning uzunligi necha kilometr? 498j 7,8 va 5,6 sonlari yig'indisi noma’lum sonning 33,5 % iga teng. Noma’lum son nechaga teng? П4
mcivzu. Ikki sonning protsent nisbati 1- m a s a I a. Sinfdagi 35 o‘quvchining 21 tasi turli to'garaklaiga qatnashadi. Sinfdagi o‘quvchilarning necha protsenti to‘garaklarda shug'ullanadi? Yechish. Sinfdagi jami o‘quvchilar sonini 100 % deb olamiz. To’garakga qatnashuvchi 21 o‘quvchiga x% mos keladi, deylik: I 35 ---- 100 % I 4,21 -x%, I bu munosabatdan ushbu proporsiyaga kelamiz; . Proporsiyaning asosiy xossasiga ko‘ra 35x = 21 100, x = 21 100 : 35 = 60 (%). Javob: 60 %. Bu masala yechilishidan shunday xulosaga kelamiz: Ikki sonning protsent nisbati deb, shu sonlaming protsent bilan ifodalangan nisbatiga aytiladi. Ikki sonning protsent nisbati bir son ikkinchi sonning necha protsentini tashkil qilishini bildiradi. Ikki sonning protsent nisbatini topish uchun: 1- qadam: birinchi sonni ikkinchi songa bo‘lish. 2- qadam: boclinmani 100 ga ko‘paytirish va natija yoniga protsent belgisi % ni qo£yish kerak. 2-masaia. к sonning n songa protsent nisbatini toping. Yechish. Bu sonlaming protsent nisbatini x desak, yuqoridagi qoidaga muvofiq x = --100% n bo‘ladi. 115
499. 1) Ikki sonning protsent nisbati deb nimaga aytiladi? 2) Ikki sonning protsent nisbati nimani bildiradi? • 3) Ikki sonning protsent nisbati qanday topiladi? 500. Sonlaming protsent nisbatini toping: 1) 25 ning 40 ga; 3) 6,36 ning 0,212 ga; 2) 0,45 ning 0,9 ga; 4) 5 ning 1,25 ga. 501. Bog'ning yuzi 20 ga. Shundan 8 ga yer olma ekishga ajratilgan. Bog‘ yuzining necha protsenti olma ekishga ajratilgan? 502. Uyning yuzi 55 kv m, oshxonaning yuzi esa 11 kv m. Oshxonaning yuzi uy yuzining necha protsentini tashkil etadi? 503. Do‘konga keltirilgan 200 ta lampochkadan 196 tasi butun, qolganlari esa siniq chiqdi. Siniq lampochkalar keltirilgan lampochkalarning necha protsentini tashkil etadi? 504. Ekilgan 150 ta urug‘dan 12 tasi unib chiqmadi. Urug‘ning unib chiqish protsentini toping. 505. 1) 120 soni 64 sonidan necha protsent ortiq? 2) 150 soni 80 dan-chi? 506. Narxi 800 so‘m bo‘lgan mato arzonlashtirilgandan so‘ng 720 so'mdan sotildi. Matoning narxi necha protsentga arzon- lashtirilgan? 507. 201 sholi tegirmonda tortilganda 151 guruch chiqdi. Sholidan necha protsent guruch chiqgan? 508. 6,Ai- sinfda 16 ta o‘g‘il bola bor, qizlar esa ulardan 8 ta ortiq. Sinfdagi o‘quvchilaming necha protsentini qizlar tashkil qiladi? O‘g‘il bolalar qizlardan necha protsent kam? 509. Muhabbat 160 betlik badiiy kitobning i20 betini o'qidi. U kitobning necha protsentini o‘qimagan? 510. Do‘konga keltirilgan shakaming | qismi sotildi. Do‘kondagi shakaming necha protsenti sotilmagan? 511^ 32 kg olxo'ri quritilganda 11,4 kg olxo'ri qoqi olindi. Olxo'ri quritilganda necha protsent olxo‘ri qoqi hosil bo’ladi?
512-1 Ekilgan 500 tup olma ko‘chatidan 480 tasi ko‘kardi, qolgan- lari esa ko‘karmadi. Ko‘karmagan Wchatlar ekilgan ko'chatlar- ning necha protsentini tashkil etadi? 513J Birinchi sonning 10 % i 7,5 ga, ikkinchi sonning 13 % i 3,9 ga teng. Ikkinchi son birinchi sonning necha protsentiga teng? 514J i soni - sonidan necha protsent kam? i esa - dan necha —8 4 < 48 protsent ortiq? 5151 Maktab kutubxonasida 40 000 ta kitob bor. Claming 25 000 tasi darsliklar, qolganlari badiiy kitoblardan iborat. Kutubxona- dagi kitoblarning necha protsentini darsliklar tashkil qiladi? Darsliklar badiiy kitoblardan necha protsent ortiq? 516J Korxona kuniga 400 ta buyum o‘miga 560 ta buyum ishlab chiqaradigan bo'ldi. Shu korxonada mehnat unumdorligi necha protsentga ortgan? 5171400 kg bug‘doyni tegirmonda tortilganda 320 kg un olindi. Bug‘doydan necha protsent un olindi? 5iai Fermer ekin maydonining 240 gektariga paxta, 80 gektariga sholi ekdi. Sholi maydoni paxta maydonining necha protsentini tashkil qiladi? Butun ekin maydonining-chi? 5191 Do‘konga keltirilganunning | qismi sotildi. Do‘kondagi unning necha protsenti sotilmagan? Sotilgan un sotilmaganidan necha protsent kam? XWZU. Diagrammalar Turli kattaliklami olchash natijasida hosil qilingan sonlarni, olingan ma’lumotlarni, bu ma’lumotlardan tuzilgan jadvalni yaqqol tasawur etish, ulardan amaliyot uchun xulosalar chiqarishda diagrammalardan foydalaniladi. Diagrammalar uch xil bo‘lishi mumkin: doiraviy, chiziqli va ustunli. 117
1. Doiraviy diagrammalar. 1-masaia. 6-sinfda matematika bo‘yicha o'tkazilgan yozma nazorat ishi natijalari quyidagi jadval ko‘rinishida berilgan: Baholar «5» «4» «3» «2» O‘quvchilar soni 6 11 17 2 Bu ma’lumotlami doiraviy diagramma ko‘rinishida ifodalang. Yechish. Sinfda jami 6+11 +17 + 2 = 36 ta o‘quvchi bor. To‘liq burchak 360° bo‘Jgani uchun 1 o’quvchiga 360“: 36 = i0’ li markaziy burchak mos keladi. U holda 6 ta o‘quvchiga 60“, 11 tasiga 110°, 17 tasiga 170’, 2 tasiga 20’ li markaziy burchak mos keladi. Biror radiusli doira chizib, uni markaziy burchagi 60°, 110°, 170’ va 20’ bo‘lgan 4 ta qismga (sektorga) ajratamiz (9- rasm). Odatda, sektoriar turii ranglarda bo‘yaladi yoki turlicha shtrixlanadi. Ma’lumotlami doirada bunday tasvirlash doiraviy diagramma deyiladi. 9-rasm. 10- rasm. Ma’lumotlar protsentlarda berilganda ham ularni doiraviy diagramma ko‘rinishida ifodalash mumkin. 2- m a s a 1 a. 6- sinf o'quvchilarming 40 % ini o‘g‘il bolalar, 60 % ini qiz bolalar tashkil qiladi. Shu ma’lumotlami doiraviy diagrammada tasvir- lang. 360°: iOO 40 = 144’. Shunga o'xshash, 360°: 100 60=216’. Demak, markaziy burchagi 144’ bo‘lgan sektor o‘g‘il bolalar, mar- kaziy burchagi 216° bo‘lgan sektor esa qiz bolalar sonining protsent- dagi ifodasiga mos keladi (10- rasm). 118
2. Chiziqli diagramma. 1- masaladagi ma’lumotlami chiziqli diagramma ko'rinishida ifodalaylik. «5», «4», «3», «2» baho olgan osquvchilar sonini uzunligi 6, 11, 17, 2 ga teng bo‘lgan kesmalar ko‘rinishida tasvirlaymiz (11- rasm). Hosil bo‘lgan kesmalar chiziqli diagrammam tashkil qiladi. 3. Ustunli diagramma. 1- masaladagi ma’lumotlami ustunli diagramma ko'rinishida ifodalaylik. Asoslari o‘zaro teng, balandliklari esa berilgan 6,11,17,2 sonlariga mos to‘g‘ri to‘rtburchaklar chizamiz (12- rasm). Hosil bo'lgan chizma 119
520. 1) Qanday diagram malarni bilasiz? -д 2) Doiraviy diagramma nima? Misolda tushuntiring. • 3) Chiziqli diagramma nima? Misolda izohlang. 4) Ustunli diagramma nima? Misolda tushuntiring. Masalalaiga mos doiraviy, ustunli va chiziqli diagrammalar yasang (521-523): 521. Yer atmosferasining tarkibida azot 78 % ni, kislorod 21 % ni, argon va boshqa gazlar esa 1 % ni tashkil qiladi. 522. Aviatsiya sanoatida ishlatiladigan duraluminiyning tarkibida aluminiy 95 % ni, mis 4 % ni, marganes 0,5 % ni va magniy 0,5% ni tashkil qiladi. 523. Tishga qo‘yiladigan metall qotishma tarkibida oltin 58 % ni, kumush 14 % ni, mis esa 28 % ni tashkil qiladi. 524. Quyida oziq-ovqat do‘konining kundaljk tushumlari ustunli diagrammada aks ettirilgan (13- rasm). 1) Qaysi kuni eng ko‘p pul tushumi bo‘lgan? 2) Qaysi kuni eng kam savdo qilingan? 3) Bir haftalik pul tushumi necha so‘m? Du. Se. Ch. Pay. Jima Sh Ya. Haftaning kunlan 13- rasm. 120
525. Sport to‘garaklarida 72 o‘quvchi qatnashadi. Ulardan: 15 nafari shaxmat; 20 nafari kurash; 10 nafari boks; 8 nafari stol tennisi to‘garaklariga va qolgardari futbol to'garagiga qatnashadi. O'quvchilaming sport turiari bo’yicha qatnashishiga oid doiraviy diagramma yasang. 526. 6^, 653111 Quyidagi jadvalda o‘quvchming bir kunlik faoliyati aks etgan: Faoliyat turi Maktab Dam olish Dars tayyorlash Ovqat- lanish Boshqa faoliyatlar Uxlash Sarflana- digan jami vaqt (s at) 7 1 3 1 4 8 Shu faoliyatni doiraviy, ustunli diagrammalarda tasvirlang. 53M Sinfingizdagi ocg‘il va qiz bolalar sonini ifodalovehi ustunli, doiraviy diagram inalarni yasang. 53% Futbol jamoasi chempionat davomida raqiblar darvozasiga hammasi bo'lib 36 ta to‘p kiritdi. Eng yaxshi o'yinchi 9 tato‘p kiritganbo‘lsa, bu barcha kiritilgan to‘plarning necha protsentini tashkil etadi? 533| Doiraviy (15-rasm) diagrammada-6-.sinf o‘quvchilarining «Quyidagi mashg'ulotlardan qaysi bin ko'proq yoqadi: kitob o‘qish, televizor ko‘rish, jismoniy tafbiya bilan shug‘ullanish yoki sayr qilishmi?» degan savollarga javoblari keltirilgan. Bunda bar bir o‘quvchi faqat bitta mashg‘ulotni tanlagan. 15- rasm. 1) 0‘quvchilaming ko‘pchilik qismi nimaga qiziqadi? Eng kam qismi-ehi? 2) O£quvchilarning necha protsenti jismoniy tarbiya bilan shug‘uUanislini afzal ko'radi? 3) O‘quvchilaming necha protsenti sayr qilishni ma’qul ko’radi? 122
1. 240 sonining 15 % ini toping. A) 36 B) 3,6 C) 14,4 D) 144 E) 26,6. 2. 11 % i 176 bo*lgan sonni toping. A) 1711 B) 1600 Q 1760 D) 1611 E) 2600. 3. 360 ning 12 % iga 10 % i 14 btflgan sonni-qo‘shing. A) 57,2 B) 572 C) 183,2 D) 18,32 E) 193,2. 4. 480 ning 60 % idan 40 % i 76 boigan sonni ayiring. A) 15,2 B) 108 C) 96 D) 98 Б) 198. 5. Molning narxi 10% ga oshdi. Yangi narx. malum vaqtdan keyin 10 % ga pasaydi. Dastlabki narxi 1200 so‘m bp'lgan mol hozir necha so‘mdan sotilyapti? A) 1 288 so‘m В) 1 192 so‘m С) 1200 §o‘m D) 1 320 so‘m E) 1188 so‘m. 6. 180 ning 20 % i bilan 12 % i 24 teng bo‘lgan sonni ko‘paytiring. A) 720 B) 7 200 С). Ш D) 3 600 E) 2160. 7. Molning narxi 20 % ga pasaydi. Yangi narx ma’lum vaqtdan keyin 20 % ga oshdi. Dastlabki narxi 1000 sb‘m bo‘lgan mol hozir necha so‘mdan sotilyapti? A) 960 so‘m В) 1 000 soSn C) 800 so‘m D) 1 200 so‘m E) td^ri javob kcltirilmagan. 8. Sayyoh moTjallangan yo'lning 36% ini 0‘tgath, hisoblab ko‘rsa, yo‘lning yarmini o£tish uchtm yana 7 km yurishi kerak ekan. Mo‘ljallangan yo£l necha kilometr? A) 350 km B) 70 km C) 175 km D) 87,5 km E) 185km. 9. 16 va 80 sonlarining protsent nisbatini toping, A) 25 % B) 5 % C) 16% D) 80 % E) 20 %. 123
RATSIONAL SONLAR |||ИПм^ va manfiy sonlar. Butun sonlar Biz shu vaqtgacha natural sonlar, oddiy va o‘nli kasrlami o'rgandik. Son (koordinata) o'qida tasvirlaganda bu sonlar sanoq (hisob) boshidan o‘ng tomondajoylashgan edi. Sanoq boshi О nuqtaga esa nol soni (0) mos keladi. Biz o'rgangan sonlar son o‘qida noldan o'ng tomonda joylashgan. Qaysi son son o'qida boshqasiga qaraganda o‘ngda bo'lsa, o'sha son katta bo'lishini bilasiz. Demak, biz bilgan natural sonlar, oddiy va o'nli kasrlar noldan katta sonlardir. musbat sonlar 16- rasm. Noldan katta sonlar musbat sonlar deyiladi (16- rasm). Barcha musbat sonlar son o'qida noldan o'ng tomonda joylashadi. Ammo ko'pgina hayotiy, amaliy masalalami yechishda tabiatan yangi sonlarni kiritishga ehtiyoj seziladi. 1-raisol. Televideniye orqali ob-havo ma’lumotlari berilayot- ganda «temperature 5 daraja sovuq bilan 3 daraja iliq orasida» deyilislii bilanoq ekranda -5° . +3* yozuvi paydo bo'ladi («°» — daraja belgisi). Havo tcmperaturasini o'lchaydigan asbob — termometmi ko'igan- siz, tuzilishini bilasiz (17- rasm). Nol sonidan yuqorida 1, 2, 3, . sonlari, pastda esa -1, -2, -3, . sonlari yozilgan. Masalan, -1 yozuvi «minus 1» deb o'qiladi. 124
Termometrdagi rangli belgi (suyuqlik) «-5» oldida to‘xtasa, bu havo temperaturasi 5 daraja sovuq ekanini bildiradi. 2-misol. Xaritalarda dengiz sathidan: a) past bo‘lgan joylaming bu sathdan qancha pastligini ko‘rsatuvchi son oldiga «-» (minus) ishorasi; b) yuqori joylarni dengiz sathidan qancha balanddaiigini ifodalovchi son oldiga «+» (plus) ishorasi qo‘yiladi. Masalan, Kaspiy den- gizining eng chuqur joyi dengiz sathidan - 1025 m masofa pastda, Toshkent —Qo‘qon yo‘lidagi Qamchiq dovoni esa +2 262 m yuqorida. 17- rasm. Musbat sonlar oldiga minus (-) ishorasini qo‘ysak, manfiy sonlar hosil bo‘ladi. -1, -2, -3. hamda -|; - 0,3; -3|; -1,8 sonlari manfiy sonlar. | 0 soni musbat son ham anas, manfiy son ham emas. ] Manfiy sonlar faqatgina dengizlar va okeanlarning chuqurliklari yoki temperature o'zgarishinigiiia emas. balki qarz. zarar deb ham talqin qiHmshi mumkin. 534. 1) Qanday sonlar: a) musbat sonlar; b) manfiy sonlar deyiladi? 2) Buyum (narsa)lar soni manfiy son bofiishi mumkinmi? 535. Kanaldagi suv sathi soatiga a sm o‘zgaradi va hozir nol belgisi qarshisida turibdi. Shu vaqtdan b soat farq qiladigan paytda suv sathi qanday balandlikda bo‘ladi? I) a = 4, b = 2; 2)o = -4, & = 1; 3)o=5, fc=-3; 4) a = -3, b=-2bo‘lsa, kanaldagi suv sathi qancha bo‘lgan? 536. Dengiz sathidan Chorvoq suv ombori 892 m, Qamchiq dovoni esa 2 262 m yuqorida joylashgan. Chorvoq Qamchiq dovonidan qancha pastda loylashgan? T25
537. Jadvaldagi ko'p nuqta o'miga «+» yoki«-»ishoralaridan mosini qo'yib, to'ldiring: Shahar nomi Dengiz sathidan balandligi Yanvar oyidagi o'rtacha temperature, °C da lyun—iyul oylaridagi o'rtacha temperature, °C da Marg‘ilon 475 m =. 3,5 °C sovuq = . 25—26 °C issiq= . Namangan 450 m =. 2,3 °C sovuq = . 26,3 °C issiq = . Navoiy 347 m = . 0,4 °C iliq =. 28,3 °C issiq = . Jizzax 460 m =. 1,5 °C sovuq = . 28,5 °C issiq= . Samarqand 695 m =. 0,2 °C iliq = . 25,9 °C issiq = . 538. Kunduzi havo temperaturasi +12 “C bo'ldi. Kechasi tempera- ture 7 °C pasayib, ertalab 4°C ga ko'tarildi. Ertalab havo temperaturasi qancha bo‘ldi? 539. Jadvaldagi ko‘p nuqta o'miga jumla ma’nosiga mos so'zlami yozing: Jumla Uning ma’nosi Temperature -7 °C ga ko'tarikii. Temperaiura 7°C ga . Daryo sathi -12 sm ga o'zgardi. Daryo sathi 12 sm ga . Husan Hasandan 100 so'm qarz oldi. Hasan Husanga 100 so'm . berdi. Mol -50 so'm «foyda» bilan sotildi. Mol 50 so'm . bilan sotildi. Daromad 0 so'm boldi. Mol sotilganda. ko'rilmadi. >£40. Ubaydulla hozir a yoshda. U necha yildan keyin 21 yoshda boiadi? Masala yechimini ifodalovchi harfiy ifoda yozing va quyidagi qiymatlarda javobning ma’nosini tushuntiring: l)fl = 5; 2)0=12; 3) 0=5,5; 4)o=15. 126
541J O'zbekistondagi eng baland nuqta dengiz sathidan 4688 m baland (Hisor tizmasi, Surxandaryo viloyati), eng past nuqta dengiz sathidan 12 m past (Mingbuloq botiqligi). Eng past nuqta bilan eng baland nuqta orasidagi farq qancha? 542^ Termometr rasmini chizjb, unda temperaturaning ko'rsatkich- larini belgilang: +12 °C, —3,5 °C, +1°C, -8°Q +5,5 °C,+9 °Q+5 °C. 5431 Avtobusga bir bekatda a kishi chiqib, ikkinchi bekatda b kishi tushdi. Avtobusdagi yo'lovchilar soni qanchaga o'zgarganini yozing. 1) a= 5, *= 3; 2) o= 10 b * 12; 3) a = 7, b= 1; 4) a=4, *=9 qiymatlarda javobni ig mahiosihi tushuntinng. 544J Dilmurodda a so'm bor va u do'stidan b so‘m qarz. Qarzni to'lagandan keyin unda qancha pul qoladi? Hisoblang, bunda: 1) a=5 000, *=3 600; 2) a= 2 500, *=2 500; 3) a = 4 000, b = 6 000. Javobingizni tushuntinng. F Musbat va manfiy sonlarn?м>п <>(qida mov“- tasvirlash To’g'ri chiziq chizib, unda musbat yo'nalish sifatida chapdan o'ngga yo'nalishni olamiz. Musbat yo'nalish strelka (o‘q uchi) yor- damida ko'rsatiladi. Shu to'g'ri chiziqda Ыгог О nuqtani belgilaymiz. Bu nuqtaga 0 — nol soni tubs keladi. О nuqtani sanoq boshi deymiz. Biror kesmani birlik kesma sifatida tanlaymiz. Shunday qilib to'g'ri chiziqda: 1- qadam: sanoq boshi; 2- qadam: yo'naMsh; 3- qadam: birlik kesmani tayinladik. Bunday to'g'ri chiziq koor- dinata (son) o'qi (son to'g'ri chizig'i) deyiladi. Sanoq boshi — О nuqta koordinata o'qini ikkita nuiga ajratadi. Noldan o'ng tomonga yo'nalgan nur musbat koordinata nuri (musbat yarim o'q) deb ataladi. Noldan chap tomonga yo'nalgan nur manfiy koordinata nuri (manfiy yarim o'q) deyiladi (18- rasm). 127
manJiy koordinata nuri q musbat koordinata nuri -1 0 1 IS- rasm. Koordinata o‘qida musbat sonlar sanoq boshi — О nuqtadan o‘ngda, manfiy sonlar esa О nuqtadan chapda joylashadi. Koordinata o‘qida nol soni musbat va manfiy sonlami ajratib turadi.«« О nuqtaga nol soni mos kelgani uchun О nuqtani koordinatasi nolga teng nuqta deymiz va 0(0) kabi yozamiz. 19- rasmda A nuqtaga 3 soni, В nuqtaga -4 soni mos keladi, ya’ni 3 soni A nuqtaning, -4 soni esa В nuqtaning koordinatasidir, buni qisqacha .4(3), B(-4) kabi yozamiz. В О A ---•----1----1----1---1----1---1 a----1--► -4 -3 -2 -1 0 1 2-3 4 19- rasm. Koordinata o‘qlda nuqtaning koordinatasi deb shu nuqtaga mos keluvchi songa aytiladi. 1-masala. Koordinata o‘qida 5 soniga mos keluvchi nuqtani belgilang. Bu masalani koordinata o‘qida koordinatasi 5 ga teng bo‘lgan nuqtani toping, deb ham aytish mumkin. Yechish. Berilgan son 5 musbat bofigani uchun, sanoq boshi 0 nuqtadan boshlab o'ngga birlik kesmani 5 marta qo‘yib chiqamiz (20- rasm). Bunda birlik kesmaning o‘ng uchiga mos kelgan nuqta izlanayotgan nuqta bo‘ladi. О 0 1 2 3 4 5 -3 -2 -1 0 20- rasm. 21- rasm.
2-mas a la. Koordinata o‘qida koordinatasi -3 ga teng bo'lgan nuqtani toping. Berilgan son -3 manfiy bo‘lgani uchun, sanoq boshi О nuqtadan boshlab chapga birlik kesmani 3 marta qo‘yib chiqamiz. Bunda birlik kesmaning chap uchiga mos kelgan nuqta izlanayotgan nuqta bo‘ladi (21- rasm). 545. 1) Koordinata o‘qi deganda nimani tushunasiz? К 2)To‘g‘ri chiziq koordinata o‘qiga aylanishi uchun to‘g‘ri Ft chiziqda nimalar berilishi kerak? 3) Koordinata o‘qida musbat sonlar qayerga joylashadi? Manfiy sonlar-chi? Chizmada ko‘rsating. 4) Nuqtaning koordinatasi deganda nimani tushunasiz? 546. 22- rasmda tasvirlangan А. В. C, D va E nuqtalaming koordi- natalarini yozing: A B CODE -5 -4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 22-rasm. 547. Koordinata o‘qida A(-6) nuqtani belgilang. A nuqtadan: 1) o‘ngda 5 birlik masofada yotuvchi В nuqtani; 2) chapda4 birlik masofada yotuvchi C nuqtani belgilang. В va C nuqtalaming koordinatasi nimaga teng? 548. >1(3) nuqta: 1) +2 birlik; 2) -3 birlik; 3) 0 birlik masofaga ko‘chi- rigan bo‘lsa, hosil bo’lgan nuqtalaming koordinatalarini toping. 549. Son o‘qida: 1) -4 va 4; 2) 2,5 va -2,5; 3) -2 va 2; 4) 3 va -3 soniariga mos nuqtalami belgilang. Har bir sonlar juftiga mos nuqtalar hisob boshiga nisbatan qanday joylashgan? 550. О nuqtadan: 1) 2 sm 5 mm chapdagi A nuqtani; 2) 3 sm 7 mm o'ngdagi В nuqtani; 3) 4 sm 3 mm chapdagi C nuqtani; 4) 5 sm 5 mm o'ngdagi D nuqtani belgilang va ulaming koor- dinatalarini yozing. 9 — Matematika, 6-sinf 129
551. Son o’qida a son tasvirlangan (23- rasm). Bu son musbatmi yoki manfiymi? a) О b) О а О 1 0 1a 23~rusm. 552. Son o'qida: 1) 3 sonidan o'ngda; 2) -0,5 sonidan o*ngda; 3) -2 sonidan chapda; 4) 0 dan chapda joylashgan 3 ta nuqtani belgilang va ularning koordinatasini yozing. 553J 24- rasmda tasvirlangan А, В, C, Dva E nuqtalaming koor- dinataiarini yozing: А В C < OP । E -4-3-2-10 1 2 3 4 554J A nuqta sanoq boshi 0 nuqtadan 4 birlik o’ngda, В nuqta esa 5 birlik chapda yotadi. C va D nuqtalar 0 nuqtaga nisbatan qayerda yotadi (25- rasm): 556J Koordinata o’qida tasvirlangan (26- rasm) b son a) b) musbatmi yoki manfiymi? 26-rasm. 130
movzu. Butun sonlar to*plami. Qarama-qarshi sonlar 1. Butun sonlar to‘plami. Son o'qida 0, 1, 2, . sonlarini hamda -1, -2, -3, . sonlarini tasvirlashni o'rganib oldik (27- rasm): О . -3-2-10 1 2 3 . 27- rasm. . —3, -2, -1, 0, 1, 2, 3. sonlari qatori butun sonlar qatori deyiladi. Butun sonlar qatorida 0 sonidan o'ngda joylashgan 1, 2, 3, . sonlari natural sonlar yoki butun musbat sonlar deb ataladi. Butun sonlar qatorida 0 sonidan chapda joylashgan -1, -2, -3. sonlari butun manfiy sonlar deyiladi. Odatda, . -2, -I, 0, 1, 2, . butun sonlar qatori butun sonlar to‘plami deyiladi va Z harfi bilan belgilanadi: £=. Shunday qilib, butun sonlar to‘plami barcha natural sonlar, butun manfiy sonlar va nol sonidan tashkil topgan. 2. Qarama-qarshi sonlar. Koordinata o‘qida sanoq boshidan bir xil uzoqlikda joylashgan ikkita nuqta olaylik (28- rasm). A nuqtaning koordinatasi 4, В nuqtaning koordinatasi -4 deylik: Л(4), B(-4). A nuqta sanoq boshidan 4 birlik o‘ngda, В nuqta esa sanoq boshidan 4 birlik chapda turibdi. 4 va -4 sonlari bir-biridan faqat ishorasi bilan farq qiladi. B(-4) О A(4) 4 birlik chapda 4 birlik o'ngda 28- rasm. 131
Bir-biridan faqat ishorasi ЬЙап farq qiladigan sonlar qarama- qarshi sonlar deyiladi. Demak, 4 va -4 sonlari qarama-qarshi sonlardir. Xuddi shuningdek, -3 va 3; 2 va -2; -1 va 1 sonlari ham qarama-qarshi sonlardir. Koordinata o‘qida har qanday songa qarama-qarshi bo‘lgan faqat bitta son bor. Har qanday sonning oldiga minus «-» ishorasi qo‘yilsa, shu songa qarama-qarshi son hosil bo‘ladL Masalan, 2 soniga qarama-qarshi son -2; -7 soniga qarama-qarshi son esa -(-7) = 7. Umuman, к songa qarama-qarshi son -A. 0 soni o‘ziga o‘zi qarama-qarshi sondir: 0 = -0 - +0. 557. 1) Butun sonlar qatori deganda nimani tushunasiz? Butun sonlar r to'plami deganda-chi? ™ 2) Qanday sonlar qarama-qarshi sonlar deyiladi? Qarama- qarshi sonlar koordinata o'qida qanday joylashgan bo‘ladi? 3) Koordinata o‘qida berilgan songa qarama-qarshi nechta son mavjud? Nol soniga qarama-qarshi son nechaga teng? 558- Butun sonlar to’plamida:!) eng katta; 2) eng kichik butun son mavjudmi? Nima uchun? Javobingizni tushuntiring. 559. 29- rasmda -5 soni va a son qarama-qarshi sonlar. a nechaga teng? Bundan foydalanib, shu son o’qida 0; 2; -2; 3; -3 nuqtalami belgilang. (Rasmni daftaringizga chizib oling.) О 0 29-rasm. а Ш
560. Jadvalni to'ldiring: Berilgan1 Qarama-qarshi Berilgan ’ Qarama-qarshi son son son son a -a a —a 4,4 4-4,4) = 4,4 +5,5 +167 -(>167) = -167 -30,5 +1994 -2006 561. 1) 6 va +6; 2) +5 va 5; 3) 7 va -7; 4) -3 va 3 qarama-qarshi sonlarmi? Xulosangizni tushuntiring. 562. 1) Son o'qida -32,8 va 32,8 sonlari orasida nechta butun son joylashgan? 2) Son o'qida -a va a butun sonlar orasida nechta butun son joylashgan? (a — natural son.) 563. Ifodaning qiymatiga: a) qarama-qarshi; b) teskari sonni toping: 1) 1,3 4,6 + 1,3 5,4; 3) 2,4 3,5 + 0,36:0,6; 2) 2,5 8,4 - 2,4 2,5; 4) 3) 6,2,15,3 - 6,2 - 5,3. )W564. Son o'qidan foydalanib, tengsizlikning butun yechimlarini toping: l)2,8567j Tengliklardan qaysi biri to'g'ri: 1) -(-7) = 7; 3) +9,8 = 4+9,8); 5) -8 =-(+8); 2) -(+9) = -9; 4) -(+11) = -11; 6) -(-32) = 32 ? 5683 Jadvalni to'ldiring: a -2,3 -7,4 4 0,24 76 -a 0,7 -44 _23 25 -120 3 23 5694 Tenglik to'g'ri bo'lishi uchun qavs ichiga qanday sonni yozish kerak: 1) -(. ) = -65; .3) -(. ) = 42; 5) -(. ) = -19; 2) 4. .) = 9,9; 4) 4-..) = 4),5; 6) 4-) = 6,7 ? pMS-msvzu. Sonning moduli Sonning moduli deb koordinata o'qida sanoq boshidan shu songa mos keluvchi nuqtagacha bo'lgan masofaga aytiladi. t 31- rasmda A nuqtaning koordinatasi 4 ga teng, bu nuqta sanoq boshidan 4 birlik o'ngda joylashgan. OA kesmaning uzunligi, ya’ni sanoq boshi О nuqtadan 4 soniga mos keluvchi A nuqtagacha bo'lgan masofa 4 ga teng: OA = 4. Demak, ta’rifga ko'ra 4 sonining moduli 4 ga teng. Shu rasmdagi В nuqtaning koordinatasi -3 ga teng, u sanoq boshidan 3 birlik chapda joylashgan. OB kesmaning uzunligi, ya’ni sanoq boshi О nuqtadan -3 soniga mos keluvchi В nuqtagacha bo'lgan masofa 3 ga teng: OB^3. Demak, ta’rifga ko'ra -3 sonining moduli 3 ga teng. B(-3) О Л(4) -3^ -2 -1 /^\ 1 2 3 3 birlik 4 birlik 31- rasm. 134
Sonning moduli sonning absolut qiymati ham deyiladi. a sonning moduli |a| kabi belgilanadi. Shunday qilib: |4| =4; |-3| = 3. | Musbat sonning moduli shu sonning 0‘ziga teng. Masalan, |5| = 5; |7| = 7; |100| = 100; |0,l| = 0,l. Manfiy sonning moduli unga qarama-qarshi musbat songa teng. Masalan, |-8| = 8; |-15| = 15; |-10| = 10; |-0,01| = 0,01. 0 sonining moduli 0 ga teng: 10] = 0. Qarama-qarshi sonlarning modullari o‘zaro teng bo‘ladi. Masalan, |-6] = ]+6| = 6; |-1|=|+1| = 1. 28- rasmdan ko‘rinadiki, OB= OA = 4, ya’ni [-4 [ = |+41 = 4. 570. 1) Sonning moduli deb nimaga aytiladi? q 2) Musbat sonning moduli qanday son bo'ladi? Manfiy sonning • moduli-chi? 0 sonining moduli nechaga teng? 571. Quyidagi sonlarning moduUarini toping va javobni tenglik ko‘rinishida yozing hamda hosil bo‘lgan natijani o‘qing: 1) -6; 44: -150; 75; -7,8: 2) -5,2; 3,9; -1; -11; -0,45. 572. Sanoq boshi О nuqtadan: 1) Л(-7,5); 2) Л^-2^ j; 3) C(4,4); 4) 2)1-7|] nuqtagacha boigan masofani toping. 573. Modullari: 1,6; -13; 47; 0; —; 4,8; -15; -3| ga teng bo‘lgan sonlar bormi? Agar bor bo‘lsa, ulami yozib chiqing. 135
Tenglamani yeching (574—575): 574. 1) |x- 6| = 0; 2)|-x| = 7; 3) |x| -4 = 0; 4) |x|=-10. 575. 1) -x = 3,14; 2) x=-3,14; 3) -8,09 = -x, 4) -8,09=x. 576. Agar a = -3,05; 10,5; -0,73; 55 bo'lsa, ~a va | a | ni toping. 577. Hisoblang: 1) |-15| + |-10|-|-3|-|-5|; 3) |-191-|-111 + 4 |-51; 2) ]-321 +1-321 :|-8|-|-4|; 4) |-211 + 7-1-31-1-251. >>578. a, b, c — musbat sonlar; x,y,z~ manfiy sonlar ekani ma’lum bo‘lsa, tenglikni oxirigacha yetkazing: |o|= . ; |5|= . ; |c|= . ; |x|= . ; |y|= . ; |z|= . . 57Д Sonlaming modullarini toping, javobni tenglik ko‘rinishida yozing: 1) -25; 34; -53; -100; -65; 2) -8,9; 7.5; -5,7. 58Й Yig‘indini hisoblang: 1)|-6| + |9|; 3) |-6.51+ 1-9,51; 5) | 32,11-|-12,11; 2) |-3,7 |-1-1,71; 4) |91|-|-11|; 6) |-0,71 -1-0,71. 5811 Hasan bir son o‘yladi. U o'ylagan sonning moduli: 1) -23,2; 2) 0,37; 3) 0; 4) -2001; 5) 0,5; 6) 1,05 ning moduli bilan bir xil. Hasan o‘ylagan sonlami toping. 58^ Ifodaning qiymatini toping: |x|: 5, bunda x=-U,5; 8,5; 7,2. P^-mnvzu. Butun sonlami taqqoslash Ikkita butun sondan son o‘qida o‘ngroqda joyiashgani katta bo‘ladi. Ikkita butun sondan butun sonlar qatorida o‘ngroqda turgani katta Wladi. Masalan, 2 > 1, 1 > 0, 0 > -1, -1 > -2, -3 > -6 bo‘ladi, chunki . -6, -5, -4, -3, -2, -1, 0, 1,2, 3, . ПБ-----------------------------------------------------------
butun sonlar qatorida 2 soni 1 sonidan, 1 soni 0 sonidan, 0 soni (-1) sonidan, (-1) soni (-2) sonidan, (-3) soni (-6) sonidan o'ngda turadi (30- rasmga qarang). Umuman, к son n sondan katta bo'lsa, buni k> n yoki n -5. a sonning musbat ekanligi a > 0 kabi, manfiy ekanligi a < 0 kabi yoziladi. 583. 1) Butun sonlar qanday taqqoslanadi? _____ 2) Sonning musbat yoki manfiy ekani qanday belgilanadi? 9 3) a) eng katta; b) eng kichik manfiy butun son bormi? 4) Eng kichik butun son mavjudmi? Eng katta butun son-chi? 5) Qanday sonlar 0 dan katta? Qanday sonlar 0 dan kichik? 584. Quyidagi sonlarni: a) o'sib; b) kamayib borish tartibida joy- lashtiring: 1) -8; 6; -9; 0; 7; -11; 2) -3; 8; 0; -22; 12; 5. 585. 1) 3 dan kichik va 6 dan katta; 2) 4 dan kichik va -3 dan katta; 3) 0 dan ham kichik va -4 dan ham kichik bo'lgan butun sonlar bormi? 586. Kattasi: 1) 2 ga; 2) -3 ga; 3) 0 ga; 4) 3 ga teng bo'lgan to'rtta ketma-ket kelgan butun sonlarni yozing. 587. Ushbu sonlar ketma-ket kelgan qaysi butun sonlar orasida joylashgan? Javobni qo'sh tengsizlik yordamida yozing: 1) -23; 2) 0; 3) -1999; 4) -2005; 5) 2004; 6) -2005. --------------------------------------------------------------n7
588. Sonlarni taqqoslang va ular orasiga tengsizlik belgisini qo‘ying: 1) -17 va 0; 2) -6 va 15: 3) -3 va -5; 4) 200 va -500. 589. Son o‘qida ikki nuqtadan qaysi biri chapda joylashgan: 1) Л(-4) va B(0); 2) C(2) va D(ll); 3) Д-6) va Д-1)? 590. Ifodalaming qiymatlarini taqqoslang: l)|-34|+|-4|va|34|-|-4|; 2) |-45|+J15|va|-45|-|-15|. a ning qanday qiymatida: 1) | a | = a; 2) | a |=-c tenglik o'rinli bo‘ladi? 5924 Quyidagi sonlarni: a) o‘sib; b) kamayib borish tartibida joylashtiring: 1) -4; 10; -5; 3; -7; 9; -10; 2) -6; 6; 0; -11; 19; -14; 18. 5931 Kichigi: 1) 5 ga; 2) -6 ga; 3) 0 ga; 4) 1 ga teng bo‘lgan to‘rtta ketma-ket kelgan butun sonlarni yozing. 5944 Ushbu sonlar ketma-ket kelgan. qaysi butun sonlar orasida joylashgan: 1) 1991; 2) -1995; 3) 1998; 4) -2000; 5) 2003; 6) -2001 ? 5954 Eng kichik: I) ikki xonali; 2) uch xonali; 3) to‘rt xonali; 4) besh xonali butun sonni yozing. mavzu. Butun sonlarni qo‘shish 1. Bir xil ishorali sonlarni qo‘shish. 1- mi s ol. Yighndini toping: (-3) + (-5). Yechish. -5 < 0, |— 5] =5 ekani ravshan. . » -9, -8, -7, -6, -5, -4, -3, -2. -1, 0, t_________________________________I t 5 ta son 1, 2, . Butun sonlar qatorida -3 sonidan chap tomonga qarab 5 ta sonni sanay- miz. Shunda sanash (-8) ga kelib to‘xtaydi, demak, (-3) + (—5)=—8. 138
Bu jarayonni son o'qida ham ko'rsatish mumkin 0 va |+ 6| = 6 ekani ravshan. Butun sonlar qatorida (-4) dan o'ng tomonga qarab 6 ta sonni sanaymiz. Shunda sanash (+2) soniga kelib to'xtaydi, demak, (-4) +(+6) = +2 = 2. . -5, -4, -3, -2, -1, 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, . t I_____________________I 6 ta. son Bu misolda musbat qo'shiluvchining moduli katta edi, shuning uchun ham yig'indi — natija musbat son. chiqdi. (-4) -l. (+6) yig‘jndin'1 son o'qida topishni o'zingizga havola qilamiz. Bunda birlik kesma o'q yo'nalishida koordinatasi (-4) bo'lgan nuqtadan boshlab 6 marta qo'yiladi. 139
3- m i s о I. Yig‘indini toping: (+2) + (-5). Yechish.-5Butun sonlarni qo‘shish o‘rin almashtirish va guruhlash qonun- lariga bo'ysunadi. Bunga son o‘qi yoki butun sonlar qatori yordamida ishonch hosil qilish mumkin. 596. 1) a) bir xil; b) har xil ishorali butun sonlarni qo'shish qoida- —I larini ayting. Son o‘qida tushuntiring. • 2) Qarama-qarshi sonlar yig‘indisi nechaga teng? 3) Butun son va nolning yig'indisi nimaga teng? 597. Qo‘shishni bajaring: 1) (-9) + (-9); 3) (-4) + (-6); 5) (+3) + (-3); 2) (+1) + (-6); 4) (-10) + (+10); 6) (+18) + (-17). 598. Ikki sonning yig'indisi qachon (misollarda tushuntiring): 1) a) hamma vaqt musbat; b) hamma vaqt manfiy bo'ladi? 2) a) musbat ham; b) manfiy ham bo‘lishi mumkin? 599. a) Ikkita manfiy; b) musbat va manfiy sonning yig'indisi ko‘rinishida yozing: -2;-8; -15; -100; 150; 1991; 50; -789. Na тип a\ 1) -28 = (-8) + (-20) = (-21) + (-7) =. 2) -2 = (-3) + (+1) = (+43) + (-45) =. . 600. Jadvalni to‘ldiring: Sonli ifoda Musbat qo‘shi- luvchilar yig’indisi Manfiy qo‘shi- luvchilar yig‘indisi Sonli ifodaning qiymati 20 +(-13) +(-7)+ 10 30 -20 10 25 + (-18)+ 3 +(-15) -40+ 48+ (-15)+12 -17 + (-20) + 10+14 -175 + 75+ (-100)+ 50 та
601. Yig'indini toping: 1) (-7) + (-8) + (+7) + (+7); 3) (-8) + (-6) + (-4) + (+28); 2) (-1) + (+2) + (+!) + (-2); 4) (+19) - (-20) + (-39) + (-5). Eslat ma! Yozuvni qisqaroq qilish uchun, odatda, musbat qo‘shiluvchi oldidagi «+» ishorasi yozUmaydi. Birinchi qo 'shiluvchi manfiy son bo ‘Isa, lini qavsga olib yozish shart emas. Masalan, -8 + (+4) o'rniga -8 + 4; (-31) + (-9) o'rniga esa -31 + (-9) yoziladi. 602. Jadvalni to'ldinng: к 5 -1 -8 -7 18 40 -32 -31 -15 33 -46 n -5 0 -2 -13 -28 -50 22 -19 -14 -43 -4 k+n 0 -1 )^603. Ifodalaming son qiymatlarini taqqoslang: 1) (-ll)+(-9) va -(11 +9); 3) -, t- mavzo. Butun sonlarni ayirish Ikki sonning ayirmasi deb shunday songa aytiladiki, uni ayiriluv- chiga qo‘shganda kamayuvchi hosil boQadi. Ayirmaning sizga tanish bo'lgan bu ta’rifi butun sonlar uchun ham to‘g‘ridir. к va л butun sonlar ayirmasi к - n shunday sonki, uni n ga qo‘shsak, к hosil bo‘ladi: P (k-n) + л-£~] Mi sol: 12 - (-4) = 16, chunki 16 + (-4) = 12; shu bilan birga 12+(+4) =16. Bu misoldan shunday xulosaga kelamiz: Butun sondan butun sonni ayirish uchun kamayuvchiga ayiriluv- chiga qarama-qarshi sonni qo‘shish kerak, ya’ni | Л - и = fe + (- л). | Haqiqatan ham, (k+ (-«)) + n = к + ((-и) + и) = k+ 0 = к. Butun sonlar ayirmasi yana butmTsondir. I Misо 11 ar: 1) (-20)- (+3) = (-20) + (-3) = -23; 2) 19 - (-10) = 19 + (+10) = 29. Son o‘qida ayirish amalini qanday tasvirlash mumldnligini misol- larda kohaylik. 1- m i s о 1. Ayirmani toping; 5-8. Yechish. Sono'qida5sonigamoskeluvchinuqtanibelgilaymiz. Shu nuqtadan boshlab birlik kesmani chap tomonga, ya’ni o‘q yo'nalishiga qarama-qarshi tomonga 8 marta qo‘yamiz, shunda (-3) soniga kelamiz (33-rasm). Demak, 5 - 8 = -3. Javob: -3. 143
5 dan boshlab birlik kesma 8 marta chapga . t -4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 33- rasm. 2-misol.—2 — (-3) ayirmani toping. Yechish. -(-3)=3 ekani ma’Iurri. U holda -2-(-3)=-2+3 = 1 (34- rasm). 3 birlik o'ngga 2 birlik chapga . I . . t . > , , r -3-2-1012 -10123 -2-(-3)=-2 + 3 = 1 yoki -2-(-3) = -2 +3=3-2 = 1 34-rasm. Javob: 1. 3- m i s о I. Koordinatasi -1 bo'lgan Л(-1) va koordinatasi 4 bo'lgan 5(4) nuqta orasidagi masofani toping. Yechish. Son o'qidaolinganikki nuqtaorasidagi masofauchlari shu nuqtalarda bo'lgan kesmaning uzunligi ekanligi ravshan. Demak. bu misolda AB kesmaning uzunligini topish so'ralyapti. Son o'qida Л(-1) nuqtadan boshlab birlik kesmani o'q yo'nalishida n marta qo'ysak, 5(4) nuqtaga kelamiz, deylik. U holda -1 + n = 4, bundan л-4-(-1)=4 + i =5. Shunday qilib, Л(-1) nuqtadan boshlab birlik kesma o'q yo'nalishida 5 marta qo'yilsa, 5(4) nuqtaga kelinadi, ya’ni AB = 5 (35- rasm). Bizning misolda AB kesmaning oxiri (o'ng uchi) — 5 nuqtaning koordinatasi 4 ga, boshi (chap uchi) — A nuqtaning koordinatasi -i gateng. Demak, >45=4+(-1)=4+ 1 = 5. Javob: 5. ? А-D , B(4) 3 -ко 12 3 5 * 5 birlik 35-rasm. Bu misoldan shunday xulosa kelib chiqadi: Son o‘qidagi kesmaning uzunligi uning oxiri koordinatasi bilan boshi koordinaitasining ayinnasiga teng. 144
608. 1) Butun sonlar ayirmasi deb nimaga aytiladi? ф 2) Butun sonlar qanday qoidaga ko'ra ayiriladi? • 3) Son o'qidagi kesmaning uzunligi qanday topiladi? 609. Ayirishni qo'shish («+») bilan almashtiring va hisoblang: 1) -48-12; 2)-160-14; 3)36-(-30); 4)-80-(-80). Na tn un a: -17 - 8 = (-17) + (-8) = -(17 + 8) = -25. 610. Ayirishni qo'shish («+») bilan almashtiring va hisoblang: 1) 30 - (-5); 2) -70-(-60); 3) 90 - (-10); 4) -83 - (-23). 611. * o'miga mos sonlarni qo'ying: 1) 15-* = 0; 2) 16-*=-l; 3)-5-* = 0; 4) *-(-3)=4. 612. Jadvalni to'ldiring: к 15 -20 8 12 0 1 -31 -17 -12 37 -40 n 20 -10 -3 -15 -1 -2 0 -17 -24 -3 -50 k-ti -5 613. Amallami bajaring: 1) -9 + (-28) - (-27); 3) -16 - (-30) + (-30); 2) 20 - (-9) - 9; 4) -12 - 8 + (-10). 614. Son o'qida koordinatalari bilan berilgan ikki nuqta orasidagi masofani toping: 1) Л(-2), B(2); C(0), 7)(4); ДЗ), Д5); 0(0); 2) M-4), Д-1); Л-1), G(l); М-2); Д-l). 5(-5). Mos chizmalami chizing. 615. Ayirmani ayiriluvchiga qarama-qarshi sonning yig'indisi bilan almashtiring va hisoblang: 1) 29 - (-1); 3) (-36) - (-24); 5) (-45) - (-75); 2) 35 - (-5); 4) (-19) - (+11); 6) (-21) - (-21). Na типа: (-25) - (-35) = (-25) + (+35) = 10. 10 — Matematika, 6-sinf ~~ ~ ~ 145
616. Hisoblang: 1)-13-(-7)+ (-7); 2)-3 + (-8)-(-13); 3) 72-(-12)-104; 4)-15-(-14)+ (-24). 617. Nanumadan foydalanib hisoblang: 1) -734 - (-532); 3) -598 - (-388); 5) -1200 - (-2800); 2) -744 - (-634); 4) -1380 - (-470); 6) -4800 - (-3700). Namuna: -874- (-461) = -874 + 461 =-(874 - 461) =-413. 618. Yig'indinl qavssiz yozing va hisoblang: 1) (-35) + (-25); 3) 15 + (-3); 5) (-35)+(-45 + 10); 2) (-45) + (-15); 4) 72 + (-22); 6) 35 + (25 + 75). Namuna: (-16) + (-24) =-16 - 24 =-40. ►619. Tenglamani yeching: l)x+10 = 3; 2)-l-x = -l; 3)-l-x = -10; 4)-5 + x=-30. Namuna: 48-x = -18; x==48-(-18); x=48 + 18; x=66. 62Щ Ayirishni bajaring: 1) 108 - 228; 2) 89 - 299; 3) 713 - 843; 4) 2004 - 2005. 62jj Ayirishni qo'shish bilan almashtiring va hisobiang: l)-17-43; 2)-69-141; 3)-150-50; 4)-160 - 40. 62% Jadvalni to'ldiring: к 3 -15 -20 -5 15 25 32 -45 -47 80 n 7 -8 10 15 19 48 68 15 -33 95 k-n -4 623 Tenglamani yeching: l)30-x=41; 3) 26-x=-l; 5)-81-x=0; 2)x-0 = -10; 4)28-x=-18; 6)-10-x=10. 624] Hisoblang: 1) (15 - 30)-(10 - 20); 3) (1 - 9) - (31 - 41); 2) (40 - 70) - (15 - 45); 4) (-15 + 10) - (-8 - 0). I4F
movzv. Butun sonlami kcfpaytirish 1. Bir xil Ishorali butun sonlarni ko‘paytirish uchun ularning modullari ko‘paytiriladi va ko‘paytma oldiga «+» (plus) ishorasi qo‘yiladi. 1- misol. (-8) (-6) ko'paytmani toping. Yechish. |- 8| = 8, 6| = 6 bo‘lgani uchun, qoidaga muvofiq, (-8) . (_6) = +(8 6) = +48 - 48. Javob: 48. 2. Har xil ishorali butun sonlarni ko‘paytirisli uchun nlaming modnllari ko‘paytiriladi va ko‘paytma oldiga «-» (minus) ishorasi qo‘yiladi. 2- m i s о 1. 12 (-3) ko‘paytmani toping. Yechish. 1121 = 12, |-3| = 3 boflgani uchun, qoidaga muvofiq, 12 • (-3) = -(12 • 3) = -36. Javob: -36. 3. Ixtiyoriy butun son n bilan 0 ning ko‘paytmasi 0 ga teng: | n-0 = 0; 0-л=0. | Masalan, (+5) 0 = 0; 0 (+5) = 0; (-3) 0 = 0; 0 (-3) = 0. 4. Ixtiyoriy butun son n nl (-1) ga ko‘paytirilsa, n ga qarama- qarshi son hosil bo‘ladi, ya’ni sonni (-1) ga ko‘paytirish uning ishorasini o‘zgartiradi, xolos: | n (-1) = (-1) • л = -л. | Masalan, (-1) 8 = -8; (-6) • (-1) =+6 = 6. Natural sonlarda bo'lgani kabi butun sonlar uchun ham daraja tushunchasini kiritish mumkin. 3- m 1 s о 1. (-2) • (-2) • (-2) ko‘paytmani hisoblang. Yechish. (-2) - (-2) - (-2) = ((-2) • (-2)) (-2) = (+(2- 2)) • (-2) = =-((2 2) 2) =-(2 2 • 2) = ~(23) = -8. J a vob: -8. 147
Umuman, har bin л ga teng bo'lgan к ta (Л — natural son) ko'paytuvchining ko‘paytmasi n sonning fc-darajasi deyiladi va л* kabi belgilanadi: Л* = n n . • n. 5. Har qanday л sonning 1- darajasi shu sonning o'ziga teng: Iл1 = и-1 Masalan, (-10)' =-10, (16)* = 16, (+16)1 = 16' = 16. 625. 1) a) bir xil ishorali; b) har xil ishorali butun sonlar ko'paytmasi qanday topiladi? Misollarda tushuntinng. 2) Butun son bilan 0 ning ko'paytmasi nimaga teng? 3) (-3) sonining 4- darajasi deganda nimani tushunasiz? 4) Son (-1) ga ko‘paytirilganda nima o'zgaradi? 5) Sonning 1- darajasi nimaga teng? 626. Jadvalni to‘ldiring: к 15 4 -5 -4 18 27 -15 19 -13 -1 1 n 8 -3 8 12 -6 -3 -12 -8 7 -1 -1 k- n 120 12 627. Noma’lum son x ni toping: 1) -2x= 30; 3) x- (-15) = -45; 5) -3x- 15 = -45; 2)-5x= 25; 4) x (12) - —24; 6) -3x+ 15 = 45. 628. Jadvalni to'ldiring: к -1 -8 10 3 1 -7 -5 12 -9 m -2 3 -2 5 -10 2 -4 11 -5 n -3 5 4 -1 -8 -3 -8 -4 -to k- m- n -6
629. Ifodaning son qiymatini toping: 1) -7 8 - (-5) • (-2); 3) -3 • (-5) - (-10) (-2); 2)3 (-6)-4-(-5); 4)-15 4- 18 9 (-1). Xulosa chiqaring. Xulosangizni daftaringizga yozib qo'ying. >”632. Hisoblang: i) (-1)'5 - (-1)” + (-0"; 3) (-2)’ - (-3)1 + (-3)1 2) (-1)6 - (-!) - (-1)*; 4) (-1)1 + (-1)’ -1- (-1)*. 633J Ko'paytmani toping: 1) (-8) (-5); 2) (-11) (-12); 3) 7 • (-28); 4) 10 (-81). 634. Hisoblang: 1) (-1) (-2) 8; 3) 27 (-1) (-3); 5) (-7) (-10) (-5); 2) 4 7 (-2); 4) (-3) 9 (-10); 6) (-3) (-1) (-4). 635j Hisoblang: 1) (-18) (-5) -7-8; 3) -21 (-22) - (-3) (-14); 2) (-92) 3 - (-10) -12; 4) -13 (-11)- (-14) (-12). 149
6364Jadvalni to‘ldiring: к -4 3 -3 3 -8 8 -8 8 -4 10 л —10 10 10 -10 -12 -12 12 12 -5 -7 0 к n 637J Noma’lum son л ni toping: l)(-l)x = -lO; 3)-x+7 = -10; 5)-2x + 14 =-20; 2) (-l)x = 10; 4) -x+7 - 10; 6) -2x -14 = -20. *а-авапя. Ko'paytirish qonunlori Natural sonlarda bo‘igani kabi ko‘paytirishning o'rin almashtirish, guruhlash va taqsimot qonunlari butun sonlar uchun ham o’rinlidir. Umuman, ixtiyoriy m va n butun sonlar uchun |/к-и = n /к | va | (А- ж) • и = A Qn • л) | tei klar o'rinlldir. Masalan,(-3) (-6) = +(3 6) = t(6 • 3) = (-6) (-3). ((+5) (-2)) (-8) = (-(5 2)) (-8)) = +(5 - 2) • 8 = +(5 (2 8)) = = (+5) ((-2) (-8)), ya’ni ((+5) (-2)) • (-8) = (+5) - ((- 2) (-8)). Umuman, ixtiyoriy А, m, « butun sonlar uchua | (A + fn) - и = А -л +/и • л | tenglik o‘rinU. Bu tenglik butun sonlar uchun taqsimot qonunini ifodalaydi. Masalan, ((-4) + (-3)) • (-6) = (- (4 + 3)) (-6) = (4 + 3) 6 = = 4 -6 + 3 $ = (-4) - (-6) + (-3) - (-6). Taqsimot qonuni bir nechta qo'shiluvchilar uchun ham o'rinlidir. 1-misol. (4+(-7)+(-3)) (-2)=4 (-2) + (-7) (-2) + (-3) (-2) ekanini ko'rsating. 150
Yechish. Haqiqatanham, (4+(-7)+(-3))• (-2)=(4- 10)-(-2)= =(-6)-(-2)=12. 4 - (-2) + (-7) (-2) + (-3) - (-2)=—8 + 14 +6= 64-6 = 12. 12= 12, demak, berilgan tenglik to‘g‘ri. Javob: tenglik to‘g‘ri. (£4-m) n ko‘paytmadan mn yigSndiga o‘tish qavslarni ochish deyiladi. к - n 4- m - n yig‘i ndidan (k + m) n ko* *paytmaga p‘tish umumiy ko‘paytuvchini qavsdan tashqariga chiqarish deyiladi. 2- m i s о I. (-79) - (-85) 4- (-79) - 75 yig‘indini hisoblang. Yechish. Umumiy ko‘paytuvchi (-79) ni qavsdan tashqariga chiqaramiz: (-79) - (-85) 4- (-79) 75 = (-79) - (-85 4- 75)=(-79) - (-10) = 790. Javob: 790. 638. 1) Ko'paytirishning o‘rin almashtirish, guruhlash qonunlarini bilasizmi? «Ko‘paytirishning taqsimot qonuni» deganda • nimani tushunasiz? Misoliar keltiring. 2)«Qavslami ochish», «umumiy ko'paytuvchini qavsdan tashqariga chiqarish» nima degani? Misollarda tushuntiring. 639. Ko‘paytmani toping. Natijaning to‘g‘riligini 0‘rin almashtirish qonuni yordamida tekshiring: 1)-15 - (-4); 2) -27 (-9); 3)-49 -2; 4)-100 6; 640. Guruhlash qonunidan foydalanib, qulay usulda hisoblang: 1) -25 - 11 (-4); 3) 8 - (-25) - 5 (-4); 5) -75 • (-9) 4; 2) 125 - (-19) - 8; 4) -25 - (-23) - (-8); 6) 80 - (-7) - 5. 641. Umumiy ko‘paytuvchini qavsdan tashqarigacbiqaringva hisoblang 1) 48 • (-7) 4-24 -14; 3) 48 - (-54) - 38 - (-54); 2) 12 - (-9) - 6 8; 4) 125 (-3) 4- 250 - 2. )H»42. Umumiy ko‘paytuvchini: a) «+»ishorasi bilan; b) «-» ishorasi bilan qavsdan tashqariga chiqaring va hisoblang: 1) -15 19-15 21; 2) -59 29 4- 29 - 49. 151
6431 Qulay usulda hisoblang: 1) -25 (-18) -4; 3) 8 (-5) -7 2, 5) -4 11 75; 2) -125 13 8; 4) -2 3 9 5; 6) -13 - 5 - 80. 644J Ko'paytmani yig'indi ko'rinishida yozing va hisoblang: 1)4 (6+ (-14)); 3)-3 (-15-(-7)); 5) (38-49) (-11); 2) 5 - (10 - 25); 4) 10 (-17 - (-8)); 6) (27 - 39) - (-12). 6454 Umumiy ko'paytuvchini qavsdan tashqariga chiqaring va hi- soblang: 1) 25 - 10 - 25 - 14; 3) -73 - 37 + (-73) - (-27); 2) 36 25 - 36 - 15; 4) -38 - 12 - 38 - (-22). ^41-mcmrul Butun sonlarni bo'lish kva n noldan farqli butun sonlar hamda | к | son | n | songa qoldiqsiz bo'linsin, deylik. 1. Bir xil ishorali butun sonlarni bo'lish. Bir xil ishorali butun sonlarni bo'lish uchun idarning moduHari bo'lmadi va bo'linma oldiga «+» (plus) ishorasi qo'yiladi. j Natural sonni natural songa bo'lish qoidasi sizga ma’lum. 1-miso I. (-28): (-4) bo'linmani toping. Yech ish. |- 28] = 28 va [- 4] = 4bo‘lgani uchun, qoidaga muvofiq: (-28): (-4) = +(28:4) = +7 = 7. Javob: 7. 2. Har xil ishorali butun sonlarni bo'lish. I Har xil ishorali butun sonlarni bo'lish uchun idarning moduHari] I bo'lmadi va bo'linma oldiga *-* (minus) ishorasi qo'yiladi. 2-mi sol. (-18) :3 bo'linmani toping. Yechish. |-18] = 18, |3| - 3 bo'Igani uchun, qoidaga muvofiq: (-18): 3 = - (18:3) =-6. Javob: -6. 152
Nolni noldan farqli ixtiyoriy butun son n ga bo'lish natijasi 0 ga tengdir: | 0:i» = 0.~| Masalan, 0 : (-8) = 0; 0 :7=0. Nolga bo'lish mumkin emas! [ дХО j Masalan, (-6): 0, 3:0 kabi yozuvlar ma’noga ega emas! 646. 1) a) Bir xil ishorali; b) har xil ishorali butun sonlarni bo'lish qoidasini bilasizmi? Misollarda tushuntinng. • 2) 0 ni noklan farqli ixtiyoriy butun songa bo'lish mumkinmi? 3) Ixtiyoriy sonni nolga bo'lish mumkinmi? 647. Bo'lishni bajaring. Natijaning to'g'riligini bo'lish va ko'paytirish bilan tekshiring: 1) 72: (-4); 2) -75: 3; 3) -48: (-6); 4) -36: (-4). 648. Noma’lum son x ni toping: 1) 25x=-100; 2) -x: 3=-5; 3) 5x + 70 = -40: 8. 649. Hisoblang: 1) (-17 + 15 - 14): 2; 3) (-100 - 20 - 10): 13; 2) (-7 + 9 - 6); (-4); 4) (-36 - 48 - 72): 12. 650. Jadvalni to'ldiring: к -1 1 -1 15 20 -28 -32 -45 -72 -24 n 1 -1 -1 -3 -4 -7 8 -15 4 6 k+n k-n к n k:n 651- Ifodaning son qiymatini toping: 1) (-36) (-4): (-9) (-2); 3) (-49) • 8: (-7) • 4; 2) (-42) (-14): (-7) 4; 4) (-125) 15: (-25) (-3). ' 153
651. 864:18 = 48 ekanidan foydalanib, quyidagi ifodaning son qiymatini toping: 1)-864:18; 2)-48 • 18; 3) 864: (-48); 4) 864: (-18). 653. Quyidagi sonlami ikkita butun sonning bo‘linmasi (nisbati) ko‘rinishida tasvirlang: 1; 5; -10; -3; -7;-15; 18; 40; 0; -12; 5;-40. q —16 16 s -18 18 -12 NamunaA) 8 = — = — = 2) - 6 = -— = — = . ’ -2 2 ’ ' 3-3 2 654. Amallami bajaring: 1) ( 85): (-17) + (-24) • (-2) - (-96): 4 2) (70): (-2) - (-48) : 4 + 36: (-9). 655. Jadvalni to‘1diring: к 6 18 -12 -15 9 21 27 -45 n -4 -16 -8 -20 14 36 30 22 fc:(-3) + n:(-2) 656J Bo'Ushni bajaring: 1) -100 : 25; 3) -56: (-7); 5) 39: (-3); 7) -78: (-6); 2) 100: (-25); 4) 56: (—7); 6) -39: 3; 8) -78:6. 657J Hisoblang: I) -45: (-3) - 25; 3) (39 - 49): 2; 5) -18: (12 - 6); 2) 45: (-3) + 25; 4) (9 - 19): (-2); 6) -18: (6 - 9). 6581 Jadvalni to'ldiring: -144 -720 -2 160 -1 080 648 792 2 376 1 188 -3 —6 18 36 154
6591420: 15 = 28 ekanidan foydalanib quyidagilami hisoblang: 1) -420: (-15); 3) -420: (-28); 5) (-15) (-28); 2) -420:15; 4) -420:28; 6) (-15) 28- 66Qj Tenglamani yeching: 1) 3-(-x) +15 = 0-21; 3) 5 • (-x) + 20 =-25; 2) -3x - 12 = 18 - 24; 4) -5x - 20 = 25. Is-mavzu. Qavslarni ochish va qavsga Manfiy sonlarning kiritilishi -8-3; 18 - 5; -3+8-9 kabi ifodalarni yig'indi ko'rinishida yozish imkoniyatini beradi. Haqiqatan ham: -8 - 3 = (-8) + (-3); 18-5=18 + (-5); -3 + 8 - 9 = (-3) + 8 + (-9). Har qanday n sonni 1 ga ko‘paytirsak, yana n sonning o*zi chiqadi, ya’ni I я • 1 = 1 - л = Ж~| +1 = 1 bo‘lgani uchun -3 + 8-9 ifodani quyidagicha yozish mumkin: -3 + 8 —9 = (+l) - (-3)+(+l) 8+ (+l) (-9) = (+1) - (-3 + 8-9) = = +l (—3 + 8-9) =+(-3 + 8-9). Shunday qilib, +(-3 + 8 - 9) = -3 + 8 - 9. Bu tenglikning chap qisrnidagi qo*shiluvchilar qavslaiga olingan. Tenglikning o‘ng qismida esa qavslar yo'q, ular tushirib qoldirilgan. Bu holda qavslar ochilgan deymiz. Qo'shiluvchilaming ishoralari o‘zgarrnay qolganiga e’tibor bering. Agar yig‘indi qavslarga olingan bo*lib, qavs oldida «+» ishorasi turgan bo‘lsa, u holda qavslarni ochishda qo‘shiluvchilarning ishoralari o‘zgarmaydi. Masalan, +(-10 + 8 - 12) = -10 + 8 - 12. 155
Agar yig'indi qavslarga olib, qavs oldiga «+» ishorasi qo'yilsa, n holda qavsga olingan qo* *shihi lilarni ishoralari o‘zgarishsiz qoldiriladi. Masalan, -13 + 8 - 2 = + ishorasi turgan qavslami ham ochish mumkin. Misoliar. 1) ЦЗ - 9) = (-1) (3 - 9) = (-1) 3 + (-1) (-9)=-3 + 9; 2) -(18 - 5)=(-1) (18 - 5)=(-1) • 18+(-1) (-5)=-18+5. Bu misollardan shunday xulosalaiga kelamiz: Agar yig'indi qavslarga olingan bo'lib, qavs oldida «-» ishorasi turgan bo‘Isa, n holda qavslami ochishda qo'shfluvchilarmng ishora- lari qarama qarshisig asl ii. Masalan, -(-7 + 8 - 14) = 7 - 8 + 14. Agar yig'indi qavslarga olingan bo'lib, qavs oldiga «-» ishorasi qo'yilsa, n holda qavsga olingan *'shilovcb mh ishoralari qarama- qarshisiga o'zgartiriladi. Masalan, 11 - 18 + 16-23 = -663. Awal qavslami oching, so'ngra hisoblang: 1)+(65+ 35- 101); 3) -(9-5 + 3 • 7-68); 2)-X^71. Doirachalar ichiga mos sonlarni yozing: Qilingan hisoblashlarga mos keladigan sonli ifoda tuzing. «3 Awal qavslarni oching, so‘ngra hisoblang: 1)+(48-102 + 52); 3)-(45 - 69 - 21); 2)-(103 - 70-23); 4) -(154- 49-144). 673 Hisoblang: 1) +(86 - 98) +'42; 3) +(-38 - 410) + 38; 2)-(59 - 69)-29; 4)-(-101 + 53) + 53. 673 Qavslarni oching va hisoblang: 1) (119 + 141) - (-59 + 119); 3) (228 - 215) - (28 - 315> 2) (325 + 219) - (125 + 119); 4) -(82 + 98) - (186 - 86). 675)belgilari o'miga mos sonlarni yozing: Х-Х:(-7)х—X (-€),-.+(-20^ 2) f ? )--; 4 )-►/ ? j »( ? )--►( ? ) 676j Qulay usul bilan hisoblang: 1) 155 - (55 - 180); 3) 224 - (124 + 76); 2) 173 - (23 + 50); 4) 215 - (187 + 113). 158----------------------------------------------------------
^43- акини Вшил sonlar ustida to'rt amalga Ляг mashqlar Amallami bajaring (677—680): 677. I) (-6 + 11) + (-18 + 3) • (-2); 2) (28 - 48) • (-1) + (72 - 84) (-3). 678. 1) (-16 + 4) (-3) +(-2) (-15+ 20); 2) (119 - 99) (-7) + (-35 +10) (-2). 679. 1) (-144): (-24) + (-12) • (-7) - (-18) • 5; 2) -108:36 - 13 • (-4) + 17 (-3). 680. 1) (48-78):(17-ll) + (58 88)-(-2); 2) -(-41 - 79): (-24) + 78: (-6) 4. 681. Son o'qidagi А, В, С, £>, E, F nuqtalaming koordinatalari 36-rasmda ko'rsatilgan. C F A OE B D* -6-5 -4 -3-2 -1 0 1 2 3 4 5 6 7 36-rasm. Quyidagi kesmalaming uzunliklanni toping: I) ОД 2) AF; 3) EF\ 4) BD, 5) BC\ 6) BE. 682. к harfi o‘miga -4; -3; -2; -1; 0; 1; 2 va 3 sonlaridan qaysi bin qo‘yiiganda: 1) к (k+ 1) = 12; 2) к (k~ 1) = 2 tengliklar o'rinli bo‘ladi? 683. Jadvalni to‘ldiring: к 9 12 15 -21 36 -24 -9 -15 n -12 -9 18 -24 27 24 3 21 -2- fc+ (-я): 3 135
684. Qulay usul bilan hisoblang: 1) -15 17+14-17-19 17+17 17; 2) 26 25 - 25 27 + 31 25 - 30 25. 685. Hisoblang: 1) 36 - (-45): 90 - (-82); 3) -61 - (-50 + 13); 2) 56 (-28) : 49 - (-32); 4) 37 - (-27 - 51). 686 Hisoblang: 1) (-11 - 59) (50 - 62); 3) (-34 - 13) (-7 - (-13)); 2) (36-(-7)) (-59 + 32); 4)(-17+30)-(-15-(-16)). 687J Qavslarni oching va hisoblang: 1) 164 - (64 + 48); 3) 503 + (47 - 403); 2) -85 - (43 - 75); 4) 327 - (127 - 99). hSR,1 Son o‘qida A va В nuqtalaming quyida berilgan koordinatalari bo‘yicha AB kesmaning uzunligini, ya’ni AB masofani toping. Mos shakl chizing. A 3 4 -1 0 10 7 —6 -2 0 1 В -5 0 -8 -4 6 -7 -9 -3 -1 -1 AB 689j Hisoblang: 1) -725: (-25) + (-15)6- (-44): 4; 2) 875 : (-5) 4 - (-48 + 12): (-6). Perpendikular to‘g‘ri chiziglar. . 44- Parallel to‘gW chiziglar I. Perpendikular to‘g‘ri chiziqlar. Six burchak tushunchasi, yoyiq va to‘g‘ri burchak tushunchalari bilan 5- sinfda tanishgansiz. T30
37- rasmdagi a va b to'g'ri chiziqlar kesishishidan to'g'ri burchaklar hosil bo'lgan. Bu holda a va b to'g'ri chiziqlar perpendikular to‘g‘ri chiziqlar deyiladi. a va b to'g'ti chiziqlaming perpendikularligi a_L b (yoki bl. a) kabi belgilanadi. 0‘qllishi'. a va b to'g'ri chiziqlar o'zaro perpendikular. a a ________3_______ ь ------------------------- b 37- rasm. 38- rasm. Perpendikular to'g'ri chiziqlarda yotgan kesmalar perpendikular kesmalar deyiladi. Masalan, kvadratning, to'g'ri to'rtburchakning qo'shni tomonlari perpendikular kesmalardir. 2. Parallel to'g'ri chiziqlar. Birtekislikdayotuvchikesishmaydigan ikki to'g'ri chiziq parallel to‘g(ri chiziqlar deyiladi (38-rasm). a va b to'g'ri chiziqlaming parallelligi a || b (yoki b || a) kabi belgi- lanadi. O‘qilishi\ ava b to'g'ri chiziqlar o'zaro parallel. Parallel to'g'ri chiziqlarda yotgan kesmalar parallel kesmalar deyiladi. Kvadratning, to'g'ri to'rtburchakning qarama-qarshi tomonlari parallel kesmalardir. 690. 1) Perpendikular to'g'ri chiziqlar deb nimaga aytiladi? л 2) Parallel to'g'ri chiziqlar deb nimaga aytiladi? Rasmda ko'r- r* sating. 69L Sinfingizda, uyingizda perpendikular yoki parallel tomonlari bo'lgan jismlar bormi? Ulami ko'rsating va ayting. 692. Kvadrat va to'g'ri to'rtburchak chizing. Ulaming uchlarini harflar bilan belgilang. Ulardagi: 1) o'zaro perpendikular tomonlami; 2) o'zaro parallel tomonlami yozing. 11 - Matematika, 6-sinf
693. 39-rasmdagi chizmalarga qarab, chiz- J machilik uchburchagi yordamida I to‘g‘ri chiziqqa undagi berilgan A nuqtadan I o‘tadigan perpendikular to‘g‘ri chiziq qanday o‘tkazilishini aytlb bering. I 694. Biror /to‘g‘ri chiziq chizing. UndaAva В I nuqtalami belgilang. Transportir yoki chizmachilik uchburchagi yordamida A va В nuqtalaidan I toeg‘ri chiziqqa perpen- dikular to‘g‘ri chiziqlar o'tkazing. Bu to‘g‘ri 39- rasm. chiziqlar haqida nima deyish mumkin? 695. a va b to‘g‘ri chiziqlar o‘zaro perpendikular (40- rasm). Ular О nuqtada kesishadi. CO-La. AC, ОС, ВС, DC kesmalami o‘lchang. Ulardan qaysi biri eng qisqa? Qaysi biri eng uzun? Qanday xulosa aytish (chiqarish) mumkin? 696. Radiusi 3 sm bo‘lgan aylana chizing. Uning o‘zaro perpen- dikular bo'Igan ikkita diametrini o‘tkazing. Aylana nechta qismga boTmdi? >S97. 41- rasmdagi А, В, C va D nuqtalardan a va b to‘g‘ri chiziq- larga perpendikulariar tushiring. 698. Teng tomonli (muntazam) uchburchak chizing. Uning uchla- ridan tomonlariga perpendikular kesmalar o'tkazing va bu kesmalaming uzunliklanni o‘lchang. Xulosa chiqaring. 162
699J 42- rasmga qarab chizg‘ich va chiz- machilik uchburchagi yordamida beril- gan A nuqtadan berilgan I to‘g‘ri chi- ziqqa parallel to‘g‘ri chiziqni qanday o‘tkazish mumkinligini aytib bering. 7O0j Radiusi 4 sm bo‘lgan aylana chizing. Uning o‘zaro perpendikular bo'lgan ikkita diametrini o‘tkazing. Har bir diametr uchlaridan ikkinchisiga paral- lel to‘g‘richiziqlaro‘tkazing. Buto‘g‘ri chiziqlaming kesishishi natyasida qan- day shakl hosil bo‘ladi? Shu shaklning perimetri va yuzini toping. 42- rasm. 45-mavzu. Koordinata tekisligL Grafiklar 1. Koordinata tekisligi. Tekislikda o‘zaro perpendikular x va у o‘qlarni o‘tkazamiz. Ularning kesishish nuqtasini О harfi bilan belgilaymiz. Bu nuqtani har bir o‘q uchun sanoq (hisob) boshi deb hisoblab, har bir o‘qda o‘zaro teng birlik kesmani olamiz. Ox ocqidagi yo‘nalish, odatdagicha, chapdano‘ngga, Oyo‘qidagiyo‘nalishesa«pastdan yuqoriga» boladi (43- rasm). Bu holda tekislikda xOy to‘g‘ri burchakli koordinatalar sistemasi aniqlangan, deyiladi. Uni fransuz olimi Dekart kiritgani uchun Dekart koordinatalar sistemasi ham deyiladi. Ox o‘qi abssissalar o‘qi, Oy o‘qi ordinatalar o*qi, О nuqta koordinata boshi deyiladi. К. Dekart koordinatalar sistemasi kiritilgan tekis- lik koordinata tekisligi deyiladi. -j.. A — koordinata tekislikda olingan ixtiyony nuqta bo'lsin. A nuqtadan Ox va Oy o'qlariga parallel to‘g‘ri -3—t-----► chiziqlar o‘tkazamiz. Ular Ox va Oy o'qlari bilan, О 1 * mos ravishda, В va Cnuqtalardakesishadi, deylik (44-rasm). 43-rasm 163
У. С Д(4 3) 2 1 □ ! j в ж О 1 2 3 * 44- rasm. У4 II 1 chorak chorak (-;+) 1 (+;*) ш ° i iv'' chorak chorak (+;-) 45- rasm. OB kesmaning uzunligi x, ОС kesmaning uzunligi у bolsin. x son A nuqtaning abssissasl, у son esa A nuqtaning ordinatasi deyiladi. x va у sonlar jufti A nuqtaning koordinatalari deyiladi va Л(х; у) kabi belgilanadi. Bunda doimo birinchi o‘rinda abssissa, ikkinchi o'rinda esa ordinata yoziladi. 44- rasmda A nuqtaning abssissasi x - 4 ga va ordinatasi у = 3 ga teng. U holda A nuqtaning koordinatalari A(4; 3) kabi yoziladi. Shunday qilib: 1) koordinata tekisligida har bir A nuqtaga sonlar jufti (x; y) mos keladi; 2) ixtiyoriy sonlar jufti (x; y) ni koordinata tekisligidagi biror A nuqtaning koordinatalari deyish mumkin; 3) agar x*y bo‘lsa, u holda (x; y) va (y; x) juftliklar koordinata tekisligida turli nuqtalami ifodalaydi. Koordinata boshi — О nuqtaning koordinatalari 0(0; 0) dan iborat. Ox o‘qidagi ixtiyoriy В nuqtaning koordinatasi B(x; 0); Oy o'qidagi ixtiyoriy C nuqtaning koordinatasi C(0; y) ko‘rinishida bo‘ladi. Ox va Op o‘qlari tekislikni to‘rtta burchakka bocladi, ulami koordinata choraklari (yoki koordinata burchaklari) deyiladi. Koordinata choraklarining joylashishi 45- rasmda tasvirlangan. Quyidagi munosabatlar o‘rinli: I chorakdagi nuqtalaming (x; y) koordinatalari uchun x>0; y>0; II chorakdagi nuqtalaming (x; y) koordinatalari uchun x < 0; у >0; III chorakdagi nuqtalaming (x; y) koordinatalari uchun x < 0; у < 0; IV chorakdagi nuqtalaming (x, y) koordinatalari uchun x >0; у Nuqta koordinatalarining choraklardagi ishoralari ramziy ravishda 45- rasmda ko'rsatilgan. Ox o'qida yotuvchi barcha nuqtalaming ordmatalari 0 ga teng: у=0. Oy o'qida yotuvchi barcha nuqtalaming abssissalari 0 ga teng: x = 0. 2. Grafiklar. Grafik — miqdorlar orasidagi bog'lanishni ifodalovchi chiziq. Grafikda ikki miqdor orasidagi bog'lanish yaqqol ko'rinadi. Quyidagi jadvalda bir sutka davomida havo temperaturasining har ikki soatda o‘zgarishi berilgan: Vaqt (soat), t 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24 Temperatura (graduslarda), T -I -3 -2 0 1 3 6 8 7 5 2 0 -3 Jadvalga ko‘ra, vaqt va temperature orasidagi bog'liqlik grafigim chizish uchun: 1) tOT koordinata sistemasida (t; T) nuqtalami belgilaymiz; 2) ulami to'g'ri chiziq kesmalari bilan tutashtiramiz. Natijada vaqt o'zgarishi bilan havo temperaturasining ©"zgarishi orasidagi bog'lanish grafigini hosil qilamiz (46- rasm). Grafiklar egri chiziq ko'rinishida bo'lishi ham mumkin. Masalan, yoshingiz bilan: 1) og'irligingiz; 2) bo'yingiz orasidagi bog'lanish grafigi egri chiziqdan iborat bo'ladi (47- rasm). 46- rasm. 155
>* Grafiklami «o‘qib», ulardan turli 5 - xulosalar chiqariladi. Masalan, Sizlarga ! geografiya darslaridan ma’liim bofigan i ! I «shamol guli» deb ataladigan grafikka I ! ! qarab, Yer sirtidagi biror joyda esadigan I ! ! shamollaming yo‘nalishi, necha kun es- “5 hi ganligi haqida xulosa chiqarish mumkin. Geografiyada ham o‘ziga xos koordi- 47-rasm. natalar sistemasi bor. Siz, geografiya darslaridan masshtab, bosh meridian, parallel va meridian, geografik kenglik, geografik uzunlik bilan tanishsiz. Yer sirtidagi nuqtaning geografik uzunligi va kengligi shu nuqtaning geografik koordinatakiri deyiladi. Yer sirtidagi har bir nuqtaga ikkita miqdor - unmg geografik uzunligi va kengligi mos qo‘yiladi va aksincha, ikkita miqdor — geografik uzunlik va kenglik bo‘yicha Yer sirtidagi tayin bir nuqta topiladi. Bunda parallellar va meridianlar to'g^ri burchakli koordinatalar sistemasidagi abssissa va ordinata o‘qlari vazifasini bajaradi. 701. 1) Tekislikda t,o'g‘ri burchakli koordinatalar sistemasi qanday __ kiritiladi? Mos rasm chizing. 2) Nuqtaning abssissasi nima? Ordinatasi nima? Tekislikdagi nuqtaning koordinatalari deganda nimani tushunasiz? 3) Koordinata burchaklari (choraklari) nima? Nuqta koordi- natalarining choraklardagi ishoralarini bilasizmi? 4) Grafik deganda nimani tushunasiz? 702. 1) Abssissalari nol bo'lgan nuqtalar qayerda joylashgan? 2) Ordinatalari nol bofigan nuqtalar qayerda joylashgan? 703. Abssissasi manfiy bo‘lgan nuqtalar qaysi choraklarda joylash- gan? Ordinatasi musbat bofigan nuqtalar-chi? 704. Agar: 1)Д-3; 4), B(2; -1), C(-2; 0), Z>(4; 3); 2) Д-1; 1), B(l; 2), C(-3; 0), Д2; 1) bo‘lsa3 ABya Cbkesmalar kesishish nuqtasining koordinata! arini toping. 705. 48- rasmda tasvirlangan nuqtalaming koordinatalarini yozing. Ulaming abssissalari va ordinatalarini ayting. 166
48-rasm. 706. Uchlari: 1) (1; 1), (-1; 1), (-1; -1), (1; -1); 2) (1; 0), (0; 1), (-1; 0), (0; -1) nuqtalarda bo'lgan to'rtburchak yasang. Bu qanday to'rtburchak bo'ladi? Nima uchun? 707. Markazi koordinata boshida va radiusi 2 sm bo'lgan aylana chizing. Aylananing Ox, Oy o'qlari bilan kesishish nuqta- larining koordinatalari ni yozing. 708. (-3; 4) va (2; -1) nuqtalar orqali o'tuvchi to'g'ri chiziq chizing. Bu to'g'ri chiziq qaysi choraklardan o'tadi? 709. 1) Faqat ikkita chorakdan o'tuvchi to'g'ri chiziqlar chizing. 2) To'g'ri chiziq faqat bitta chorakda yotishi mumkinmi? 710. 1 kg uzum 250 so'm turadi. Bozordan sotib olingan uzum massasi bilan unga to'langan pul miqdori jadvalda berilgan. Ma’lumotlami grafikda tasvirlang. Uzum, x (kg) 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Pul, у (so'm) 0 250 500 750 1000 1250 1500 1750 .2000 2250 Ko ‘rsatma: 6h-o‘qiga sotib olingan uzum massasini, Oy o'qiga unga mos to'langan pulni qo'ying. (x; y) nuqtalami belgilang va ulami ketma-ket to'g'ri chiziq kesmalari bilan tutashtiring. 167
711. 1) I, II va III choraklardan; 3) II, III va IV choraklardan; 2) I, II va IV choraklardan; 4) I, III va IV choraklardan o'tuvchi ikkitadan to'g'ri chiziq chizing. Zl2j?4(-3; 0), B(-3; 2), C( 1; -1) nuqtalami koordinata sistemasida bdgilang. 1) Olar bitta to'g'ri chiziqda yotadimi? 2) AB kesma o'rtasining koordinatasini toping. 713j Koordinata tekisligida uchlari: Л(2; 2), B(2; 0), 0(0; 0) nuqta- larda bo'lgan uchburchak chizing va turini aniqlang. 714J1) Л(1; 1), B(2; 2); 2) C(-l; -1), Л(-2; -2); 3) Д-З; 4), F(2; -1) nuqtalardan o'tuvchi to'g'ri chiziq qaysi choraklarda yotadi? Mos rasm chizing. UgJBola tug'ilganidan to 13 yoshgacha uning vazni o‘rtacha shunday o'zgaradi: Bolaning yoshi (yil) 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Vazni (kg) 3,4 9 12 13,5 14,5 16 17 18,5 20,5 22,5 24,5 27 30 34 Bolaning yoshi bilan vazni orasidagi (jadvalda ko'rsatilgan) bog'lanishni grafik ko'rinishda tasviriang. Yillami (0, 1, 2, 3, 4, 5, . j 13) Ox o'qida, vaznlami Oy o'qiga qo'ying. 7 ЦЦ Poyezd soat 01.00 da Andijondan yo'lga chiqdi. Poyezd 60 km/soat tezlik bilan 3 soatyo'l yurdi. So'ng bekatda 1 soat to'xtab turdi. Keyin 70 km/soat tezlik bilan 4 soat yo'l yurdi. Vaqt bilan poyezd o'tgan masofa orasidagi bog'lanish grafigini chizing. o'zuigizni я ла А ко‘ring 1. Yig'indini toping: (-411- 30) + (-71 +40). A) 42 B) -42 С) -II D) -31 E) 52. 2. Yig'indmi toping: (100 + (-106)) + (56 + (-61)). A)—9 B)-ll 0-20. D ) 20 E) 11.
3. Yig‘indini toping: 49 - (-21) + (-90). A) 70 B) -90 C) -111 D) -20 E) 20. 4. Amallami bajaring: (-3 + 1) - (-4 + 7). A) 5 B) -2 C) -3 D) 3 E) -5 5. Amallami bajaring: -29 - (38 - 48). A) 19 B) -19 C) -10 D) -39 E) -67. 6. Amallami bajaring: -68 (-21 - 33). A) -47 B) -35 C) -14 D) 14 E) -54. 7. Ko‘paytirishni bajaring: (-25) ‘3-4. A) 75 B) 100 C)-100 D)-300 E) 300. 8. Ko'paytirishni bajaring: 125 (-5) 8. A) -5000 B) 5000 C) -625 D) 1000 E) -4000. 9. Amallami bajaring: (-8) - 5 + (-3) • 6 - (-28). A) 30 B) -30 C) -584 D) 86 E) -86. 10. Amallami bajaring: (-39 + 14): (-5). A) -3 B) -5 C) 5 D) 3 E) 10,6. 11. Bo‘lishni bajaring: (-128); (-4): (-8) : 2. A) -4 B) -128 C) 2 D) -2 E) 32. 12. Amallami bajaring: (-48): (-3) + (-15) • 4 - 75 : (-3). A) -44 B) 44 C) 69 D) 19 E) -19. 13. AmaHarni bajaring: -54 : 3 + (-12) • 5 - (-42) : (-7). A) -84 B) -78 C) 90 D) -24 E) 84. 14. Hisoblang: (-2)3: (-1)4 + (-3)3: (-3)2 - (-1)*: (-1)7. A) 10 B) -10 C) -11 D) 12 E) -12 15. Hisoblang: -72 • 18 + 72 • 8 + 36 • (-4). A) -720 B) 864 C) -864 D) -144 E) -576. 16. Hisoblang: (34* (-15) + 24*15): 30. A) 150 B) -3 C) 5 D) -5 E) -150. 169
f ) TARIXIY MA’LUMOTLAR Manfiy sonlardan kishilar juaa qadim zamonlardanoq o‘zfao- tiyatlarfdafoydalanganlar. Manfiy sonlarni «qarz», musbat sonlarni esa «mol-mulk» ma’nosida ishlatganlar. Eramizdan uch asr awal yozilgan xitoylik olim Jan San asarlaridan birida «Qarz ustiga yanaqarz qo'shilsa, natijadaqarz hosil bo’ladi» daylladi. Manfiy va musbat sonlarni bir-biridan ajratish uchun ulami turli rangdagi siyohlarda yozishgan. Manfiy sonlar ustidagi amallar qadimgi yunon olimi Diofant, hind olimi Bramagupta (598-660) asarlarida uchraydi. Bizning yurtimizda «musbat son» va «manfiy son» atama- lari Mirzo Uligbekningshogirdi, Mirzo Ulugbek ilmiymaktabining yirlk vakili, buy uk olim Ali Qushchi tomonidan «Kitob-ul-Muhammadiya» asarida keltirilgan. Ali Qushchi yozadi: «Shuni bilish kerakki, har bir son musbat yoki manfiy bo'lishi mumkin». Ali Qushchi sonlarni ko'paytirishnita’rlflab, ushbu tengliklarning o'rinli bo'lishini ko'rsatgan: (+a) - (—b) = -ab; (-a) • (+b) = -ab; (-a) • (-b) = +ab. Manfiy sonlarni son o'qida noldan chap tomonda tasvirlash gollandiyalik matematik A. Jirar (1595-1632) va mashhur fransuz olimi R. Dekart (1596-1650) asarlarida bayon etilgan. Ilfflf Ratsional sonlar. Ratsional sonlarni qo‘shish va ayirish тети. Ratsional son tushunchasi Aziz o‘quvchi! Siz bilan 5- sinfda natural sonlar, oddiy kasrlar va ular ustida to‘rt amal bilan tanishgandik. 6- sinfda esa o‘nli kasrlar, butun sonlar va ular ustida tocrt amalga doir mashqlar ishladik. Musbat, manfiy butun sonlarni kiritdik, ular ustida amallar bajardik. Natural sonlarning yig^ndisi, ko‘paytmasi yana natural sondir. Ammo natural sonlarning ayirmasi, nisbati natural son bo‘lishi shart emas. Shuningdek, butun sonlar ustida bajarilgan qo‘shish, ayirish, 170 * *
ko'paytirish yana butun son bo'Iishini ko'rdik. Biroq butun sonlar —3 5 ~17 nisbati butun son bo'lishi shart emas. Masalan, —, —- nisbatlar 4 —6 12 butun sonlar emas. Shu bilan birga, juda ko‘p amaliy masalalami yechishda bu kabi sonlarga ehtiyoj seziladi. к va n butun sonlar va n * 0 bo'lsin. kasr ko'rinishida yozflishi mumkin bo'lgan sonlar ratsional sonlar deyiladi. Masalan, z| — ratsional sonlardir. Ixtiyoriy butun son к uchun - ~k tenglik o'rinli bo‘ladi, ya’ni ixtiyoriy butun son ratsional sondir. 5- sinfda o'rganiigan oddiy kasrlar, aralash sonlar ham ratsional sonlardir. к Chekli, davriy o‘nli kasrlarni ham - ko'rinishida tasvirlash mum- kinligini bilamiz. Bunday o'nli kasrlar ham ratsional sonlardir. Musbat kasr son okliga «-» ishorasi qo'yilsa, manfiy kasr son hosil bo'ladi. Masalan, — nianfiy kasr sonlar. 0 ~ nol soni ham ratsional son, chunk! nolni 0 = - ko'rinishida yozish mumkin. Umuman: 1) agar к va n bir xil ishorali butun sonlar bo'lsa, u hokla - musbat ratsional son; 2) agar к va n turli ishorali butun sonlar к bo'lsa, u holda - manfiy ratsional son bo'ladi. | ratsional son kasr son bo'lgani uchun, u kasr sonlaming barcha xossalariga ega. 171
Xususan, ~ ratsional sonning siirat va maxrajini noldan farqli ayni bir songa: 1) ko'paytirish; 2) bo'lish mumkin. Bunda hosil bo'lgan son awalgisiga teng bo'ladi. Mi so I! ar: 1) | = ^ ~ shu bilan birga -6 _ -6:(-2) _ 3 . 3 _ -6 -10 -10: (-2) 5 ’ demaK 5 _10 • n -18 -18:9 -2 , . .. -2 -2-9 -18 . , -2 -18 2) -27 = = T > shubilanbiiga у = — =—; demak. у =—. Bulardan shunday xulosaga kelamiz: 1) agar bir kasrning siirat va maxrajini noldan farqli ayni bir songa ko'paytirish natijasida ikkinchi kasr hosil bo'lsa, bu kasrlar o'zaro teng bo'ladi; 2) agar bir kasrning surat va maxrajini noldan farqli ayni bir songa bo'lish (ya’ni kasrni qisqartirish) natijasida ikkinchi kasr hosil bo'lsa, bu kasrlar o'zaro teng bo'ladi. Misoliar: 1) 1 = ^ = ^; 2) ^ = ^ = |. Bulardan ko'rinadiki, maxraji manfiy son bo'lgan kasrni har doim maxraji natural son bo'lgan kasrga keltirish mumkin ekan. Shunday qilib, ixtiyoriy ratsional sonni - kasr ko'rinishida yozish mumkin, bunda surat к — butun son, maxraj n — natural son. Kasr chizig'i oldiga qo'yilgan «-»ishorasi, odatda, suratga tegishli 4 -4 deb hisoblanadi. Masalan, - - = —. 717. 1) Natural sonlar ustida qanday amallar bajarilsa, yana albatta — natural son hosil bo'ladi? Misollar keltiring. , 2) Butun sonlar ustida qanday amallar bajarilsa, yana albatta butun son hosil bo'ladi? Misollar keltiring. 172
3) Natural sonlami ayirish, bo'lish natijasi yana natural son bo'lishi shartmi? Butun sonlarni bo‘lish natijasi doimo butun son bo'ladimi? Misoliar keltiring. 4) Ratsional son nima? Misoliar keltiring. 718. Quyidagi ratsional sonlarga teng sonlami yozing: n 8 • 74 “3- 7 - дч “3 - Ci 17• M 18- 7\ “n- Я4 12 D 15, 2) 3) 4) 5) T, 6) 7) —, 8) 719. Quyidagi sonlami oddiy kasr ko'rinishida yozing: l)-3;-7;-9; 12; -I; 1; 2) 3±; -5?; -11; 10^; 1’. 720. Quyidagi sonlami maxraji natural son bo'lgan kasr ko'rinishida yozing: ±- 3 • _L A- 12. -9’ -16’ -1’ -4s -8’ 10. ^9. 10 -2’ 3’ -1 к 721. - ratsional son: 1) qachon musbat bo'ladi? 2) qachon manfiy bo'ladi? 3) qachon nolga teng bo'ladi? Javobingizni misoliar orqali asoslang. 722. Quyidagi ratsional sonlar ichida qaysilari o'zaro teng? Ulami ajratib yozing: _8. -3 . J_. 0. JJ. -2. JO. 2_. AL 9* -10’ 4 ’ -2’ 3’ -I’ 4 ’ -8 ’ 30’ -27’ 723. Quyidagi ratsional sonlaming qaysilari musbat, qaysilari manfiy? Ulami ajratib yozing: A- z3- 1- zA X- z®- z®- ~35- „f_±Y -7’ 8* 3’ -9’ -3’ 5 ’ -2’ 6’ ( 11J ( 1/ 724. Quyidagi ratsional sonlaming qaysilari natural son? Ularni alohrda yozing: A-l- . =sl. yioq. 100. 4. -4. -1-. 2 2’ -2’ 2' -2’1’ 3 ’ -27* -4 ’ 4 ’ 3* -3’ 3 ’ -1* ?25. Qijgidagi ratsional sonlarga c^rgma-qarshi sonlami joking: Л- V A- s A n >-15л 5* -5? U’ 9* J* ~13“ 173
)£*726. x o'miga qanday son qouyilsa, to‘g‘ri tenglik hosil boladi: .4 -3 x. -x -8. -x 4 . -4 8 <> 1)T = 7: 2)T = n; 3)T = io; 4)Z9 = ^? 72,73 Qisqartiring va musbat maxrajli kasr ko‘rinishida yozing: -8 . 4 . 7 . П -36. 63 . 54 . 49 . -84. -87 -14’ -10’ -28’ -121’ 48 ’ -45’ -72’ -35’ 105 ’ -58‘ 7284 Sonlarni taqqosalang. Natijani tengsizlik ko‘rinishida yozing: 1) 15 va 11; 2) -3 va -2; 3)-15 va 0; 4)-4 va-9; ^47- movzii. Ratsional sonlarni taqqoslash Ixtiyoriy ikkita musbat kasmi taqqoslashni, umumiy maxrajga keltirishni bilasiz. Masalan, , chunki bir xil maxrajli ikkita kasrdan qaysi birining surati katta bo‘lsa, o‘sha kasr kattadir. Turli maxrajli kasrlami taqqoslash uchun esa ulami umumiy maxrajga keltirish kerak. 5 4 1- m i s о 1. - va у kasrlami taqqoslang. v , . , 5 5 • 7 35 4 4 8 32 35 32 . . Yech.sh. 8 = 877 = 56, 7 = 77g = 56’ an“ 56 ” S6 demak’ 5 4, . 5 4 -z>~.Javob: Shunga o'xshash, ikkita kasmi doimo umumiy maxraji natural son bo‘lgan kasriar ko‘rinishida tasvirlash mumkinligi sizga ma’lum. 3 2 2- m i s о 1. — va - kasrlami umumiy natural maxrajga keltiring. V t i. 3- 3 <-5) -~15 2 _ 2 - 8 _ 16 , . -15 16 Yechish. 40» 5 5-8 4Q-Javob- 40 va 40’ Umnmiy niaxrajlari natural son bolgan ikkita kasming suratlari I teng bo‘lsa, bunday kasriar teng bo‘ladi. 174
Masalan, _2 = 12, chunki bu kasrlarning maxrajlari bir xil va 4 4 natural son, suratlari esa o'zaro teng: -3 = -3. Maxrajlari bir xil natural son bo'lgan Ikkita kasrdan qaysinisining snrati katta bo'lsa, o‘sba kasr kattadir Masalan, > ^2, chunki bu kasrlaming maxrajlari,-bir xil natural son va -5 > -7. Maxrajlari bir xil natural son bo'lgan ikkita kasrni taqqoslash butun sonlarni taqqoslashga keltiriladi. Turli maxrajll kasrlami taqqoslash uchun ulami maxrajlari bir xil natural son bo'lgan kasrlarr*a keltirish kerak. 3-misol. va у kasrlami taqqoslang. v i. l. 7 _ 7 (-8) _ 56 -5 _ -5 9 _ -45 . _ Yechish. (-9). (_g) 72 : 8 8 9 72 va~45> 56 -7 —5 -5 —7 -7 -5 bo'lgani uchun — < — (yoki — >— ) bo‘ladi. Javob: — < 9 о о 9 9 о Butun sonlarni taqqoslashda chiqarilgan xulosalar ratsional sonlar uchun ham o'rinlidir. Demak, 1) ixtiyoriy musbat ratsional son noldan katta; 2) ixtiyoriy manfiy ratsional son noldan kichik; 3) musbat ratsional son ixtiyoriy manfiy ratsional sondan katta; 4) ikkita kasrni umumiy natural maxrajga keltirilganda alarming suratlari teng bo'lsa, bunday kasrlar teng bo'ladi. 729. i) Maxrajlari: a) bir xil natural son; b) har xil natural son ~ bo'lgan ikkita kasr qanday taqqoslanadi? ? 2) Qachon ikkita kasr o'zaro teng bo'ladi? 3) Suratlari bir xil, maxrajlari turlicha bo'lgan ikkita musbat kasr qanday taqqoslanadi? 175
730. 1) a son 1,5 dan katta. a ning musbat bo’lishi shartmi? 2) j* son 3 dan kichik. b ning manfiy bo’lishi shartmi? Javobni izohlang. 731. Koordinata to’g’ri chizj^id igai Л, 9, C, Dva fnuqta- laiga mos kelgan sonlarni ortib borish tartibida yocng (49- non). ED О С В A —i a i-------a i i--------i------tai a »—ii a ti—► -6 4-3-2-1 0 1 2 3 4 5 6 49- rasm. 73L Kasriardan qaysi biri katta (> belgisidaa foydalanib yozing): „ -5 . .. -10 . ~ -21 . .. 11 1) (У mi yoki -jy mi; 2) mi yoki mi? 733. Kasriardan qaysi biri kichik (< belgisidan foydalanib yozing): 1) д mi yoki | mi; 2) mi yoki mi? 734. Sonlarni taqqoslang: I) -2,1 va 1,2; 3) -0,8 va 1; 5) -5 va -5,23; 2) 0,3 va -5.6: 4) 3,3 va -3; 6) 3,7 va 3,19. 735. Sonlarni: a) o‘sib; b) kamayib borish tartibida joylashtiring: 6,7; -9,8; -2,3; 2,3; 0; -0,4; 3; -1. 736. Quyidagi sonlardan qaysi biri eng katta va qaysi biri eng ki- chik? Ulardan qaysi birining moduli eng katta va qaysi bi- nning moduli eng kichik: -2,7; 6; -lj; 0; з|; -0,9; -1,9; -5 ? 737. Quykia*i sonlarni modullari bo'yicha: a) oitib borish; b) kama- yib borish tartibida Joylashtiring: -7; 3,01; -ll|; -13; |; -4,75; 3^; 7Ж Ko'p nuqta •'migaqo'shtengsizliko'rmlibo'ladigpnsonlanian biriniqo’ying. l)-1,9< „739. 1) -3,5 va -1,9; 2) -2,9 va 0, 3) -7,4 va -1,2 sonlari orasida joylashgan butun sonlarni yozing. 740. -1,7; 3,01; -0,03; -7,07; в|; 3,9; -41; 0,9 sonlari ketma- ket keluvchi qanday butun sonlar orasida joylashgan? Javobni qo'sh tengsizlik ko‘rinishida yozing. 741. Ifodalaming qiymatini taqqoslang va taqqoslash natijasini >, |2r4|™|4|-|-55l- 742. Yulduzcha o'miga raqamlar qo'ymasdan, sonlar orasiga mos tengsizlik belgisini qo'ying va javobingizni tushuntiring: 1) -2,7** va -2,4**; 3) -**,78 va -*,*7*; 2) —**,*♦* va 0; 4) va —**,8*. Й7743. Yulduzcha o'miga tengsizlik to'g'ri bo'iadigan raqamlami yozing: 1) -2,23 > —2,*2; 3) -1,*54 > 1,721; 2) -11,053 > -11,0*1; 4) -9,741 < -9,7*2. 744J Berilgan sondan: 1) kichik bo'lgan eng katta; 2) katta bo'lgan eng kichik butun sonni yozing: 1)-5; 2)-|; 3)5,1; 4)-ly; 5)-2,7; 6)6,9. 74511) c son -1,5 ga qaraganda katta. c ning musbat bo'lishi shartmi? 2) d son -6 dan kichik. d ning manfiy bo'lishi shartmi? Javobni izohlang. 746JSon o'qida quyidagi sonlarni belgilang va taqqoslang. Taqqos- lash natijasini tengsizlik ko'rinishida yozing (birlik kesma uchun 1 sm ni oling): 1) -2,5 va -1,5; 2) -2 va 0,5; 3) 1,5 va 4; 4) -3 va -1. 12 - Malemaiika, 6-sinf 177
747] Sonlarni taqqoslang: 1) -3,21 va 0,92; 3) 2,33 va 2,31; 5) -6 va -6,003; 2)-|va-^; 4)-~va-l; 6)3,5va-2|. 212j Sonlami: 1) ortib borish; 2) kamayib borish tartibida yozing: 4,3; -3,7; 0; -0,3; -6; -7,8; 10,1; -13; 9; -1,6. ^48-mAvzu. Ratsional sonlarni qo‘shish Har qanday ratsional sonni maxraji natural son, surati esa butun son boigan £ kasr ko‘rinishida tasvirlash mumkinligini bilib oldik. Bu hoi ratsional sonlar ustida amallar bajarishda qo‘l keladi. 1. Bir xil natural maxrajli kasr sonlarni qo‘shish. , • . -4-7 . 1-misol. — + — yig indim toping. Yechish. = ~4 = ~jy = > chunki bir xil isho- rali butun sonlami qo‘shish uchun ulaming modullari qo‘shiladi va natija oldiga qo'shiluvchilar ishorasi (bizning misolda «-» ishorasi) qo yiladi. Javob: -. —5 -3 2-misol. -z- + -x- yig‘indini hisoblang. с О —5 3 —5 + 3 —2 I Yechish. -5- + 3 = —5— = -3- = _t, chunki turE ishorali va har о о о о 4 xil moduli! butun sonlami qo'shish uchun katta moduldan kichigi ayriladi va natija oldiga katta modulli son ishorasi (bizning misolda «-» ishorasi) qo‘yiladi. Xuddi shu qoidaga muvofiq: y+ r I. 1 Javob: --г. 4 178
3-misol. + yig*mdini hisoblang. Yechish. j| '<-|52)=j| + n chunki qara- ma-qarshi butun sonlar yig‘indisi nolga teng. Demak, qarama-qarshi к —к к — к О ratsional sonlar yig^indisi ham nolga teng: - + — =-= - = 0. n n n n Javob: 0. 2. Turli maxrajli kasr sonlarni qo‘shish. Turli maxrajli kasr .sonlarni qo‘shish uchun ulami bir xil natural maxrajga keltirish kerak. 3 9 4- m i s o 1. - -+— yig‘indmi hisoblang. Yechish. Kasrlami bir xil natural maxrajga keltiramiz: 3_(-3) 14 -42 9 _ 9 (-5) -45 5 5-14 70 ’ -14 -14 (-5) 70* IT. ,, 3 9 -42 -45 -42-45 87 .17 T , .17 Uholda -_+_=_+_=— 5-misol. -+1 - — I yigindini hisoblang. Yechish. ^ + ^ = 11^,=’. Javob:-* 4 10 20 20 20 к p Umuman, — va — ixtiyoriy ishorali ratsional sonlar bo Isa, u nolda bu sonlar yig‘indisi к p kq+g-p n q nq bo‘ladl Shunday qilib, ratsional sonlarni qo‘shish ularni umumiy natural maxrajga keltirilgandan so‘ng butun sonlarni qo‘shish kabi bajariladL 175
Bu qoida o‘nli kasrlarni qo‘shishga ham taalluqli, chunki barcha chekli yoki davriy o‘nli kasrlar ratsional sonlardir. Masalan, -2,8 + (-1,75) = -(2,80 + 1,75) =-4,55. Bunda -2,8 ni -2,80 deb, verguldan keyingi raqamlar sonini tengladik, ya’ni -2,8 va -1,75 kasrlarni bir xil (100) maxrajga keltirdik: -2,8 + (-1,75) = -2,80 + (-1,75) = + =f - = -4,55. 749. l)a) Bir xil natural maxrajli sonlar; b) turli maxrajli kasr Я sonlar qanday qo'shiladi? Misollarda tushuntiring. 2) Bir xil (yoki turli) ishorali o‘nli kasrlar qanday qo‘shiladi? 3) Ratsional sonlar bilan butun sonlarni qo‘shish ocrtasida qanday umumiylik (farq) bot? Misollarda tushuntiring. Yig£indini toping (750-752): 750. 1)A+(-|); г)-^; 3)A + 1; 4) + 2)^; 3)^4; 4)4 + (-|). 752. 1)14; 2)1*4; 3) 4) 44. 753. Agar; 1) a = 2) a = 3) a=-l^; 4) а=-Ц bo‘lsa, 2 а + — ifodaning qiymatini toping. 754. Hisoblang: 1) -1,27 + (-5,73); 3) -12,78 + (-7,69); 5) -132,6 + (-7,9); 2) 45,3 + 47,85; 4) -0,58 + (-3,42); 6) 8,51 + (-478). 755. Ko£p nuqta o‘miga mos sonlami yozing: 1) -3,8 + . =- 8,9; 2) -6,4 +. = 0: 3) -10,4 +. = -6,5. 756. -15,7 va 6,5 sonlari orasida nechta butun son bor? Ulami yozing va yig‘indisini hisoblang. 180
757. Tenglik to'g'ri bo'Iishi uchun, yukfuzchalar o'miga «+• va «-» ishoralaridan qaysi birini qo'yish kerak: 1) (*34) + (*67) = -33; 3) (*3,6) + (*7,3)=-3,7; 2) (*7) + (*16) = 9; 4) (*8,7) + (*3,3) = -12 ? 758. Tenglamani yeching: 1) -a = 2,7 + 6,45; 3) -a = -8,9 + 13,2; 5) -5,7+x= 8,7; 2) 34,4+j = -29,2; 4) 15,9+y = -7,1; 6) 5,8-x= 10,18. 759. Daryoda suv sathi dushanba kuni -3,3 sm ga, seshanba kuni +3,5 sm ga, choishanba kuni esa -1,5 sm ga o'zgardi. Uch kundan keyin suv sathi qancha o'zgargan? 760. Hisoblang: 1) -0,58 + (-3,42); 3) -7,88 + (-13,32); 5) -32,4+ (-67,5); 2) -8,43 + (-1,57); 4) -34,33 + 45,33; 6) -47,75 + 25.05. 76L Agar berilgan songa: 1) musbat sonni; 2) manfiy sonni qo'shilsa, son qanday o'zgaradi? 762. Quyidagi tengsizliklardan qaysi biri to'g'ri, qaysilari noto'g'ri (Nima uchun? Sababini tushintiring.): 1) 23,7 + (-34,2) < 0; 3) -11,7 + (-4,3) >0; 2) -6,8 + (-34,2) > 0; 4) -5,54 + 65,4 > 0? 763. Birinchi son 52,8 ga teng, ikkinchi son birinchidan 2,5 marta katta, uchinchi son esa ikkinchi va birinchi sonlar ayirmasining 40 % ini tashkil etadi. Shu sonlaming o'rta arifmetigini toping. ►764. Xazinada 50000 so'm pul bor. Xazinachining pul berishi va qabul qilishi ushbu yozuvlarda ifodalangan: -14 000 so'm; -10000 so'm; +2 500 so‘m; +5000 so'm; -6300 so‘m; -4000 so'm; +2 000 so'm; -500 so'm; +1 200 so'm, -3 000 so'm. Kub oxirida xazinada qancha pul qolgan? Qo'shishni bajaring (765—766): 7654 1) — + —• 2) —+—* 3) —+ — 4)— + — . 2221 U 19 19’ ’ -11 1Г 7 11 11’ 7 20 -20 ------------------------------------------------------------ш
2) 3> 44 4> 44 7671 Tenglik to‘g‘ri bo'lishi uchun, yulduzchalar о rniga *+» va *-» ishoralaridan qaysi birini qo'yish kerak: 1) (*4,5) + (*5,5) = -10; 2) (*54) + (*32) = 22: 768g Tenglamani yeching: 1)-x=-9,07+ 4,37; 2) -x= 19,3 + (-4,9); 3) (*3,6) + (*7,3) = -3,7; 4) (*5,8) +(*2.4) = -3,4? 3) -y=-5,4+ 21,6; 4) —y = 2,2 + (-5,56). Qoshishni bajaring (769—770): 769 J 1) -7,5 + (-10,8); 3) -12,18 + 8,43; 5) 3,7 + (-1,89); 2) -65,4 + (-34,6); 4) 3,7 + (-1,89); 6) -92,52 + 38,93. 770j 1) -4,75 + (-7,65); 3) -80s4 + (-19,6); 5) -2,72 + 8,28; 2) -7,56 + (-5,67); 4) 43,7 + (-48,8); 6) 9,43 + (-5,63). fo-movzv. Ratsional sonlarni qo^hish qonunlari Butun sonlarda, o’nli kasrlarda, musbat oddiy kasrlarda bo‘lgani kabi ratsional sonlarni qo'shish: 1) O'rin ahnashtirish: 2) guruhlash qonunlariga bo'ysunadi. 1-misol. ^ + ^ = Jl + n=J’- + n=-Z+f_n= 8 12 Д8 12 J \12 8) 12 8 J —7 —1 __ 1-1 -7 -7 -1 = - + - Demak,- + Umuman ixtiyoriy ratsional sonlar * va ~ uchun fc p _ p k' n q q n tenglik o'rinlidir. 182
Bu tenglik ratsional sonlami qo‘shishning o‘rin almashtirish qonunlni idalaydi. 2-misol. О О l О J О 18 X. ° J J ” 18 / Vs Kl _ -20 - 3 _ -23 6 + 8 “ 24 “ 24 ’ Umuman, ixtiyoriy та ratsional sonlar uchun —+ £+-= —+^1+?=*+(^+-l=f-+ " 9 t' (• q) * ” *J V» J 9 tenglik o‘rinlidir. Bu tenglik ratsional sonlami qo‘shishning guruhlash qonunini ifodalaydi. 771. 1) Butun sonlami, o‘nli kasrlarni, musbat oddiy karlami qo‘- - shishning qanday qonunlarini bilasiz? Misollarda tushuntiring. ? 2) Ratsional sonlami qo'shishning: a) o‘rin almashtirish qonuni; b) guruhlash qonuni nima? Misollarda tushuntiring. 772. 1) a = -7,3, b = - 2,5; 2) a = -45,8, b — 56,9 qiymatlarda a+ b=b+a tcnglikning to‘g‘riligini tekshiring. Qulay usul bilan hisoblang (773—774): 773. 1) 4,3 + 11,2 + 5,7 - 6,2; 3) -5,9 - 3,4 - 4,1 - 6,6; 2> 4)-3Н-2«Н+Ю- 774. 1) 4,4+ (-2,3)+2,5 + (-1,7); 2) 0,41 + (-4,1) + (-3,41) + (-5,9). 775. Jadvalni to‘ldiring: a -4,7 -8,6 3,3 6,8 -7,6 0 b -8,3 -2,4 5,7 -5,4 -7,5 a + b 5,2 23,1 13,4 -2,5 183
77(fl Qulay usul bilan hisoblang: 1) 37 + (-50) + (-42) + 23 + (-8); 2) 45 + (-47) + (-53) + 55 + (-7,9); 3) -8,3 + 5,9 + (-1,7) + 4,1 + 7,2. movzu. Ratsional sonlarni ayirish Ratsional sonlarni ayirish butun sonlarni ayirish kabi ta’riflanadi. va - ratsional sonlar ayirmasi - ni topish uchun kamayuvchi к P - ga ayriluvchi - ni qarama-qarshi ishora bilan qo'shish kerak, ya’ni n 4 1. Bir xil natural maxrajli kasr sonlarni ayirish. —3 (-4) 1-mlsol. ayirmani toping. Yechish тг-лг = я+п = ^ = п>chunki -(4) = j Bir хП natural maxrajli ikkita kasrning ayirmasi yana kasr son | bo‘lib, uning surati kamayuvchi va ayriluvchilaming suratlari ayir- masiga, maxraji esa berilgan kasrlar maxrajiga teng. 2. Har xil maxrajli kasr sonlarni ayirish. Har xil maxrajli kasr sonlarni ayirish uchun ulami bir xil natural maxrajga keltirish va yuqoridagi qoidani qo‘Uash kerak. 4 7 2-misol. - - — ayirmani toping. Yechish. = A = Javob: Г 5 15 15 15 3 3 та---------------------------------------
Umuman, ixtiyoriy ishorali va ratsional sonlar uchun к _ P 9 - n p n q nq tenglik o‘rinli bo‘ladi. Ratsional sonlarni ayirish iilarni umumiy natural maxrajga kelti- rilgandan so‘ng butun sonlarni ayirish kabi bajariladi. 777. 1) Butun sonlar qanday ayiriladi? Qoidani yodga oling. 41 2) a) Bir xil natural maxrajli kasr sonlar; b) turli maxrajli kasr '• sonlar qanday ayiriladi? Misollarda tushuntinng. Ayirmani toping (778—779): 778. 1) 7 -1 2) Z-2 ’ 24 8 31 41 ’ 21 21 ’ ’ 7 14 ™- *> b-H 2) -2-1 ' 8 3 3> l-l’ 4> I 780. Birinchi son 14^, ikkinchi son esa birinchi sondan 2- ga kam 2 va uchinchisidan Ц ga ortiq. Uchala sonning yig'indisini toping. Ayirishni bajaring (781—783): 781. 1) 63 - (-7,91); 3) -28 - (-2,5); 5) 32 - 41,8; 2) -7,8 - (+78); 4) -38 - 11,7; 6) -8,1 - (+81). 782. 1)2?-9|; 2)51-9^; 3) 2I-8H; 4) 71-9^. 783. 1) 82-112; 2) 7|-102; 3) б|-1^; 4) 52-82. Qulay usul bilan hisoblang (784—785). 784- > 7H3^-5n); 2) -------------------------------------------------Г83
2> Tenglamani yeching (786—787): 786. 1) 2,4 - x=5,8; 3) 8,9 + у = 2,6; 5) x+6,7 = 9; 2) у - 6,2 = -7,8; 4) 8,9 + у=2,6; 6) x+6,7 = 9. 787. 1) 12,34 - (4,34 - x) = -5,2; 3) -45,7 - (4,3 + x) = -56,6; 2) 6,8 ~(y- 13,4) = 40,5; 4) 80,5 -(x- 19,5) = 44,6. 788. Uchlarining koordinatalari: Л(-4; -3), 2), C(3; 2), jD(3; -3) bo‘lgan ABCD to‘g‘ri to‘rtburchakni chizing. Shu to'rtburchakning perimetri va yuzini toping. 789. Koordinata o'qida Д-9), B(-5) va C(7) nuqtalami belgilang. AB, BC, AC kesmalar uzunliklanni toping. 490. Jadvalni to'ldiring va natijalarni taqqoslang, xulosa chiqaring: a 3,7 10,9 -7,5 -8,3 -7,6 0 8,8 Ъ 8,5 -5,2 4,7 1,9 -7,2 -9,3 -5,4 n-b 4,3 -2,5 b~a Ayirishni bajaring (791—793): 1) 3,8 - (-1,2); 3) -6,9 - (-3,7); 5) 4,75 - (-1,09); 2) -4,89 - 5,11; 4) 8,4 - 5,9; 6) 3,63 - (-6,37). 2> 44; 344 ^44 244 344; 444 79Ц Tenglamani yeching: l)7,I-x = 5,9; 3) 9,4 + y=5,4; 5) x-78=7,8; 2) у 1,1 = -4,2; 4) 6,7 + x = 6,7; 6) у - 9,4 = -94. ТВБ------------------------------------------------
1. a = ~. b = -%, с = -4 sonlarini kamayish tartibida yozing. 2 3 4 A) a>b>c B)a>c>b C)c>b>a D)b>c>a E)c>a>b. 2. Hisoblang: + • . -9 -9 41 —41 9 A> 27 60 C) ~60 D) 180 E) 60’ 3. Hisoblang: A> Й B> S> C> 55 D> "Ге E) ± 3 1 4. Tenglamani yeching: x + g=~-. B)A C)-A D)1 E)-i. 6. Hisoblang: y-jf- 1 11 9 -13 A> 6 B> c> я D> -s e) 7. Hisoblang: + Л) B) 1 C) -1 D) E) 8. Hisoblang: ay 5 oy -3 ,-yy _x 5 A) 16 B) as- c> as D) 22 E) 16- 187
IlifcA; Ratsional sonlarni ko'paytirish va bo'lish R-movza. Ratsional sonlarni ko*paytirish va ratsional sonlarni ko'paytirish qoidasi musbat oddiy kasrlami, butun sonlarni ko'paytirish qoidasi kabidir. 1-misol. ko'paytmani toping. Yechish. Javob: 3 ( 6j 3 6 3/^339 9 Bu misoldan shunday xulosaga kelish mumkin: Noldan farqli, bir xil ishorali J va ratsional sonlar ko'paytmasi musbat sondir. 5 о 2- m i s о 1. - - • — ko'paytmani toping. v , 5 14 ‘/И2 2 , , 2 Yechish. Javob: 7 15 iZ-JOj 3 J Noldan farqli, har xil ishorali — va - ratsional sonlar ko'paytmasi я 9 manfiy sondir. Umuman, ixtiyoriy ishorali va ratsional sonlar uchun кркр n q н q tenglik o'rinli.
i к . 1 к к k , n t t\ к к л f, к f, Masalan, - 1 = 1- = -; — (-1) = (-1)•- = — • -0 = 0-- = 0. n n n n , n n n n Ikkita ratsional son ko‘paytmasi ko‘paytuvchilar ishorasiga qarab qanday ishoraga ega bo'lishi mumkinligini ushbu «ishoralar qoidasi»dan bilib olish mumkin: 795. l)a) Bir xil ishorali; b) har xil ishorali ratsional sonlar -ф ko‘paytmasi qanday son bo‘ladi? Misoliar toping. • 2) Ratsional sonlar ko'paytmasi uchun ishoralar jadvalini yoza olasizmi? Ko'paytirishni bajaring (796—797): 796. 1)-| |; 2) 3) 4)-jj. 797. 1)-l b 1 1 798. To‘g‘ri to‘rtburchakningbo‘yi dm, eniesabo'yidan - dm ga qisqa. Shu to‘g‘ri to‘rtburchakning perimetri va yuzini toping. Ko‘paytmani toping (799—800): 799. l)-?-3; 2)7 ^); 3)-| (-4); 4) -9 800. 1) -12|-4; 2) s 3) -б| (-15); 4)35. 189
801. 1) -21^; 2) 23) 802.1)-4|.l|; 3)-2Z.(-2»). 803. Jadvalni to‘ldiring: X -*5 4 -2,4 4 0,8 -0,32 24 25 804. Amallami bajaring: 1) 2|(-3|)-4| (-1^)- э’гНН’в; 2) 2,8 p^-21.(-l,6); 4) -21-^11-3^. Hisoblang (805-807): год» (-j)’: 2) 3) ("’ij 4> ("2|J; 5) «а») -H= 2> 3> 4 n- 2)-5| (-s) 3> -4i-2l; 4>3l(-2l> SO^Toyri to‘rtburchakning eni б| sm ga teng, bo'yi esa enidan 1 marta uzun. Shu to‘g‘11 to‘rtburchakning perimetri va yuzini toping. 190
|^->navzu. Ratsional sonlarni ko‘paytuish qonunlari Ratsional sonlarni ko'paytirish oddiy kasrlar, o'nli kasrlar, natu ral sonlar, butun sonlarda bo'lgani kabi o'rin almashtirish, guruhlash va taqsimot qonunjariga bo'ysunadi. 1. Ko'paytirishning o'rin almashtirish qonuni. 1-misol. = = = = -(-0.25)ya’ni ^J.(-0.25) = (-0,25).^J. Ko'rilgan misoldan shunday xulosa chiqara olamiz: p Ko'paytirvchilarning o'rni ahnashgam bilan ko'paytma o'zgarmaydLl Umuman, ixtiyoriy | va ^ ratsional sonlar uchun A p _ p к ng q it tenglik o'rinlidir. Bu tenglik ko'paytirishning o'rin almashtirish qonunini ifodalaydi. 2. Ko'paytirishning guruhlash qonuni. 2-miso 1. ko'paytmani toping. (3 ( S Al 2 3 5121 2 5i 9 J Г 7 = 5 4( / 9 I= ~27 е^а™3*°4z^®ztekshiribko'ring. Umuman, ixtiyoriy ~ va | ratsional sonlar uchun fк. = .(z. I e] t 3i (q 'i) tenglik o'rinlidir. Bu tenglik ratsional sonlarni ko'paytirishning guruhlash qonunini ifodalaydi. 191
3. Ко*М|1Ь1|Ыц ta^siBMH «май. 3-nisol. Hisoblang: (з«2+(-1|)>(-|| Yechish. 1-aial. 1) 3,2+(-ll)=3,2-l,2 = 2; 2) 2.(-j)=-2.| = 4 Javob: 16 2,6 2 -32 12 -32+12 20 4 _ . 4 5'3 + 53 15*15 15 15 3’ Javob: 3- Umuman, ixtiyoriy *, - va * ratsional Malar ncbm tei klar t alifir Bu tengiiklar rational sonlarni kolpaytirishn ; taqsimot qonunini ifodalaydi. Qavslami ochish va ifodani qavsga oUsh qc butun sonlar uchun qanday bayon qilingan bo'lsa, ratsional sonlar uchun ham (42- mavzuga qarang) shundayhgicha, o'zganshsiz qoladi. 4-misoi. Qavslami oching: +(“|+3”|У Ye c h i s h. Qavs oHida 7.23 Demak, +l--+--- 192
5-Hisol. Qavslarni oching: Yechish. Qavsoldida «-»ishorasiturganiuchun qavslarnitushirib qoldirilsa, qavslar ichidagi qo‘shiluvchilarning ishoralari qarama- qarshisiga o'zgaradi. Demak, -Q -|| 1. 809. 1) Ratsional sonlarni ko‘paytirishning qanday qonunlarini К bilasiz? 2) Qavslarni ochish qoidasini misollarda tushuntiring. Guruhlash qonunini qo'llab, hisoblang (810—811): Taqsimot qonunidan foydalanib, hisoblang (812—813): 812. 1) -0,8 • 2,6 - 2,1 • 0,8; 3) -2,9 • 51 + 49 • (-2,9); 2) 3,6 1,9 - 3,6 • (-3,1); 4) 7,2 - 5,4 - 5,4 (-2,8). 2) 4) -L2 (-0,5-21). 13 - Matcmatika, 6~япГ T55
Qulay usul bilan hisoblang (814-816): Sian 2,6 [-^ (-1.4) (-i); 2) -7.61.(-|y(-2,2). аз1) ФНЖ)2) -н(_20з)-V6 * * (-4) 817< Qavslami oching va ifodaning qiymatini toping: 1) -0,73 + (4,7 - 3,27); 3) -5,05 - (-6,58 - 3,6); 2) -0,9 + (-5,1 + 2,3); 4) -2,31 - (-5,31 + 3,2). p^-mnvzu. Ratsional i boHish Berilgan ko'paytma va ko'paytuvchilardan biri bo’yicha ikkinchisini topish amali boiish ekanini eslatib o'tamiz, ya’ni biror a sonni noldan farqli b songa bo'lish — bu bx = a tenglikni qanoatlantiruvchi x sonni topish demakdir. Ratsional sonlarni bo'lish qoidasi ham musbar oddiy kasrlami, butun sonlarni bo'lish qoidasi kabidir. * va ixtiyoriy ratsional sonlar uchun к , p _ к q n' q n p tenglik o'rinli, bunda p * 0. Ta’kidlab o'tamizki, 0 ga bo'lish mumkin emas! I-misoi. у: 25 bo'linmani toping. v l.- l, -3-12- '* Vs - 5 _ , 5 Yecnisn. — • 25~~t~~4. Javob: 194
„ , . . _7.f_2n (-7) (~16)_ _2 , , 2 Yechish. g-^ I6J g 21 iJr.jy3 3’ Javob- 3- Misollardan ko‘rinadiki: 1) har xil ishorali ratsional sonlarni bo‘lish natijasida manfiy son; 2) bir xil ishorali ratsional sonlarni boTish natijasida esa musbat son hosil bo‘ladi. m va I — butun sonlar va 0 bo'lsa, m: I = ™ tenglik ohinlidir. , - . * , f m I тп1 m - 1 m Haqiqatan ham, m: / = y: у = j" / = Yf = у Shunday qilib, ~ kasr (ratsional sonjni surat m ning maxraj / ga nisbatideb qarashhammumkin. Masalan, -3:4 « 5: (-7) - Ikkita ratsional son bo‘linmasi qanday ishoraga ega bo‘lishini «ishoralar qoidasi»dan biJib olish mumkin: к n P 3 1 «l*e + + + - - + + - - - + © : = О :@=@ @ :© = © Ratsional sonlarni ko‘paytirish va boMishda natijaning ishorasi bir xil ekaniga e’tibor bering. 3-mi sol. soniga teskari sonni toping. Yechish. avab noldan farqli sonlar va a - b= 1 bo‘lsa, a va b sonlar o‘zaro teskari sonlar deyilishini bilasiz. 195
-1 ga teskari sonni x deylik. U holda -1 • x= 1. Bu tenglikning ga ko'paytirib, = ni. 7 7 4 У bundan esa ni olamiz. Javob: -1 • x = 1 tenglamani shunday yechsak ham bo'ladi: -5x = 7, x=7:(-5), x= Berilgan son bilan unga teskari sonning surat va maxrajlari o'rin almashganiga e’tibor bering. Umuman, - ratsional songa teskari son bo'ladi, chunki n к - • v = 1, bunda к van — butun sonlar hamda к ф 0, n 0. л к ’ 818. 1) Ratsional sonlar qanday qoidaga ko'ra bo'linadi? к 2) a) bir xil ishorali; b) har xil ishorali ratsional sonlami bo‘lganda qanday son hosil bo'ladi? Misollar keltiring. 3) Qanday songa bo'lish mumkin emas? Bo'lishni bajaring (819—821): 819. 1) -4,5 : (-5); 820. 1) -21 821-«-3Ц-и); 2) -6,3:9; 5) ’ 9 15' 2)-lh2|; 2) 13,3i. 32* e’ 3) -7,5: (-25); Hisoblang (822-824): - > (a I96~
825. Toshkent va Termiz shahariari orasidagi masofa 708 km. Toshkentdan jo‘nagan avtobus bu masofani 141 soatda bosib o‘tdi. Qaytishda esa u 52 km/soat tezlik bilan yurdi. Avtobusning tezligi qachon ortiq bo‘lgan? Qancha ortiq bo‘lgan? 826. Jadvalni to‘ldiring: X -1,5 -0,8 0 -9 -8,7 0,45 -1 У 0,5 -1,6 -8,5 1,8 2,9 -0,9 10 Х'У x:y ►827. Tenglamani yeching: о nx=“35; 3) -6|x=-1; 5> 5h=-4; 2)1S:x = -2b 4U:* = -9h 6) = 828*.| Bo‘lishni bajaring: 1) -1,5 : (-0,03); 3) -22,5 :0,45; 5) -12,24 : (-0,8); 2) 24,4: (-0,4); 4)-7,28 : 0,08; 6) -25,25 : (-0,5). 8294 Jadvalni to'ldiring: X -2,5 _5 6 0 0,25 0,5 2t 5 10 x:(-5) 10 :x 157
Bo‘lishni bajaring (830—832): 83Щ1) -]|ч-6); 2)з|:(-51); 3)-7:4|; 4)-2i:l± $ам)-й2>4:2|: 832)1) -1:C^Y 2) -11:(-0,25); 3) (-2,6): (-Пj. ^4- movzu. Koeffttslyent. O‘xshash hadlarni ixchamlash i-misol. 5 • a • b• 7 ifodani soddalashtiring. Yechish. Ifodani soddalashtirish deganda, bu ifodaustida ko‘r- satilgan amallami bajarib, uni iloji boricha ixchamroq, qisqaroq ko‘ri- nishda yozib olish tushuniladi. Berilgan ifodani soddalashtirish uchun*. 1-qadam: son ko^paytuvchhar alohida guruhlanadi va ularning ko‘paytmasi topiladi; 2- qadam: harfiy ko^paytuvchilar (berilgan misolda a va b) ham alohida guruhlanadi; 3- qadam: son ko‘paytuvchi harflar oldiga yoziladi. Shunday qilib, 5-“(-в>А-7 = (5(-в>7>Demak, -у a-b ifodada -у soni koeffitsiyentdir. a ifodaning koeffitsiyenti 1 ga teng, chunki 1 • я = a. -a ifodaning koeffitsiyenti esa -1 ga teng, chunki -1 • a - -a. Odatda, yozuvni qisqaroq qilish uchun: 1) ifodaning koeffitsiyenti 1 bo'lsa, bu koeffitsiyent yozilmaydi; 2) ifodaning koeffitsiyenti -1 bo'lsa, ifoda oldiga «-» ishorasi qo'yiladi, xolos; 3) ko'paytmada koeffitsiyent bilan harf va harflar orasiga ko'pay- tirish amali belgisi (ya’ni «•» belgisi) yozilmaydi. Masalan, 1 • a-b - (-1) • d o'rniga ~abd yoziladi, ya’ni 1 - a-b - (-1) d = -abd. 2- m i s о 1. 8c - 6c -4a ifbdani soddalashtiring. Yechish. Bu ifodani yig'indi shaklida yozib olish mumkin: 8c -6c -4c=8c+(-6c) + (-4c), demak, uning hadlarini qo'shiluvchilar desak bo'laveradi. Bu misoldagi 8c, - 6a> -4a qo'shiluvchilar bir xil harfiy ko'paytuv- chiga ega bo'Iib, ular bir-biridan faqat koeffitsiyenti bilan farq qiladi. Bunday qo'shiluvchilar o‘xshash hadlar deyiladi. Taqsimot qonuniga muvofiq umumiy ko'paytuvchi a ni qavsdan tashqariga chiqarish mumkin: 8c - 6c - 4a = (8 — 6 — 4)a = -2a. Javob: -2a. Shunday qilib, berilgan 8c-6c-4c ifoda unga teng bo'lgan sodda ko'rinishdagi ifoda bilan almashtirildi. Buning uchun: qadam: obcshash hadlarning koeffitsiyentiari qo'shildi; 2- qadam: natija umumiy harfiy ko'paytuvchiga ko*paytiriML Harfiy ifodani bunday soddalashtirish o‘xshash hadlami ixchamlash deyiladi. 199
833. 1) Ifodani soddalashtirish deganda nimani tushunasiz? К 2) Koefiitsiyent deb nimaga aytiladi? Misollarda tushuntiring. FT 3) Ifodaning koeffitsiyenti -1 bo'lsa, ifoda oldiga qanday ishora qo‘yasiz? 1 bo‘lsa-chi? Misoliar keltiring. 4) Harflar orasiga kocpaytirish amaii belgisi («•») qo‘yiladimi? 5) 0‘xshash hadlami ixchajnlash deganda nimani tushunasiz? 834. Ifodani soddalashtiring: 1) -4,5 ab (-4); 3) -1,8 x (-y) (-5); 2) l,3x - 4,2x + 5,3; 4) 3^J + ll*839. Ifodaning son qiymatini toping: 1) |-а + 1|-Л, bunda a- -5| va b - -4g; 2) -1-x-l y, bunda х = -з! vay=-ll. Tenglamani yeching (840—841): J»f840. l)0,9(-4x)(-0,5) = -6,3; 2)-0,24 -(-0,05?) • (-10) =-1,2. ж-----------------------------------------------------
841. 1) 8,4: х = 5,7 : 7,6; 3) у: (-3,5) = 4:1,4; 2) -2,4: 2,3 = X: 6,9; 4) 7,8 :1,3 = -3,9: у. 842J Ifodaning koeffitsiyentini toping: -2,la; 5,56; -9c; —l,8rf; -4|x; 8433 Ifodani soddalashtiring va koeffitsiyentini ajratib ko'rsating: 1) -0,lo • (-10*); 3) -0,7c • 0,4 J; 5) -l,6xy - (-0,5); 2) 1,2a (~b) 0,5c: 4) cd (-0,2); 6) 0,18o • (-106). Qavsni celling va o‘xshash hadlami ixchamlang (844-845): 844] 1) -(-3a + 5) - 1,5c + 2.1: 2) -8(c-2) + 7c; 845] 1) 3(o- 1)-2(4-2d)-a; 2) -(1 - c) - 1,1c; 3) (36-2) (-5)+ 4; 4) (l,4x- 1) (-0,5)-0,3x 3) 0,4(6-5)-1,4+ 6; 4) -l,7y- 6(9 + 0,7y). " K- movzu. Tenglamalarni yechish Tenglama, tenglamani yechish, tenglamaning ildizi tushunchalari bilan, Siz 5- sinfdan tanishsiz. Tenglama tuzishga dorr bir masalani ko‘raylik. 1- m a s a 1 a. Uchburchakning bir tomoni ikkinchi tomonidan 3 sm qisqa, uchinchi tomonidan esa 2 sm uzun. Agar uchburchakning perimetri 52 sm bo‘lsa, uning tomonlari uzunligini toping. Yechish. Uchburchakning bir tomonini x sm deylik. U holda uning ikkinchi tomoni (x + 3) sm, uchunchi tomoni esa (x-2) sm bo‘ladi. Masala shartiga muvofiq: x+ (x+ 3) + (x- 2) = 52. Bu ifodani ixchamlab, 3x + 1 = 52 tenglamaga kelamiz, bunda x — noma’lum son, ya’ni uchburchakning birinchi tomoni uzunligi. Tenglamadagi Зх, 1, 52 ifodalar tenglamaning hadlari deyiladi. Noma’lum x qatnashmagan 1 va 52 hadlar tenglamaning ozod hadlari deyiladi. 201
Bu tenglama shunday yechiladi: 1) 3x+ 1 =52 tenglikning har ikkala qismiga -1 sonini qo‘shamiz: 3x4- 1 4- (-1) = 52 4- (-1), bundan 3x= 52 - I, chunki 14- (-1) = 0. 3x= 52 — 1 tenglik 3x4- 1 = 52 tenglamaning chap qismidagi 4-1 qo‘shiluvchi qarama-qarshi ishora bilan («-1 bo‘lib») tenglamaning o‘ng qismiga o‘tganini bildiradi. Natijada 3x=51 tenglamani hosil qilamiz. 2) 3x=51 tenglamaning har ikkala qismini 3 ga bo‘lamiz: 3x: 3 = 51: 3, bundan x= 17 (sm). U holda uchburchakning tomonlari 17 sm, 20 sm, 15 sm bo‘ladi. Tekshirish. 20-3= 17, 15 + 2= 17, 17 + 20+ 15 = 52. Javob: 17 sm, 20 sm, 15 sm. 1- masala shartiga mos keluvchi tenglamani yechish jarayonidan shunday xulosaga kelamiz: 1- xossa. Tenglamaning istalgan hadi ishorasini qarama-qarshisiga o‘zgartirib, uni tenglamaning bir qismidan ikkinchi qismiga o‘tkazish mumkin. 2- xossa. Tenglamaning barcha hadlarini nolga teng bolmagan ayni bir songa ko'paytirish yoki bo‘lish mumkin. Bu xossalar tenglamaning asosiy xossalaridir. 2-masala. 5(-2x + 3) = 10-4x tenglamani yeching. Yechish. Bu tenglamani yechish bosqichlari quyidagicha: 1) qavslami ochamiz: -10x4-15= 10 - 4x; 2) noma’lum xson qatnashgan hadlami tenglikning chap qismiga, ozod hadlami tenglikning o‘ng qismiga 1- xossaga muvofiq octkazamiz: -10x+4x= 10- 15; 3) o‘xshash hadlami ixchamlaymiz: -6x = -5; 4) 2- xossaga ko‘ra, bu tenglamaning ikkala qismidagi hadni -6 ga bo‘lamiz: -6x: (-6) = -5: (-6), bundan x= |. Tekshirish. 1) 5-(-2-| + з1=-у+ 15 = у (chap qismi); 202
2) 10 (o‘ng qismi). X) 3 J J Demak, tenglama to‘g‘ri yechilgan. Javob: о 846.1) Tenglamani yechish deganda nimani tushunasiz? Tenglama- p ning ildizi deganda-chi? • 2) Tenglamaning asosiy xossalarini bilasizmi? Tenglamani yeching (847-849): 847. 1) 4x-f-3 = x-9; 3) 12-x = 2x4-3; 5) 7x4- 3 = 3x+ 19; 2)2x-9 = 3-x; 4) 3x-4 = 2x4-1; 6) 10 +2x = 5-x. 848. 1) 5(x + 4) = 9x + 2; 3) 6 - x= 3(x - 2); 2) 8 - 5(4 - 3x) = 3; 4)7-x=4(4-x). 849. 1) 0,25x4- 0,4x= 1 - O,35x; 3) 0,3x - 0,8x + 2 = x - 4; 2)4(25-x)- 15 = 25 ; 4) 0,5x4- 3,5 = 2 -x. 850. 1; 2; -1: 3: 0,5 sonlaridan qaysi biri 4(2x 4- 3) = 7(x 4- 2) tenglamaning ildizi bo'ladi? Masalalami turli nsullarda (tenglama tuzib; savollar berib) yeching (851—859): 851. Ikkita ketma-ket kelgan natural sonning yig‘indisi 119 ga teng. Shu sonlarni toping. 852. Ikkita ketma-ket kelgan toq sonning yig'indisi 200 ga teng. Shu sonlami toping. 853. Bir son ikkinchisidan 10 taga ortiq. Birinchi sonning 10 % i ikkinchisining 12 % iga teng. Shu sonlami toping. 854. Bir son ikkinchisidan 15 taga kam. Birinchi sonning 20 % i ikkinchisining 10 % idan 1 taga ortiq. Shu sonlami toping. 855. Muyassar bir son o’yladi. Uni 5 ga ko'paytirib, 4 ga bo'ldi. Natijadan 10 ni ayirdi. Hosil bo'lgan sonning 30 % ini 3 ga bo'lgan edi, 8 chiqdi. Muyassar o'ylagan sonni toping. 203
856. Uchta shkafda jami 253 ta kitob bor. Birinchi shkafda ikkin- chisiga qaraganda 11 ta ortiq, uchinchisiga qaraganda esa 6 ta kam kitob bor. Har bir shkafda nechtadan kitob borligini toping. 857. Uchta sonning yig'indisi 135 ga teng. Bu sonlaming nisbati 2:3:4 kabi. Shu sonlarni toping. 858. To‘g‘ri to‘rtburchakning qo'shni tomonlari yig'indisi 30 sm ga teng. Bo'yi enidan 1,5 marta ortiq. Shu to'g'ri to'rtburchakning bo'yi va enini toping. J^-899. (Al-Xorazmiy masalasi.) Sondan uning uchdan biri va to'rtdan biri ayirilsa, 8 qoladi. Sonning o'zini toping. Tenglamani yeching (860—861): 860g 1) 6x + 5 = 35; 2)2x:3 = 4; 3)lx:7 = 2; 4)4x-10 = 2. 86L| 1) x + 2 = -x + 4; 3) 25 - 2x= 3x+5; 5) 4x-15 = 2x-1; 2) 2x-3=x+l; 4) 12x-32 = 3 + 5x; 6) 2x-3 = x+l. 86.4-3; -2; 0; 1; 2 sonlardan qaysi biri ushbu tenglamalaming ildizi bo'ladi? Ulami ajratib yozing. 1) 6x + 7 = 3x+10; 3)2x + 7 = 6x-l; 5)8x-5 = 3x-5; 2) 5x+7 = x-1; 4) 2x-7 = 4x + 3; 6)5x+3 = 6x+l. $634 Bir son ikkinchisidan 10 taga kam. Birinchi sonning 20% i ikkinchi sonning 15% idan 2 taga ortiq. Shu sonlarni toping. movzu. Ratsional sonlar ustida to'rt amalga aotr mashqlar Amallami bajaring (864—866): 864. 1) (1,25-.1-1,25.2,4): 4,25; 3) -1.5,25 • 11 - (-11); 2) 0,1 + 0,9 (1-2,5 + |j; 4) 2,75-(-llj-3,5-l. Ж
865. 1) (1|-з| + 1±):0,8 + 0,4; 3) ^-2| о,3^:2? 2,5; 2) (11 1,05-з):2|-(-2,6); 4) (1-1|-0,2^: 11 + 1,2. 86 6.1) (l-l-lj:ll-5 + 0,9:l,8; 3) (-“j-l*+ ’:(-1’) 2> (Н-Г2)2Н + 1’(,5:(,-3:4) (°>25-41)°>4 'И 867. 1 kg shokolad 1 kg konfetdan 2,5 marta qimmat. 3 kg shokolad va 3 kg konfet sotib olinmoqchi. Agar 2 kg shokolad va 3 kg konfet sotib olinsa, 1800 so‘m tejalar edi. 1 kg shokolad necha so‘m, 1 kg konfet necha so‘m? 868. Muborak opa o‘g‘li uchun jami pulining | qismiga ko‘ylak, 3 3 qolgan pulining - qismiga tufli, undan qolgan pulning - qismiga o‘quv qurollari olib berdi. Shundan so‘ng 1920 so‘m pul qoldi. Dastlab Muborak opada necha so‘m bo‘lgan? 869. Ikki sonning yig‘indisi -7,19 ga, katta son bilan kichigining ayirmasi -5,31 ga teng. Shu sonlami toping. 870. To‘g‘ri to'rtburchakning bo‘yi 5,6 dm ga teng. Eni bo'yining 75 % ini tashkil qiladi. Shu to‘g‘ri to'rtburchakning yuzini toping. Amallami bajaring (871—873): 871. 1) (93,5 - 0,14 - 1,83:6,1 - 14,2): 15 : (-0,5); 2) (-3,264 + 276,736: (-9,2) - 4,2): (-14,4) - 0,4. 872. 1) (1,1409:0,9 - 5): (0,14 - 4,2- 1,2); 2) (29,1 -44,1)-7,2- 14,14:7. 873. 1) (-5,3 - 2,1 0,3 - 0,01:0,63 + 0,653): 0,2; 2) (8,51: (-3,7) + (-1,84) : (-0,8)): 5,3 + 0,7. 874. Beshta sonning birinchisi -2,5 ga teng, har bir keyingi son ol- dingisidan 0,5 ga ortiq. Shu beshta sonning ko'paytmasini toping. 205
875. Ikkita sonning o‘rta arifmetik qiymati 2| ga teng. Birinchi son ikkinchi sonning | qismini tashkil etadi. Shu sonlami toping. 876. Uchta sonning oYta arifmetigi -6,5 ga, boshqa ikkita sonning o‘rta arifmetigi 8 ga teng. Shu beshta sonning o‘rta arifinetigini toping. 877. Uchta sonning o‘rta arifmetigi -12,4 ga teng. Agar sonlarning ikkitasi -17,5 va -9,3 bo‘lsa, uchinchi sonni toping. 878. Bir son ikkinchisidan 25 ga katta. Bu sonlarning o‘rta arifmetigi 5,2 ga teng. Shu sonlardan kattasini toping. )£879. Dastlab fermer xo‘jaligi chigit ekishni 14 kunda tamomlashni rejalashtirgan edi. Xo‘jalik kundalik ekish rejasini 20 gektarga oshirdi va shuning uchun chigit ekishni 10 kunda tamomladi. Xo’jalik har kuni necha gektar yerga chigit ekkan? >*880. Birinchi elevatorda ikkinchisiga qaraganda 1,7 marta ko‘p bug'doy bor edi. Birinchi elevatorga 1341, ikkinchisiga 540 t bug‘doy keltirilgandan keyin, ulardagi bug’doy miqdori teng bo'ldi. Dastlab har bir elevatorda qanchadan bug‘doy bo’lgan? 881j To’rtta sonning o‘rta arifmetigi -7,2 ga teng. Birinchi son 6,9 ga, ikkinchi son undan 3 marta kichik, uchinchi son esa -11,2 ga teng. To’rtmchi sonni toping. 882| Ikki sonning yig’indisi 36,4 ga teng. Birinchi son ikkinchisidan 42,3 ga ortiq. Shu sonlami toping. 883j Piyodaning tezligi velosipedchining tezligidan 10,2 km/soat kam. Ma’lum bir masofani velosipedchi 2 soatda, piyoda esa 6 soatda o’tadi. Piyoda va velosipedchining tezliklarini toping. Amallami bajaring (884—886): 88411) (4,089 - 13,881): 1,8 - 0,2; 2) (0,3 15,8 - 3,8 2,3) : 0,1 - 40. 88fl 1) (-8,6 - 0,8 - 3,3) • (-20) - 1,5; 2) -8,08 2,5 - 4,4 • (-3,5) + 5,8. 88® 1) 1,2 + (-6,3) • 4 - (-12,6) : (-4,2); 2) -5,6: (2,9 - 2,5) + (-5,4): 0,9. 206
TARIXIY MA’LUMOTLAR ax+ b=0 ko'rintshidagi tenglama chiziqli tenglama deyiladi. Chiziqli tenglamalar va siz keyinchalik o'rganadbgan kvadrat teng- lamalar, ularni yechish usullari yurtdoshi- miz buyuk matematik dim Muhammad Ibn Muso al-Xorazmlyning «Al-jabr val- muqobala hisobi haqida qisqacha kitob» asarida bayon etilgan. Bu asari bilan al-Xo- razmiy algebra faniga asos soldi. Asar lotin tiliga, Yevropa tflanga tarjima qilingan va bir necha bor n ash r etilgan, undan asriar davo- mida Sharq-u G'arb universitetiarida darslik sifatida foydalanilgan. «Algebra» atama- siningo'zi asarnomidagi «al-jabr» so’zining lotin tiliga tarjimasida «algebra» kabi yozilishidan kelibchiqqan. XIV asrdan boshlab butun dunyoda al-Xorazmiy asos solgan fan algebra deb atala boshladi. Amaliyot rnasalalarini hal etishda matematikaning muhim ahamiyatgaegaligini al-Xorazmiy ta’kidlab, yozadi: «. men arif- metikaning oddiy va murakkab rnasalalarini o'z ichiga oluvchi «Al- jabr val-muqobala hisobi haqida qisqacha hisob»ni ta'iif qitdim, chunki meros taqsimlasbda, vasiyatnoma tuzishda, mol taqsim- lashda va adliya ishlarida, savdoda va har qanday bitimlarda, shuningdek, yero’lchashda, ariqlarolkazishda, muhandislikda va boshqa shunga o'xshash turiicha ishlarda kishilar uchun buzarurdir». Al-jabr «to’ldirish, tikiash» degan ma’noga ega. «Ai-jabr» teng- lamada ayirilayotgan («minus» ishorali) had bo'lsa, uniten^amaning bir qismidan ikkinchi qismiga musbat ishora bilan o^kazish mum- kinligini bildradi. о Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy (783-8S0) 207
«Val-muqobaia» - «ro'parfe qcyish» deganl. UnIng yordamirfl crtcshash hadlar ixchamlanad, tenglamaning ikkala qismidagi feng Г tashtabyuboriladi. 1- m I о 1.4x-15=6- 2xtenglamani yechishga akXoozmij uskjbiniqpta^k. «AHabn* qoldasiga Kota, tengtamaningo*ng qis- rnidagi -2xhadni uning chap qismiga +2xqilib, tengiamartngchap qismidagi ozod had -15 nl unIng o’ng qismiga +15 qillbtrtkazamiz: 4x+ 2x= 6 + 15, bundan o'xshash hadlarnl Ixchamlab, 6x=21 tenglamaga kelamiz. U holda x=21:6, x- 3,5. J a vo b: x= 3,5. 2- m 1 a о I. 5(x - 1) - 10 = 4(x - 2) tenglamani al-Xorazmiy uslubini qotab yeching. Yechish. li ochaniz: 5x- 5-10 4X-8. TengHmi shunday yozfo oiamiz: x+4x-5-2 - 6 « 4x-8. «\fal-muqobata» qoidasjga ko'ra, bu tenglamaning o*ng va chap qismtandat boTgw 4x, -8 hadtariritashiabyuboramtz. U holda x- 5 - 2 = 0 tenglamaga kelamiz. Bundan «а!-)аЬги qoidasiga ko*ra x =5 + 2, x« 7. J a vo b: x=7. sinab ko‘rhj 1. Ko'paytmani toping: 3,9 - (-0,5) - jJ- A) 0,65 B)-0,65 C)0,6 D)-0,6 E) 1,3. 2. Hisoblang: (-Sj.(-l*).(-0,4). A) 0,32 B) -0,32 C) 3,2 D) -3,2 E) 1,2. 3. Ifodaningkoeffitsiyentini toping: 3,5.a (-4)• c Aj- A) 2 B) -7 C) 7 D) -14 E) 14. 208
4. Hisoblang: -10,89 : 0,33 - (-7,5): 0,3. A) 8 В) -8 С) 58 D) 21,7 E) -21,7. 5. Ifodaning koeffitayentini toping: .xy.JL j.z. (03)- A) -0,3 B) -1 C) 1 D) -0,1 E) 0,1. 6. Hisoblang: 72,09: (-9) + (-3,2) • 5. A) -240 B) -2,401 C) 2,401 D) 24,01 E) -24,01. 7. Tenglamani yeching: 3(x+ 1) = 5(x+1) + 4. A) 2 B) -2 C) 1 D) -1 E) 3. 8. Tenglamani yeching: -2x+3 = 3x+ 8. A) 1 B) -1 C) 0 D) 2 E) -3. 9. Tenglamani yeching: 2.. A) -7 B) 7 C) 8 D) -8 E) 9. 10. Amallami bajaring: - 90,72: (-1,8) - (-7,2) • (-3) + 4,8 - (-1,6). A) 35,8 B) -2,58 C) 2,58 D) 25,8 E) -25,8. 11. To'g'ri to'rtburchakning perimetri 74 sm ga teng. Bo'yi enidan 4 sm uzun. Shu to'g'ri to'rtburchakning bo‘yi va enini topmg. A) 20 sm; 17,6 sm B) 19 sm; 20,4 sm C) 27 sm; 18,4 sm D) 19,4 sm; 18 sm E) 19,1 sm; 17,8 sm, 12. Ikkita sonning yig'indisi 140 ga teng. Birinchi sonning 8% i ikkinchi sonning 6% iga teng. Shu sonlami toping. A) 60; 80 B) 75; 65 C) 50; 90 D) 70; 70 E) 40; 100. 13. Bir tokchada ikkinchisiga qaraganda 3 marta ko‘p kitob bor. Ikkala tokchadagj jami kitoblar soni 108 ta bo'lsa, har bir tokchada nechtadan kitob bor? A) 60; 48 B) 75; 33 C) 28; 80 D) 72; 36 E) 81; 27. 14 — MatemaUka, 6-sinf 209
f- movzu. 6-sinf «Matematika» kursi bo^icha matnli masalalar yechish 1. Masala yechishning algebraik usuli haqida. Aziz o*quvchi\ Siz masalalar yechishning ikkita usulini bilasiz: biri algebraik usul, ikkinchisi arifmetik usul. Algebraik usul allomalarimiz asarlarida «al-jabr val-muqobala» usuli deb atalgan. Algebraik usulning afzalligj shundaki, bunda mazmun jihatidan turlicha bo‘Igan masalalar bitta tenglamaga keltirilishi mumkin. Bitta tenglama ko‘plab masalalarru o‘z ichiga qamrab oladi. Bunday tenglamalarda, odatda, noma’lum x dan tashqari yana boshqa harilar (parametrlar) qatnashadi. Tenglamaning yechimidan harflaming tayin qiymatiarida, xususiy hoi sifatida, o‘sha ko'plab masalalaming javobiari kelib chiqadL Yuqorida aytilgan fikriami G‘iyosiddin al-Koshiyning «Hisob ilmi kaliti» asaridan olingan bitta masalani yechish bilan namoyish etaylik. Masala. Oltin va durdan yasalgan bezakning og‘irligi 3 misqol, bahosi 24 dinor. 1 misqol oltin 5 dinor, i misqol dur 15 dinor bo‘lsa, bezakda necha misqoldan oltin va dur bor? (Misqol og‘irlik o‘lchovi bo‘lib, 1 misqol 4,6 grammga teng.) Al-Koshiy bu masalani yechishning uch xil usulini beradi. Shulardan biri algebraik usul. Yechish. Al-Koshiy yozadi: «Masalani «al-jabr val-muqobala» usulida yechish uchun bezakdagi, masalan, dur miqdorini «mol», «пагаа» (bizningcha, noma’lum son x) deb olamiz. U holda bezakdagi oltin miqdori «uch minus mol» (ya’ni 3 - x) bo‘ladi.» Bezakdagi duming narxi qancha? — I5x (dinor). Bezakdagi oltinning narxi qancha? — 5 • (3 - x) (dinor). So‘ngra al-Koshiy x «mol»ni topish uchun (hoziigi belgilashlarda) ushbu tenglamani tuzadi: 15x + 5 (3 - x) = 24. Bu tenglama masala mazmunini to‘la aks ettiradi. Uni yechaylik: 15x + 15 - 5x 24; 10x= 24 - 15, 10x= 9, x = 9:10, x = 0,9 (misqol). U.holda 3-x= 3-0,9 = 2,1 (misqol). 210
Tekshirish. 1) 0,9 + 2,1 = 3 (misqol) — bezakning og'irligi; 2) 0,9 - 15 = 13,5 (dinor); 3) 2,1-5= 10,5 (dinor); 4) 13,5+10,5=24 (dinor) — bezakning narxi Javob: bezakda 2,1 misqol oltin va 0,9 misqol dur bor. 2. Masala yeehishning arifinetik usuli haqida. Masalalar yeehishning bu usulida tenglama tuzilmaydi. Har bir masalaga o‘ziga xos yondashiladi. Masalada berilgan kattaliklar orasidagi boglanish mulohazaiar yordamida, yo‘naltiruvchi savollar berish yo‘li bilan qadam-baqadam ochiladi. Al-Koshiy yuqorida keitirilgan masalani yeehishning ikkita arifinetik usulini ham ko‘rsatadi. Ulardan birini keltiramiz. Yechish. 1-savо 1. Agar bezak faqat durdan iborat bo‘isa, unmg narxi qancha bo‘lar edi? 15 3=45 (dinor). 2- s a v о 1. Faqat durdan yasalgan bezak narxi bilan oltin va durdan yasalgan bezak narxi orasidagi farq necha dinor? 45 - 24 = 21 (dinor). 3- s a v о 1. Dur va oltin narxlari orasidagi farq necha dinor? 15 - 5 = 10 (dinor). 4-savol. Bezakdaqanchamisqololtinbor? 21 10 = 2,1 (misqol). 5-savol. Bezakda nechamisqoldurbor? 3 - 2,1 = 0,9 (misqol). Javob. bezakda 2,1 misqol oltin va 0,9 misqol dur bor. Quyidagi masalalami ikki xil usulda - algebraik usulda va arifinetik usulda (savollar berib, mulohaza yuritib, faraz qilib) yeching. 887. Kassada 200 so‘mlik va 500 so‘mlik pullaming umumiy soni 350 ta va ular qiymati birgalikda 142 000 so‘mni tashkil qiladi Kassada nechta 200 so'mlik pul va nechta 500 so‘mlik pul bor? 211
888J Bir nechta bola pul to'plashib ftitbol to'pi sotib olishmoqchi. Agar har bir I 500 so'mdan bersa, to'p olish uchun yana 500 so'm etmaydi. Agar har bir bola 800 so'mdan bersa, 1000 so'm pul ortib qoladi. Bolalar nechta bo'lgan? 3. Masala уесЫаЬЫц уава bir sri haqMa. Masala yechishning ’tibofga loyiq bo'lgan yana bir usuli bor. Bu usul qadimdan ma’him va u al-Koshiyning «Hisob ilmi kaliti» asarida keltirilgan. Bu usulni «masalada keltirilgan amallar tartibini va amal- laming o'zini ham teskarisiga o'zgartirish» usuli deyish mumkin. Bitta masalani shu usul la yechaylik. Masala. Men bir son o'yladim. Uning 5 baravariga 15 ni qo'sh- dim va natijani 13 ga bo'idim. Bo'hnmaning 0.95 qismiga 7 ni qo'sh- dim, 26 hosil bo'ldl Men o'ylagan sonni toping. Yechish. Masalani hal qiltshda chizmadan foydalanish qo'l keladi. 50- rasmning 1- qatorida masala shartlari yozilgan; 2-qatorda 1- qatordagi amallarga mos teskari amallar yozilgan; 2- qatordagi doirachalar ichida amal natljalari ko'rsatilgan. Birinchi qatoming birinchi doirachasi («o'ylangan son») tagidagi doirachada esa masa- g javobl 49 soni darhol ko‘rinadi. SO-num. 889. Fayzulla bir son o'yladi. Uni 10 ga ko'paytirib, 15 ga bo'ldi. Natijadan 19 ni ayirdt Hosil bo'lgan sonning 60% iga 2^ ni qo'shgan edi. 10 chiqdi. Fayzulla o'ylagan sonni toping.
890. 6. Protsentga doir masalalar. 898. Fermer bankdan kreditga (qarzga) 250 000 so'm pul oldi. Bir yildan so'ng u bo pulning ustiga 10 % qo'shib bankka qaytarishi kerak. Fermer bir yildan so'ng bankka necha so'm pul o'tkazishi kerak? 8991 To'g'ri to'rtburchakning bo'yini 2,4 sm ga kamaytirildi, enini esa 30% ga uzaytirildi. Natijada yangi to'g'ri to'rtburchakning yuzi awalgisiga qaraganda 4 % ga oshdi. Yangi to'g'ri to'rtbur- chakning bo'yini toping. 7. O'rta arifmetik qiymatga doir masalalar. 900. Bir necha sonning o'rta arifmetik qiymati 25 ga teng. Bu sonlar qatoriga 75 ni qo'shib, o'rta arifmetik hisoblansa, u 35 ga teng bo'ladi. Dastlab qo'shiluvchilar soni nechta bo'lgan? 901. Bir son ikkinchisidan 13,8 ga kichik. Bu sonlaming o'rta arifmetigi —19,2 ga teng. Shu sonlardan kichigini toping. 902. To'rtta sonning o'rta arifmetikqiymati 10,4 ga teng. Bu to'rtta songa yana bitta son qo'shib o'rta arifmetik qiymat hisoblangan edi, u 11 ga teng chiqdi. Qo'shilgan sonni toping. 903j Abdulhaq otaning yoshi 90 da, nabiralari yoshlarining o'rta arifmetigi 24 ga teng. Agar Abdulhaq otaning yoshim ham jami nabiralari yoshi yig'indisiga qo'shib o'rta arifmetik qiymat hisoblansa, u 26 ga teng bo'ladi. Otaning nechta nabirasi bor? 8. Harakatga doir masalalar. 904. Avtomashina Toshkentdan Samarqandga yo'lga chiqdi. Yo'l- ning 0,4 qismini rejadagi tezlikda o'tgach, tezligini 20 % ga oshirdi va Samarqandga mo'ljaldan yarim soat oldin keldi. Avto- mashina ikki shahar orasidagi masofani necha soatda o'tgan? 905. A shahardan ikki poyezd bir vaqtda qarama-qarshi yo'nalishda yo'lga chiqdi Birinchi poyezdning tezligi 50 km/soat, ikkinchi- sining tezligi unga qaraganda 20 % ortiq. Harakat boshlan ganidan 2,5 soat o'tgach poyezdlar orasidagi masofa necha kilometr bo'ladi? 214
9061 Oralaridagi masofa 38 km bo'lgan ikki qishloqdan ikki velosipedchi bir-biriga qarab yo'lga chiqdi. Birinchi velosiped- chining tezligi 13 km/soat, ikkinchisiniki esa 12 km/soat. Necha soatdan so'ng ular orasidagi masofa 13 km bo'ladi? 9. Ishga doir masalalar. Masala. Belgilangan ishni 15 kishi 12 kunda bajarishi mumkin. 4 kun ishlangandan so'ng, beshinchi kuni ularga yordam berish uchun 5 kishi kelib qo'shildi. Qolgan ish necha kunda tugatilgan? Yechish. Belgilangan ishni 1 butun deb olamiz. 1) Agar 15 kishi ishni 12 kunda bajarsa, u holda 1 ta kishi shu ishni 12 15 = 180 kunda bajaradi; 2) 4:12 = | — ya’ni 4 kunda ishning | qismi bajariladi. 1 2 3) 1 - j = j — ishning qismi bajarihnay qoldi. 4) 15 + 5 = 20 (kishi) — ishchilar soni. 5) Agar 1 kishi jami ishni 180 kunda bajarsa, 20 ta kishi ishni 180: 20 = 9 kunda bajaradi. 6) Agar 20 kishi berilgan ishni 9 kunda bajarsa, u holda ishning bajarijmay qolingan | qismini 3 %- - 6 kunda bajaradi. Javob: 6 kunda. 907. Bir ishni 10 kishi 8 kunda bajara oladi. 2 kundan so'ng, uchinchi kuni ularga yordam berish uchun bir necha kishi kelib qo'shildi va qolgan ish 4 kunda bajarildi. Nechta ishchi kelib qo'shilgan? 908. Hovuz birinchi quvur orqali 5 soatda, ikkinchi quvur orqali esa 8 soatda to'ladi. Ikkala quvur bir soat ochib qo'yilsa, hovuzning qanday qismi to'lmay qoladi? 909J Bir traktorchi ekin maydonini bitta o'zi 10 kunda, ikkinchi traktorchi shu maydonni 12 kunda, uchinchi traktorchi esa 15 kunda shudgorlay oladi. Agar uchala traktorchi birgalikda ishlasa, bu maydonni necha kunda shudgorlaydi? 215
6-sinfda o'tflganlami takrorlash Hisoblang (910-911): 910. 1) 8,3 • 2,5 + 1,7 • 2,5; 3) 15,7 71,3 + 15,7 28,7; 2) 4,6 • 3,5 + 5,4 - 3,5; 4) 30,4 21,6 + 30,4 28,4. 911. 1) 2,8 -(2,5 + 1,2); 3) (12,8 - 3,4)-3,5; 5) (6,3 2,8)-4,6; 2) 4,5 • (1,8 + 3,4); 4) (21,2 - 3,8) 2,5; 6) (4,9 + 6,6) • 1,4. 912. Poyezd 72 km/soat tezlik bilan 3 soat-u 20 mimn, 60 km/soat tezlik bilan esa 2 soat-u 15 minut yurdi. U jami necha kilometr yo‘l bosdi? 913. Chavandoz 16,5 km/soat tezlik bilan 3 soat, 14,5 km/soat tezlik bilan esa 2 soat yo‘i yurdi. Uning o'rtacha tezligini toping. 914. Aylananing uzunligi: 1) 25,12 sm; 4) 50,24 sm; 5) 9,42 sm bo‘isa, uning radiusini toping. HisoWashlarda я=3,14 deb oling. 915. Amallami bajaring: 1) (8,28:1,8 + 3,42 : 3,6): 2,5 - (2,88:0,4 - 14,4 : 3,6) • 0,25; 2) (97,2 - 9,27): 4,5 + (20,16 + 21,6): 3,6 - 81,9:7,2 0,5. 916. Amallami bearing: 1) 1,26:0,9 + 3,75-0,8 - 4 : 2?; 2) 0,7+(2§-!):2| + 7,6 + 917. Uchburchakning perimetri 25 sm ga teng. Uning tomonlari uzunliklari 1:2:2 nisbatda bo*lsa, ulaming har bin necha santimetrdan? Bu qanday uchburchak ekan? 21Г
918. Amallami bearing: 1) 18-(-3 + (-7)) + (-12): 3 - (-7); 2) (-22 + 15): (-2) • 6 - (48): (-16) + (-10). 919. Tenglamani yeching: 1) 2x+ 3x + 17 = 3,5-2; 3) 5(2x + l)=3(3x + 4); 2) 6x-3x-15 = 1,5 -4; 4) 2(x - 3) = 3(1 - x). 920. Dinoradagi 25 so‘mlik va 50 so'mlik pullarring umumiy soni 45 ta va ular 1 750 so'mni tashkil qiladi. Dinorada nechta 25 so‘mlik va nechta 50 so'mlik pul bor? 921. Ikki sonning yig‘indisi 45 ga teng. Ulardan biri 3ga, ikkinchisj 5 ga ko‘paytirildi. Natijalar qo’shilsa, 185 hosil bo'ladi. Shu sonlarni toping. 922. «Matiz» avtomobili mo'ljallangan yo'lning: birinchi soatda 2 . 2 ? qismini, ikkinchi soatda $ qismini, uchinchi soatda esa qolgan 66 km yo'lni bosib o‘tdi. «Matiz» 3 soat davomida necha kilometr yo‘l yurdi? 923. Qulay usul bilan hisoblang: 1) 8,4 -3,1 - 2,5-8,4 + 0,6- 11,6; 2) 3,8 9,6 + 3,5 - 9,6 - 3,4 • 19,2; 3) 42,8 7,4 + l,i • 42,8 - 8,5 • 2,8; 4) 9,8 20,4 - i0,2 • 4,9 - 4,7 10,2. 924. Bir to‘p gazlamaning 30 % i birinchi xaridorga, qolgan gazla- maning 40 % i ikkinchi xaridorga, uridan qolgan gazlamaning 25 % i uchinchi xaridorga sotildi. To‘pda gazlamaning necha protsenti qoldi? 925. 18,6:15,9 vax sonlarining o'rta arifmetigi 17,1 ga teng bo'lsa, x ni toping. 926. Muyassardan: «Yoshingnechada?» deb so'rashganda, u shunday javob berdi: «4 yiklan so'ng yoshim 4 yil awalgiga.qaraganda 2 baravar katta bo'ladi». Muyassar hozir necha yoshda ekan? ---------------,-------------------------------------------ш
JAVOBLAR 6. 1) 0,75; 2) 0,625.7. 1) 1,01; 2) 0,125. 16.8,1; 8,2;. 8.9. 19. 13 m. 24. 1) 5, 6, 7, 8, 9; 3) 6, 7, 8, 9; 6) 5, 6, 7, 8, 9. 28. 1,234; 1,243; 1,324; 1,342; 1,423; 1,432. 31. 1) 1, 2, 3; 3) 4, 5, 6, 7, 8. 32. 1) 7, 8, 9; 3) 7, 8, 9. 33. 1) 0,7* < 0,8; 3) **,9 >*,9; 3) **,* > *,**. 40. 1) 7,78 m; 4) 2,8941.41. 1000 I. 42. 1) 4,4 /; 3) 0,15 /. 52. 13,29 m. 55. 80,1 kg. 56. 151,8 ga. 64. 15,4 dm. 65.216,7 ball. 67. 1) 3,07 da 10; 2) x= 0,007 da 6,937. 74. 15 sm. 76. 41,1 ming kv km. 77. 71,52 dm. 80. 2) 30,72; 4) 1,583. 88. 1) 1,73 sr; 3) 0,5 sr. 90. 71,52 dm. 96. 6,1 m. 98. 1) 80,2 sm, 68 sm; 2) 12,2 sm. 99. x = 4; 5; 6; 7; 8; 9; Ilk, ii; 12; 13; 14 bo‘lishi mumkin. 100. 5 ta bo'g'in. 101. 1) 46,035; 2) 58,6285. 108. 21,3 km/soat, 15,7 km/soat. 117. 4277 so'm. 118. 18 km. 119. I) 27; 2) 27.124. 185 km. 130. 1) Ketma-ketlikning har bir hadi 10 marta kamayib borayapti: 4785000; 478500; 47850; 4785; 478,5; 47,85; 4,785; 4,785; 0,4785. 133. a) 2) 1,825 m3; 3) 0,01 m3. 136. b) 1) 0,1 ga; 4) 60 ga. 138. 1) 960,85; 3) 0. 145. 1) 17,683; 3) 54,3. 146. 1) Ikkinchi dala hovliningyuzi 327,205 m2ga katta; 2) birinchi dala hovlini o‘rab olish uchun kam material keladi. 148. 66,8 km. 151.1)321,6; 2) 51.9. 152. 2) 27,612; 3) 7,75. 158. 0,19aA ga ortiq. 161. 3) 1942,5 sm3.164. 1) 160 kg; 3) 0,136 kg. 165.64,8 dm, 246,0375 dm3. 172. 1 : 4. 173. 128 m; 10,08 sotix. 176. 4) 5,2; 6) 4,6. 178. 55,8 sm, 172,98 sm2. 183. 60,8 km/soat; 571,52 km. 184. 0,125; 1,25; 12,5. 189. Oltin kubning massasi 6,7373 g ko'p. 190. 3,3 m. 193.70,4 km/soat; 316,8 km. 196. 1) 40 kg; 2) 120 kg. 200. 97,3 ball. 204. 1,8. 208. 4,8 km/soat. 213. 1) 12,8; 5. 215. 770 km/soat. 218. 1,08 va 3,12. 221. 53,1 dm3. 223. 1) 4,2; 3) 1,5.226.20 km. 227.4,9 km/soat. 230.220 km. 233.1) 18,86.237.1,5 soatdan keyin. 242. 712,67 km, ya’ni taqriban 713 km. 243. Taqriban 48 sentner. 252. 1) 0,(2); 3) 0,(08). 254. 3) 1,(5) < x < 1,58(3). 258. 1. 259. 2) | >0,8(2). 266.1) 1; 2) 1.269.1) yo‘q, chunki 1,8 dm + 2,2 dm < 45 sm. 272. 2) b) 22 sm. 273. To'g'ri burchakli uchburchak. 282. 156 ga. 290. 21,5 sm. 294.2) 0,75.298.160; 108.303.1) 7; 3)6.306.9 sm, 9 sm, 14,4 sm. 309. 54 dm; 173,25 dm2. 312. 22. 317. 12,56 dm. 322. O'ta olmaydi. 324. Doiraning yuzi 1,44 marta ortadi. 328. 53,38 m. 335. 4:1. 337. 6) 2,2. 341. 1) 9 : 7, 1 : 2, 26 : 17. 348. 0,75 soat = 45 min da bosib o'tadi. 355. 103,68 sm3. 356. 1) 2,5. 357. Cheksiz ko'p. 261.20,25 km. 370. 1) 25 sm2. __
377.252 gr. 379. 240; 270; 288. 384. 70 dona. 396. 6 km/soat. 399. 59 km/soat; 47,2 km/soat; 44,25 km/soat. 402. 180; 80; 180. 403. 4,5. 407. 17 ta ishchi. 411. 10 marta. 420. 102 km. 429. 0,3 soatdan so'ng. 430. 84 sm. 432. 1 : 500000. 440. 0,209. 448. 600 km. 454. 0.615. 462. 4 g; 7 A. 465.42%. 466.75 so‘m. 471.6; 1,8.4«5.150.486.10.491.10,5% ga ortadi. 497. 40 km. 501. 40% ini. 507. 75%. 516. 40% ga ortgan. 532.25% ini. 539. 1) Temperature 7° ga sovudi. 540. a + x — 21; 4) 4 yoshda. 544. (o — b) so‘m qoldi. 1) 1400 so'm. 546. Л(-5), C(-l), D(l), E(3). 551. a) a < 0; b) a >0. 554, C nuqta sanoq boshidan 3 birlik chapda, D nuqta esa 5 birlik o'ngda yotadi. 556. a) b < 0; b) b >0. 561. 2) +5 va 5 qarama-qarshi sonlar emas. 4) -3 va 3 qarama-qarshi sonlar. 562. 1) 65 ta butub son; 2) (2a - 1) ta butun son. 564. 3; 4; 5; 6; 7; 8; 9. 569. 1) +65; 3) -42; 5) +19. 574. 4) Tenglama yechimga ega emas. 580. 1) 15; 3) 16; 5) 20. 585. 2) ha. -2; -1; 0; 1; 2; 3. 586.4) 0; 1; 2; 3. 595. Masalan, -7 va 7; -4 va 4va h.k. 601. 1) -1; 3) -5. 604. 6) 12 + (-10) + (-10) + (-1) > 0, chunki 12 + (-10) + (-1) = 1 > 0. 609. 3) 76; 4) 0. 610. 2) -10. 613. 3) -16. 614. 1) AB = 4. 620. 1) -120; 4) -1. 627. 6) x = -10. 629. 4) 102. 632. 2) -1. 640. 6) -2800. 641. 2) -156; 3) -540. 649. 1) -8. 659. 1) 28; 6) -420. 660. 4) x = 9. 669. 4) 5. 684. 1) -51; 2) 0. 696. Aylana 4 ta teng qismga bo'linadi. 704. 1) (0; 1). 707. (2; 0); (-2; 0); (0; 2); (0; -2). 736. Moduli eng kattasi 6; moduli eng kichigi 0. 742. 4) -*,*** > -**,8*, chunki teng- sizlikning chap qismidagi sonning moduli o‘ng qismidagi sonning moduli- dan kichik. 743. 4) 0; 1; 2; 3. 755. 1) -5,1; 3) 3,9. 757. 2) (-7) + (+16) = 9. 762. I) to‘g‘ri, chunki 23,7 + (-34,2) = +10,5 < 0. 763. 72,16. 764. Kun oxiriga xazinada 22200 so'm qolgan. 770. 2) -13,23; 4) 5,1. 773. 3) -20. 776. 1) -40; 3) 7,2. 78». 38j. 784. 1) 9|j. 785. 2) 14jjj. 787. 1) -13,2; 3) 6,6. 798. 2 dm; 0,21 nA 804. 1) -3. 811. 2) -2. 812. 1) 2) 11,8. 37 815. 1) -0,24. 822. 1) - jj. 825. Termizdan qaytishda avtobus tezligi 4 km/soat ga ortiq bo'lgan. 827. 6) -5,28. 831. 1) 0,75. 839. 2) 2. 840. 2) у = 10.841. 4) у = -0,65. 843. 5) 0,8xp. 845. 3) 1,4Z>- 3,4. 849. 3) x = 4. 855. 72. 856. 1- shkafda 86 ta, 2- shkafda 75 ta, 3- shkafda 92 ta kitob bor. 859. 19,2. 868. 10500 so'm. 869. -0,94 va-6,25. 873. 1) 0,615. 877. -10,4. 880.9861, 5801. 888. 5 ta. 899. 9,6 sm. 904. 32 ta. 906. 275 km. 910. 1) 25. 918. 1) -177. 921. 20; 25. 922. 420 km. 926. 12 yoshda. 219
MUNDARIJA 5-sinfda o‘tilganlami takrorlash_______________________3 I BOB. O‘NU KASRLAR 1- §. O‘nli kasrlar haqida dastlabki ma’lnmotiar 1- mavzu. O‘nli kasriaming yozilishi va o‘qilishi. 6 2-mavzu. O‘nli kasrlarning xona birliklari. 9 3— mavzu. O‘nli kasrlarni taqqoslash. 11 4- mavzu. O‘lchov biriiklarini o‘nli kasrlar bilan ifodalash . 13 Test 1. O‘zjngizjii sinab ko'ring!18 2- §. O‘nli kasrlarni qo‘shish va ayirish 5-mavzu. O‘nli kasrlarni qo‘shish. 19 6-mavzu. Qo‘shish qonunlari. 21 7-mavzu. O‘nli kasrlarni ayirish____________________________23 8- mavzu. O'nli kasrlarni qo*shish va ayirishga doir mashqlar.25 Test 2. O'ztnglzjii sinab ko*ring!______________________________ 30 3- §. O‘nli kasrlarni ko*paytirish va bo*lish 9- mavzu. O‘nli kasrlarni natural songa ko'paytirish. 31 10- mavzu. O‘nli kasrlarni 10 ga, 100 ga, 1000 ga, . ko‘paytirish va bo‘lish. 34 11-mavzu. O‘nli kasmi o‘nli kasiga ko‘paytirish. 38 12-mavzu. O‘nli kasrlarni ko‘paytirish qonunlari. 41 13 mavzu. O‘nli kasrlarni natural songa boTish_____________45 14- mavzu. O‘nli kasrlarni o‘nli kasiga bo‘lish--------------48 15-mavzu. O‘rta arifmetik qiymat_________________________________51 1.6 - mavzu- O‘nli kasrlar ustida to‘rt amalga doir mashqlar. 55 17- mavzu. O‘nli kasrlarni yaxlitlash. 58 18- mavTu. Oddiy kasrni o‘nli kasrga aylantirish. Davriy kasr haqida tushuncha 59 220
19-mavzu. Uchburchak, uning perimetri, turlari. 65 20- mavzu. Oddiy va o'nli kasrlar ustida to'rt amalga doir misol va masalalar. 69 Test 3. 0‘zingizui sinab koiing. 74 21- mavzu. Aylana uzunligi va doira yuzi. 76 Test 4,O‘zingizni sinab ko*ring. 81 4- §. Nisbat va proporsiya 22-mavzu. Nisbat tushunchasi. 82 23-mavzu. Proporsiyalar. Proporsiyaning asosiy xossasi____85 24- mavzu To'g'ri proporsional miqdorlar. 89 25-mavzu. Teskari proporsional miqdorlar. 94 26-mavzu. Masshtab. 98 Test 5. O‘zingizui sinab ко‘ring. 103 5- §. Protsentlar 27-mavzu. Protsent va promill haqida tushuncha. 105 28-mavzu. Berilgan sonning berilgan protsentini topish. 108 29- mavzu. Berilgan protsentiga ko'ra sonning o'zini topish. 111 30- mavzu. Ikki sonning protsent nisbati. 115 31- mavzu. Diagrammalar. 117 Test 6. O‘zingizfli sinab ko'ring. 123 II BOB. RATSIONAL SONLAR 6- §. Musbat va manfiy sonlar. Butun sonlar 32-mavzu. Musbat va manfiy sonlar haqida tushuncha. 124 33- mavzu. Musbat va manfiy sonlarni son o'qida tasviriash.127 34- mavzu. Butun sonlar to'plami. Qarama-qarshi sonlar. 131 35- mavzu. Sonning moduli. 134 36- mavzu. Butun sonlarni taqqoslash. ;----136 37- mavzu. Butun sonlarni qo'shish. 138 38- mavzu- Butun sonlarni ayirish. 143 39- mavzu. Butun sonlarni ko'paytirish. 147 221
40-mavzu. Ko‘paytirish qonunlari. 150 41- mavzu. Butun sonlami bo‘lish. 152 42- mavzu. Qavslarni ochish va qavsga olish. 155 43- mavzu. Butun sonlar ustida to‘rt amalga doir mashqlar. 159 44-mavzu. Perpendikular to‘g‘ri chiziqlar. Parallel to‘g‘li chiziqlar. 160 45-mavzu. Koordinata tekisligi. Grafiklar. 163 Test 7. O'zingizni sinab ko'ring. 168 7- §. Ratsional sonlar. Ratsional sonlami qo'shish va ayirish 46- mavzu. Ratsional son tushunchasi. 170 47- mavzu. Ratsional sonlami taqqoslash. 174 48- mavzu. Ratsional sonlami qo'shish. 178 49- mavzu. Ratsional sonlami qo‘shish qonunlari. 182 50- mavzu. Ratsional sonlami ayirish. 184 Test 8. O'zingizni sinab ko‘ring. 187 8- §. Ratsional sonlami ko‘paytirish va bo'Iish 51-mavzu. Ratsional sonlami ko‘paytirish. 188 52- mavzu. Ratsional sonlami ko‘paytirish qonunlari. 191 53-mavzu. Ratsional sonlami bo‘lish. 194 54- mavzu. Koeffitsiyent. O‘xshash. hadlami ixchamlash. 198 55-mavzu. Tenglamalami yechish. 201 56- mavzu. Ratsional sonlar ustida to‘rt amalga doir mashqlar. 204 Test 9. O'zingizni sinab ko‘ring. 208 6- sinf «Matematika» kursi bo‘yicha matnli masalalar yechish. 210 6- sinfda oTilganlami takrorlash uchun mashqlar. 216 Javoblar. 218 222
ДО
Operation Lovecraft: Fallen Doll
Operation Lovecraft: Fallen Doll погружает игроков в эротичные приключения, что представлены в форме трехмерного секс-симулятора с анимешными девчонками. Атмосфера в игре выполнена в сеттинге научной-фантастики с элементами мифологии Древнего Ктулху. Геймеры получают возможность взять под управление ассистента-нейробиолога, что прибывает с Мискатоникского университета и отправляется сотрудничать с доктором Аней, что изучает рассудок и влияние сверхъестественных ужасов на сознание человека.
В процессе прохождения Operation Lovecraft: Fallen Doll, юзерам придется наблюдать за сценами с сексуальными оргиями и хентаем, находясь на карликовой планете Юготте, что находится на отшибе Солнечной системы. Юзеры смогут ознакомиться с 300 кат-сценами, где выйдет свободно масштабировать и менять ракурсы камеры. Также можно взаимодействовать с персонажами и оказывать на них влияние прикосновениями и прочими действиями. В игре присутствуют элементы стратегической боевки с пошаговым режимом сражений.
Юзеры смогут наряжать девушек в желаемые наряды, а также изучать окрестности орбитальной станции Архимед, ходить в ночной клуб Эрос в Нео-Аркхэме и совокупляться с инопланетными существами. Получится сразиться с культистами, а также проводить различные “эксперименты” с красотками. На одной карте в многопользовательском режиме “ГАРЕМ” выйдет играть до 10 человек. В игре присутствует поддержка очков VR, офлайн-режимы, галерея и функция “Боевых учений”, что выполнена в жанре колодостроительной стратегии и роуглайк с видом сверху.
Uzoqov A.A. Fizikadan testlar to’plami (1996-2003)
To’g’rilangan, mavzular bo’yicha tartibga solingan, javoblari va nomerlar ko’rsatkichi bilan. — Toshkent, 2010. — 196 b.
На узбекском языке.
Test sinovlaridan muvaffaqiyatli o‘tish uchun abiturientlar Davlat test markazi nasnr etgan «Axborotnoma»larda berilgan test savollarini qunt bilan, batafsil o’rganib chiqishlari lozim. Chunki bunmgsiz imtihonga ajratilgan qisqa vaqt ichida berilgan barcha savollarga to’g’ri javob berisnga ulgurish mumkin emas. Biroq, «Axborotnoma»lar bo’yicha isnlashda bir qator qiyinchiliklarga duch kelinadi. Ularning asosiylari – fizika testlari keltirilgan «Axborotnoma»-lar soni 86 ta bo’lib, ularning hammasini topish qiyinligi, ularni sotib olish qimmatga tushishi va testlarning лamcnilikdan xoli emasligidir.
- Чтобы скачать этот файл зарегистрируйтесь и/или войдите на сайт используя форму сверху.
- Регистрация
- Узнайте сколько стоит уникальная работа конкретно по Вашей теме:
- Сколько стоит заказать работу?