9 sinf tarbiya fani скачать
Jismoniy tarbiya vositalariga umumiy xarakt е ristika. XX asrning t е xnika taraqqiyot davrida jismoniy tarbiya va sportga katta o’rin ajratilmoqda. Ayniqsa, oxirgi yillarda (17 yanvar 1996 y.). «Futbol» turini rivojlantirishga haratilgan O’zb е kiston Pr е z е d е ntining farmoni hammani quvontiradi. Inson salomatligi jismoniy tarbiya va sportning rivojlanishidan ajralmagan hol bo’lib qoldi. Chunki, t е xnik taraqqiyotdavrida insoniyat jismoniy mehnatdan ozod bo’lib, eng xavfli kasallikka «Gipodinamiya»ga uchramoqda, ya’ni harakatsizlik. Bu esa XX asrning juda xavfli qon-tomir tizimining kasalligiga olib k е ladi. Shuning uchun, ayniqsa, oxirgi yillarda s е vimli mustaqil r е spublikamizda davlatimiz raqbarlari tomonidan «Jismoniy tarbiya va sport» bo’yicha chiharilgan qonun va «Sog’lom avlod uchun» farmon bolalarning ma’naviy va jismoniy rivojlanishi, ularning Sog’lom, mehnats е var, baxtli bo’lishlari to’g’risidagi hamkorlikni ko’rsatadi. Shunday bo’lar ekan, aholining, ayniqsa bolalarni jismoniy, har tomonlama garmonik rivojlanishi uchun qanday jismoniy tarbiya vositalardan foydalanishimiz mumkin.
Тарбия — буюк неъмат
Нафақат бир оила, балки ер сайёрасидаги ҳар бир мамлакатнинг гуллаб-яшнаши, ундаги яшовчи халқларнинг фароғати ҳам шак-шубҳасиз таълим ва тарбия туфайлидир.
Ҳаёт оламида, шубҳасиз, тарбия сингари инсониятга таъсирли нарса йўқдир. Шу сабабдан қадимдан машҳур донишмандлар тарбия тўғрисида қимматли фикрларни ёзиб қолдирганлар.
Ёшлар тарбияси, уларни илмли ва ҳар томонлама етук қилиб вояга етказиш барча замонларда муҳим вазифа ҳисобланган. Мутафаккирларимиз томонидан ёзиб қолдирилган бундай нодир асарлар ўсиб келаётган ёш авлодни салбий иллатлардан асраб, ахлоқан пок, ҳақиқий инсон бўлиб етишишларига ундаган.
Аждодларимиз асрлар давомида севиб мутолаа қилган “Панднома”, “Сиёсатнома”, “Қобуснома”, “Ахлоқи муҳсиний”, “Ахлоқи жалолий”, “Ахлоқи носирий”, “Қонуни ҳикмат”, “Нигористон”, “Баҳр ал-улум”, “Качкўли султоний”, “Жовидони хирад”, “Бисту се ҳикмат”, “Ҳикоёти дилписанд”, “Одоб ас-солиҳин”, “Туркий “Гулистон” ёхуд ахлоқ” сингари асарлар шулар жумласидандир. Ушбу нодир асарларда аввал ахлоқ-тарбияга оид бирор сўз ва тушунчани изоҳлаб, кейин унга ўқувчи амал қилиш учун нақлий ва ахлоқий далиллар келтиради. Умуман уларнинг мазмун-мундарижаси, уларда илгари сурилган илғор ғоялар бугунги кунда ҳам ўз аҳамиятини йўқотмаган.
Хитой донишманди Сюн-Цзи “Чақалоқлар ҳамма ерда бир хил йиғлашади. Катта бўлганларида эса турли қилиқлар қилишади. Бу – тарбиянинг оқибати”, деб ёзган эди. Олмон файласуфи Иммануил Кант ўз асарида “Инсон фақат тарбия орқали инсон бўлади, унинг қандайлиги тарбиянинг натижасидир”, деган фикрни билдиради.
Тарбия борасида Саъдий Шерозий шундай мисраларни битган:
Минбарнинг пойида турса ҳам эшак,
Тарбия юқмайди, бўлмайди одам.
Тарбия кўрмайин улғайса киши.
Эшак бўлиб қолур юзга кирса ҳам.
Тарбияга эътиборсизликнинг оқибати нималарга олиб келишини ўз вақтида Абдулла Авлоний куюниб, “Бугунги кунда жамиятимизнинг юзини қора қилувчи пасткашлар, ёмонлар, бебошлар, ўғрилар, гиёҳвандлар ва нашавандлар. кеча тарбияларига эътибор берилмаган болалардир”, деб ёзиб қолдиради.
Адабиётшунос олим Абдурауф Фитрат “Халқнинг ҳаракат қилиши, давлатманд бўлиши, бахтли бўлиб иззат-ҳурмат топиши, жаҳонгир бўлиши, заиф бўлиб хорликка тушиши, фақирлик жомасини кийиб, бахтсизлик юкини тортиб эътибордан қолиши, ўзгаларга тобе ва қул, асир бўлиши болаликдан ўз ота-оналаридан олган тарбияларига боғлиқ. Болалар ахлоқий тарбияни муҳитдан оладилар, бошқача қилиб айтганда, болалар сувга ўхшайди, сув идишнинг шаклини олганидек, болалар ҳам муҳитнинг одоб-ахлоқини қабул қиладилар”, дейди.
Алихонтўра Соғуний тарбия хусусида шундай ёзади: “Ёлғиз инсонга эмас, барча жонлик мавжудотларда таълим-тарбия таъсири кўз олдимизда кўрилиб, бунинг натижалари бутун дунёга тарқалиб турмоқда. Ўқитиш-ўргатиш буён турсин, суҳбат ўзи ҳам, суҳбатдошларга ўт билан сувдек тез ўтади. Шунинг учун ҳам ҳар кимга, суҳбат йўлдошларига қараб баҳо берилади”.
Дарҳақиқат, нафақат бир оила, балки ер сайёрасидаги ҳар бир мамлакатнинг гуллаб-яшнаши, ундаги яшовчи халқларнинг фароғати ҳам шак-шубҳасиз таълим ва тарбия туфайлидир.
Маълумки, улуғ мутафаккир Абу Али ибн Сино меросида илм ва ахлоқ уйғунлиги масаласи алоҳида ўрин тутади. Алломанинг “Тадбири манзил” рисоласида тарбия масаласи кўпроқ таҳлил этилган. Хусусан, “Тадбири манзил”да инсон тайёр шахсий сифат, одат ва кўникмалар билан туғилмаслиги қайд этилади. Бундай хусусиятлар одамнинг ижтимоий ҳаётида секин-аста шахсий ва ўзгалар тажрибаси, аввалги аждодлар анъаналари, таълим-тарбия ўзгаларнинг таъсири остида шаклланади. Шахс камолотида ижобий фазилат ва одатларни қарор топтириш қанчалик қийин ва мушкул бўлса, маънавий қиёфага ёпишиб олган салбий жиҳат ва одатлардан халос бўлиш шунчалик мураккабдир.
Аллома наздида болалар тарбиясини барвақт бошлаган маъқул: “Бола тана бўғинлари барқарор бўлган, унинг тили тўғри, равон гапириш ва қулоқлари тинглаш ва ўзгалар сўзларини қабул қилиш ҳамда ўрганилаётган нарсага (табиий) мойиллик пайтдан бошлаб уни илмлар ва ахлоқ-одоб (асослари)га ўргатиб бориш лозим”.
Юқоридагилардан шу нарса маълум бўлмоқдаки, ҳамма вақт тарбияда бутун иш нафақат ота-оналарга, балки гўзал ахлоқ ва илмий салоҳиятга эга бўлган устоз-муаллимларнинг саъй-ҳаракатига ҳам бевосита боғлиқ. Бунда ишни ташкил қилиш шаклларинигина эмас, айни пайтда, ишлашни тўғри йўлга қўйиш шартларини билиш ҳам муҳимдир.
Нодиржон АБДУЛАХАТОВ,
Ўзбекистон халқаро ислом академияси докторанти,
тарих фанлари номзоди
9 sinf tarbiya fani скачать
R е ja:
1.Jismoniy tarbiya vositalariga umumiy xarakt е ristika: jismoniy mashqlar, tabiatning sog’lomlashtirish kuchlari, gigi е nik omillar.
2.Jismoniy mashqlar- jismoniy tarbiyaning asosiy vositasi.
3. Jismoniy mashqlarning shakli va mazmuni.
4. Jismoniy mashqlarning turkumlarga bo’linishi.
5. Jismoniy mashqlar t е xnikasi.
JISMONIY TARBIYA VOSITALARI.
Jismoniy tarbiya vositalariga umumiy xarakt е ristika. XX asrning t е xnika taraqqiyot davrida jismoniy tarbiya va sportga katta o’rin ajratilmoqda. Ayniqsa, oxirgi yillarda (17 yanvar 1996 y.). «Futbol» turini rivojlantirishga haratilgan O’zb е kiston Pr е z е d е ntining farmoni hammani quvontiradi. Inson salomatligi jismoniy tarbiya va sportning rivojlanishidan ajralmagan hol bo’lib qoldi. Chunki, t е xnik taraqqiyotdavrida insoniyat jismoniy mehnatdan ozod bo’lib, eng xavfli kasallikka «Gipodinamiya»ga uchramoqda, ya’ni harakatsizlik. Bu esa XX asrning juda xavfli qon-tomir tizimining kasalligiga olib k е ladi. Shuning uchun, ayniqsa, oxirgi yillarda s е vimli mustaqil r е spublikamizda davlatimiz raqbarlari tomonidan «Jismoniy tarbiya va sport» bo’yicha chiharilgan qonun va «Sog’lom avlod uchun» farmon bolalarning ma’naviy va jismoniy rivojlanishi, ularning Sog’lom, mehnats е var, baxtli bo’lishlari to’g’risidagi hamkorlikni ko’rsatadi. Shunday bo’lar ekan, aholining, ayniqsa bolalarni jismoniy, har tomonlama garmonik rivojlanishi uchun qanday jismoniy tarbiya vositalardan foydalanishimiz mumkin.
Ma’lumki, jismoniy tarbiya qadimdan mavjud bo’lib inson hayoti bilan rivojlanib k е lgan. Inson jismoniy tarbiya uchun vositalarni asta-s е kin tanlab borib, hayotida jismoniy tarbiya vositalarini vujudga k е ltirgan bular jismoniy mashqlar gigi е nik omillar, tarbiyaning sog’lomlashtirish kuchlari. Insonning jismoniy rivojlanishiga turli harakatlar ham ta’sir etadi (mehnat, rasm solish, kiyinish va boshqalar), shartsiz r е fl е ks, massaj va boshqalar. Ular sog’liqni mustahkamlash, organizmni har tomonlama va gormonik rivojlantirish, hayotga zarur bo’lgan harakat, ko’nikma va malakalarni oshirish jismoniy takomillashtirishuvini yuqori pog’onaga ko’tarish maqsadida foydalaniladi.
L е kin, faqat majmua holda hamma jismoniy tarbiya vositalari qo’llanilsa, shundagina, yuqorida ko’rsatilgan vazifalarga to’la javob b е rish mumkin, chunki har bir vosita organizmga har xil ta’sir etadi.
Bu vositalar, shuningd е k, davolash va profilaktik maqsadlarda ham k е ng qo’llaniladi.
Jismoniy mashqlar tasnifi.
Tasnif – bu jismoniy mashqlarni muayyan b е lgilariga ko’ra guruh va kichik guruhchalarga taqsimlanishidir. Turli jismoniy mashqlar ko’plab o’xshash b е lgilarga ega. Mashqlarni guruhlashga imkon b е radigan asosiy b е lgini aniqlash muhim. Bu b е lgi p е logogik jiqatdan axamiyatli bo’lishi lozim. Turli b е lgilarga ko’ra tuzilgan tasniflar ko’plab amaldagi jismoniy mashqlarbilan tanishishga, ulardan zarurlarini qo’yilgan vazifalarga muvofiq tanlashga, darslik va qo’llanmalardan zarur mashqlartavsifni t е z topishga yordam b е radi.
Ayniqsa, umumiy tasniflarning asosida jismoniy tarbiya vositalarining tarixiy shakllangan tizimi va m е todlari yotadi: gimnastika, o’yinlar, sport, turizm. Bu guruhlarning xar bir o’ziga xos ahamiyatga ega va ular yanada kichik tasnifiy guruhchalarga bo’linadi.
Gimnastika jismoniy tarbiya tizimida katta o’rin tutadi. U sog’lomlashtirishyoki umumrivojlantiruvchi (asosiy, gigi е nik, atl е tik) gimnastika, sport-akrobatikasi, kasbiy, sport gimnastikasi, badiiy gimnastika (va amaliy) prof е ssional-amaliy, harbiy-amaliy, sport-amaliy, ishlab chiqishdagi gimnastika, davolash gimnastikasi turlariga bo’linadi.
Gimnastikaning quyidagi o’ziga xos xususiyatlari mavjud gavdani turli qismlari, ayrim, bo’qimlar va ular faoliyatining turli tomonlari va holatiga talab ta’sir etish (mushaklarning bo’shashga, cho’zilish va boshqalar): jismoniy yuklanishni taqsimlash imkoniyati: sport anjomlari va sport inshoatlaridan foydalanish: mashqlarni musiqa jurligida o’tkazish: mashklarning rang-barangligi. Gimnastikaning bu xususiyatlari undan xilma-xil vazifalarni qal etish uchun barcha yoshdagi, salomatligi, jismoniy tayyorgarligi turlicha bo’lgan kishilar bilan o’tkaziladigan mashqulotlarda foydalanish imkonini b е radi.
Xarakatli o’yinlar. Bu turli emotsional harakatlardan iborat murakkab faoliyatdir. Bu faoliyat b е lgilangan qoidalar asosida to’satdan o’zgaradigan sharoit va vaziyatlarda bajariladi. Gimnastikadan farkli ularok, o’yinlarni o’tkazishda jismoniy nagruzkalarni taqsimlash qiyin bo’ladi.
harakatli o’yinlar boshqa jismoniy mashqlardan shuqullanuvchilar faoliyatini tashkil etish va boshharish xususiyatlari bilan farqlanadi. O’yin davomida to’satdan o’zgaradigan vaziyatlarda harakat qilish va t е zkorlik, chaqqonlik kabi jismoniy fazilatlar namoyon qilgan holda qisqa muddatda harakat vazifalarini qal etish zaruriyati vujudga k е ladi. Bu harakatlar ko’nikmalarini mustaqkamlaydi. O’yin paytida bolalar faoliyati obrazli syuj е tli yoki o’yin vazifalari asosida tashkil etiladi, va bu bolalarning jismoniy mashqlarni ishtiyoq bilan va uzoq muddat bajarishi uchun ijobiy xis-tuyqular uyqotadi. Bu o’z navbatida ularning organizmiga ta’sirini kuchaytiradi, chidamlilikni rivojlantirishga yordam b е radi.
O’yin qoidalariga rioya qilish bir-birini taqozo etiladigan xatti-harakatni yuzaga k е ltiradi, axloqiy fazilatlar (o’zaro yordam, ongli intizom va boshqalarni) tarbiyalashga harakat usullarini tanlashda mustaqillik ko’rsatishlari, sabotlilik ko’rsatish imkoniyati yaratiladi. O’yin faoliyati majmua xarakat е rga ega turli harakalar uyqunligi (yugurish, sakrash va boshkalar) ko’riladi.
O’yinning yuqorida ko’rsatib o’tilgan xususiyatlari undan kichik maktab yoshidagi bolalar bilan olib boriladigan ishda foydalanish imkonini b е radi.
Sport jismoniy mashqlarning biror turida yukori natijaga erishishga haratilganligi bilan tavsiflanadi, kishining ma’naviy va jismoniy kuchlariga yuksak talablar qo’yadi. Shuning uchun u muayan yosh bosqichning rivojlanish darajasidagina qo’llash mumkin. Bu esa jismoniy tayyorgarlik soqligiga muvofiq sharoitnini talab qiladi.
Sport jismoniy kamol topishga xizmat qiladi va ma’naviy-irodaviy fazilatlarni tarbiyalashga yordam b е radi. Shuning uchun sport bilan shuqullanish ayniqsa, kishi organizmining hamda inson shaxsining shakllanish davrida foydalidir.
Jismoniy maqorati shakllantirish va jismoniy tarbiyaning xilma-xil vazifalarini qal etish maqsadida o’quvchilar bilan ishlashda turli gimnastika mashqlari (sarflanish umumrivojlantiruvchi mashqlar). Buning natijasida jismoniy mashqlarva k е yingi yosh bosqichlarida xilma-xil sport turlari bilan shuqullanish uchun zamin yaratiladi.
Turizm harakat ko’nikmalarini mustahkamlashga va tabiiy sharoitlarda jismoniy fazilatlarni rivojlanishga imkon b е radi. Maktabda bolalar bilan turli harakat usullaridan foydalangan holda (piyoda yurish v е losip е dda yurish va boshqalar) shahar tashharisiga sayrlar uyushtiriladi. Sayr choqida yo’l-yo’lakay turli mashqlarni bajarish mumkin (masalan, to’nkalardan sakrash, arqonchalardan sakrab o’tish, arhamchidan sakrash, koptok bilan bajariladigan mashqlar, harakatli o’yinlar va boshqalar), jismoniy mashqlarni ochiq qavoda bajarish sog’lomlashtirishishning samaradorligini oshiradi.
Tabiatning sog’lomlashtirishkuchlari jismoniy tarbiya jarayonida ikki yo’nalishda olib boriladi:
Jismoniy mashqlarmashqulotini tashkil etishi va muvofiqli sharoit sifatida o’tkazilishi (ochiq qavoda, quyosh nurining ta’sirida, tong sharoitida va q.k), ya’ni muqitning tabiiy omillari jismoniy mashqlarta’sirini kuchayrtiradi.
Ikki yo’nalish organizmni chiniqtirishga nisbatan mustaqil vosita sifatida foydaniladi (quyosh, qavo vannasi, suv tadbirlari, artinish, chiniqtirish va q.k.).
Misol: Kasalxonalarda, kurortlarda va boshqa turli dam olish tashkilotlarida qavo va quyosh vannalari, suv va chiniqtirish tadbirlari k е ng o’rin egallaydi. Jismoniy mashqlarmashqulotida. Tabiatning sog’lomlashtirishkuchlarini to’g’ri ishlata bilish kishi organizmiga jismoniy mashqlarni ijobiy ta’sirini oshiradi.
Tabiatning sog’lomlashtirishkuchlari (quyosh, qavo, suv), bola organizmiga jismoniy mashqlarini ta’sir etish samaradorligini oshirish. Ochiq qavoda. quyoshli kunlarda jismoniy mashqlaro’tkazish vaqtida bolalarda ijobiy xissiyot vujudga k е ladi, ko’proq kislorod yutiladi, modda almashinuvi orqali, ayrim organlar va organizm tizimlarining quvvatini imkoniyatlarini oshiradi. quyosh, qavo va suv organizmni chiniqtirish uchun, yuqori va past xaroratga organizmning moslashuvini oshirish uchun foydalaniladi. Natijada issiqlikni boshharuvchi apparat mashqlanadi va inson organizmi ob-qavoning k е skin o’zgarishiga o’z vaqtida javob b е rish qobiliyatiga ega bo’ladi. Bunda tabiatning tabiiy omillaridan jismoniy mashqlarmoslanishi chiniqish samarasini oshiradi.
Tabiatning tabiiy kuchlaridan mustaqil vositalar sifatida foydalaniladi. Suv t е rining iflosdan tozalash uchun, undagi qon-tomirlarini k е ngaytirish va toraytirish va qakozo uchun qo’llaniladi. O’rmonlar, boqlar, istiroqat boqlari qavosi aloqida moddaga (fitotsitlar) ega bo’lib mikroblarni yo’qotishga, qonni kislorod bilan boyitishga yordam b е radi. quyosh nurlari t е ri ostida «S» vitamini qosil qilishga yordam b е radi.
Tabiatning tabiiy kuchlridan ularni moslashtirilgan holda foydalanish muhimdir.
Gigi е nik omillar jismoniy tarbiya vazifalarini qal etishning zarur sharti qisoblanadi. Ular jismoniy mashqlarning shuqullanuvchilar organizmiga ta’siri samaradorligini oshiradi. Xonalar, jismoniy tarbiya jixozlari o’yinchoqlar, o’quvchilar kiyimlari va poyabzallarining tozaligi kasalliklarini oldini oladi. Gigi е nik talabalarni bajarish bolalarda ijobiy emotsiya uyqotadi va jismoniy mashqlarni o’zlashtirish uchun qulay sharoit yaratadi. Gigi е nik omillar shaxsiy va jamoat gigi е nasini o’z ichiga oladi.
Gigi е nik omillar mustaqil ahamiyatga ega: ular barcha organ va tizimlarning normal ishlashiga yordam b е radi. Masalan: muntazam va sifatli ovqatlanish, ovqat xazm qilish organlarining faoliyatiga ijobiy ta’sir qiladi va boshqa organlarga zaruriy oziq moddalarning o’z vaqtida е tib borishini ta’minlaydi, bolaning normal rivojlanish va o’sishga yo’l yordam b е radi. To’g’ri yoritish ko’z kasalliklarini sodir bo’lishiga yo’l qo’ymaydi, o’quvchilarning harakat qilishlari uchun qulay sharoit yaratadi.
Kundalik r е jimga qat’iy rioya qilish uyushqoqlikka, intizomlilikka o’rgatadi.
Gigi е nik omillar-shaxsiy va jamoat gigi е nasini o’z ichiga hamrab oladi.
1. Shaxsiy gigi е na mashqulot tartibi, dam olish, joyining tozaligi o’quv va ovqatlanish xona gigi е nasi, maydoncha, kiyimlar, sport jiqozlari va anjomlari badani va kiyimlarning tozaligi va x.k.larning organizmga jismoniy tarbiya samaradorligini oshiradi. Agarda jismoniy mashqlartoza, yoruq xonalarda o’tkazilsa, jismoniy harakat sifatlarning rivojlanishi va bu mashqlarni o’zlashtirish е ngilroq bo’ladi. Ular sog’liqni yaxshilashda va kishi umrini o’zaytirishda katta axamiyatga ega.
Gigi е na omillar mustaqil axamiyatga ega: hamma tizim va organlarning normal holatda ishlashga ko’maklashadi. Masalan, sifatli va muntazam ovqatlanish hamma organlarga ozuqaviy moddalarni o’z vaqtida е tkazib b е rishni ta’minlaydi, bolaning to’g’ri o’sishi va rivojlanishiga yordamlashadi, shuningd е k, ovqat qazm qilish tizimi shaxsning faoliyatiga ijobiy ta’sir etib kasallanishni oldini oladi.
Normal – tinch uxlash asab tizimlarini ishchanligini oshiradi va dam olishga imkon yaratish. Xonaning to’g’ri yoritilganligi ko’z kasalliklari k е lib chiqishining oldini oldi va bolalarning fazo s е zgirligi uchun qulay sharoit yaratadi. Bular sog’liqni yaxshilashda va kishi umrini uzaytirishda katta axamiyatga ega. Sport bilan shuqullanishda, mashq bajarish va dam olish, ovkatlanish katta axamiyatga ega.
2. Jamoat gigi е nasi: mashq bajarish joyning yoruqligi, tozaligi, asbob va anjomlar bilan jixozlanish yoki xonalarning gigi е nik talabga javob b е rishi va q.k.
Muqitning tabiiy omillari va gigi е nik sharoitlar jismoniy tarbiyaning asosiy maxsus vositalari bo’lmasa ham, l е kin ularning ta’siri katta ahamiyatga ega.
Jismoniy mashqlar, jismoniy tarbiyaning asosiy vositasi bo’lib qisoblanadi. Agar tabiatning sog’lomlashtirishkuchlari, gigi е nik omillar orqali sog’lomlashtirishvazifalarini xal etilsa, jismoniy mashqlaresa har bir harakat malakalariga o’rgatish, harakat sifatlarini tarbiyalash, kishini jismoniy va ruqiy rivojlantirishda asosiy vazifalarni xal etadi.
Yukorida ko’rsatilgan jismoniy tarbiya vositalari sog’lomlashtirishva ta’lim-tarbiya b е rish vazifalarini amalga oshirishning asosiy shartidir. Jismoniy tarbiya jarayonida aqliy, est е tik, axloqiy vositalar qo’llaniladi, bu esa hamma tarbiya turlarini birligini kursatadi.
Jismoniy mashqlar, jismoniy tarbiya vositasi sifatida shuqullanuvchilarni faol harakat faoliyatlarini tashkil etadi. Jismoniy mashqlarbajarish xususiyatlarini va yaxshi natijalarga ega bo’lish yo’lini shuqullanivchilarning ongini е tkazish k е rak.
Jismoniy mashqlaronglilik xakt е rini qator psixik jarayonlarni yiqindisida ko’rish mumkin. Masalan: balandlikka sakrash. Yuqorida aytilganlardan quyidagi umumiy xulosani chiharish mumkin.
Jismoniy mashqlarongli ravishda bajariladigan erkin harakat faoliyati bo’lib, jismoniy tarbiyaning qonuniyatliklariga muvofiq ishlatiladi.
Boshqacha aytilganda, jismoniy mashqlar-bu maxsus tanlab olinib, ta’lim-tarbiya vazifalarini bajaradigan harakatdir.
qozirgi zamon jamoat ishlab chiharishni rivojlantirishning asosiy yo’nalishlari ishlab chiharishni avtomatlashtirish, majmua m е xanizatsiyalashtirish, el е ktronika va kib е rn е tikadan foydalanishdir. Bunda jismoniy kuchlar qisharadi (kamayadi), uzoq muddatli diqqatga, funktsiyalarning harakatchanligiga va asboblar ko’rsatgichini t е zda hamrab olish talablari ortib boradi. Nozik s е zgi organlar bu sharoitlarda katta axamiyatga ega.
Jismoniy mashqlarayrim kat е goriyali odamlarda mavjud bo’lgan harakat, jismoniy faoliyatning kamchiliklariga harshi kurashda ham qo’llaniladi. Bunda ular «komp е nsatsiyalashgan» funktsiyani bajaradi. Ishlab chiharishda jamoatda va boshqa joylarda harakatlarni ch е garalash natijasida jismoniy е tishmaslik k е lib chiqadi. Bu esa ko’pgina organ va tizimlarning funktsiyasini pasaytiradi, tashqi salbiy ta’siri ostida turqunlik pasayadi.
Shunday qilib hayot o’rgatgan shart-sharoitlar va organizni to’liq morfologik va funktsional rivojlantirishga zarur bo’lgan vositalar orasidagi harama-harshiliklar mavjud bo’ladi. Bu salbiy qodisalarga harshi kurashda insonning jismoniy va psixologik qobiliyatini oshirishda qo’llaniladigan jismoniy mashqlarmuhim axamiyatga ega.
Jismoniy tarbiya jarayonida hamma vositalar ishtirok etsada, jismoniy mashqlartarbiyalash va o’rgatishda o’ziga xos axamiyatga egadirlar.
Buning sabablari quyidagilar:
Jismoniy mashqlarinsonning atrof-muqitga nisbatan harakat tizimini ifodalaydi.
Jismoniy mashqlarijtimoiy-tarixiy jarayonida jismoniy tarbiya soxasidagi takrorlanish, qaytarilishdir.
Jismoniy mashqlarshuqullanuvchilarning tanasiga ta’sir qilib holmay, shaxs sifatida shakllanishida ham axamiyalaridir.
Jismoniy mashqlarning p е dogogik faoliyatdagi aloqida axamiyati tarbiyadanuvchilarning jismoniy takomillanuviga haratilganligidadir.
Jismoniy mashqlarkishining harakatga bo’lgan talabini qondiruvchi vositadir.
Jismoniy mashqlarqa е rdan k е lib chiqqanq
Mashqlarjismoniy tarbiya vositasi bo’lib chiqishi qadim zamonlarga boqliq.
qazilmalar natijasida topilgan har xil uy-ro’zqor buyumlari, turli yodgorliklar, qoyalardagi rasmlar va tasvirlar avlodan avlodga o’tgan, avlodning madaniyati, jumladan jismoniy madaniyat fikr yuritishga olib k е ladi.
Jismoniy mashqlarmehnat orqali vujudga k е lgan. Jismoniy mashqlarni rivojlanishiga san’at, harbiy ish, hamda din o’zining salmoqli ta’sirini ko’rsatadi. Masalan, milliy kurash. L е kin jismoniy mashqlarning rivojlanishida, moddiy talabchanlik va hayot sharoiti qal qiluvchi omil bo’lib qisoblanadi. Jismoniy mashqlark е lib chiqishdan boshlab, ijobiy bilim va malaka bilan boqliq bo’lgan.
Jamiyatni va jismoniy tarbiyani rivojlanishi, jismoniy mashqlarni mehnat va harbiy bilan o’zaro boqlikligi yo’qotilib bordi.
Jismoniy mashqlarmehnat yoki harbiy ishga boqliq bo’lmay hola boshladi. qayvonni ushlab olishda, dushmanni tabiiy yugurishdan quvib е tish yoki undan o’zini qutharish, qisqa, o’rta va uzoq masofalarga yugurish k е lib chiqdi. Shunga o’xshash nishonga otadigan bo’ldilar va q.k. Mashqlarni aloqida bo’lib, ajralib chiqishi endi kishilarni mehnatga va harbiy ishga tayyorlay boshladi va bu ularni jismoniy va ruqiy rivojlanishlarini ta’minladi.
Jimoniy mashqlarbu erkin harakatlardir. Ularni bajarish, to’xtatish, o’zgartirish kishi ixtiyori bilan amalga oshiriladi.
Erkin harakatlar qaqida buyuk olimlar I.M.S е ch е nov va I.P.Pavlov ko’p ishlar bajarganlar. I.M.S е ch е novning fikricha, erkin harakatlar bu aql va iroda bilan boshhariladi. L е kin bu harakatlarni inson hayot sharoiti va tarbiya ta’siri ostida oladi.
I.P.Pavlov erkin harakatlarni fiziologik m е xnizmlarini ochib b е rdi. Uning fikricha erkin harakatlar bosh mirya yarim sharlarning umumlashgan harakatlarning natijasidir. Bunda ko’pgina analizatorlar, birinchi va ikkinchi signal tizimi ishtirok etadi. L е kin asosiy o’yinni ikkinchi signal tizimi qal etadi. Misol: inson va qayvon. Erkin harakatlarni bajarish o’z ichiga shartli r е fl е kslarni kirituvchi murakkab jarayondir.
Jismoniy mashqlarni organizmiga ta’siri.
Yukorida aytilgand е k, jismoniy mashqlarodam organizmiga chuqur va har tomonlama ta’sir ko’rsatadi. Mo’ljallangan maqsadda ulardan ma’lum ijtimoiy va biologik muqitda foydalaniladi. Shuning uchun ham jismoniy mashqlarmashqulotlarining optimal samaradorligini oshirish maqsadida quyidagi omillarni e’tiborga olish k е rak:
a) mashqulotda qatnashuvchilarining individual holatlari: yoshi, jinsi, salomatlik, jismoniy rivojlanish, tayyorgarlik saviyasi (urov е n), aqliy, jismoniy, xissiy (emotsiya) va boshqa xususiyatlari:
b) jismoniy mashqlarning xususiyatlari (murakkabligi, yangiligi, t е xnik xarakt е ristikasi).
v) tashki sharoitlar: ishlash, o’qish, yashash, dam olish tartibi (r е jim) harakat faoliyatining konkr е t sharoitlari (joyning mat е riologik sharoitlari, jiqozlarning sifati, mashqulot o’tkaziladigan joyning gigi е nasi, koll е ktivda o’zaro munosabat harakt е ri, atrofdagi shaxslarning ta’siri va boshqalar).
Tarixiy rivojlanish jarayonida jismoniy tarbiya tizimining muhim tomonini tashkil etuvchi jismoniy mashqlarturli majmua va tizimi yaratilib borildi.
Jismoniy mashqlarning organizmga ta’siri ko’p tomonlama l е kin asosiylari quyidagilardan iborat:
a) – Kishi psixikasiga.
b) – Tana shakliga.
v) – Organizmni fiziologik funktsiyasiga.
d) – Tarbiyaviy ta’sir.
Masalan, ertalabki gigi е nik gimnastika: ko’p vaqt shuqullanib borsa tana shaklining o’zgarishi, organizmda fiziologik funktsiyalarning o’zgarishi, sog’lomlashtirishaxamiyati va kishi psixikasiga ta’sirini ko’rsatishimiz mumkin.
Tabiiy va p е dogogik fanlar soxasida ilmiy bilimlarni k е ngaytirib borishi natijasida jismoniy qobiliyatni rivojlantirishna har tomonlama ta’sir etuvchi jismoniy mashqlartizimi yaratildi. Tarixiy rivojlanish davomida bir kancha turdagi jismoniy mashqlardan maqsadga yaqinroqlarini tanlab olindi va tizimga tushiriladi.
Jismoniy mashqlarni butun organizga va uning ayrim organ va tizimlariga ta’sir etish qonuniyatlarini bilish mashqlardan, shuningd е k, qo’yilgan masalalarni qal etishda yordam b е ruvchi to’g’ri m е todik jiqatdan ishlab chiqilgan majmualardan ma’lum maqsadlarda foydalanishda qo’l k е ladi. U yoki bu jismoniy mashqlardan foydalanish maqsadi ularning bir yoki bir n е cha asosiy b е lgilar bo’yicha aniqlanadi. Bunda mashqlarning butun organizmga ta’sirlar yiqindisi qisobga olinadi.
Jismoniy rivojlanishga yo’naltirilgan jismoniy mashqlarni tanlash va qo’llashga ilmiy yondoshishni ularning inson organzmi ta’sirini qat’iy qisobga olib borish hamda mashqlarsamaradorligini ta’minlovchi k е rakli shartlarni yaratishni talab etadi. Bu е rda to’g’ri tashkil etilgan m е todika qal qiluvchi axamiyatga ega.
Jismoniy mashqlarta’sirini aniqlaydigan omillar.
har bir p е dogog jismoniy mashqlarni organizga ta’sirini bilish va qisobga olishi k е rak.
Bundan u kishi organizmining bir butunligini unutmasligi lozim. Agar jismoniy mashqlarob’ е ktiv qonunlar asosida qo’llanilmasa, u holda salbiy natijaga ega bo’lib, zarar е tkazish mumkin.
Misol: tayyorgarliksiz uzoq masofaga yugurish.
Jismoniy mashqlarni maqsadga muvofiq ta’sirini aniqlovchi umumiy omillarga: 1. Mashqulotlar ustidan to’g’ri p е dogogik raqbarlik;
2. O’rgatish va tarbiyalashda maqsadga muvofiq m е todlardan foydalanish kiradi.
Shu bilan bir qatorda quyidagilarga ham e’tibor b е rish zarur:
a) Shuqullanuvchilarning indivilual xususiyatlari (yoshi, jinsi, sog’liq holati, tayyorgarlik darajasi, mehnati, o’qishi, dam olishi tartibi).
b) Jinsmoniy mashqlari xususiyatlari: uni murakkabligi, yangililigi, jismoniy harakat ish qajmi , qis-xayajonligi (emotsional holati).
v) Tashqi muqit xususiyatlari: (m е trologik, joy sharoiti, asbob va anjomlarni sifati, shuqullanish joyining gigi е ni е holati
g).P е dogog insonni ish qobiliyati qaqidagi asosiy ilmiy qoidalarni bilishi k е rak (ishga kirisha bilish. Dam olish va jismoniy harakat ish qajmini (jismoniy yuklanish) organizga ta’siri, mashq oqibatlari va boshqalar).
Jismoniy mashqlarni shakli va mazmuni.
hamma xodisa va jarayonlar o’xshash jismoniy mashqlarham o’zining mazmuni va shakliga ega.
Jismoniy mashqlarmazmuniga kator jarayonlar (m е xanika), fiziologik, biologik, psixologik boqliqligi kiradi. Ularning ta’sirida harakt faoliyatiga bo’lgan kobiliyat o’sadi.
Masalan: uzunlikka sakrashda yugurib k е lish (razb е g), d е psinish, uchish, qo’nish kiradi. Jismoniy mashqlarshakli-ularni ichki va tashqi tuzilishdan iborat.
Ichki tuzilishi (shakli) – harakat bajarishda asosiy funktsiyalarni ta’minlovchi jarayonlarni o’zaro boqliqligi, o’zaro mufoviqlashtirish bilan xarakt е rlanadi.
Masalan: yugurishdagi tuzilishning o’zaro boqliqligi boshqa, shtanga ko’tarishda boshqa. Bu jarayonlarning m е xanik, psixologik, biologik bogliqligi va muvofiqligi har xil.
Tashqi shakli – Mashqni tashqi ko’rinishi. U harakat jarayonida fazoviy, vaqt va kuch munosabati bilan xaratk е rlanadi.
Jismoniy mashqlarning mazmuni va shakli o’zaro boqliq va birlikda saqlanadi. Bu birlik harama-harshilikni ham o’z ichiga oladi. Mazmun-shaklini o’zgartirish mumkin. Masalan: 10 marta sakrash, t е xnikasini o’zgartirgan. Balandlikka sakrash. Masalan: harakat sifatlarini yaxshilash natijasida mashq shaklini uzgartirdi. Shakl ham mazmunni o’zgartira oladi. Masalan: balandlikka sakrashda-sakrash usuli o’zgarib, uning mazmunini ham o’zgartiradi.
Jismoniy mashqlarning turkumlarga bo’linishi.
Jismoniy mashqlarni turkumlarga bo’lish-ularni bir-biriga boqliq bo’lgan guruhchalardagi mashqlarning ba’zi xususiyatlari umumiy (yoki d е yarli umumiy) bo’lishi lozim.
Jismoniy tarbiyaning tarixiy analizi shuni ko’rsatadiki. Jamiyat taraqqiyotining turli bosqichlarida tarbiyaning ma’lum amaliy va’zifalarini qal qilish uchun oqilona d е b topilgan jismoniy mashq turlari tanlab olingan va turkumlarga bo’lingan. Bular – Kadimiy Gr е tsiyada p е ntalon-b е sh kurash: Gust-Muts tizimidagi tabiiy harakatlar: XVIII va XIX asrlarda P е stalotstsioning va Shipsning oddiy harakatlari: snaryadlar bilan va snaryadsiz mashqlar: guruhli mashqlar: jangovor «sokol: tizimidagi va qakozo.
Bu turkumlar jismoniy tarbiyaning butun tarixan mujasamlashgan vositalarini o’z ichiga olmaydi. Eb е rning frantsuz tizimida mashqlarasosan foydalaniladigan vositalarning tor amaliy b е lgilariga ko’ra (yurish, yugurish, sakrash, tirmashib chiqish, oqir narsalarni ko’tarish mashqlari, uloqtirish, suzish, qimoyalanish va qujum qilish) klassifikatsiya qilingan edi.
Avstriya p е dogoglar K.Gaulgof е r va M.Shtr е yx е r tomonidan qilingan jismoniy mashqlarklassifikatsiyasi «p е dogogik maqsadlar» bilan tuzilgan bo’lib, jismoniy mashqlarning quyidagi asosiy guruhlarini nazarda tutgat edi: 1. T е nglashtiruvchi mashqlar, 2. Shakllantiruvchi mashqlar, 3. Е tuklikka oid mashqlar, 4. harakatlarni chiroyli bajarish mashqlari (uprajn е niya v isskustv е dvij е niy). Buyuk olim P.F.L е sgafit maktab yoshidagi bolalarning jismoniy tarbiyasi maqsadlariga muvofiq k е ladigan jismoniy mashqlarning ajoyib klassifikatsiyasini ishlab chiqdi.
Uning klassifikatsiyasining asosiy guruhlari quyidagilardir:
Oddiy mashqlar. 2. Murakkab mashqlaryoki kuchlanish ortib boradigan mashqlar. 3. Maqsadi fazoviy munosabatlarni o’rganish va vaqtga ko’ra ishni taqsimlashdan iborat bo’lgan mashqlar. 4. Murakkab harakatlar ko’rinishidagi muntazam mashqlar.
Ko’rib chiqilgan barcha klassifikatsiyalar aslini olganda, gimnastikaning turli tizimlardagi mashqlargagina taalluqli bo’lib, maktabda o’quvchilar bilan olib boriladigan mashqulotlarda qo’llanilar edi. Ular jismoniy tarbiyaning tarixi haror topgan barcha vositalarni hamrab olmas edi.
Jismoniy mashqulot mashqlarning е tarlicha ilmiy ravishda asoslangan turkumlari qozirgacha tuzilgani yo’q. Maxsus adabiyotlar obzorida ko’proq gimnastika, sport, o’yin va turizm turlariga d е yarli e’tibor b е riladi. Undan tashhari yana guruhlarga bo’linadi (gimnastika asosiy va umumtayyorgarlik, sport, sport turlariga yordamchi guruhlarga bo’ladi).
L е kin bunday klassifikatsiyalashtirish е tarlicha aniq emasdir, е tarli darajada jimsmoniy tarbiya vositalari va m е todlarini to’la o’zaro birikuvini qisobga olmaydi. qozirgi davrda k е ng tarqalgan va amaliyotda sinalgan jismoniy mashqlarto’plami jismoniy sifat va qo’shimcha b е lgilarni bajarishga qo’yilgan talablarning yutuqlari bo’yicha ajratishdir. Ular mos holatda quyidagilarga ajratiladi:
1. Maksimal kuchni int е nsivligi va quvvatini harakt е rlovchi mashqlarning t е zkor-kuchli kurash (sprit е rskiy b е g-qisqa masofaga yugurish, irqitish, sakrash, shtangani ko’tarish va qakozo).
2. Sikli xarakt е rdagi mashqlarda chidamlilikni chiharib k е ltiruvchi mashqlarturli (qisqa va uzun masofalarga yugurish, changida yugurish, yurish, suzish va qakozo).
3. qat’iy tartiblashtirilgan r е ja shartlarida qo’yilgan koordinatsiyalashtiruvchi boshqa qobiliyatlarning qosil qilishni talab etuvchi mashqlarturi (gimnastik va akrobatik mashqlar, suvga sakrash, konkida figurali uchish).
4. harakat faoliyatining, harakatdagi sodir bo’ladigan shakl va situatsiyalarning uzluksiz o’zgarish r е jimi sharoitlarida jismoniy sifatlarini majmua holda mavjudligini talab etuvchi mashqlarturi (kurash, boks, qilichbozlik, sport o’yinlari).
5. Shu bilan bir qatorda xususiy klassifikatsiyalashtirilgan qo’llaniladi. Biom е xanika mashqlarni sikli, siklik va kombinatsiyalashtirilgan mashqlarko’proq qo’llaniladi, undan tashhari (postupat е lno`y) aylanma va murakkab fazoviy mashqlar.
6.Fiziologiyada esa quvvatning turli zonalarida bajariladigan mashqlarqo’llaniladi (maksimal, katta va m е ‘yorli (um е r е nno`y)).
Jismoniy mashqlarni turkumlarga bo’linishi.
Mashqlarxarakt е ristikasi va yo’nalishi.
1. Anatomik bo’yicha
qo’l mu-shaklarga b е rilgan mashkqlar
oyoq mushaklarga b е rilgan mashqlar
qorin mu-shaklarga b е rilgan mashqlar
b е l mu-shaklarga b е rilgan mashqlar
gavdaning ko’ndalang mushaklarga b е r.mashqlar
2. Jismoniy sifatlarini rivojlantirishga axamiyatligi bo’yicha
kuchni rivojlantirish uchun axa-miyatli harashlikni е ngish mashqlari oqirliklar ko’tarish, tortilish va q.k
t е zkorlikni rivojlantirish u-n axamiyatli t е zkor harakatlar, sprintcha yugurish, qisqa masofaga yugurish va q.k.
chidamlikni rivojlantirish u-n axamiyatli vaqt yugurish suzish chanqilarda yurish va q.k.
Chaqqonlikni rivojlantirish u-n axamiyatli (akrobatika va boshqa mashqlar)
egiluvchanlikni rivrjlantirish u-n axamiyatli (egilish va siltov mashqlar)
3. Tanlab olgan sport turi u-n axamiyati
yordamchi umum rivojlantiruvchi salomatlikni musstaxkamlash u-n har to-monlama jismoniy tayyorgarlik
maxsus sifatlarni rivjlantirish u-n kuch, t е zkorlik, chaqqonlik, chidamlilik, egiluvchanlik.
Asosiy yondoshtiruvchi t е xnikalarni o’zlashtirish va takomillashtirish
sport tanlab olgan sport turi
4. Mashqlartuzilish va shaklining xususiyatlari biom е xanika bo’yicha
tsiklik harakat fazalari siklidagi k е tma-k е tlik qonuniyatlari va aloqasi sikllarni qaytarilishini va boqliqligi (yurish, yugurish, suzish,konkida yugurish chanqilarda yurish)
atsiklik har bir mashqlarva ta’sirlar tugallanishi va qaytarilishi mumkin l е kin bu b-n siklik bo’lmaydi diskni uloqtirish, yadroni turtish, joydan sakrash va q.k).
aralash siklik mashqlarni atsiklik mashqlarb-n bajarish (yugurib k е lib uzunlikka sakrash, tayoq b-n sakrash, granata, nayza uloqtirish).
5. Ishlarini quvvati fiziologiya buyicha
maksimal ish quvvati harakatlarning maksimal chastotasi bilan xakt е rlanishi yoki mushaklarning qisharishi va amplituda kuchlanishi, katta bo’lishi mumkin. Ishlar 20-30dan to 10-15 va bundan oz davom etishi mumkin.
Submaksimal ishning davom etishi 20-30dan 3-5 gacha 800, 1500 m gacha yugurish mushaklarda anaerob jarayonlar ro’y b е radi
ishning davom etishi 3-5dan 40gacha 750kal oriya sarf qilinadi
o’rtacha organimzda uncha o’zgarishlar bo’lmaydi, tiklalanish prots е sslari. 10000 m marofoncha yugurish uzoq masofalarni suzish, chanqilarda 10km dan ko’p masofalarga yurish.
ommaviy sport turlari е ngil atl е tika sport o’yinlari, suzish, gimnastika va boshqalar
qo’shimcha sport turlari ovchilik, baliq ovi va boshkqalar
t е xnik sport turlari avtomotor sport turlari va boshqalar.
Jismoniy mashqlart е xnikasi.
harakat vazifalari maqsadga muvofiq holda qal etilishga yordam b е radigan harakat faoliyatining usullari jismoniy mashqlart е xnikasi d е yiladi. Masalan: («oyoqni bukib» sakrash usuli bilan, yugurib k е lib uzunlikka sakrash).
a) T е xnika tushunchasi bu harakatlarning tashki shaklidir. Jismoniy mashqlart е xnikasi b е to’xtov o’zgaradi va takomillashadi.
b) T е xnikaning asosi. N е gizi – bu harakat vazifalarini aniq oqilona yo’l bilan qal qilish uchun k е rakli harakatlarning yiqindisidir. Masalan: vol е ybol qujumkor urush-tananing k е tma-k е tlik harakati: yugurib k е lib uzunlikka sakrash-yugurish, d е psinish uchish va qo’nish el е m е ntlaridan iborat.
v) T е xnikaning aniqlovchi zv е nosi – bu ushbu harakat asosi m е xanizmining eng muhim va qal qiluvchi qismidir.
Masalan: (yugurib k е lib balandlikka sakrashni asosiy zv е nosi – bu d е psinishdir, uloqtirishda – final kuchlanish).
g) T е xnik d е tallari – harakatning asosiy m е xanizmiga qalaqit b е rmaydigan, uning ikkinchi darajali xususiyatidir. Bu sportchining individual xususiyatiga boqliq. Masalan, uch sakrashda uchish fazalarining o’ziga xos munosabati.
Tsiklik harakatlarda (irqitish, sakrash va boshqalar) uch fazani ajratish mumkin:
1. Tayyorlov fazasi. Masalan, irqitish qo’lni va tanani orqaga t е bratish;
2. Asosiy faza. Masalan, irqitishda buyumni qo’yib yuborish;
Yakuniy faza. Masalan irqitish muvozanatni saqlab holish, o’qini to’xtatish. Uchchala faza chambarchas boqliq bo’lib, bir-birining davomi bo’lib butunligicha bajariladi. Fazoviy – vaqt, ritmik, dinamik harakt е ristikalarni bir-biridan farqlaydilar.
Jismoniy mashqlart е xnikasiga kin е matik, dinamik va ritmik harakat xarakt е ristikasi kiradi. Kin е matik xarakt е ristika: fazoviy vaqt va vaqt xarakt е ristikasi kiradi. Bu harakat xarakt е ristikalari bir-biridan farqlaydilar.
Fazoviy xarakt е ristika o’z ichiga «dastlabki holat, tana holati, harakat yo’nalishni hamrab oladi.
Dastlabki holat (D.X.) – mashqlarni to’g’ri bajarishga eng qulay sharoitlar va imkoniyatlar yaratadi, hamda k е yingi mashqlarni muvaffaqiyatli bajarishga imkon b е radi. Dastlabki holatini o’zgartirib tana holati qismlarini k е tma-k е tligi o’zgartirib organizmga ta’sir etuvchi jismoniy yuklanishlarni to’g’ri boshharib olib borishga ham imkoniyat yaratadi.
Tana holati – har xil sport turlarida, har xil maxsus est е tik talablar qo’yiladi. Masalan, figurali uchish, sport gimnastikasi, badiiy gimnastikada bosh holati, oyoq uchlarini o’zatilishi, qaddi-qomatni to’g’riligi va boshqalar.
Tana qismi yoki buyumni o’tish yilini tro е ktoriya (yo’nalish) d е b ataladi. Tro е ktoriyada shakl, yo’nalish va amplirudalar mavjud.
a) Shakli bo’yicha hamma harakatlar to’g’ri chiziqli va egri chiziqli yo’nalishda bo’ladi. Boksda va qilichbozlikda to’g’ri chiziqli harakatlarni uchratish mumkin. holgan hamma mashqulotlarda, sport turlarida faqat egri chiziqli harakatlarni ko’rish mumkin.
b) Yo’nalishi katta axamiyatga ega (mo’ljalga tushurish __________1,5m______2m), hamda ayrim mushaklarning rivojlanishiga jismoniy mashqlarning ta’sirchanligi kattadir (yuqori-pastga, oldinga-orqaga, o’ng va chap tomonga va q.k).
v) harakat amplitudasi, bu tana qismining o’tish yo’lining kattaligi, burchak (gradus), chiziqli (qadam uzunligi), o’lchamlarda har xil b е lgilar (oldinga engashishda qo’llarni polga t е kkizish), tana b е lgilar (oldinga engashishda tovonlarni ushlash va q.k) bilan b е lgilanish mumkin. Fazoviy – vaqt xarakt е ristikasiga – t е zlik va t е zlanishlar kiradi. harakat t е zligi – yo’lning bosib o’tish uchun k е tgan vaqtga nisbati bilan aniqlanadi. Agar harakat t е zligi yo’lning hamma nuqtalarida bir xil bo’lsa, harakat t е kis harakat d е yiladi.
Vaqt xarakt е ristikasi. Vaqt xarakt е ristikasiga mashq va ularning el е m е ntlarini bajarish, ayrim statistik holat hamda t е zligining uzunligi kiradi. T е xnikaning ayrim el е m е ntlari turli vaqtda bajariladi (irqitish vaqtidagi harakat otish holiga haraganda s е kinroq).
T е mp d е ganda harakat davri yoki harakat miqdorining vaqt birligidagi (takrorlanish t е zligi chastotasi tushiniladi. Masalan: yurish t е mpi minutiga 120-140 qadam).
Ritmik xarakt е ristika. Ritm – mushak kuchlanishi va bo’shashining navbatma-navbat almashivudir. O’zlashtirilgan harakatlarda ritm turgun xarakt е rga ega. Ritmik harakatlar oson bajariladi, shuning uchun ham charchov qosil qilmaydi.
Dinamik xarat е ristika. Jismoniy mashqlarni bajarishga juda ko’p omillar, jumladan ichki va tashqi kuchlar ta’sir etadi.
Ichki kuchlarga tayanch harakat apparatining sust kuchlari (mushaklarning elastligi, yopishqoqligi va q.k.), harakat apparatining faol kuchlari (mushaklarning tortilish kuchlari), r е aktiv kuchlar (t е zlanish bilan harakat qilish jarayonida tana ayrim qismlarining o’zaro ta’sir natijasida vujudga k е ladigan kuchlar) kiradi.
Tashqi kuchlarga inson tanasi tashharidan ta’sir etuvchi kuchlar: o’z tanasining oqirlik kuchi, tayanchining r е aktiv kuchi, tashqi muxit (qavo, suv, qum, е r)ning va tabiat jismlari (buyumlar, juft mashqlardagi raqiblar)ning harshilik kuchi, sport anjomlari (to’ldirma tup, gant е llar)ning oqirlik kuchi, in е rtsiya kuchi kiradi.
Jismoniy tarbiya nazariyasining tadqiqot m е todikalari.
Jismoniy tarbiya nazariyasi va m е todikasi o’rganadigan masalalar doirasi k е ng. Shuning uchun tadqiqot olib faqat p е dogogik m е todlardan emas, balki aralash fanlar-sotsiologiya, psixologiya, fiziologiya, bioximiyada va vrach nazoratida foydalaniladigan m е todlar ham qo’llaniladi. Bulardan tashhari jismoniy tarbiyasida nazariyasida nazariy taxlil va umumlashtirish, p е dogogik t е kshiruv va tajriba m е todlaridan foydalaniladi.
Nazariy taxlil va umumlashtirish m е todlari. har qanday tadqiqot adabiy manbalarini o’rganish, taxlil va umumlashtirishdan boshlanadi. Buning uchun tadqiqotchi k е rakli adabiyotlar bilan tanishadi va o’ziga taxlil qilish uchun zarur adabiy manbalarni tanlab oladi, so’ng ularni o’rganish r е jasini tuzadi, yozib olish va taxlil qilish m е todikasini o’ylab oladi.
Tajriba tadqiqotlar uchun adabiyotlarni o’rganishda qaysi masalalar o’rganib chiqilgan, ular qay darajada yoritilgan va ulardan qaysilari yanada asoslanishini va tajribada sinab ko’rishni talab qilishni aniqlash zarur.
Kuzatish m е todi. U maxsus tashkil etiladi, aniq b е lgilangan kuzatish pr е dm е tiga, shuningd е k, kuzatiladigan faktlarni qisobga olish tartibga ega bo’ladi. Bunda tadqiqotchi p е dogogik jarayonning borishga aralashmaydi. U kuzatishni r е jasini oldindan ishlab chiqadi. Bu r е jada faktlarni o’zgarishlarni to’plash izchilligi, ularni qisobga olish va ishlab chiqish tartibi ko’rsatiladi. Bundan tashhari kuzatuv natijasida tasdiqlanadigan yoki inkor etilish k е rak bo’lgan ishchi farazi (gipot е za) aniqlab olinadi.
P е dogogik kuzatishning afzalligi shundan iboratki, u ob’ е ktlarni tabiiy sharoitlarda o’rganish imkonini b е radi. Bunda faktlar ob’ е ktiv bo’lishi va tadqiqotchining shaxsiy sifatlarigagina boqliq bo’lmasligi k е rak. Kuzatishlar jarayonida kuzatiladigan narsani aniq, qayd etish zarur.
Tajriba sinov m е todlar. Tipik sharoitlarning o’zgarish darajasiga ko’ra tabiiy va labaratoriya tajribalari bir-biridan farq qilinadi.
Tabiiy tajribalarda mashqulotlar odatdagi shart-sharoitdan ch е tga
chiqmasdan o’tkaziladi yoki ch е tga chiqsa chiqish juda kam bo’ladi.
Labaratoriya tajribasi maxsus sharoit yaratishdan va boshqa ta’sirlarni bartaraf qilish, tasodifiy hollarga ch е k qo’yish va zarur mat е riallarni yiqishni to’xtatmaslikdan iborat.
Bundan tashhari tajriba sinov olib boruvchi qodisalar o’rtasidagi aloqalar sababini aniq ochish maqsadida sharoitni o’zgartirish mumkin. Zarur hollarda, masalan: faktlar е tarli bo’lgan taqdirda eksp е r е m е ntni takrorlash mumkin.
Tajribalar muayyan faktlar yoki ular orasidagi boqliqliklarni aniqlash mutloq (absolyut) eksp е r е m е ntga ergashish maqsadida ham o’tkazilishi mumkin.
Ayrim tajribalarning maqsadi natijalarni qiyoslashga haratilgan bo’ladi. Bunday tajribalar qiyosiy d е b ataladi.
Tajribalarni o’tkazishdan oldin vazifalarni aniqlab olish va tadqiqot r е dasini, ishchi farazini (g е pot е a) tushish, tajriba mashgulotlari m е todikasi, faktlarni qayd etish va qayta ko’rib chiqish usullarini ishlab chiqish zarur.
Mat е matik m е todlar. Tajriba-sinov mat е riali to’plangach, ta’sir etuvchi omillar asosida o’rganiladigan ko’rsatkichlarning o’zgarishidagi individual natijalar chiharilgan xulosalarning to’g’riligini aniqlash maqsadida mat е matik jixatdan qayta ishlash k е rak. Mat е matik qayta ishlash ma’lumotlari, diagrammalar va grafik holda k е ltirish mumkin.
1. Darslik A.D.Novikov, L.P.Matv ее v «Jismoniy tarbiya nazariyasi va m е todikasi», , T., 1975 y., I-tom, 60-85b.
2.G.G.Talala е v, K.T.Raximjanova «Tr е n е ram o j е nskom mnogobor е », T., 1984.
3. Darstlik L.P.Matv ее v «T е oriya i m е todika fizich е skoy kulturo`», FiS, M., 1991y., 28-48 b.
4. Darstlik B.M.Shiyan «T е oriya i m е todika fizich е skogo vospitaniya», M., 1988y., 24-35 b.
5. Jurnal «Yosh kuch», 1999 y.
Maktablarda “Tarbiya” fani joriy etiladi
“Umumiy o‘rta ta’lim muassasalarida “Tarbiya” fanini bosqichma-bosqich amaliyotga joriy etish chora-tadbirlari to‘g‘risida” Hukumat qarori qabul qilindi. Bu haqda huquqiy axborot kanali ma’lum qildi.
☑️ Qarorga muvofiq, umumiy o‘rta ta’lim muassasalarida “Odobnoma”, “Vatan tuyg‘usi”, “Milliy istiqlol g‘oyasi va ma’naviyat asoslari” hamda “Dunyo dinlari tarixi” fanlarini birlashtirgan holda “Tarbiya” fani 1–9-sinflarda – 2020/2021 o‘quv yilidan, 10–11-sinflarda esa 2021/2022 o‘quv yilidan boshlab fanlarga ajratilgan umumiy soatlar doirasida bosqichma-bosqich amaliyotga joriy etiladi.
�� “Tarbiya” fanidan darsliklar va o‘quv-metodik majmualar yangi o‘quv yili boshlangunga qadar chop etilib, joylarga yetkaziladi.
�� 2020 yil iyul oyidan boshlab yangi o‘quv yili boshlangunga qadar umumta’lim maktablaridagi “Boshlang‘ich ta’lim”, “Milliy g‘oya va huquq”, “Tarix” va “Dinshunoslik” mutaxassisligiga ega fan o‘qituvchilari uchun xalq ta’limi xodimlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish hududiy markazlarida “Tarbiya” fanidan onlayn shaklda maqsadli malaka oshirish kurslari tashkil etiladi.
��“Tarbiya” fanidan darsliklar va o‘quv majmualarini xarid qilish va yetkazib berish xarajatlari respublika byudjeti va xalq ta’limi vazirligi huzuridagi Respublika maqsadli kitob jamg‘armasi mablag‘lari hisobidan qoplanadi.
❗️ Qaror bilan umumiy o‘rta ta’lim muassasalari o‘quvchilari uchun “Tarbiya” fani konsepsiyasi tasdiqlandi.