Kitob haqida matn tuzish 7 gap
Meditsinaga oid ishlari
Китоб ва китобхонлик – инсон маънавияти кўзгуси
“китоб – беминнат устоз, билим ва маънавий юксалишга эришишнинг энг асосий манбаи”.
Буюк шоир ва мутафаккир Алишер Навоий ҳазратлари ёзганидек, “китоб – беминнат устоз, билим ва маънавий юксалишга эришишнинг энг асосий манбаи ”.
Халқимиз тилида ҳам китоб ўқиб билим ва муносиб таълим-тарбия олиш, илм-фан билан шуғулланиш, касб-ҳунар ўрганишнинг аҳамиятига доир мақоллар жуда кўп. Жумладан, “Китобсиз ақл – қанотсиз қуш”, “Бахт белгиси – билим”, “Билим – ақл чироғи”, “Гўзаллик – илму маърифатда”, “Илм бахт келтирар, билим тахт келтирар”, “Ҳунар – оқар булоқ, илм – ёнар чироқ”, “Олтин олма, билим ол, билим олсанг, билиб ол”. Бундай пурҳикмат нақлларни яна узоқ давом эттириш мумкин.
Энг муҳими, неча минг йиллардан буён сайқалланиб, не-не авлодларга йўлчи юлдуздек тўғри йўлни кўрсатиб келаётган ана шу халқона ҳикматлар негизидаги асл ҳақиқат шуки, инсоннинг билимли, тарбияли, касб-ҳунарли ва албатта бахтли ва давлатли бўлишининг муҳим омили – бу китобга дўст бўлиш, ҳамиша китоб ўқиш ва китоб мутолаасини умр бўйи канда қилмасликдир. Айниқса, ёшларнинг бахту камоли, осойишта ва фаровон ҳаётида китобнинг алоҳида ўрни бор. Чунки яхши китоб инсонда Ватанга муҳаббат, миллий ва умуминсоний қадриятларга ҳурмат туйғуларини юксалтириб, яхшилик ҳамда эзгуликка ундайди.
Бу ҳақда сўз борганда, Истиқлол бизга китобхон халқ деган азалий юксак мавқеимизни нафақат қайтариб бергани, айни чоғда, бу борадаги интеллектуал салоҳиятимиз ва имкониятларимизни тубдан оширишнинг асосий омили ҳам бўлганини таъкидлаш лозим. Бинобарин, мустақиллик йилларида мамлакатимизда аҳоли, айниқса, ёш авлоднинг маънавиятини юксалтириш, миллий адабиётимиз ва санъатимизни янада ривожлантириш, ёшларни миллий қадриятларимизга ҳурмат руҳида тарбиялаш, ижодкорларнинг меҳнатини муносиб рағбатлантиришга алоҳида эътибор бериб келинмоқда.
Ўтган даврда матбуот, ноширлик ва ахборот соҳасининг мустаҳкам ҳуқуқий асоси яратилди. Хусусан, бу борада 10 дан ортиқ қонун ва 30 дан ортиқ қонуности ҳужжати қабул қилинди. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг 2017 йил 12 январда имзоланган “Китоб маҳсулотларини чоп этиш ва тарқатиш тизимини ривожлантириш, китоб мутолааси ва китобхонлик маданиятини ошириш ҳамда тарғибот қилиш бўйича комиссия тузиш тўғрисида”ги фармойиши ана шу эзгу ишларни янги, янада юксак босқичга кўтаришга қаратилганлиги билан ғоятда аҳамиятлидир.
Фармойишда қайд этилганидек, бугунги кунда юртимизда замонавий технологиялар билан жиҳозланган Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий кутубхонаси ишлаб турибди. Истиқлол даври архитектурасининг ноёб иншооти – пойтахтимиздаги муҳташам “Маърифат маркази”да жойлашган Миллий кутубхона фондида қарийб 8 миллионта китоб ва бошқа манбалар, жумладан 450 мингтадан ортиқ китобнинг электрон версиялари, электрон дарслик ва қўлланмалар мавжуд. Электрон кутубхонанинг маълумотлар базаси ўзбек, рус ва инглиз тилларида яратилган. Шунингдек, 14 та вилоят ахборот-кутубхона маркази, туман марказлари ва шаҳарлардаги таълим муассасаларида 200 га яқин ахборот-ресурс маркази томонидан аҳолига ахборот-кутубхона хизматлари кўрсатиш йўлга қўйилган.
Ушбу салмоқли далилни таҳлил этишда, албатта, юртимизда ахборот-кутубхона марказлари кўрсатадиган хизматлар учун белгиланган солиқ имтиёзлари 2020 йил 1 январгача узайтирилганини алоҳида қайд этиш зарур. Негаки, бу имтиёзлар ахборот-ресурс ва ахборот-кутубхона марказларининг аҳолини ижтимоий аҳамиятга молик ахборотлардан кенг фойдаланишини таъминлаш, ёшларда китоб ўқишга қизиқишни кучайтириш, жамиятда муҳим ва ишончли ахборотларни тарқатиш борасидаги ролини янада юксалтириш имконини беради.
Бундан ташқари, агар 1991 йилга қадар республикамизда атиги тўққизта нашриёт фаолият кўрсатган бўлса, орадан чорак аср ўтиб, уларнинг сони 118 тани ташкиил этмоқда. Мустақилликкача бўлган даврда 149 та матбаа корхонаси мавжуд бўлгани ҳолда, ҳозирги кунда бундай корхоналар ўн баробардан зиёд кўпайиб, 1 минг 677 тага етди. Бу, ўз навбатида, халқимиз эҳтиёжлари учун жуда кўплаб ва ранг-баранг асарлар – йилига 7 та тилда 45 миллион нусхадан ортиқ китоб чоп этиш имконини бермоқда.
Энг муҳими, юртимизда ноширлик ва матбаа ишларини ривожлантиришга, матбаа корхоналарини модернизациялаш, техник ва технологик янгилашга қаратилаётган алоҳида эътибор самарасида китоб маҳсулотларини чоп этиш кўлами ва сифати тубдан ошди. Бунинг натижасида бугунги кунда китобхонлар қўлига етиб бораётган китоблар ҳам шакл, ҳам мазмун нуқтаи назаридан давр талабларига, демакки юртдошларимизнинг замонавий эстетик дидига тўла жавоб беради, дейиш мумкин.
Юртимизда китоблар нашри билан бир қаторда, уларнинг савдоси ва тарғиботига қаратилган таъсирчан амалий қадамлар ҳам қўйилмоқда. Хусусан, ҳозирги пайтда “Китоб олами”, “Шарқ зиёкори” ва “Ўздавкитобсавдотаъминоти” мажмуалари томонидан китоб савдоси хизмати кўрсатилмоқда. Хусусан, Марказий Осиёда ягона бўлган “Китоб олами” мажмуасига қарашли замонавий китоб дўконлари нафақат Тошкент шаҳрида, балки Қорақалпоғистон Республикаси ва барча вилоятлар марказларида ҳам ишлаб турибди.
Мамлакатимизда “Адабиётга эътибор – маънавиятга, келажакка эътибор” шиори остида ҳар йили республика “Китоб байрами” тадбирларини ўтказиш яхши анъанага айланган. Айтиш жоизки, у шбу маънавий-маърифий тадбир давлатимиз томонидан адабиётни ривожлантиришга қаратилаётган эътибор ва эришилаётган натижаларни кенг жамоатчиликка етказиш, халқимиз, жумладан, ёшларнинг китобхонлик маданиятини юксалтириш, ижодкорлар ва китобхонлар ўртасидаги мулоқотни яхшилаш, китобга бўлган эҳтиёжини тўлиқ қоплашда ўз самараларини бермоқда.
Шу билан бирга, Президент Фармойишида ушбу муҳим соҳа ривожи билан боғлиқ аҳоли, хусусан, ёшлар ўртасида китоб мутолааси ва китобхонлик маданиятини оширишда бир қатор муаммолар мавжудлиги қайд этилган. Бу камчиликларни бартараф этиш бўйича амалий таклифлар тайёрлаш кўзда тутилмоқда.
Хусусан, китоб маҳсулотларини чоп этиш ва тарқатиш тизимини ривожлантириш, китоб мутолааси ва китобхонлик маданиятини ошириш ҳамда тарғибот қилиш бўйича комплекс чора-тадбирлар дастурини ишлаб чиқиш белгиланган. Дастур лойиҳасини тайёрлайдиган ишчи гуруҳ ва кичик ишчи гуруҳлар таркиби тасдиқланган.
Фармойишда, авваламбор, бадиий, маърифий, илмий-оммабоп, тарбиявий, ёшларнинг интеллектуал салоҳиятини оширишга қаратилган адабиётларни чоп этиш, улар билан таълим муассасаларини таъминлаш, миллий ва жаҳон адабиёти намояндаларининг етук асарларини саралаш, таржима қилиш ишлари пухта ўйланган тизим асосида ташкил этилмаганига жиддий эътибор қаратилгани ниҳоятда муҳимдир.
Мисол учун, кейинги йилларда “Янги аср авлоди” нашриёти ташаббус билан чиқиб, биргина “Камолот” кутубхонаси” рукнида миллий адабиётимиз нодир намуналаридан 50 та ва жаҳон адабиёти дурдоналаридан 50 та китобни нашрдан чиқарди. Бу, албатта, эзгу иш. Айни чоғда, агар юртимиздаги ҳар бир таълим муассасасининг кутубхонаси учун ана шу 100 та китоблик туркумдан атиги биттадан комплект харид қилинганида ҳам, бу эзгу ташаббус муайян маънода ўзининг ижобий натижасини берди, дейиш мумкин эди. Аммо, бу борадаги ишлар, чиндан ҳам, “пухта ўйланган тизим асосида ташкил этилмагани” оқибатида, нашриёт мазкур китобларни фақат эркин савдо учун чекланган ададларда (атиги 1000, кўпи билан – 5000 нусха) чиқариш билан кифояланишига тўғри келди.
Яна бир мисол. Маълумки, дизайни чиройли ва замонавий, мазмуни эса қизиқарли бўлган китоблар эндиликда нафақат пойтахтимизда, балки вилоятлар марказларида ҳам чоп этилмоқда. Лекин бу китоблардан Тошкент шаҳридаги ва мамлакатимизнинг бошқа ҳудудларидаги китобхонлар баб-баравар баҳра олишига амалий кўмаклашиш ишлари ҳозирча эътибордан четда қолмоқда.
Фармойишда, шунингдек, чоп этиладиган китобларни нашриётлардан ҳудудларга арзон нархларда етказиш, онлайн буюртма бериш ва манзилга етказиш тизими суст ривожланган, шунингдек, аҳолига хизмат кўрсатишда электрон китоб шаклларидан кенг фойдаланиш яхши йўлга қўйилмагани алоҳида кўрсатилган. Бу бежиз эмас. Нега деганда, ахборот-коммуникация технологиялари кундалик турмушимиздан кенг ўрин эгаллаётган бугунги кунда юртдошларимизда китобга меҳр уйғотиш, уларнинг мутолаа маданиятини юксалтириш борасида ана шу муаммоларнинг ижобий ҳал этилиши муҳим аҳамият касб этади.
Глобаллашув даврида ахборот-коммуникация технологиялари ҳаётимизга шунчалик сингиб кетдики, нафақат кундалик фаолиятимиз, балки ижтимоий-иқтисодий соҳалар ривожини ҳам уларсиз тасаввур қилиб бўлмайди. Ахборот технологияларининг бу қадар жадал тараққий этиши китобхонликка ҳам ўз таъсирини ўтказмоқда. Бугун жаҳондаги кўпгина босма нашрларнинг адади камайиб, уларнинг онлайн версияси кўпроқ ўқилмоқда. Дунёнинг энг бой кутубхоналарида сақланаётган босма манбаларнинг аксарияти электронлаштириб бўлинди. Бу жараёнлар мамлакатимиздаги кутубхонларда ҳам изчил кечмоқда.
Айни чоғда, электрон китоб қурилмалари ишлаб чиқариш кун сайин ўсиши натижасида маҳсулот нархи арзонлашиб, улардан фойдаланиш имкониятлари эса кенгайиб бормоқда. Авваллари бундай қурилмаларда махсус форматдаги китобларнигина ўқиш мумкин эди, эндиликда уларда сурат ва видео томоша қилиш, аудиоматериаллар эшитиш функцияси ҳам мавжуд.
Замонавий электрон қурилмалар ҳатто дангасароқ ўқувчилар учун китоб матнини ўзи ўқиб беради. Шу тариқа нархи арзон, фойдаланиш учун қулай, кам жой банд этадиган ва безиён виртуал китобларнинг тобора оммалашиб бораётгани, ўз-ўзидан, “Қоғозда чоп этилган китобларнинг келажаги борми?” деган ҳақли саволни келтириб чиқараётгани ҳам сир эмас.
Шу ўринда истиқлол арафасида ва мустақиллигимизнинг дастлабки даврида айрим юртдошларимизда китобга, китобхонликка қизиқиш бир қадар сусайган вақтлар бўлганини эслайлик. Ҳозирги пайтда юртимизда китобхонлик, китобсеварлик фазилати яна юксалиб бормоқда. “Китоб жавони – ҳақиқий зиёлининг энг ардоқли давлати”, деган анъана қайтадан урф бўлмоқда.
Айтмоқчимизки, Интернет ва бошқа воситалар жадал ривожланаётганига қарамай, инсоннинг онг ва тафаккурини чархлаш, маънавий оламини бойитиш, эзгуликни тарғиб этишда босма китобнинг ўрни бундан кейин ҳам сақланиб қолаверади. Бинобарин, китоб асрлар давомида ахборот сақловчи энг самарали восита вазифасини бажарган. Қолаверса, м инг йил олдин Самарқанд қоғозида битилган қўлёзмалар ҳозир ҳам инсониятга маърифат нурини сочмоқда.
Зеро, китоб — қалб чироғи, тафаккур қаноти. Айниқса, босма китобдан таралаётган ва электрон нашрдан топиб бўлмайдиган ўзига хос ёқимли ҳидни туйиб, варақлаш асносида мўъжизавий саҳифаларнинг сирли шитирлашидан кўнгил чексиз завққа тўлган ҳолда, китоб мутолаа қилиш, унинг мазмуни ҳақида тенгдошлар билан фикрлашишнинг ҳузур-ҳаловати тамоман ўзгачадир.
Соҳибқирон Амир Темур таъбири билан айтганда, «Китоб (битиг) барча бунёдкорлик, яратувчилик ва ақл-идрокнинг, илму донишнинг асосидир, ҳаётни яратувчи мураббийдир». Шу маънода, шаклидан қатъи назар, барча китоблар миллий ўзлигимиз ҳамда умуминсоний қадриятларни тарғиб этишга хизмат қилиши айни муддао.
Биринчи Президентимиз Ислом Каримов таъкидлаганидек, бугунги мураккаб ва таҳликали замонда ёзувчининг башариятни эртанги кунини ўйлаб, одамларни эзгуликка, инсоф-диёнат, меҳр-оқибат ва бағрикенгликка даъват этишга қаратилган ҳароратли сўзи ҳар қачонгидан ҳам муҳим аҳамият касб этмоқда. Шу маънода, Фармойишда ноширлар ва адибларни молиявий рағбатлантириш, болалар адабиётига ихтисослашган нашриётларга молиявий имтиёзлар бериш ва моддий қўллаб-қувватлаш тизимини шакллантириш назарда тутилгани ҳам жуда муҳим, деб ҳисоблаймиз.
Ўз навбатида, эл-юртимизга азалий хос бўлган одамийлик, инсонни қадрлаш, меҳр-оқибат, бағрикенглик каби олийжаноб қадриятлар, инсонпарварлик, халқпарварлик ва ватанпарварлик каби юксак тамойиллар замондошларимиз қўлига етиб бораётган китобларнинг аҳамияти ҳамда қадрини йўқотмайдиган бош мавзулари бўлиб қолаверишига ишончимиз комил.
Шу ўринда халқимиз орасида китоб мутолааси ва китобхонлик маданиятини янада ошириш ҳамда китобсеварлик анъаналарини рағбатлантиришга қаратилган қуйидаги таклифларни билдирмоқчимиз:
биринчидан, Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий кутубхонасидаги “Китоб музейи” негизида бу соҳа тарихий ривожининг барча қирраларини ўзида намоён этадиган “Китоблар тарихи музейи” ташкил этиш;
иккинчидан, мамлакатимиздаги барча нашриёт ва матбаа корхоналари нашр этган янги китоблар рўйхатини, ҳар бир китоб ҳақидаги мухтасар шарҳ билан бирга ҳар ойда эълон қилиб борадиган, “Библиофил” нашрига ўхшаган даврий нашр (ёхуд интернет-нашр) таъсис этиш;
учинчидан, бевосита китобларни тарғиб қилиш, китобхонлик ва китобсеварликни рағбатлантириш билан шуғулланадиган, масалан китобхонлар жамиятининг замонавий кўринишидаги алоҳида нодавлат нотижорат ташкилоти тузиш;
тўртинчидан, аввал ҳам айтганимиздек, “Тошкент — жаҳон китоблар пойтахти” мақомини олиши учун ҳар томонлама изчил иш олиб бориш;
бешинчидан, ҳар йили машҳур эртакчи адиб Ганс Христиан Андерсен туғилган куни, яъни 2 апрелда нишонланадиган “Болалар китоблари халқаро куни”, 1995 йили ЮНЕСКО конференциясида қабул қилинган “23 апрель – Бутунжаҳон китоб ва муаллифлар ҳуқуқлари куни”, “14 февраль – Китоблар совға қилиш халқаро куни” каби дунё миқёсидаги саналарни Ўзбекистонда ҳам кенг нишонлаш лозим.
Шу билан бирга, Ўзбекистон “Миллий тикланиш” демократик партияси ташаббуси асосида “Миллий тикланиш” кутубхонасини ташкил этиш ҳам муҳим аҳамият касб этади. Бўлажак кутубхонадан мумтоз ва замонавий адибларимизнинг китоблари, шунингдек, дунё адибларининг сара асарлари, хусусан, “Жаҳон адабиёти дурдоналари” тўпламининг биринчи ва яқинда нашрдан чиқадиган иккинчи китоблари, Георг Генделнинг “Амир Темур” операси каби нашрлар ўрин олиши лозим, деб ўйлаймиз.
Партиямиз фаоллари жойларда ўтказадиган “Йилнинг энг яхши китоби”, “Энг яхши китобхон оила”, “Энг яхши болалар китоби” каби танловлар ҳамда турли маданий-маърифий тадбирларда “назм ва наво” анъаналарини янада ривожлантириш зарур. Яъни, бундай анжуманларда санъат аҳли қаторида шоиру адиблар, драматург ва сценарийнавислар иштироки учун кенг имконият яратиш айни муддаодир.
Шунинг баробарида, ота-оналар мунтазам равишда ўз фарзандларини китоб дўконларига олиб боришлари, уларнинг кутубхонага қатнашини рағбатлантиришлари даркор. Китоб совға қилиш анъанасини кенг жорий қилиш керак. Ҳозирги кунда юртдошларимиз орасида байрам, тўй ва туғилган кунларда китоб совға қилиш оммалашиб бораётган бўлса-да, айримлар ҳалигача китоб ҳадя этишдан ор қилади, уялади. Ваҳоланки, китобдан улуғ совға борми?!
Хулоса қилиб айтганда, давлатимиз бошлиғининг Фармойишида белгиланган вазифалар, бир томондан, азалдан китобсевар халқимиз, шу жумладан ёшларимизнинг китоб мутолааси ва китобхонлик маданиятини юксалтириш юзасидан ҳозирги замон талаблари дараражасида жуда кенг имкониятлар яратишга қаратилган бўлса, иккинчи томондан, яқин вақт оралиғида Ўзбекистонимизнинг том маънода китобхонлар юртига айланишига хизмат қилади.
Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси Демократик институтлар,
нодавлат ташкилотлар ва фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари қўмитаси раиси;
ЎзМТДП фракцияси аъзоси
КИТОБХОНЛИК МАДАНИЯТИ
Nodirbek | Dekabr 25, 2017 | Madaniyat | Sharhlar mavjud emas
Китоб инсоният онгли ҳаёти ва маънавият оламининг бош тимсолларидан саналади. У – бепоён олам: бағрикенг, осмони баланддир. Китоб билим манбаи, инсоният тўплаган ҳикматлар хазинаси, ижтимоий онг маҳсулидир.
Халқимиз тилида ҳам китоб ўқиб, билим ва муносиб таълим-тарбия олиш, илм-фан билан шуғулланиш, касб-ҳунар ўрганишнинг аҳамиятига доир мақоллар жуда кўп. Жумладан, «Китобсиз ақл – қанотсиз қуш», «Бахт белгиси – билим», «Билим – ақл чироғи», «Гўзаллик – илму маърифатда», «Илм бахт келтирар, билим тахт келтирар», «Ҳунар – оқар булоқ, илм – ёнар чироқ» кабилар.
Бугун ватанимиз жадал ривожланаётган бир даврда аждодларимиз, донолар фикрида ўз аксини топган китоб мутолааси ва китобхонлик маданиятини шакллантиришга бўлган эътибор давлат сиёсати даражасига кўтарилди. Чунки ёш авлоднинг ҳар томонлама шаклланишида китоб мутолаасининг ўрни беқиёслигини англаган ҳолда, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 12 январда «Китоб маҳсулотларини чоп этиш ва тарқатиш тизимини ривожлантириш, китоб мутолааси ва китобхонлик маданиятини ошириш ҳамда тарғибот қилиш бўйича комиссия тузиш тўғрисида»ги фармойиши қабул қилинди. Бу ҳужжатда аҳолининг кенг қатламини китоб ўқишга жалб қилиш, китоб ўқиш ва китобхонликни тарғиб этиш, вояга етган фарзандларимизни боғча ёшидан бошлаб китобга меҳрли қилиб тарбиялаш, китоб маҳсулотларининг мазмунига эътибор бериш, уларни чоп этиш сифатини яхшилаш, турли мазмундаги китоблар билан тўлдирилган китоб дўконларини кўпайтириш, китоблар фондини янада бойитиш кўзда тутилган.
Президентимиз Шавкат Мирзиёев: «Китобсиз тараққиётга, юксак маънавиятга эришиб бўлмайди. Китоб ўқимаган одамнинг ҳам, миллатнинг ҳам келажаги йўқ», -дея таъкидлайдилар. Шунинг учун ҳам ёшларни ҳар томонлама фикрлайдиган, маънан етук, ҳар қандай ахборотларни ақл билан таҳлил эта оладиган, баркамол инсон қилиб тарбиялаш биз, кутубхоначи ва ўқитувчиларнинг асосий вазифамиздир.
Kitob haqida matn tuzish 7 gap
Kitob insonning eng yaxshi do‘sti va maslahatchisi, uning donolik va bilim manbaidir. Kitob tafakkur quroli, xazina kaliti, tafakkur manbai bo‘lgani uchun xalqimiz uni qadrli, obro‘li, muqaddas deb bilgan. Shu bois kitobga muhabbat, qadrlash, o‘qishga ishtiyoq xalqimizning qon-qoniga singib ketgan. Inson madaniyati uning kitobida aks ettirilgan.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 2-apreldagi PK-5050-son qarori hamda Ichki ishlar vazirligining “Ichki ishlar organlari xodimlari tomonidan o‘qishi tavsiya etilgan adabiyotlar ro‘yxatini tasdiqlash to‘g‘risida”gi buyrug‘i ijrosini o‘z vaqtida ta’minlash maqsadida “Ichki ishlar organlari xodimlari tomonidan o‘qishi tavsiya etiladigan adabiyotlar ro‘yxatini tasdiqlash to‘g‘risida”gi qarori asosida kitob yarmarkasi tashkil etildi. Kitobni targ‘ib qilish va mutolaa qilish vazirligining Malaka oshirish instituti.
Yarmarkada taniqli adiblarimizning badiiy va tarixiy asarlari, jahon adabiyoti durdonalari, eng ko‘p sotilgan kitoblar va barcha kodlarning yangi nashridagi kitoblar namoyish etildi.
Yarmarkada kitobsevar huquq-tartibot idoralari xodimlari o‘zlari sevib mutolaa qiladigan yozuvchi va yozuvchilarning asarlarini xarid qildi.
Kitob mutolaasi, asarlar mazmun-mohiyatini anglash insonni komil, zukko, teran tafakkur sohibiga aylantirishi shubhasiz
O‘zbekiston arboblari
«O‘zbekiston arboblari» veb-sayti O‘zbekiston taraqqiyotiga hissa qo‘shgan taniqli insonlar haqida ma’lumot beradi. Ushbu sayt ilmiy-ommabop, ma’rifiy va ta’limiy resursdir.
Abu Ali ibn Sino
Tavallud topgan sana: 16 avgust 980 yil
Vafot etgan sana: 1037 yil
Tug’ilgan joy: Buxoro
Yo’nalishlar: Astronomlar, Shifokorlar, Faylasuflar
Tarjimai hol
Al Husayn Ibn Abdulloh ibn Al-Hasan ibn Ali Ibn Sino – buyuk olim, tabib, musiqachi. O‘rta Osiyo va Eronda yashagan, turli hukmdorlar paytida tabib va vazir bo‘lgan. Ibn Sino risolalari Sharq hamda G‘arbda bag‘oyat mashhur. “Tib qonunlari” nazariy va klinik meditsina entsiklopediyasi — yunon, rum, hind hamda o‘rta osiyolik tabiblar nuqtai-nazari jamlanmasi — bir necha asr davomida, hatto Ovrupada ham zarur qo‘llanma bo‘lib xizmat qilgan.
Asosiy qiziqishlari – zamonaviy meditsina yangiliklari, gomeopatiya, xalq tabobati, zamonaviy manbalarni va meditsinaga oid referatlarni o‘rganish. Olimning o‘limidan yuz yildan oshiq vaqt o‘tib, Bog‘doddagi din ishqibozlari Ibn Sinoning falsafiy kitoblarini yoqib yuborishadi, oradan yana bir necha asr o‘tgach, Ovrupada katta dastgoh ixtiro qilingach, “Tib qonunlari” kitobining katta beshta tomi nashrdan chiqarilgan. Bu – Injildan keyingi nashrdan chiqqan ikkinchi kitob bo‘ladi.
Tabobat ilmining sultoni bo‘lmish Ibn Sino Buxoro yaqinidagi Afshona qishlog‘ida tug‘ilgan. Bizning vaqtimizgacha yetib kelgan o‘zi haqidagi tarjimai xolida yozishicha, “Otam Balxdan bo‘lgan va u yerdan Buxoroga somoniylardan Nuh ibn Mansur hukmronligi davrida keladi va u yerda o‘z ishini devonxonadan boshlaydi. Uning lavozimi – Buxoro yaqinidagi tuman markazi bo‘lmish Xarmaysanni boshqarish bo‘lgan. Shu yerlarga yaqin qishloqdagi Afshonalik qizni, ya’ni mening bo‘lajak onam Sitora – yulduzni xotinlikka oladi. U yerda avval men, keyin mening akam dunyoga keladi.”
Ibn Sino fors-doriy tilida suhbatlashuvchi O‘rta Osiyolik bo‘lgan. “Qalbga orom berish uchun” bu tilda u tez-tez to‘rtliklar yozib turgan.
Ibn Sinoning ota-onasiga Husayn ismi juda yoqqan. Shu sababli birinchi o‘g‘lining ismini Husayn deb qo‘yishgan, lekin aslzodalar, odatda o‘g‘illari va kunyalariga faxriy nom berishgan. “Shubhasiz, mening o‘g‘limning o‘z o‘g‘li bo‘ladi, deya kuladi Abdulloh. Shunday ekan, mening o‘g‘lim Husayn aziyat chekmasin. Bo‘lajak nabiram uchun men ism tanlab qo‘ydim – uning ismi Ali bo‘ladi. Kunyasi Abu Ali bo‘ladi”. Abdulloh bu fikri zoye ekanligini bilmagan ham edi. Husaynning na o‘g‘li, na oilasi bo‘ladi.
Bir umr karvon yo‘llarida shaharma-shahar kezib, bir hukmdordan boshqasining qo‘liga o‘tib, yo‘l uning uyiga, yo‘lovchilar esa uning yaqinlariga aylanib qoladi. Kichkina Husayn juda qiziquvchan yigitcha bo‘lgan. “Nima uchun?” so‘zi – lug‘atidagi eng ko‘p ishlatiladigan so‘z bo‘lgan. Husayn besh yoshga to‘lganida oilasi Buxoro shahriga ko‘chib o‘tadi. Bolakayni boshlang‘ich musulmonlar maktabiga joylashadi va u yerda o‘n yil ta’lim oladi.
Xatib Ubayd sinfidagi o‘n beshta bolakay orasida Husayn eng kichigi bo‘lgan. Qur’on oyatlari, suralarni o‘quvchilar arab tilida o‘qishlari lozim bo‘lgan. Ko‘pchilik yigitlar arab tilini bazo‘r tushunishgan. Husayn o‘qishni boshlashi bilanoq ustozini savollar bilan ko‘mib tashlaydi, ammo ustozi shu zahotiyoq oson javob qaytaradi: “Qur’onni o‘rgan. U yerdan barcha savollaringga javob topasan.” Bir vaqtning o‘zida Husayn boshqa o‘qituvchi bilan ham shug‘ullanib, grammatika, uslubiyat va arab tillarini o‘rganadi.
Kunlardan bir kun kichik Husayn: “Men Qur’onni butunlay yod oldim. Endi savol bersam buladimi?”, deydi. Ustozi esa juda qattiq ranjiydi va “Qur’onni uzoq yillar davomida o‘rganishadi va kamdan-kam musulmonlar uni yod olib, ularni hofiz, deya ulug‘lashadi”, deydi. “Demak, men hofiz ekanman!” – deya tezkor javob qaytaradi, bolakay. Adolatsiz imtixonda Husayn barcha suralarni bir so‘z ham qoldirmay aytib beradi.
Qur’onni xatib Ubaydning o‘zi ham yoddan bilgan. Shundan keyin Husayn maktabga bormagan. O‘n yoshida, ya’ni 990 yilga borib, Husayn ta’limining boshlang‘ich davrini yakunlaydi. U Qur’onni yoddan aytib, o‘z xotirasi bilan barchani hayratga soladi va arab adabiyotini nihoyatda zo‘r bilishi bilan barchani lol qoldiradi. Shu vaqtdan e’tiboran, Ibn Sino shayh bo‘ladi. Mana, shaxsiy tarjimai xolidan parcha: “O‘n yoshimda men Qur’onni yod oldim va adabiyot fanini o‘rganib katta muvaffaqiyatlarga erishib, barchani qoyil qoldirdim”.
Aytish joizki, bolakayning misli ko‘rilmagan qobiliyatlari erta sezildi. Uyidagi xush holat o‘spirinning ma’naviy yuksalishiga zamin yaratdi. Ibn Sinoning otasi badavlat va o‘qimishli, ismoilit (sobiq islomga qarshi) o‘qishlariga yaqin kishi bo‘lganki, uni izdoshlari safiga qo‘shgan. Garchi ibn Sino ismoilitlardan bo‘lmagan, lekin ularning xutbalari ma’nosi bilan sinchkoflik ila qiziqqan. Ehtimol, Ibn Sino ismoilitlardan o‘zining Qur’onga bo‘lgan tanqidiy qarashlarini o‘zlashtirgandur.
Ibn Sinoga falsafa hamda matematikani o‘rgatgan birinchi ustozi Abu Abdulloh an-Notiliy ham ushbu o‘qishlar izdoshidan bo‘lgan. Shogird ustozidan shunchalik o‘tib ketdiki, savol-javoblari bilan ustozini noqulay ahvolga solib qo‘ya boshladi. Ibn Sino tarjimai xolida keyingi holatni ifodalaydi: “Men mazkur ta’rif uchun shunday tahlil qildimki, ilgari bundayini eshitmaganman. U juda xayron qoldida, ota-onamga meni ilmdan boshqa hech narsa bilan band qilmasliklarini maslahat berdi. . Yevklidning kitobi bilan ham shunday voqea soldir bo‘ldi: o‘qituvchim yordamida besh-oltitta teoremani o‘rgandim, qolganlarini esa mustaqil o‘rgandim. Tez orada Natili meni o‘rgatishga ojiz bo‘ldi. “O‘zing o‘qi, teoremalarni o‘zing ishlab, keyin oldimga kel”, dedi. Shundan so‘ng men kitoblarni mustaqil o‘rgandim. Jarayonda menda shunchalik ko‘p savollar uyg‘onardiki, ularga javobni ustozim ham bilmay, oxir-oqibat mendan olgan”.
Ibn Sino tabobat bilan juda erta qiziqqan va bu soha uning qiziqishlarining katta qismini egallay boshlaydi. Xali 12 yoshga to‘lmasidanoq, Ibn Sino o‘sha vaqtlarning faylasufi va tabibi Abu Salah al-Masihiyning maslahatiga ko‘ra uning ta’limotini egalladi. “So‘ngra men tabiblikka ixlos qo‘yib, tabiblik bilan bog‘liq kitoblarni o‘qiy boshladim – deb yozadi tarjimai xolida.
Tabobat esa mushkul ilm emas, men uni qisqa fursat ichida shunchalik puxta egalladimki, davrimizning tabiblari oldimga maslahat so‘rab kela boshlashdi. Bemorlarni ko‘rikdan o‘tkazardim, orttirgan tajribalarim natijasida, qarshimda shunday davo eshiklari ochildiki, ta’rifga til ojizdir. Yoshim esa bor-yo‘g‘i o‘n sakkizda edi”.
Husayn tabobatni buxorolik tabib, bir qator ilmiy ishlar muallifi Abu-l-Mansur Qamariyning qo‘l ostida batafsil o‘rgangan. Qamariyning qo‘l ostidagi ta’limoti uzoq cho‘zilmadi, Ibn Sino mustaqil amaliyot bilan shug‘ullanadi va tez orada shunchalik mashhur shifokor bo‘lib ketadiki, uni saroyga og‘ir kasal bo‘lib qolgan Buxoro amiri Nuh ibn-Mansurni davolash uchun chaqirtiradi.
Ibn Sinoning o‘zi bu haqda shunday eslaydi: “Kunlardan bir kuni amir qattiq betob bo‘lib qoldi va shifokorlar uning kasalini aniqlay olishmadi. Mening ularga ismim tanish edi va ular amirga men haqimda gapirib, meni chaqirishlarini iltimos qilishdi. Men chaqirilgan joyga borib, ular bilan birga xizmat qildim”.
Buxoro amirining kasali va Ibn Sino uni nima bilan davolaganligi haqida ma’lumot yo‘q, biroq, muolaja shunchalik yordam berdiki, Buxoroning yorqin amiri Nuh ibn Mansur yana bir yil taxtni boshqargan. Minnatdorchilik evaziga Ibn Sino somoniylarning kitob omboridan foydalanish ruxsatiga ega bo‘lgan. Buxoro kutubxonasi — o‘z davrining eng yirik va eng mashhur kitoblar ombori hisoblangan.
Ibn Sinoning o‘zi Buxoro kutubxonasida ishlagan davrini ijodiy rivojining eng muhim bosqichi deb hisoblaydi. Shu vaqtdan e’tiboran, uning ta’limi yakunlanib, mustaqil hayot yo‘li bosqichi boshlanadi.
Ibn Sino somoniylar kutubxonasidan bir necha yillar davomida foydalangan. Ehtimol, o‘z ichiga barcha alomatlari ila kasallik nomlari ko‘rsatilgan, shuningdek, kasallikning kelib chiqish sabablari va davosi kabilarni o‘zida jamlagan umumlashma tibbiyot asarini yaratish g‘oyasi unda Buxoro kutubxonasida ishlagan yillari uyg‘ongan.
Aynan shu maqsad uchun Ibn Sino turli kitob, referatlardan parchalar ko‘chirib olgan va ularni umumlashtirgan. Shunday qilib, Ibn Sinoning eng muhim asari “Tibbiyot fani qonuni” uchun materiallar tayyorlangan va bu ish ustida u ko‘p yillar ishlagan.
999 yil otasi Abdulloh ibn Xasan vafot etadi va Ibn Sinoning yelkasiga yaqinlariga g‘amxo‘rlik qilish vazifasi tushadi. Afsuski, sobiq ismoilitlar oilasiga hokimiyat tepasidagilar qattiq shubha bilan qarashardi, Ibn Sinoning ahvoli juda tang va hatto, xatarli edi. Shu sababli u Xorazmning poytaxti Gurganjga ko‘chib ketishni qaror qiladi.
Afsuski, Husayn o‘limining oxirigacha musofirchilikda u shahardan boshqachiga ko‘chib, oxir-oqibat ona vataniga qaytib kela olmaydi. U Xorazm, Abiverda, Nishopur, Tua, Gurgan, Rey, Xamadan, Isfagan kabi shaharlar hukmdorlarini ko‘rdi, ko‘plab shahar va qishloqlarda bo‘ldi. Hayotida ko‘p yo‘qotishlarni boshdan kechirdi, ko‘pincha hokimiyat tepasiga chiqib, tez orada yana pastga tushar, goh vazir bo‘lsa, goh zindonga tushar edi, dabdabada ham, yetishmovchilikda ham kun ko‘rdi, lekin o‘zining ijodiy va ilmiy ishini qilmagan biror kun bo‘lmadi.
1002 yil Buxoro turklar tomonidan qamal qilinib, somoniylar sulolasi ag‘darilgach, Ibn Sino Xorazm hokimi saroyiga Urganchga yo‘l oladi. U yerda Ibn Sinoni “shifokorlar hokimi” deya nomlashgan. 1008 yil sulton Mahmud G‘aznaviyga xizmati qilishgan bosh tortgan Ibn Sinoning farovon hayoti darbadarlikka almashadi. O‘zining ayrim asarlarini u uzoq safar vaqti egarda yozgan.
1015-1024 yillar Xamadonda yashab, ilmiy faoliyatini amirlikning siyosiy va davlat ishlarida faol ishtiroki bilan umumlashtirgan. Amir Shams ad-Davlani muvaffaqiyatli davоlaganligi uchun unga vazirlik lavozimi topshiriladi, ammo atrofini harbiy dushmanlar o‘rab oladi. Amir askarlarning Ibn Sinoga g‘aznani topshirish talablarini rad etadi va uni egallab turgan lavozimidan ozod qilib, hukmronlik qilib turgan yerlaridan tashqariga quvg‘in qilishlarini buyuradi. Oradan qirq kun o‘tib, amirning ahvoli yana yomonlashib qolib. Quvg‘inlikdagi olimni topib, uni yana vazir etib tayinlashlarini buyuradi.
Amirning o‘limidan so‘ng Isfaxon hokimiga xizmat qilganligi uchun u to‘rt oyga qal’aga zindonband qilinadi. Umrining so‘nggi o‘n tort yili Isfaxonda (1023-1037) amir al-Davla saroyida xizmat qilish bilan o‘tadi. Saroyda u ijod qilishi uchun juda qulay sharoitlar yaratib berishgan. U bosh shifokor va amir maslahatchisi bo‘ladi va hatto uni yurishlarda ham kuzatib borgan. Bu yillar davomida Ibn Sino o‘zining tanqidiy yondashuvi bilan adabiyot va falsafa ta’limoti bilan shug‘ullanadi. Shu bilan birga, sersamara ijodiy ishlarini ham davom ettirgan. Uning ko‘p qo‘lyozmalari, shu jumladan, “Insof kitobi” («Kitab ul-insaf») Isfaxоnga g‘azna qo‘shinlari bosqinchiligi sababli yonib ketgan. Isfaxon podshosining yurishlaridan birida Ibn Sino og‘ir oshqozon kasaliga chalinib, uni tuzata olmaydi. Ibn Sino 1037 yil iyun oyida notanish odamga vasiyatini aytib, vafot etadi. O‘z vasiyatida u barcha qullarini ozod etib, barcha mol-mulkini kambag‘allarga tarqatishlarini so’raydi.
Avitsenna Xamadonda shahar devori ostiga ko‘milgan, oradan sakkiz oy o‘tgach, uning xoki Isfaxonga olib o‘tiladi va amir maqbarasiga qayta ko‘miladi.
Ibn Sino tadqiqiy idrokka mukkasidan ketgan va barcha mavjud bilimlarni ensiklopedik darajada egallash ishtiyoqiga ega olim bo‘lgan. Faylasuf g‘ayritabiiy xotira egasi va o‘tkir aql sohibi bo‘lgan.
Arab tilida yozilgan ensiklopedik ishi “Shifo kitobi” («Kitab al-Shifa») mantiq, fizika, biologiya, psixologiya, geometriya, arifmetika, musiqa, astronomiya va metafizikaga bag‘ishlangan. “Donishmadlik kitobi” («Danish-name») ham ensiklopediya sanaladi.
Meditsinaga oid ishlari
Ibn Inoning asosiy meditsina asarlari
• “Tibbiyot fani qonuni” («Kitab al-Kanun fi-t-tibb») – ensiklopedik xarakterdagi asar bo‘lib, unda qadimgi davr mediklarining ko‘rsatmalari arab meditsinasining yutuqlari bilan o‘zaro qayta ishlangan. “Qonun”da Ibn Sino kasalliklar allaqanday mayda bo‘laklar oqibatida paydo bo‘lishini ko‘rsatgan. U birinchi bo‘lib chechakning yuqumliligiga e’tibor qaratgan, vabo va o‘latning farqini aniqlagan, moxo‘v kasalligining boshqalardan farqini ko‘rsatib, unga izoh bergan va boshqa bir qator kasalliklarni o‘rganib chiqqan. “Tibbiyot fani qonuni”ning lotin tiliga o‘girilgan ko‘plab tarjimalari mavjud. “Qonun” besh qismdan iborat bo’lib, ikkisi dori vositalari va dorivorlarga hamda ularning tayyorlanish ta’rifiga bag‘ishlangan. Kitobda keltirilgan 2600 dori vositalaridan 1400 tasining kelib chiqishi o‘simlik ko‘rinishidadir.
• “Dori vositalari” («Al-Adviyat al kalbiya») — Xamadonga birinchi borishi vaqtida yozgan. Mazkur asarda pnevma hosil bo‘lganda va namoyon bo‘lganda yurak faoliyati, xususan, yurak kasalligi va davosi haqida batafsil yoritib berilgan.
• “Xatolarni to‘g‘irlash va ogohlantirish orqali turli usullarda olib tashlash” («Daf’ al-mazorr al kulliya an al-abdon al insoniya bi-tadorik anvo’ xato an-tadbir»).
• “Sharobning foydasi va zarari haqida” («Siyosat al-badan va fazoil ash-sharob va manofi’ix va mazorix») — Ibn Sinoning eng qisqa risolasi.
• “Tabobat haqida doston” («Urdjusa fit-tib»).
• “Tomir urushi haqida risola” («Risolayi nabziya»).
• “Sayohatchilar uchun tadbirlar” («Fi tadbir al-musofirin»).
• “Shahvoniy kuch haqida risola” («Risola fil-l-box») — kasallik, uni oldini olish va shahvat buzulishlarini davolash ifodalangan.
• “Sirka-asal haqida risola” («Risola fi-s-sikandjubin») — turli tarkibga ega sirka va asalni tayyorlash va kasalliklarda iste’moli ta’riflangan.
• “Sachratqi haqida risola” («Risola fil-xindabo»).
• “Qon olishda qon tomirlar” («Risola fil-uruk al-mafsuda»).
• «Risola-yi judiya» — quloq, oshqozon, tish kasalliklari ta’rifi keltirilgan. Bundan tashqari, unda gigiyena muammolari keltirilgan. Ayrim tadqiqotchilar Avitsennaning muallifligiga shubha qilishadi.
Sog‘lomlashtiruvchi mashqlar
Ibn Sino o‘z asarlarida jismoniy mashqlarining sog‘lomlashtiruvchi va davolovchi tajribadagi o‘rni va roli haqida yozadi. Jismoniy mashqlarga to‘xtovsiz, chuqur nafas olishga olib keluvchi erkin harakatlar, deya ta’rif bergan.
Agar inson mo‘’tadil va o‘z vaqtida jismoniy mashqlar bilan shug‘ullansa va tartibga rioya qilsa, u davoga ham, dorilarga ham muhtoj bo‘lmaydi, deya tasdiqlagan. Mashqlarni to‘xtatar ekan, u so‘nadi. Jismoniy mashqlar mushaklarni, bo‘g‘imlarni, asabni mustahkam qiladi. Shuningdek, u mashqlarni bajarishda yoshni ham inobatga olishni maslahat bergan. Uqalash, sovuq va issiq suvda chiniqish kabi muolajalarda to‘xtalgan.
Kimyo sohasida Ibn Sino efir moylarini haydash jarayonini ochgan. Xlorid, oltingugurt va azot kislotalari, kaliy va natriy gidroksidini chiqara olgan.
Astronomiya
Ibn Sino astronomiya sohasida Arastuning yulduzlarga Quyosh nuridan yorug‘lik tushadi degan qarashlariga qarshi chiqarkan, yulduzlar o‘z yorug‘ligi bilan porlaydi, shuningdek, sayyoralar ham o‘zi nur sochadi, deya tahmin qilgan. 1032 yil 24 may kuni Zuhra sayyorasi Quyosh gardishidan o‘tayotganini kuzatganini ma’lum qilgan. Biroq, hozirgi zamon olimlari mazkur o‘tish aynan shu yerda va shu vaqtda bo‘lganligiga gumon qilishadi. Bu kuzatuvdan u ptolomey kosmologiyasiga binoan, Zuhra sayyorasi gohida Yerga Quyoshdan ko‘ra yaqinoq kelishini asoslash maqsadida foydalangan.
Ibn Sino, shuningdek, Ptolomey kitobiga izohi bilan Almagest kompediumini yozgan.
Gurgandaligida Ibn Sino shu shaharning jo‘g‘rofik koordinatlari haqida risola yozgan. Ibn Sino Abu -l -Vafo va al-Beruniylar qo‘llagan usuldan foydalana olmagan va yangi usulni taklif qilgan. Unga ko‘ra, u Oyning eng baland nuqtasining o‘lchami va Bog‘dod balandligini taqqoslash orqali sferik trigonometriya qoidalari asosida hisoblashni taklif qilgan.
“Kuzatilinayotgan asbobni loyihalashda boshqa usullardan afzal usul kitobi”da Ibn Sino o‘zi ixtiro qilgan kuzatuv asbobiga ta’rif berarkan, uning fikricha, astrolyabiyani o‘rnini bosishi kerak bo‘lgan; bu asbobda o‘lchovni aniqlash uchun ilk bora nonius usulidan foydalanilgan.
Ibn Sino to‘plangan (yoki qayd qilingan) kuch nazariyasiga katta xissa qo‘shgan. Bu – o‘rta asr harakat nazariyasi bo‘lib, tana sarf qilgan harakat (keyinroq impetus nomini olgan) shunday kuchki, u tashqi manbalardan to‘plangan. Uning fikricha, “harakatga keltiruvchi kuch” (inson qo‘li, tarang tortilgan kamon ipi, palaqmon va boshqalar) harakatlanayotgan tanaga ba’zi “intilish” haqida xabar beradi, go‘yo olov suvga issiqlik uzatgani kabi. Harakatga keltiruvchi kuch o‘rnida, shuningdek, og‘irlik ham bo‘lishi mumkin.
“Intilish” uch xil bo‘ladi: ruhiy (tirik jonzotlarda), tabiiy va g‘ayritabiiy. “Tabiiy intilish” og‘irlik va tana tushishi natijasida yuzaga keladi, ya’ni Arastu ta’limotiga ko‘ra tananing tabiiy harakat holatida. Bunday holatda “intilish” harakatsiz tana holatida harakatga qarshilik ko‘rsatgan holda bo‘lishi ham mumkin. “G‘ayritabiiy intilish” filoponovsk harakatlanayotgan kuch analogi bo‘lib, u tashlangan tananing “harakatga keltiruvchi kuch”iga xabar beradi. Bo‘shliqda “g‘ayritabiiy intilish” o‘zgarmaganda edi, tana betinim harakatni amalga oshira olgan bo‘lar edi. Bunda olim inersiya tushunchasini oldindan ko‘rganligini payqash mumkin, lekin Avitsenna bo‘shliq tushunchasiga ishonmagan. Ibn Sino “G‘ayritabiiy intilish”ga miqdoriy baho berishga uringan: uning fikriga ko‘ra, u vazn hamda tana harakati tezligiga teng.
Ehtimol, Ibn Sinoning lotin tilidagi sarflangan kuch haqidagi g‘oyalari G‘arbda mashhur bo‘lib, Buridanning impetus nazariyasi rivojiga zamin bo‘lgandur.
Ibn Sino metafizika fani tushunchasida Arastu izidan borgan. Al Farobiydan keyin u mavjudlik va mavjud emaslik o‘rtasidagi farqni boshqalarga nisbatan hamda mavjudlik va mavjud emaslik o‘rtasidagi farqni o‘ziga nisbatan ko‘rsatadi. Ibn Sino Yaratganning abadiy ekanligini ta’kidlaydi. Abadiylik tushunchasini Ibn Sino emanatsiyaning nooplatonik tushunchasi yordamida tushuntirib, shu orqali u boshlang‘ich yagonalikdan ko‘plik jonzotlar dunyosiga o‘tishni mantiqiy yoritib bergan. Biroq, koinotga bir kishi kelib chiqishining yakuniy natijasi sifatida emas, balki barcha ixtiyoriy mavjudodning zarur elementi sifatida qarab, nooplatonik tushunchadan farqli ravishda, emanatsiya jarayonini samoviy osmon olami bilan chegaralab qo‘ydi. Koinot uch olamga bo‘lingan: moddiy dunyo, yaralmagan abadiy qiyofa dunyosi va dunyoning barcha xilma-xilliklarini o‘zida jalb qilgan dunyo. Inson tanasi va qalb birligi tirik jonni hosil qiladi; falsafiy fikrlovchi insonga aqlli qalbni qabul qilishga moyil tana asos bo‘ladi. Mutloq haqiqatga fikrlash jarayonining eng yuqori nuqtasida hozir bo‘luvchi ichki hissiyot orqali erishiladi.
Ibn Sinoning tasavvuf asarlar doirasiga “Qushlar haqida kitob”, “Sevgi haqida kitob”, “Duo mohiyati haqida kitob”, “Ziyoratchilik mohiyati haqida kitob”, “O‘limdan qo‘rqishdan halos bo‘lish haqidagi kitob”, “Qismat kitobi” kabilar kiradi.
Avitsennaning falsafiy qarashlariga doir g‘oyalari tarafdorlari hamda unga qarshilar o‘rtasida o‘tkir kurash olib borilgan. Toki, uning falsafasi insonni Xudodan uzoqlashtirishini aytib ayblashgan. Shunga qaramay, ko‘pchilik so‘fiylar Avitsennaning falsafiy uslubiga taqlid qilishgan.
Muhammad al-G‘azaliy o‘zining mashhur “Faylasuflarni rad qilish” kitobida Ibn Sino falsafasini raddiya qilishga harakat qilgan. Boshlang‘ich va adabiylik ta’limotiga qarshi chiqqan, zero, al G‘azaliyning fikriga ko‘ra, bu – islom monoteizmiga qarshi chiqib, dualizmga olib keladi. Al G‘azaliy, shuningdek, Xudo dunyoni ixtiyorsiz ravishda, tabiiy zaruriyat sababli yaratadi, deya yuritiluvchi emanatsiya nuqtai nazarini ham rad etadi. Shu bilan birga, u Ibn Sinoning tana qayta tirilishining imkonsizligi va besababligi haqidagi nazariyasiga qo‘shilmagan.
Keyingroq XII asrning mutafakkirlaridan Muhammad Shahristoniy o‘zining “Kitab al Musaraa” asarida hamda Fahruddin Roziylar al G‘azaliy yo‘lidan ketishgan. Sharqiy peripatetizm g‘oyasini himoya qilib, XII asrda ibn Rushd o‘zining “Raddiyatlarni rad etish” kitobini taqdim qiladi. Natijada, Ibn Sino g‘oyalarini Nasr ad-Din at-Tusiy himoya qilib chiqadi.
Psixologiya
Ibn Sino, shuningdek, temperament va inson xarakteri haqida o‘z ta’limotini ishlab chiqqan. Unga ko‘ra, inson mijozi to‘rtga bo‘linadi: issiq, sovuq, nam va quruq (zamonaviy psixologiyadagi to‘rt mijozga mos ravishda). Mazkur mijozlar turg‘un emas, balki meteorologik va havo o‘zgarishi kabi tashqi yoki ichki omillar natijasida o‘zgaradi. Organizmdagi suyuqlik darajasi ham inson mijoziga o‘zgarishlar kiritishi mumkin. Oddiy mijoz turlari bilan birga, Avitsenna yana to‘rt mukammal mijozni ajratib, ular organizmdagi to‘rt suyuqlikdan biri (qon, shilliq, sariq va qora safro) ustun kelishiga ko‘ra tuslanishini bayon qilgan.
Ibn Sino o‘zining ko‘pgina ilmiy ishlarini to‘rtliklardan foydalanib, doston ko‘rinishida yozgan. Shunday shaklda “Sevgi haqida risola”, “Qushlar haqida risola” va boshqa asarlari yozilgan. Ijodi namunalari orasida she’riy to‘rtliklar hamda ruboilar ham uchrab turadi.
Ibn Sinoning asosiy adabiy asarlari — falsafiy kinoya-qissa “Xay ibn Yakzan”, yigirmata ikki misrali “Qushlar” bayti, “Salomon va Absal”. Mazkur asarlar va ruboilar arab, eron va turk adabiyoti rivojida katta o‘rin egallaydi. Jumladan, XII asr eron ijodkorlaridan mumtoz shoir Umar Xayyom Ibn Sinoni o‘z ustozi deb bilgan.
Nashr qilingan asarlari
• Ibn Sino. Donish noma. Donishmandlik kitobi. Stalinabad, 1957.
• Ibn Sino. Tibbiyot fani qonuni: V 5 t. — Toshkent, 1956—1960.
• Ibn Sino. Matematik satrlar “Donishmandlik kitobi” Dushanbe, 1967.
• Ibn Sino. Sevgi maktubi. — Tbilisi: Metsniyereba, 1976.
• Ibn Sino. Saralangan. — M.: Kniga, 1980.
• Ibn Sino. Saralangan falsafiy asarlar. — M.: Nauka, 1980.
• Al-Beruniy. Ibn Sino. Yozishmalar. — Tosh¬kent: Fan, 1973.
Avitsenna, shuningdek, musiqa nazariyasiga oid asarlar ham yozgan bo‘lib, ular ijodkorning ensiklopedik ishlarining bir qismidir:
• “Davo kitobi”da “Ilmda musiqiy to‘plam”;
• “Najot kitobi”da “Musiqa haqida kichik bayon”;
• “Bilimlar kitobi” dagi musiqa bo‘limi.
Nazariy nuqtai nazardan Ibn Sino o‘rta asr an’analariga ko‘ra musiqani matematik bilimlar toifasiga kiritgan. U musiqaga tovushlarni o‘rganuvchi, ularnig mutanosib jo‘rligi natijasida kuy hosil bo‘luvchi fan deb qaragan. Pifagor ta’limotidan kelib chiqqan holda, u musiqa sonlarga tegishli va ular bilan uzviy bog‘liqdir, deb bilgan.
Ibn Sino tarixda birinchi bo‘lib musiqaga faqat matematik fan emas, balki jamiyatshunoslik, psixologiya, poetika, etika va fiziologiya nuqtai nazaridan ham qarab, musiqa tarixiga puxta ilmiy tayanchni asoslaydi.
Al Farobiy bilan birgalikda u musiqiy asboblar ilmiga asos soladiki, keyinchalik, kechroq bo‘lsada, Ovrupada o‘z rivojini topadi. U musiqiy asboblar tipiga batafsil tasnif beradi va ularning tuzilishini tushuntirib o‘tadi. “Bilimlar kitobi”ning oltinchi bo‘limida, deyarli barcha musiqiy asboblar ta’rifi bilan keltirilgan. Al Farobiy hamda Ibn Sinoning musiqiy asboblarni o‘rganishga doir ishlari natijasida musiqa fanidagi maxsus fan bo‘lib qoluvchi musiqiy asbobshunoslik faniga asos solingan.
Buyuk olim O‘rta Osiyoda keng tarqalgan kamonli asbob bo‘lmish g‘ijjakni ham ixtiro qilgan.
• Uning sharafiga Karl Linney Akant oilasiga mansub o‘simlikni Avitsenniya deb nomlaydi.
• Tojikistonda Avitsennaning sharafiga Tojikiston davlat meditsina universiteti hamda avvalroq “Lenin tog‘i” nomi bilan ma’lum tog‘ cho‘qqisi nomlangan.
• Dushanbe shahrida uning sharafiga maydon nomlanib, azarbayjonlik haykaltarosh Umar Eldarov tomonidan yasalgan olimning haykali o‘rnatilgan.
• 2009 yil iyun oyida Eron hukumati tomonidan Venadagi Birlashgan Millatlar Tashkilotining bo‘limiga hozirda Vena xalqaro markazi Memorial maydonidan joy olgan Fors olimlari pavilonini tortiq etadi. Fors olimlari paviloni o‘z ichiga to‘rt mashhur olimlarni olgan: Avitsenna, Beruniy, Zokiriy Roziy (Reyz hamda Umar Xayyom).
• O‘zbekistonning Afshona qishlog‘ida Avitsenna muzeyi mavjud.
• 1990 yil Buxoroda Abu Ali ibn Sino sharafiga nomlangan meditsina instituti ochilgan.
• Rigadagi Gaylezers kasalxonasi majmuasi parkida 2006 yil Abu Ali ibn Sino haykali ochilgan. Jaloliddin Mirtojiyev ishi.
• Sovet va rossiyalik astronom Lyudmila Ivanova Chernix tomonidan 1973 yil 26 sentyabrda ochilgan Avitsenna asteroidiga Ibn Sino nomi berilgan.
• Ibn Sino sharafiga Oydagi vulqon nomlangan.
• Kardiogrammalar va ko‘krak bezlarining rentgen suratini avtomatik o‘rganish uchun IBM tomonidan yaratilgan dastur Avitsenna nomini olgan.
Ko‘chalar Ibn Sino nomini olgan:
• Uch Qo‘rg‘on (O‘zbekiston) tumanida Ibn Sino ko‘chasi
• Donetskda Avitsenna ko‘chasi
• Anqara shahrida Ibn Sino haykali
• Hamadonda Ibn Sino haykali
Badiiy adabiyot
• «Abugalisina» (tat. Әbүgalisina) — Qayum Nosirning tatar tilidagi Ibn Sino haqida qissa-ertagi.
• Noy Gordon o‘zining «The Physician» (1988) romanida o‘z davrinnig buyuk ustozi bo‘lmish Ibn Sinodan shifokorlik san’atini o‘rganish uchun yosh ingliz o‘g‘loni o‘zini yahudiy deb tanishtirishi haqida so‘zlovchi hikoya yozgan.
• 2011 yil ispan yozuvchisi Esekel Teodoro “Avitsennaning qo‘lyozmasi” («El Manuscrito de Avicena») romanini nashrdan chiqaradi, unda fors shifokori hayotining ayrim lahzalarini tasvirlaydi.
Kinomatografiyada
• “Avitsenna” filmi (1956), rejissyor Komil Yormatov.
• Avitsennaning yoshlik va o‘spirin yillariga bag‘ishlangan O‘zbekfilm hamda Tojikfilm kinostudiyasi tomonidan ishlangan “Donishmandning yoshligi” filmi (1982). Film rejissyori Elyor Ishmuhamedov.
• Olimning yoshlik yillaridan to vafot etguncha hayotidan hikoya qiluvchi 1987 yil suratga olingan “Avitsenna” («Bu-Ali Sina») teleseriali.
• 2013 yil N. Gordonning kitobi asosida («The Physician») Filipp Shtyolsning “Shifokor: Avitsennaning shogirdi” filmi ekranga chiqdi.