G’aroyib ma’ruza qildingiz domla, Tabiatning Qizil kitob i haqida
1—shart savollari.
Qizil kitobga nimalar kiritiladi
Tabiatni muhofaza qilish davlat qoʻmitasining qarori (Adliya vazirligi tomonidan 2016 yil 26 iyulda 2817-son bilan roʻyхatdan oʻtkazilgan) bilan «Oʻzbekiston Respublikasining Qizil kitobi» toʻgʻrisidagi nizom tasdiqlandi.
Eslatib oʻtamiz, Qizil kitob Oʻzbekiston hududida tabiiy muhitda yashaydigan hayvonlar, oʻsimliklar hamda qoʻziqorinlarning kamyob va yoʻqolib ketish хavfi ostidagi turlari, ularning holati va ularni muhofaza qilish chora-tadbirlari toʻgʻrisidagi ma’lumotlar majmui hisoblanadi. Qizil kitobga kiritilgan hayvonlar va oʻsimliklar turlarining nobud boʻlishi, miqdori kamayib ketishi yoki ularning yashash muhiti buzilishiga olib kelishi mumkin boʻlgan хatti-harakatlarga yoʻl qoʻyilmaydi.
Hujjat Qizil kitobda qayd etiladigan hayvonlar va oʻsimliklarga oid ma’lumotlarning turlarini, ularni Qizil kitobga kiritish va undan chiqarish asoslari hamda tartibini, shuningdek Qizil kitobni yuritish chora-tadbirlarini va boshqa masalalarni oʻz ichiga oladi.
Belgilanishicha, Qizil kitob Tabiatni muhofaza qilish davlat qoʻmitasi tomonidan elektron shaklda yuritiladi. Qizil kitobning elektron shakli Tabiatni muhofaza qilish davlat qoʻmitasining rasmiy saytida (www.uznature.uz) joylashtiriladi. Shu bilan birga, Qizil kitob 10 yilda kamida bir marta ilmiy-ommabop nashr sifatida chop etiladi.
Tabiatni muhofaza qilish davlat qoʻmitasi Qizil kitobga kiritilgan oʻzgartirish va qoʻshimchalarning ommaviy aхborot vositalarida keng yoritilishini ta’minlaydi, ularni oʻzining saytida joylashtiradi, shuningdek hayvonot va oʻsimlik dunyosidan foydalanuvchilar hamda ushbu sohada davlat nazoratini amalga oshiruvchi tashkilotlarga e’tiboriga yetkazadi.
Hujjat davlat tilida qabul qilingan.
Qaror Oʻzbekiston Respublikasi qonun hujjatlari toʻplamining 2016 yil 1 avgustdagi 30-sonida rasmiy e’lon qilingan kundan e’tiboran kuchga kiradi.
Mazkur hujjatning matni bilan, u bilan bogʻlangan boshqa qonun hujjatlariga sharhlar va izohlar bilan «Oʻzbekiston Respublikasi qonunchiligi» aхborot-qidiruv tizimida tanishish mumkin.
«Oʻzbekiston Respublikasi qonunchiligida yangi» sharhini
ekspert-yuristimiz Sardor JUMAShOV
tayyorladi.
Mavzu boʻyicha material:
G’aroyib ma’ruza qildingiz domla, Tabiatning “Qizil kitob”i haqida!
Darsning maqsadi:a)ta’limiy O’quvshilarga turlarni muhofaza qilish, Qizil ktoblar haqida ma’lumotlar berish.Olingan bilim va ko’nikmalarni mustahkamlash.
- tarbiyaviy O’quvchilarni vatani sevishga, uning tabiiy boyliklarini asrashga o’gatish O’quvchilarga jamoa bo’lib ishlash va o’zaro xurmat madaniyatlilik, insoniylik kabi xislatlarni shakllantirish b)rivojlantiruvchi Tafakkur, iroda idrok va hissiyotni jilolashni o’rgatish.O’quvchilarni bilm, malaka va ko’nikmalarini rivojlantirish.O’quvchilarda shaxsiy psixologik xususiyatlar: xotira, tafakkur, idrokni shakllantirish.
- Dars uslubi:Og’zaki, yozma, aralash.
- Dars usuli. Mustaqil ishlash. ,,Aqliy hujum,, ,,Musobaqa,, ,,Palma usuli,, ,,zinama -zina,,
Darsdan kutayotgan maqsad:
Faollik, yangilik, ijodkorlik, hamkorlik.
Darsning shiori. Oz-ozo’rganib dono bo’lur, qatra-qatra yig’illib daryo bo’lur,, A.Navoiy.
Dars uchun qoida: Vaqtdan unumli foydalanish, o’zaro hurmat, diqqatni jamlash, o’zgalarni fikrini tinglay bilish, tartib intizom, erkin fikrlash, darsga kechikanganda ma’naviy jazo, samimiy tanqid, faol qatnashish.
Darsning borishi
1.Tashkiliy qism, psixologik iqlim yaratish:10-daqiqa
b) O’qituvchining kirish so’zi
v)O’quvchilar tomonian shartlarning bajarilishi.60-daqiqa.
g) xulosa, umumlashtirish ,yakunlash, baholash.5- daqiqa.
3.Dars yakuni. Uyga vazifa berish.5-daqiqa
Dars bayoni
Sinf o’quvchilarini ranjitmaslik va ularni estetik did nuqtai nazaridan, kelishmovchiliklarsiz guruxlarga bo’linish maqsadida, sinf o’quvchilari sonini hisobga olgan holda, oldindan har xil rangdagi gullarni kesib tayorlab qo’yiladi. Bunda har bir o’quvch ixtiyoriy ravishda o’zi xohlagan rangdagi gulni shaklini tanlab oladi. Gullar har-xil rangli bo’lib, shu ranglar orqali o’quvchilar guruhlarga ajratiladi. O’quvchilarni guruhlarga bunday ajratish psixologik jixatdan xarakter xususiyatlari o’xshash bo’lgan o’quvchilarni bitta guruhda kelishmovchiliklarsiz hamkoplikda ishlashiga yordam beradi.
1-guruh- qizil lola guli shakli.
2-guruh-Sariq atirgul shakli.
3-guruh-pushti chinnigul shakli
4-guruh- Binafsha gul shakli.
O’qtuvchi o’quvchilarni ana shunday guruhlarga bo’lib, stollarga joylashtirib olgach , mavzu bo’yicha qisqa ma’lumot hamda mavzulli yo’llanma ko’rsatma beradi.
O’qituvchi so’zi: O’quvchilar biz o’tgan darslarda tur va populyatsiyaning ekologik ta’rifini bilibolgan edik.Bugungi mavzumizda turlarni muhofaza qilish, qizil kitoblar haqida bilib olamiz. O’tgan darsda mana shu mavzuni o’qib kelishni vazifa qilib bergan edim.Hozir qanday tayyorlanib kelganliklaringizni dars davomida bilib olamiz. Darsimiz quyidagicha amalgam oshadi.
Guruh ikkiga bo’linadi va guruhlarga nom berilladi.1-guruh Burgut 2-guruh Lochin deb nomlanadi Dars kichik gurularda ishlash usulida amalgam oshadi.
1-shart. Uyga vazifa Bu shartda o’quvchilar uyga berilgan vazifani aytib beradilar .Tarqatma materiallarda savollar yozilgan har ikkala guruhdan o’quvchillar birin –ketin javob beradilar
2-shart O’rganaman Oizil kitob –najot elchisideb nomlanadi. Turlarni muhofaza qilish. Qizil kitoblar mavzusini uyga o’qib kelish aytib yuboriladi. Bu shartda palma yaproqchalari usulidan foydalaniladi.o’quvchilarga yozilmagan yaproqchalari tarqatiladi. O’quvchilar yaproqchalargasavol yozadilar va doskadagi daraxt chizilgan daraxtga osib qo’yadilar.
Har ikkala guruhdan o’quvchilar chiqib savollarga javob beradilar.
3-shart. Ekologik tarbiya. (hadislar ,maqollar, hikoyalarda tabiatni muhofaza qilishga qaratilgan fikrlar aytiladi.)
4-shart. Siz qonuni bilasizmi? Tabiatni muhofaza qilishga qaratilgan qonunlar aytiladi
5-shart Asrab- avaylaymiz/ Eng muhim tabiat go’shalari aqida savol beriladi Har ikkala guruh navbati bilan javob beradilar
6-shart Amaliy ish Qizil kitobga kiritilgan turlardan birini rasmini chizib, o’sha tur haqida ma’lumot berish kerak.
7-shart Ekologiya va men, Tabiatni qo’riqlash kaliti qayerda? Mavzularida mustaqil ish topshirig’I berilgan. Har ikkala guruhdan o’quvchilar chiqib, refaratlarini qisqacha himoya qiladilar.
8-shart Mustahkamlayman. Tezkor savol- javob.Bunda o’quvchilar raqamiga qarab savol
9-Shart Ko’rgazmalar tanlovi O’quvchilarga oldindan mustaqil ishlar (urug’lar to’plami,Hashorotlar kolleksiyasi, o’simliklar gerbariylari, Qizil kitob kiritilgan turlarga bag’ishlangan al’bomlar, bukletlar ,rasmlar, plakatlar va hokozolar) beriladi. O’quvchilar ushbu shartda o’larining ko’rgazmalari bilan ishtirok etadilar.
1—shart savollari.
1.Ekologiya tushunchasiga ta’rif bering?
2.Ekologiya fani nimani o’rganadi?
3.Ekologiya faninig metodlari?
4.Muhit nima?
5 .Ekologik omillar nchaga bo’linadi?
6.Ekologik muommalarni sanab bering?
8.Simioz nima?
9.Panspermiya nima?
10.Yorug’lik nurlari va ularning ahamiyati?
11.Populyatsiya nima?
12.Fotosintez nima?
2-shart savollari
1T.M.X.I. nima? Bu tashkilot qachon tuzilgan?
2.Turlarning antropogen yo’qolib boorish sabablari?
3.O’n ming yillar ilgari ovchilar tomonidan qirilib ketgan?
4.Xalqaro “Qizil kitob qachon nashrdan chiqqan”
5.O’zbekiston Qizil kitobi necha jilddan iborat.
Nechanchi yillarda nashr etildi.
6.Qizil kitobga kiritilladigan turlar kategoriyasini aytib bering?
7.Nima uchun Qizil kitob qizil?
8.O’zbekiston Qizil kitobiga nechta hayvon va nechta o’simlik turi kiritilgan qayta nashr etilgandachi?
9.O’zbekistonda butunlay yo’qolib ketgan turlar?Yo’qolgan turlarni saqlash uchun qanday samarali usullardan foydalanilmoqda?
10.Kriokonservatsiya nima?Genlar banki nima?
3-shart Ekologik tarbiya
Ekologiya – bu poklik ozodalik toza zamin ob havo , suv qolaversa ona tabiat eng ongli azosi insonning ijobiy tabiati fel atvotri
Tabiat – bu men va sen biz yashaydigan makon , tabiat butun yer kurrasi mavjudadlar yashaydigan yagona zamin .
Muhammad Rasuluollox Alayhi Vassalom ‘‘ aytadilarki :kimki daraxt eksa va uni muhofaza qlishga sabr qilsa va xatto meva berguncha parvarish qilsa u odamga mevasidan bitgan har bir foyda uchun ollox huzurda ajr savoblar bo’lgay ‘‘Soya beruvchi daraxtni kesgan kishi boshi bilan do’zaxga tushadi.
Ilon va bola
Qadim zamonda bir kishi dalada o’tin yig’ib yurar edi. U tasodifan holsiz yotgan ilonni ko’rb qoldi. Odaming ilonga raxmi kelib qo’lidag sutli idishning oldiga qo’yadi ilon sutni ichib , iniga kirib ketadi va inidan
Bitta sariq oltin tanga olib chiqib sut idishga solib qo’yadi. Odam har kuni bir kosa sutga bir tanga oltin olaveradi . Kunlardan bir kun odam yosh o’g’liga ilonga sut berib kelishni buyiradi. Shu bilan birga bolaga nihoyatda ehtiyot bo’lishni , ilonni urmasligini uqtiradi Ammo , bola ilonga sut olib kelib uni qo’rqitib yuboradi va belkurak bilan ilonning dumini urub , chopib tashlaydi. Ilon jon holatda bolaga tashlanib uni chaqadi va zaxarini sochib bolani xalok qiladi .
Zamonamiz go’zal maftunkor ,
Sahovatga boydir tabiat . Shular bois azal – azaldan ,
Yuksaklikda ilm -ma’rifat
Lek olamda katta muommo,
Bo’lib qoldi ona tabiat
Suv notoza , tuproq zaharli
Jabirlangan ja’mi mavjudot
Toza bo’lsin butun koinot
Omon bo’lsin ona tabiat.
Tabiat ham inson misoli
Ardog’lanish istaydi dildan
So’zlay olmas aytolmas tildan
Izlanishni qo’ymaymiz bir dam
SHiorimiz doim tatqiqot
Tozza bo’lsin , musaffo bo’lsin
Yer- u osmon butun koinot
Toza bo’lsin butun koinot
Omon bo’lsin ona tabiat
Yerni tepma joni bor
Urub turgan qoni bor .
Birni kessang o’nni ek.
4 – shart javoblari.
Modda:Fuqorolar atrof tabiat muhitiga extiyotkarona munosabatda bo’lishiga majburdirlar respublikamizda xalqaro ekason tashkiloti tuzulgan.
Qo’riqxona : O’simlik va hayvon turlari
Tarqalgan inson nazorat qiladigan hudud .Tabiat boyliklari o’simlik hayvonlar va boshqalar muhofaza qiladi.
Guralash tog’- arj qo’riqxona chotqol voday to’qay, surxon,hisor,qizilqum ,nurota.
Miliy bog’lar –inson tomonidan
Kam o’zgartirish o’sish va hayvon turlariga
Boy bo’lgan xushmanzara joylar muhofaza qilinadi.Zamin ugom chotqol milliy bog’i bor .Buyurtmaxonalar tabiatning ayrim tarkibiy qismi yani o’simlik va hayvonlar qushlar yoki tabiatning ayrim bir bo’lagi
Muhofaza qilingan sayg’oq sidochie qoraqir
Botanik bog’i – 1950- yil
Toshkent shahrining Toshkent uning asoschisi F.N RUSANOV 100dan ortiq noyob yo’qolib borayotir 1000 dan ortiq
Tropik, suptropik o’simliklar iqlim .
Toshkent hayvonot bog’i
1920 yil ug’ asoschisi MIRZO ULUG’BEK milliy universetiti olimlari yovoyi hayvonlarning 300 dan ortiq 1500 tur hayvon namoyish etilmoqda Tabiat yodgorliklari
2 Huta Chor Chinor
4 Toshga aylangan hayvon qoldig’i
5 Sayrobdagi ming yosh chinor
6 Ko’hna urganch chinor]
7 Arslonbobdagi katta sharshara
8 Hazrati dovut g’ori
8 Shart savollari
1 Biologik progress .
2 Aramorfoz.
5 Maskirofka
6 Ontoginis
7 Mimikirya
8 Felogenis
10 Ksirofitlar
11 Mizofetlar
12 Antibios
15 Biogenitik qonun .
5-shart savollari.
1.O’zbekistonda nechta qo’riqxona bor ?
Nechta buyurtmaxona nechta milliy bog’ bor?
2.Yagona ekomarkazning nomi nima,qaysi viloyatda joylashgan?
3.Qo’riqxonalar haqida ma’lumot bering?
4.Buyurtmaxonalar haqida ma’lumot bering?
5.Milliy bog’lar haqida ma’lumot bering?
6.Botanika bog’i haqida ma’lumot bering?
7.Hayvonot bog’i haqida ma’lumot bering?
8.Qanday tabiat yodgorliglarini bilasiz?
9.Xalqaro atrof muhitini himoya qilish kuni qaysi kun xisoblanadi?
10.O’rmonlardan insonlar qanday maqsadlarida foydalanadi?
1.Biologiya A.G’ofurov va boshqalar Toshkent -2007
2. Inson va biosfera Sh. Otaboyev ,
M. Nabiyev Toshkent ,,O’qituvchi,,1995
3.Rang – barang tabiat Toshkent ,,yozuvchi,, nashriyoti.
4. Ekologiya I. Xoliyev Toshkent-2006
Biogeozenozlar va ularning xususiyatlari. Oziq zanjiri . Ekologik piramida.
Mavzu: Evolutsiyani isbotlashda biogeografiya fani dalillari
Mavzu: Evolutsiyani isbotlashda biogeografiya fani alillari.
Fan: Biologiya
Dars tipi: noananaviy Sayohat darsi.
Dars maqsadi: Ta’limiy:
o’quvchilarni evolutsiyani isbotlashda foydalaniladigan boilogiya fani dalilari bilan tanishtirish.
Tarbiyaviy:O’quvchilarni evolutsiyani isbotlashda fan dallilari bilan tanishtirish orqali ilmiy dunyoqarashini kengaytirish.
Rivojlantiruvchi O’quvchilarning organik olam evolutsiyasi haqidagi bilimlari, darslik ustida mustaqil ishlash ko’nikmalarini rivojlantirish.
Dars uslubi: Og’zaki bilimlar berish
Dars usuli: ,,Muzyorar usuli,,Boshqotirma usuli, ,,hamrohingni top, tezkor tez
Dars didaktikasi: Biogeografik viloyatlarining xaritasi, slaydlar, kompyuter, tarqatma materiallar
Darsning borishi
1. tashkiliy qism, psixologik iqlim yaratish
a) dars jarayoning borishi bilan o’quvchilarni tanishtirish
b) Yangi mavzuni tushuntirish
v) Xulosa ,umumlashtirish, yakunlash, baholash.
3.Dars yakuni. Uyga vazifa berish
Dars bayoni
Mavzuni o’tishda sayohat darsidan foydalanamiz. Buning uchun biogeografik viloyatlarni rasmi tushirilgan slaydlardan foydalanamiz. Sayohatimiz quyidagi viloyatlarda amalga oshadi. 1.Avstraliya.
O’qituvshinng so’zi : oquvchilar sayohatga chiqishdan oldin o’quv qurollaringni olib chiqinglar.
1-inchi biogeografik viloyatga borish uchun ,,muzyorar usulidan,, foydalanamiz. Bobomiz Ibn Sino qiyofasida bir o’quvchi kirib keladi va o’quvchilarga savol beradi.
1.Mening eng yirik asarim?
2,,Tib qonunlari,, asarim necha marta nashr qilingan?
3 2010 –yil qanday yil?
4.Bobur hayvonot dunyosini necha guruhga bo’lgan?
5.Qysi vatandoshimz Ch. Darvindan oldin yashash uchun kurash ,tabiiy tanlanish haqida fikrlarni aytb o’tgan?
6.Zardushdiylikning muqqadas kitobi?
Avstraliya biogeografik viloyatiga keldik. Oqituvchi kompyuter va slaydlardan foydalanib avstraliya materigini ko’satadi. Dunyo kartasidan ko’rsatishni o’quvchilardan so’raydi. Har bir o’quvchi savollarga javob berib borsa ,,rag’bat ,, kartichkalari berb boriladi. Bu yerda ,,eng bilimdon o’quvchi,, tanlovi ketadi.
Oquvchilar quyidagi savollarga javob topishi kerak.
Kompyuter ekranida quyidagi savollar chiqadi.
1.Avsraliya biogeografik viloyatiga qaysi orollar kiradi?
2.Qanday o’simliklar va hayvonlar kirishini daftaringizga yozib aytib bering?
2-Viloyatimizga sayohatimizni boshlaymiz. Buning uchun ushbu krassvordni yechish kerak.
Ўзбекистон Республикасининг Қизил китоби электрон шаклда юритилади
Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитасининг қарори билан “Ўзбекистон Республикасининг Қизил китоби” тўғрисидаги низом тасдиқланди.
Uz24.Uz‘нинг ёзишича, ҳужжат Қизил китобда қайд этиладиган ҳайвонлар ва ўсимликларга оид маълумотларнинг турларини, уларни Қизил китобга киритиш ва ундан чиқариш асослари ҳамда тартибини, шунингдек, Қизил китобни юритиш чора-тадбирларини ва бошқа масалаларни ўз ичига олади.
Белгиланишича, Қизил китоб Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитаси томонидан электрон шаклда юритилади. Қизил китобнинг электрон шакли Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитасининг расмий сайтига (www.uznature.uz) жойлаштирилади. Шу билан бирга, Қизил китоб 10 йилда камида бир марта илмий-оммабоп нашр сифатида чоп этилади.
Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитаси Қизил китобга киритилган ўзгартириш ва қўшимчаларнинг оммавий ахборот воситаларида кенг ёритилишини таъминлайди, уларни ўзининг сайтида жойлаштиради.
Маълумот учун, Қизил китоб Ўзбекистон ҳудудида табиий муҳитда яшайдиган ҳайвонлар, ўсимликлар ҳамда қўзиқоринларнинг камёб ва йўқолиб кетиш хавфи остидаги турлари, уларнинг ҳолати ва уларни муҳофаза қилиш чора-тадбирлари тўғрисидаги маълумотлар мажмуи ҳисобланади. Қизил китобга киритилган ҳайвонлар ва ўсимликлар турларининг нобуд бўлиши, миқдори камайиб кетиши ёки уларнинг яшаш муҳити бузилишига олиб келиши мумкин бўлган ҳатти-ҳаракатларга йўл қўйилмайди.