7-amaliyot kitob mutolaasi. O‘zbek tili
Bilimlar maskani
Kutubxona – bu kitoblar to‘plami saqlanadigan, bosma va ayrim qo‘lyozma
asarlardan ommaviy foydalanishni ta’minlovchi, muntazam ravishda bosma asarlar
to‘plash, saqlash, targ‘ib qilish va kitobxonlarga yetkazish, shuningdek, axborotbibliografiya ishlari bilan shug‘ullanuvchi, ommaning madaniy saviyasini
oshirishda eng faol bo‘lgan, barcha savodxon va ijodkorlar uchun madaniy-ma’rifiy
va ilmiy muassasadir. Kitobxonlarga xizmat ko‘rsatish kutubxonaning asosiy
faoliyati bo‘lib, qolgan barcha faoliyatlar(kitob fondini butlash va uni tashkil etish,
fond mazmunini yoritish, uni kitobxonlarga yetkazish kabilar) asosiy faoliyat uchun
xizmat qiladi.
Kutubxonalar yozma yodgorliklarni saqlovchi xazina sifatida juda qadimda
paydo bo‘lgan. Qadimgi davrdagi kutubxonalardan eng mashhuri Aleksandriya
(Iskandariya) kutubxonasidir.
М. Тошхонов, Р. Турдиқулова, Ш. Пўлатова лотин тили бакалаврият 5220100 – Филология (испан тили) оғзаки нутқ амалиёти фани бўйича
Ushbu o’quv qo’llanmasining asosiy maqsadi chet tillar oliygohlari va xorijiy tillarni o’rganuvchi fakultetlarda boshlang’ich kurslarida o’qiyotgan talabalarga lotin tilini o’rgatish uchun mo’ljallangan. Lotin tili nafaqat qatnashuvchilarni lingvistik dunyoqarashlarini kengaytirishga, balki zamonaviy xorijiy tillarni o’rganishda ilmiy jihatdan yondoshishga ko’maklashadi. O’quv qo’llanmasining maqsadi, faqatgina aniq bo’lgan lotin tili grammatikasi qoidalarini o’quvchilarga etkazish emas, balki ularga bu qoidalarni kelib chiqish tarixi nuqtai nazaridan yangi tillarni paydo bo’lishini analogik taqqoslashga mualliflar harakat qilishdi. O’quvchilar diqqatini mavjud bo’lgan muhim dalillar y’ani tarixiy fonetika, morfologiya va sintaksislarni chuqurroq o’rganishga tortadi. Mavzular fonetik mashqlar, qoidalar, grammatik mashqlar, matnlar, leksik izohlar va matnlar uchun leksik mashqlarni o’z ichiga oladi.
O’quv qo’llanmada dialoglar talabalar nutqini oshirish maqsadida qo’shimcha ma’lumot sifatida berilgan. Darslikni grammatik bo’limi klassik lotin tili grammatikasini tuzilishi va o’ziga xosligini talabalarga o’rgatadi. Grammatik mashqlar, o’rganilgan leksik materiallar asosida tuzilgan va ularga mos keladigan qoidalar tarkibini mustahkamlaydi. Keyingi grammatik bo’lim talabalar diqqatini muhim fonetik mashqlarga jalb etadi. O’quv qo’llanmaning oxirgi qismida lug’at jadvali berilgan bo’lib, unda lotin tilidagi so’zlar hamda ularni o’zbekcha tarjimasi va o’quvchilarga tushunarli bo’lish uchun so’z birikmalari berilgan. O’quv qo’llanmaning asosiy maqsadi, talabalarning talaffuzini, yozuv va og’zaki nutqini oshirishga, lotin tili grammatikasi va leksikasini chuqurroq o’rganishga xizmat qilish uchun rejalashtirilgan.
Mualliflar guruhi ushbu o’quv qo’llanmaning muhokamasida va resenziyalashda berilgan foydali maslahatlari va keskin tanqidlari uchun barcha hamkasblari va resenzentlari; fransuz tili grammatica va til tarixi kafedrasi mudiri J. Yoqubov, II-chet tillar kafedrasi mudiri T. Oltiyev, ispan tili yuqori kurslar kafedrasi mudiri K. Abdullayev, Milliy universitetning roman tillari kafedrasi mudiri T. Mirtolipovlarga samimiy minnatdorchiligini bildirib qoladi.
LOTIN TILI va uning tarixi
Lotin tili hind-yevropa tillari oilasiga mansubdir va hozirgi roman tillarining asosi hisoblanadi. Lotin tili qadimgi Ossk va Umbr tillari bilan birgalikda qadimiy Italiyaning rivojlanishi jarayonida boshqa tillarni chetga chiqarib, asta-sekin O’rta yer dengizi atrofidagi mamlakatlarda xukmronlik qildi. Eramizdan oldingi bir-minginchi yil boshlarida Appenin yarim orolining g’arbiy qismida joylashgan LATIO qabilasi lotin tilida gaplashar edi. Latio territoriyasida yashovchi qabilalarning tili sof lotin tili deb yuritilar edi.Tibr daryosi qirg’oqlarida yashovchi qabilalarning birlashuvi natijasida Latio viloyatining markazi Roma (Rim) shahri deb atala boshladi.
Arxeologik qazilmalar ma’lumotiga ko’ra bu voqea eramizdan oldingi YIII- asrga tegishlidir. Rimliklarning o’zlari esa, Rimning paydo bo’lishi davrini eramizdan avvalgi 753- yildan hisoblaydilar. Bizning davrgacha yetib kelgan lotin tilining eng qadimiy yozuv yodgorliklari eramizdan oldingi 7-6 asrning boshlariga tegishlidir. Qadimgi arxeologik davrining adabiy tillari bo’yicha mashhur vakili Rim komediografi Plavt hisoblangan. U eramizdan avvalgi 254-180 yillarda yashab o’tgan. Bizgacha uning to’liq nusxada 20 ta komediyasi, bitta komediyasining esa ayrim qismlari yetib kelgan. Shuni ta’kidlash lozimki, Plavt komediyalarining lug’at va fonetik sostavi ma’lum miqdorda bo’lsada klassik lotin normalariga to’g’ri keladi. Eramizdan oldingi birinchi asrdan, eramizning birinchi asr boshlarigacha bo’lgan davrda Rimda bir necha asarlar yaratildi. Bu davrda Rim davlati tarixida juda ko’p sinfiy va ideologik kurashlar bo’lib o’tdi. Rimda yagona aristokratik hokimiyat o’rnatilgani munosabati bilan Sitsiliyada ikki marta qo’zg’olon bo’lib o’tdi. Bu janglarda Rim qo’shinlari mag’lubiyatga uchrashdi. Bundan tashqari eramizdan oldin (138-132 va 104-101) yillar davomidagi urushlarda Rim qo’shinlari qo’zg’olonchilardan bir necha marotaba yengildilar. Bu davrda yashagan Sitseron (106-45), Sezar (100-44), Salyustiya (86-35), Titaliviya (59-17), notiqlik san’ati ustasi Katul (80-15), Goratsii (68-8), Ovidiy (43-18) yillarda yozilgan asarlar tahlil qilinganda, adabiy lotin tilining sintaktik tuzulishining mukammal ekanligini guvohi bo’lamiz. Klassik lotin tilidan Rim badiiy adabiyoti tilini ajratish maqsadga muvofiqdir. Chunki eramizning II –asriga to’g’ri keladigan davr ya’ni ilk Imperiya davrida Lartial, Kvesal, Tatsit kabi yozuvchi va shoirlar tomonidan yaratilgan asarlar ma’lum miqdorda o’z uslubi bilan ajralib turadi. Lotin tilining inqirozga yuz tutgan davrida rivojlanishi tugab borayotgan lotin tili alohida ahamiyatga ega. Bu davr eramizning 2-6 – asrlariga to’g’ri keladi. Bu vaqt Buyuk Imperiya mag’lubiyatidan so’ng 476 – yilda Varvarlar davlatining paydo bo’lishi davridir. (”Varvarlar”– qadimiy yunonlarda va rimliklarda madaniyatdan orqada qolgan chet elliklarga berilgan nom.)
Bu davrda qadimiy an’analar yo’qola boshladi. Tarixiy qo’llanma sifatida ishlatilishi mumkin bo’lgan Ammisiy Marusligining ( 330-400 asr) asarlarida ayrim imperatorlarning biografiyalari saqlanib qolgan, unda tugab borayotgan Imperiya davrida Xristian dinining tarqalishi, Ieronim (348- 420), Avgustin (354-430) va boshqalarning lotin tilida yozilgan xristian adabiyotlari vujudga kelishi to’g’risida axborot berilgan. Bu yozuvchilar asarlarida juda ko’p morfologik va sintaktik o’zgarishlar yuz berdiki, ular bevosita yangi roman tillarinig paydo bo’lishiga asos bo’la boshladi. Klassik lotin tilini vujudga kelishi va rivojlanish davri, Rimning O’rta Yer dengizida ulkan quldorlik tuzumi mamlakatiga aylanishi davriga to’g’ri keladi. Rimliklar bosib olgan territoriyalarda Gretsiyada , Kichik Osiyoda, Afrikaning shimoliy qirg’oqlarida, Grek tili madaniyati keng tarqalgan edi. Shuning uchun ham bu joylarda lotin tili ko’p ishlatilmas edi, lekin O’rta yer dengizining g’arbiy tomonlarida ahvol boshqacha edi. Eramizdan oldin 2 – asrning oxirlarida lotin tili butun Italiya territoriyasida hukmron til bo’lib qolmasdan balki rasmiy til sifatida rimliklar bosib olgan Pireney yarim orolidagi viloyatlariga va hozirgi Fransiyaning janubiy tumanlariga ham tarqala boshladi. Rim askarlari va savdogarlari orqali lotin tili o’zining so’zlashuv formasida mahalliy xalq tomonidan yaxshi o’zlashtirila boshlandi. Bu bosib olingan territoriyalarni romanizatsiyalashtirishning eng qulay yo’llaridan biri edi. Bundan tashqari, to’g’ridan-to’g’ri rimliklarni yaqin qo’shnilari Kelt territoriyasida yashayotganlar hozirgi Fransiya,Belgiya ,Niderlandiya, Shveytsariye ham lotin tilida gaplasha boshladi. Aslida rimliklarning Galliya territoriyalariga bostirib kirishlari eramizdan avvalgi 1- asrning 2-yarmida Yuliy Sezar qo’mondonligi ostida harbiy harakatlardan boshlangan edi (58 -51 yillardagi Galliya urushi).
Shu paytda Rim qo’shinlari Reyn daryosi sharqiy tumanlarida istiqomat qiladigan german qabilalari bilan to’qnashdilar. Sezar yana eramizdan oldingi 55-54-yillarda Britaniyaga yurish qildi. Lekin bunday qisqa muddatli urushlar Rim va Britaniyaliklar o’rtasida juda ko’p kelishmovchliklarni keltirib chiqardi.
Faqat 100–yildan so’ng eramizning 43-yilida Britaniya, Rim qo’shinlari tomonidan bosib olindi. Rimliklar bu territoriyada 407-yilgacha hukmronlik qildilar. Shunday qilib, 500 yil davrida Galliya, Britaniya territoriyalaridagi qabilalar, hamda germanlar tiliga lotin tili o’zining juda qattiq ta’sirini ko’rsatdi. Lotin tili so’zlashuv formasida yangi milliy roman tillarining vujudga kelishiga asos bo’ldi. Bu guruhra Appenin yarim oroli territoriyasida vujudga kelgan Italyan tili qadimiy Galliya territoriyalarida rivojlangan fransuz va provansal tillari, Pireney yarim orolida vujudga kelgan ispan va portugal tillari, Rim koloniyasi hisoblangan Rossiya territoriyasida retoraman tili, Rim provinsiyasi hisoblangan Dakiya territoriyasida rumin tili, Moldaviyadagi moldavan tillari kiradi. Roman tillarining kelib chiqishi umumiy bo’lsa-da, hozirgi paytda ular o’rtasida juda katta farqlar bor. Buni lotin tilining bu hududlarga bir necha asrlar davomida kirib kelganligi, mahalliy qabilalar tili va shevalari ta’siri natijasida bir necha marta o’zgarganligi bilan tusunturish mumkin. Eramizdan oldingi 1 asrdan eramizning birinchi asrigacha rimlik german qabilalarini o’zlariga bo’ysindirmoqchi bo’lgan bo’lsa, ular buning uddasidan chiqa olishmadi. Faqat ular o’rtasidagi iqtisodiy aloqalar juda ko’p vaqt davom etdi. Bu aloqalar asosan Reyn va Dunay daryolari qirg’oqlarida joylashgan Rim koloniyalari territoriyalari orqali amalga oshirilardi.
Shu sababli ayrim nemis shaharlari nomlari lotin tilidan kelib chiqqan. Britaniyada ham lotin tili ta’sirini shahar nomlarida uchratish mumkin.
Stato della Citta del Vaticano
Rimning g’arbiy qismidagi Monte-Vatican tepaligida joylashgan. Mustaqil shahar-davlat. Katolik cherkovining siyosiy, ma’muriy va mafkuraviy markazi. Qariyib hamma tomoni tosh devor bilan o’ralgan. Maydoni 0,44 km 2 . Doimiy aholisi 1ming kishiga yaqin (shundan 700 kishi Vatikan fuqorosi.). Rasmiy tillari: lotin va italyan tillari.
Davlat tuzumi: Vatikan cheklanmagan teokratik monarxiya. Konstitutsion hujjatlari (o’zining bayrog’i, gerbiga ega) 1929 yilda qabul qilingan.
Davlat boshlig’i – Rim papasi. 1996 yil fevralda papa Ioan Pavel II tomonidan chiqarilgan yangi Konstitutsiyaga ko’ra, papa odatda kardinallar orasidan yashirin ovoz berish yo’li orqali kardinallar hay’ati tomonidan umrbod saylanadi. Oliy qonun chiqaruvchi, ijroiya va sud hokimiyati papa qo’lida. Ayni vaqtda u Rim katolik cherkovining ham boshlig’i hisoblanadi.
Papa huzuridagi maslahat organi kardinallar hay’ati cherkovining eng muhim ishlarini muhokama qilish va papani saylash uchun yig’ilib turadi. Rim papasi Ioan Pavel II 1978 yil 16- oktyabrda saylangan. Bu kun Vatikanda milliy bayram sifatida nishonlanadi.
Tarixi: Ilk o’rta asrlarda Rim papalarining turar joyi, 1377 yildan boshlab esa doimiy qarorgohi. 8-asrdan cherkov davlati sifatida mavjud. 1870 yilda Italia qirolligi tarkibiga qo’shib olingan. 1929 yilda papa bilan Italia hukumati o’rtasida Lateran bitimi natijasida Vatikan davlati qayta tiklandi va 11 fevralda mustaqil davlat sifatida tan olindi. Katolik cherkovining xalqaro markazi sifatida Vatikan dunyoning ko’pgina mamlakatlariga ijtimoiy turmushiga ta’sir o’tkazadi. Davlat iqtisodiy negizini kapital mablag’lardan tushadigan daromadlar, milliy katolik cherkovlarining badallari, dindorlarning ehsonlari tashkil qiladi. Vatikan jahonning bir qancha kompaniya va banklari aksiyasiga ega. Italiya, Ispaniya, Germaniya mamlakatlarida katta yer maydonlariga ega. Xorijiy sayyoxlik , pochta markalari chiqarish, sovg’alar sotish ham ko’p daromad keltiradi.
Pul birligi – Ital’yan lirasi, “Acta apostolike oedis” oylik byulliteni, “ Annure della Domenicaario Pontifichio” yillik ma’lumotnomasi, “Osservato“ katoliklar haftanomasi, “Osservatore romano “ kundalik gazetasi rasmiy nashrlari hisoblanadi. Vatikan televizion markazi : “Centro televisio Vatikano” 1983 yilda barpo etilgan. Vatikan radiosiga 1931 yil 12 fevralda asos solingan.
Bu til so’nmasdan burun qanday qilib ming yillar umr kechirgan ekan?
Avvalo buni biz tarixiy yodgorliklar, o’rta asr hujjatlari, uyg’onish davri ijod namunalaridagi matnlar, asarlar orqali tildagi yuz bergan rivojlanish va o’zgarishlarni asrlar davomida kuzatishga muvaffaq bo’lamiz. Bundan tashqari u roman tillarida, rimliklar tomonidan zabt etilgan, Uning siyosiy-madaniy ta’siridan foydalanadigan xalqlar tilida saqlanib qolgan. Shuni tushunish kerakki lotin tili ta’sirida boshqa tillar ham o’zgargan, ularning leksikasi ma’lum miqdorda lotincha so’zlar bilan boyitilgan. Olimlarning hisoblashlaricha, ingliz tilida ko’p qo’llaniladigan 20000 dan ko’proq so’zlarning 10400 tasi lotin tilidan , 2200 tasi yunon tilidan faqat 5400 tasi anglosaks tilidan kelib chiqqandir. Ko’pgina lotincha so’zlar rus tiliga ham kirgan. Bunda nafaqat ko’p hollarda xalqaro hisoblangan ilmiy atamalar , balki jonli tildagi ko’pgina so’zlar ham o’zlashgandir. Ular tilimizga shunchaki singib ketganki, biz ularni yoshlikdan qo’llaymiz va chet tilidan kirib kelgan deb hisoblamaymiz. Ta’lim sohasiga aloqador misollar keltirishimiz mumkin: institut, direktor, student, leksiya,auditoriya, tablitsa.
Lotin tili fonetikasi
Lotin tilining talaffuzi o’zining tarixiy taraqqiyoti davrida bir qancha o’zgarishlarga uchradi. Quyida lotin tili alifbosidagi harflar ro’yxati keltirilmoqda. Lotin tilida hozirda 25 ta harf bor, bundan tashqari, bir nechta harf birikmasi, 2 ta diftong va 2 ta digraf mavjud.
7-amaliyot kitob mutolaasi. O‘zbek tili
KITOB MUTOLAASI.
ERKIN VA TURG‘UN BIRIKMALAR. FRAZEOLOGIK BIRLIKLARNING TURLARI
MAVZU REJASI:
1. Kitob – bilimlar xazinasi
2. Kitob tarixi haqida
3. Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy kutubxonasi
4. Erkin va turg‘un birikmalar
3.
1. KITOB – BILIMLAR XAZINASI
Kitoblar inson tafakkuri durdonalarini to‘playdi va ularni
avlodlarga yetkazadi.
Oybek
“O‘zbek
tilida so‘z
yasalishi”
Azim Hojiyev
Ilmiy
kitoblar
Badiiy
kitoblar
“Kecha va
kunduz”
Cho‘lpon
4.
KITOB – BILIMLAR XAZINASI
Kitob! Undan qudratliroq bilim va hayot maktabi yo‘q. U insonni
ulug‘laydi, buyuk kashfiyotlarga yo‘l ochadi. Kitob o‘qib-o‘rganmagan, bu bebaho
xazinadan foydalanmagan kishini topish qiyin. Ammo bu imkoniyatdan to‘g‘ri
foydalanmayotganlar ham bor. Ko‘p kitob o‘qish, o‘qiganda ham uni tushunib
o‘qishda hikmat katta. Ayni kunda kitob mutolaasi kerakmi, yo‘qmi, degan savolni
qo‘yish xuddi tashna odamga suv ichasanmi, degan savolni berishga o‘xshaydi. Zero,
o‘qish, ilm olishga intilish azal-azaldan xalqimiz fitratida mavjud. Bugun kitob
mutolaasi, kitoblarni chop etish, ularni tarqatish tizimini takomillashtirish va eng
muhimi, kitob chiqarish va kitobxonlikning davlat siyosati darajasiga ko‘tarilganligi
quvonarli hol.
Kitob – bilim manbai, undan yaxshi do‘st yo‘q. Shuning uchun kitobni asrabavaylaylik, uning ziyosidan boshqalarni ham bahramand etaylik.
5.
2. KITOB TARIXI HAQIDA
Kitob bir nеcha ming yillar avval paydo bo‘lgan, bu davrda u turli xil ko‘rishishlarni olgan.
Bobilliklar, ossuriyaliklar va boshqa qadimgi xalqlar kitobni loydan tayyorlashgan. Buning uchun
yumshoq loydan tayyorlangan plitalarga uchli yog‘och bilan maxsus bеlgilar tushirilgan. So‘ngra uni
oftobda quritishgan yoki olovda pishirishgan. Kitoblar, hatto, kutubxonalar mana shunday maxsus
loy plitalardan tashkil topgan.
Xitoyda esa, dastlab kitobni yupqa bambuk plastinkalarga yozishgan, kеyinchalik esa o‘z
kitoblarini mo‘yqalam (cho‘tkacha) va tush bilan ipakka, milodiy II asrdan boshlab qog‘ozga
yozishgan.
Qadimgi Misrda kitob matnlarini tosh plitalarga o‘yib yozishgan. Kеyinroq papirus ixtiro qilindi.
Jips qilib bostirilgan qamish plastinkalarni bir nеcha o‘n mеtrgacha uzunlikdagi lеnta shaklida
yеlimlaganlar. Ularni o‘rog‘liq holda saqlaganlar. Misr papiruslaridan dеyarli ikki ming yil davomida
Yunoniston va qadimgi Rimda yozish uchun yaxshi matеrial sifatida foydalanishgan.
Miloddan avvalgi II asrda Pеrgan podsholigidagi ustalar yozuv uchun hayvon tеrisidan yangi
matеrial – pеrgamеnt tayyorladilar. Yunoniston va qadimgi Rimda papirus va pеrgamеnt juda
qimmatbaho matеrial bo‘lganligi uchun xomaki matn va xatlarni uchi o‘tkir tayoqcha bilan ustiga
mum surtilgan taxtachaga yozganlar.
XIII asrdan boshlab Еvropada qog‘oz asosiy yozuv matеrialiga aylandi.
6.
Suhbat matni
Men Abdulla Qodiriyga qayin ini bo‘laman, ya’ni u kishining zavjalari Rahbarniso
mening opam bo‘ladilar.
“O‘tkan kunlar” nashr etilishi bilan men uni darrov o‘qib chiqdim. Bir kuni Abdulla
pochchamiz uyimizga mehmonga keldilar. Ziyofat chog‘ida so‘radilar:
— Xo‘sh, mulla Asomiddin, “O‘tkan kunlar”ni o‘qidingizmi?
— Ha, o‘qidim, – dedim g‘ururlanib.
— Necha marta o‘qidingiz?
— Bir marta.
— Hm-m. Bu kitobni bir marta emas, besh marta o‘qish kerak. Shunda siz muomalani,
odobni, hayotni, tarixni, tilni o‘rganasiz, – degandilar. (Asomiddin Rasulmuhammad
o‘g‘li)
7.
Bilimlar maskani
Kutubxona – bu kitoblar to‘plami saqlanadigan, bosma va ayrim qo‘lyozma
asarlardan ommaviy foydalanishni ta’minlovchi, muntazam ravishda bosma asarlar
to‘plash, saqlash, targ‘ib qilish va kitobxonlarga yetkazish, shuningdek, axborotbibliografiya ishlari bilan shug‘ullanuvchi, ommaning madaniy saviyasini
oshirishda eng faol bo‘lgan, barcha savodxon va ijodkorlar uchun madaniy-ma’rifiy
va ilmiy muassasadir. Kitobxonlarga xizmat ko‘rsatish kutubxonaning asosiy
faoliyati bo‘lib, qolgan barcha faoliyatlar(kitob fondini butlash va uni tashkil etish,
fond mazmunini yoritish, uni kitobxonlarga yetkazish kabilar) asosiy faoliyat uchun
xizmat qiladi.
Kutubxonalar yozma yodgorliklarni saqlovchi xazina sifatida juda qadimda
paydo bo‘lgan. Qadimgi davrdagi kutubxonalardan eng mashhuri Aleksandriya
(Iskandariya) kutubxonasidir.
8.
3. Alisher Navoiy nomidagi
O‘zbekiston Milliy kutubxonasi
Vatanimizdagi eng katta kutubxona Alishеr Navoiy nomidagi
O‘zbеkiston Milliy kutubxonasidir. Bu kutubxona 1870-yilda tashkil
etilgan. Kutubxonada dunyoning ko‘pgina tillaridagi besh milliondan ortiq
kitob mavjud. Bundan tashqari bu kutobxonada O‘zbеkiston, O‘rta Osiyo
tarixi, ilm-fani, adabiyoti, madaniyatiga oid bir nеcha minglab noyob
qo‘lyozmalar saqlanmoqda.
Topshiriq: Matnni davom ettiring.
9.
Oliy ta’lim va kutubxona
Oliy ta’lim muassasalarining ajralmas bo‘lagi
axborot resurs markazlaridir. Men Mirzo ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy universitetining Xorijiy
filologiya fakultetida tahsil olaman Bizning fakultetimizda ham kutubxona bor. U ikkinchi qavatda
joylashgan. Kutubxonada mutaxassisligimizga oid turli mualliflarning kitoblari jamlangan. Bundan tashqari
falsafa, ma’naviyat asoslari kabi fanlarga oid kitoblar, ilmiy jurnallar, ilmiy maqolalar to‘plamlari,
monografiyalar, badiiy adabiyotlar bor. Kutubxona xodimlari bizga kerakli kitoblarni tezda topib beradilar.
Kutubxonada qiroatxona ham bor. Ba’zan talabalar shu yerda dars tayyorlaydilar. Men deyarli har hafta
fakultet kutubxonasiga borib, qiroatxonada dars tayyorlayman. U yer doim ozoda va jim-jit.
Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy universiteti rektorati binosida universitet kutubxonasi
joylashgan. U yerda barcha fanlarga oid turli yillarda nashr etilgan ko‘plab ilmiy manbalar jamlangan. Kitob
javonlaridan ilmiy jurnallar, gazetalar ham o‘rin olgan. Juda katta, yorug‘ va shinam qiroatxonada professoro‘qituvchilarni, ilmiy xodimlarni, doktorantlatni hamda talabalarni uchratish mumkin. Xushmuomala va
chaqqon kutubxonachilar kerakli kitoblarni tezda topib berishadi. Bu yer talabalarning eng sevimli maskaniga
aylangan.
10.
Virtual kutubxona
Virtual so‘zining ma’nosi, bu tasavvur qilishdir. Virtual kutubxona bu odatdagi
kutubxonaning abstrakt ko‘rinishidir. Bu kutubxonada kitoblar,jurnallar va ro‘znomalar
kitob javonlarida emas, balki kompyuter xotirasida joylashgan bo‘ladi. Bu
kompyuterlarda yoki kompyuter maxsus qurilmalarida raqamli formatda saqlanadigan
ma’lumotlar to‘plami: bosma, audio, video va multimedia ma’lumotlaridir. Ma’lumotlar
hajmiga qarab serverlar bitta yoki tarmoq bilan bog‘langan bir necha kompyuterlardan
iborat bo‘ladi. Elektron kutubxonada kutubxonachi bo‘lmaydi, shuning uchun zarur
kitob yoki ma’lumotni kompyuter xotirasidan siz o‘zingiz qidirib topasiz.
11.
Matnlar ustida ishlash
O‘qishlar har xil bo‘ladi: birov ermak uchun o‘qiydi, birov hordiq chiqarish
uchun, birov o‘qiyotgan kitobini ilmiy tahlil qilish uchun, birov bo‘lak mashg‘ulot
bo‘lmaganidan vaqt o‘tkazish uchun, birov asardagi voqeaga, qahramonning taqdiriga
qiziqib o‘qiydi. Shuning uchun atrofingizga qarasangiz, har xil kitobxonni ko‘rasiz:
kimdir tramvayda, metroda kitobga tikilgan, kimdir navbatga turganida, sumkasidan
xatcho‘p solingan kitobni olib ochadi, birov xiyobonda, qosh qorayib qolgan bo‘lsa
ham, kitob varag‘idan ko‘z uzmaydi. (A. Muxtor)
Tаriхni o‘rgаnish va mа’nаviyatni оshirishdа kitоbning rоli bеqiyosdir. Kitоb
insоnning eng sаmimiy do‘stidir, u umri dаvоmidа kitоbdаn hаr mаvzugа jаvоb tоpа
оlаdi
12.
Tarjima mashqi
Книги в нашей жизни
Все всегда начиналось с книги. Сначала нам нравилось держать
её в руках, перелистывать страницы, рассматривать картинки и ощущать
тайну, которую скрывали тогда ещё незнакомые письмена. А потом книга понастоящему раскрывалась перед нами, и черные значки на белом фоне
обретали смысл и превращались в нашем сознании в причудливые картины.
Для кого-то книги всегда остаются верными спутниками жизни, а кто-то волей
или не волей утрачивает с ними связь. Мы не знаем, насколько далеко зайдет
научно-технический прогресс, и окончательно ли любовь к чтению погаснет
но мы знаем точно – чтение книг делает нас лучше.
13.
Lug‘at
Bilim – знания
Kitob – книга
Beminnat – бескорыстно
Olihimmat – великодушный
Begaraz – беспристрастный
Qudrat – мощь
Tafakkur qanoti – крылья мысли
Zerikarli – скучный
Ardoqlamoq – беречь, лелеять
Tarbiya – воспитание
Berilgan so‘zlar yordamida gap tuzing
14.
4. Erkin va turg‘un birikmalar
Chinni
Paxta
gulli
Gulli
Piyola
Lola
gulli
Chiroyli
So‘z birikmasida so‘zlar
o‘zaro erkin bog‘langan
bo‘ladi,
tushuncha
anglatadi.
So‘z
birikmalaridagi so‘zlarni
erkin bog‘langani uchun
almashtirish mumkin.
15.
Iboralarning eng asosiy belgilari
• Iboraning tarkibida ikki yoki undan ortiq so‘zlar qatnashgan bo‘ladi
.
• Ibora turg‘un birikma sifatida erkin birikma bilan faqat omonimlik holatda bo‘ladi
• Ibora yaxlit bir lug‘aviy ma’noni ifodalaydi, sintaktik vazifada keladi
.
• Iborani faqat yaxlitligicha almashtirish mumkin
• Iboraning tarkibidagi so‘zlar o‘z leksik ma’nolarini yo‘qotgan bo‘ladi
.
• Iborani boshqa tillarga so‘zma-so‘z tarjima qilib bo‘lmaydi, yaxlitligicha tarjima qilinadi
16.
TURG‘UN(BARQAROR) BIRIKMALAR
Ikki va undan ortiq so‘zlarning barqaror munosabatidan tashkil topgan, nutq
jarayoniga tayyor olib kiriluvchi, til egalari xotirasida imkoniyat darajasida mavjud
bo‘lgan til birliklari barqaror (turg‘un) birikmalar deyiladi. Barqaror birikmalarning
eng xarakterli belgilari quyidagilar:
• nutq jarayoniga qadar tilda mavjudlik: nutqqa tayyor holda olib kiriladi;
• ma’no butunligi;
• tuzilishi va tarkibining barqarorligi.
Barqaror birikmalardan o‘rinli foydalanish nutq go‘zalligini ta‘minlaydi, shuning uchun
ular nutqimiz ko‘rki hisoblanadi. Barqaror birikmalarni o‘rganuvchi tilshunoslik bo‘limi
paremiologiya (lot. parema – “barqaror”, logos – “ta’limot”), barqaror birikmalar
lug‘atini tuzish muammolarini o‘rganuvchi bo‘lim esa paremiografiya (lot. parema “barqaror”, grafho – “yozmoq”) sanaladi
17.
BARQAROR BIRIKMALAR TASNIFI
Frazeologizmlar
(iboralar)
Maqol va
matallar
Hikmatli so‘zlar
(aforizmlar)
18.
FRAZEOLOGIK BIRLIKLARNING TURLARI
Frazeologizmlar gap tarkibida yaxlit holda bitta so‘roqqa javob bo‘ladi va bitta gap bo‘lagi
vazifasida keladi, nutqni ta’sirchan, jozibali qiladi.
Frazeologizmning semantik tuzilishi (ma’no imkoniyatlari) frazeologik ma’no va qo‘shimcha ma’no
bo‘yoqdorligi (ottenka)dan iborat bo‘ladi. Belgi, harakat kabilar haqida frazeologizm ifodalaydigan
ma’lumot frazeologik ma’no deyiladi. Frazeologik ma’no obrazliligi bilan leksik ma’nodan farq
qiladi.
Frazeologizmlar mohiyat e’tibori bilan asosan so‘zlashuv va badiiy nutqqa xosdir. Ulardagi
boshqa uslubga xos chegaralanishlar esa ma’lum muddat
keyin yuzaga keladi. Masalan, birgina
o‘lmoq ma’nosini anglatadigan yuzga
yaqin frazeologizmlar sinonimik qatorining paydo bo‘lishi
ularning vazifaviy chegaralanish imkoniyatini tug‘diradi. Masalan, bu tizimga kiradigan olamdan o‘tmoq,
dunyodan o‘tmoq, omonatini topshirmoq, qulog‘i ostida qolmoq, jon bermoq shakllari so‘zlashuv
uslubida ishlatilsa, vafot etmoq, hayotdan ko‘z yummoq, dunyodan ko‘z yummoq, hayot bilan
vidolashmoq kabilar ilmiy,
ommabop va rasmiy uslublarda uchraydi. Alloh rahmatiga yo‘l tutmoq,
shahodat sharobini ichmoq, dorilfanodan dorilbaqoga rixlat qilmoq singarilar esa badiiy matnga
tegishlidir.
19.
Frazeologizmlar
Sinonim
Yoqasini
ushlamoq –
hayratda qolmoq
Antonim
Yerga urmoq –
ko‘kka ko‘tarmoq
Omonim
Paronim
Boshga ko‘tarmoq
– e’zozlamoq yoki
shovqinsolmoq
Ko‘zi tushdi –
ko‘z tushdi
20.
Topshiriq
Otni qamchilamoq, otning qashqasiday, oshig‘i olchi, popugi
pasaymoq, yuzi yorug‘ bo‘ldi, to‘ydan oldin nog‘ora chalmoq, tuyaning
dumi yerga tekkanda, tuyaning ustida ham it qopadi, to‘nini teskari
kiyib olmoq.
Namuna: Rustamning do‘stlari oldida yuzi yorug‘ bo‘ldi
Berilgan iboralarning ma’nolarini izohlang va gaplar tuzing.
21.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.
2.
1.
2.
3.
Asosiy adabiyotlar:
Abduraxmonova M., Fattoxova D., Xalmuxamedova U., Inogamova N.,
Egamberdiyeva N. O‘zbek tili (o‘quv qo‘llanma). – Toshkent: “Mumtoz so‘z”, 2018.
Husanov N., Xo‘jaqulova R., Dilmurodova N. O‘zbek tili (o‘quv qo‘llanma). –
Toshkent: TMI, 2017. – 336b.
Qo‘shimcha adabiyotlar:
Muhiddinova X., Salisheva Z., Po‘latova X. O‘zbek tili (oliy ta’lim muassasalari rus
guruhlari uchun darslik). – Toshkent: O‘qituvchi, 2012. – 288 b.
Normatova Sh., Abduraxmonova M., O‘zbek tili (darslik). – Toshkent: JIDU, 2014. –
192b.
Yuldasheva Sh., Kabulova D., Sobirova M. O‘zbek tili (o‘quv qo‘llanma). – Nukus:
Bilim, 2013. – 156b.