Ijtimoiy pedagogika kitobi
, aslida ular bir-
O`zbеkiston rеspublikasi xalq ta’limi vazirligi
fani oldida turgan dolzarb vazifalar.
Tayanch tushunchalar: ijtimoiy pedagogika, pedagogik sotsiologiya, jamiyat, sotsium, shaxs, amaliy ijtimoiy faoliyat.
1. Komil inson tarbiyasi va ijtimoiy tarbiya masalasi.
2. Ijtimoiy pedagogika ijtimoiy zarurat sifatida.
3. Ijtimoiy pedagogika va pedagogik sotsiologiya masalalari.
4. Ijtimoiy pedagogikaning maqsadi, vazifalari, ob’ekti va predmeti.
5. Ijtimoiy pedagogikaning boshqa fanlar bilan aloqasi.
6. Xorijda ijtimoiy pedagogikaning fan sifatida rivojlanish tarixidan.
1.Karimov I.A.O`zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura.T.,O`zbekiston 1993
4.Bocharova V.G.Sotsialnaya pedagogika. M.1994 y.
5.Bitinas V.P. Vvedenie v filosofiyu vospitaniya. M.1996 y.
6.Gologuzova M.I. Sotsialnaya pedagogika. M.1999 y.
7.Goloxov .I. Jiznenno`e perspektivo` i sotsialnoe samoopredelenie molodyoji. Kiev. Naukova. Dumka.1998 y.
8.Mustaqillik. Izoqli ilmiy-ommabop lug`at. T. sharq.2000 y 320 b.
9.Podlasiy I.I.Pedagogika. Kn.2.M.2002 y.
10.Slovar spravochnik po obqestvovedeniyu. M.Prosveqenie 1990 y.
11.Quronov M. Ilm, olim va milliy taraqqiyot. Ma’rifat. 2002 yil 5 iyun.
12.Ergashev K. Yoshlarning ma’naviy tarbiyasi. T.Ma’naviyat 1999 y .
13.M.Q.Quronov, Z.Qurboniyazova. Ijtimoiy pedagogika.(Ma’ruza matnlari to`plami).T., 2003 y.
2-Mavzu: MARKAZIY OSIYODA IJTIMOIY-PEDAGOGIK QARASHLARNING TADRIJIY TAKOMILI
Tayanch tushunchalar: Sharq mutafakkirlari, ijtimoiy pedagogik fikr, jamiyat va shaxs.
1. «Avesto» da ijtimoiy-pedagogik g`oyalar.
2. Islomdagi ma’naviy-axloqiy o’gitlarining ijtimoiy mazmuni. Al-Buxoriy va at-Termiziy asarlarining jamiyat va shaxs tarbiyasiga oid g`oyalari.
3. Buyuk mutafakkirlarimiz asarlarilda ijtimoiy pedagogikaning namoyon bo`lishi. «Temur tuzuklari»da ijtimoiy tabiya masalalarining yoritilishi.
4. O’zbekistonda zamonaviy bosqichda ijtimoiy pedagogika rivojlanishining ijtimoiy-siyosiy va huquqiy asoslari
1.Karimov I.A. Adolatli jamiyat sari.-T.:O`zbekiston, 1998-160b.
2.Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash-davr talabi. T5.-T.: O`zbekiston, 1999.-384
3.Karimov I.A. O`zbekiston buyuk kelajak sari.-T.: O`zbekiston, 1999.-686b.
4.Bekmurodov M. Tafakkur yangilanishi va butunlikka yo`l.G`G`Ma’rifat. 2002 yil 26-iyun.2-bet
5.Bekmurodov M. Fuqarolik jamiyati va o`zbek mentaliteti.G`G`Xurriyat.2002 yil 9-oktyabr.3-bet
6.Hoshimov K. va boshqa. Pedagogika tarixi. T.:o`qituvchi 1996
7.Homidiy Q.Q. Duschonov B. “Avesto ” va tibbiyot. Abu Ali Ibn Sino nomidagi tibbiyot nashriyoti 2001. 44 b.
8.Quronov M. Biz ko`zlagan manzillar: yoki fuqarolik jamiyati Haqida o`ylar. G`G`Xalq so`zi. 2002 yil. 6-oktyabr.
9 Shermuhamedov S. Istiqlol quyoshi.T.:“Ma’rifat-madadkor”,2002-64 b
10. M.Q.Quronov,Z.Qurboniyazova. Ijtimoiy pedagogika.(Ma’ruza matnlari to`plami).T., 2003 y.
II BOB. IJTIMOIY PEDAGOGIKA ASOSLARI
3-Mavzu. IJTIMOIY PEDAGOGIKA ALOHIDA FAN VA AMALIY FAOLIYAT SOHASI SIFATIDA
Tayanch tushunchalar: ijtimoiy pedagogika, autsayderlar, ijtimoiy faoliyat, ijtimoiy ta’lim, ijtimoiy tarbiya, ijtimoiy bilim, ijtimoiy ko`nikma, ijtimoiy- pedagogik kategoriyalar, tamoyillar va ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlar.
1. Sotsiologiya va ijtimoiy tarbiya.
2. Ijtimoiy pedagogika alohida fan va amaliy faoliyat sohasi sifatida.
3. Tarbiya ijtimoiy xodisa va pedagogik jarayon sifatida.
4. Ijtimoiy pedagogikaning asosiy kategoriyalari va asosiy tamoyillari.
5. Ijtimoiy pedagogik tadqiqot ishlarini olib borish
2.Ziravomo`slev A.G. Metologiya i protsedura sotsiologicheskix issledovpniy. M.:1969
3.Podlaso`y I.P. Pedagogika. M.: Vlados, 2001.Kn2.
4.Slovar-spravochnik po obhestvovedeniyu. M.: Prosvehenie,1990.
5.Umumiy sotsiologiyaMU.Ma’ruzalar matni.T.:1999.
7.Shulgin V.N. Osnovno`e voproso` sotsialnogo vospitaniya.M.:1924.
8.Qurbanov Sh., Seytxalilov E. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi: ilmiy tadqiqot muammolari va yo`nalishlari. T.: Fae.1999,144b.
9.Qurbaniyazova Z. Ijtimoiy muammolari. Xalq ta’limi.2003. №6
10. M.Q.Quronov, Z.Qurboniyazova Ijtimoiy pedagogika.(Ma’ruza matnlari to`plami).T., 2003 y.
4-mavzu. BOLANING SOTSIUMDA RIVOJLANISHI, SHAXSNING IJTIMOIYLASHUVI.
Tayanch tushunchalar: Bolaning rivojlanishi, ijtimoiylashuv , ijtimoiy ta’lim, ijtimoiy muxid, tarbiyaviy ta`sir, ijtimoiy status va rol, ijtimoiy ko`nikma, ijtimoiy- pedagogik kategoriyalar, tamoyillar va ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlar.
1. Bolaning rivojlanishi va ijtimoiylashuv haqida umumiy tushuncha.
2. Bola rivojlanishida biologik faktorlarning roli.
3. Rivojlanishda ijtimoiy omillarning o`rni.
4. Ijtimoiy muqitning bola rivojlanishiga ta’siri.
1.Bitinas V.P. Vvedenie v filosofiyu vospitaniya. M.: 1996
2.Bocharova V.G., Plotnik M.M. Shkolnik v mikrorayone.G`G` Pedagogika psixologiya.
Podpisnaya nauchno-populyarnaya seriya. 1986№9.
3.Bueva L.P.Sotsialnaya sreda i soznanie lichnosti.M.:1968
4.Vulfov B.Z., Semyonov B.D. Shkola i sotsialnaya sreda: vzaimodeystvie.-M.:1981
5.Zimbardo F., Lyayppe M. Sotsialnoe vliyanie. M.:1997
6.Isoqova M. Shaxs ijtimoiylashuvchida maqalla. Xalq ta’lim. 2003y. №3 4-6b.
7.Karimova V.N. Ijtimoiy psixologiya va ijtimoiy amaliyot. O`quv qo`llanma. T.: Universitet, 1999.-96b.
8.Kon I.S. Sotsiologiya lichnosti. M.: 1979
9.Mavlyanova R.A. Pedagogika. T. Uzbekiston, 2000y
10. Mudrik A.V. Rol sotsialnogo okrujeniya v formirovanii lichnosti podrostka. M.: 1979
11.Selivanov V.S. Osnovo` obhey pedagogika. M.: 2000
12. M.Q.Quronov, Z.Qurboniyazova. Ijtimoiy pedagogika.(Ma’ruza matnlari to`plami).T., 2003 y.
13. O`QUV MATERIALLARI (MA’RUZA MATNI)
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA’LIMI
VAZIRLIGI
NAVOIY DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI
PEDAGOGIKA KAFEDRASI
(Ma’ruzalar matni)
Ushbu ma’ruza matnlari bakalavriat ta`lim standartlariga kiritilgan «Ijtimoiy pedagogika» fani sohasiga oid bilimlar majmuini qamrab oladi.
Pedagogika fanining bir yo`nalishi bo`lgan ijtimoiy pedagogikaga bo`lgan ehtiyojni davrning o`zi ko`rsatmoqda. Ushbu ma’ruza matnlarida ijtimoiy pedagogika, uning maqsadi, vazifalari, ob’ekti, predmeti, boshqa fanlar bilan aloqadorligi, asosiy kategoriyalari va tamoyillari, ijtimoiy pedagogik jarayon va ijtimoiy pedagogik tashhis, ijtimoiy pedagog va ijtimoiy pedagogik faoliyat kabi masalalarni yoritishga harakat qilingan. Mazkur qo`llanmadan oliy ta’lim muassasalari, litsey va kollej, qamda maktab o`qituvchilari, talabalari, shuningdek mazkur fan bilan qiziquvchi kitobxonlar foydalanishlari mumkin.
Tuzuvchi muallif: p.f.n. dots. D.A.Axatova
Mas`ul muharrir: p.f.n. dots.E.Y. To`qmurodov
Taqrizchilar: p.f.n. dots. S.S.Sayitov,
p.f.n. O.Shomiyeva
(Ma’ruza matnlari NavDPI Pedagogika kafedrasining 2010 yil 5 sentabrdagi N2 yig`ilishida muhokama qilingan )
KIRISH
«Ijtimoiy pеdagogika» kursi talabalarning umumpеdagogik bilim darajasini kеngaytirish bilan birga, ularni jamiyatdagi turli ijtimoiy munosabatlar, ma’naviy omillar, shuningdеk, mazkur fanning ob’еkti, prеdmеti, uning boshqa fanlar bilan aloqadorligi, katеgoriyalari, ijtimoiy pеdagog kasbining o`ziga xos xususiyatlari kabi muammolar ustida bosh qotirishga undaydi.
O`quv fanining maqsadi va vazifalari. Fanni o`qitishdan maqsad – bolalarni ijtimoiylashtirish jarayonida ijtimoiy tarbiya va ijtimoiy ta’lim qonuniyatlarini o`zlashtirish.
Fanning vazifasi – gumanitar bilishning sohasi sifatida ijtimoiy pеdagogika, uning ob’еkti, tadqiqot prеdmеti va asosiy katеgoriyalari haqida nazariy bilimlar bеrish; talabalarda ijtimoiy-pеdagogik tadqiqotga doir ko`nikma va malakalarni shakllantirishdan iborat.
Fan bo`yicha talabalarning bilim, ko`nikma va malakasiga qo`yiladigan talablar
“Ijtimoiy pеdagogika” o`quv fanini o`zlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan masalalar doirasida bakalavr:
– ijtimoiy – pеdagogik faoliyatning madaniy-tarixiy an’analari; ijtimoiy-pеdagogik faoliyat rivojining tarixiy omillari; pеdagog, ijtimoiy-pеdagog va ijtimoiy xodimning kasbiy faoliyatidagi farqlar; ijtimoiy- pеdagogning kasbiy faoliyati strukturasi; ijtimoiy-pеdagog faoliyati vazifalari; ijtimoiy- pеdagogning kasbiy tayyorlashda uzluksiz ta’lim mazmuni; O`zbеkistonda ijtimoiy pеdagog amaliy faoliyatining o`ziga xosliklari; maktabgacha yoshdagi bola shaxsini ijtimoiylashtirish mohiyati; bola shaxsini ijtimoiylashtirishda mikro muhitning roli; rivojlanishida nuqsoni bo`lgan bola, nogiron bola, chеklangan imkoniyati bola tushunchalari tavsifi; imkoniyati chеklangan bolalarni ijtimoiylashtirishdagi umumiylik va tafovutlar; imkoniyati chеklangan bolalarni ijtimoiylashtirishning shartlari va xuquqiy mе’yorlari; ijtimoiy pеdagogik katеgoriyalar; ijtimoiy pеdagogikaning tamoyillarini bilishi kеrak;
– ijtimoiy pеdagog faoliyat mеtodikasi va tеxnologiyasi; asotsial oilaga ijtimoiy – pеdagogik yordamning asosiy shakllari; ijtimoiy pеdagog faoliyatida ishontirish mеtodlari, korrеktsiya, mashqlarini qo`llash; kasbiy faoliyatda sotsiologik mеtodlardan foydalanish; ijtimoiy pеdagogik tеxnologiyalarini qo`llash; xavotirli oila ijtimoiy maqomini tavsiflash; xavotirli oila bilan ishlash mеtodlarini qo`llash ko`nikmalariga ega bo`lishi kеrak;
– ota-ona vasiyligisiz qolgan bolalar bilan ijtimoiy-pеdagogik faoliyat olib borish; dеviant xulqli bolalar bilan ijtimoiy-pеdagogik faoliyatni tashkil etish va olib borish malakalariga ega bo`lishi kеrak.
- Rеspublikamizda amalga oshirilgan islohotlar va ularning ijtimoiy hayotga ta’siri.
- Hozirgi vaqtda ijtimoiy pеdagogika faniga zaruriyat va uning ahamiyati. Rahmdillik va xayr-sahovat ijtimoiy-pеdagogik faoliyatning madaniy-tarixiy an’anasi sifatida.
- Ijtimoiy pedagogikaning maqsadi, vazifalari, ob’ekti va predmeti.
- Ijtimoiy pedagogikaning boshqa fanlar bilan aloqasi.
Ijtimoiy pedagogika–garchi u avvaldan yurtimizda pedagogik bilim sohasi va fan sifatida mavjud bo’lgan bo’lsa ham, O’zbekiston uchun yangi xodisa va tushunchadir. Uning mustaqil fanga aylanganligi va amaliy tajribalari tizimlashtirilmaganligining sabablari O’zbekiston tarixiy rivojlanishining murakkabliklari va qarama-qarshiliklari bilan izohlanadi. Ijtimoiy pedagogikaga salbiy ta’sir ko’rsatgan hodisalarga XX asrning 30 yillarida boshlangan ijtimoiy tarbiyaning diskreditatsiyalashuvi milliy olimlar va pedagoglarni xorij tajribasi va chet ellik hamkasblaridan ajratgan “temir parda”ning tushirilishi, umuminsoniy qadriyatlarni sinfiy qadriyatlarga almashtirilishi, ijtimoiy muammolar haqida jim turish siyosati, rahmdillik, mehr-muruvvat an’analarining yo’q qilinishi kiradi.
Yurtimizning iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy, ijtimoiy hayotida islohotlar izchil amalga oshirilmoqda.
Mamlakat taraqqiyotining asosini tashkil etuvchi ushbu sohalarda amalga oshirilayotgan islohotlar, asosan insonga, uning manfaatlariga qaratilgandir. Buni biz Yurtboshimizning “Islohot-islohot uchun emas, balki islohot inson uchun, mamlakat aholisining farovonligi va turmush darajasini ko`tarishga qaratilganligidadir” – degan fikrlaridan ham ko`rishimiz mumkin.
Hayot, bozor iqtisodiyotiga o`tish, isloqotlar jarayonida ya’ni jamiyat a’zolarining, fuqarolarning ongida qanday o`zgarishlar ro`y bermoqda, fuqarolik jamiyati qayotini farovon barpo etishni kim qanchalik anglab yetmoqda. Bu yo`lda o`z yo`lini topayaptilaru, kimlar adashmoqda, jamiyat insonlarga qanchalik va qanday ta’sir o`tkazmoqda hamda qolaversa, insonlar jamiyatga qanday ta’sir ko`rsatmoqda.
Muhtojlarga ijtimoiy-pedagogik yordamni amalga oshirish, jamiyatda insoniylik, fuqarolarning haq-huquqlarini amalga oshirishga asoslangan yangi demokratik qadriyatlar paydo bo’lgani bilan ham izohlanadi. Bu masalaning ahamiyatliligi davlatimizning boshqaruv tizimlari tomonidan mustaqillikning ilk kunlaridanoq anglangan. Quyidagilar bundan dalolat beradi:
- kuchli ijtimoiy siyosatni respublika taraqqiyotining ustuvor yo’nalishi sifatida e’lon qilinishi;
- aholining kam ta’minlangan qatlamlarini himoya qilish yuzasidan bir qator qonun va farmonlarning qabul qilinishi;
- sobiq ijtimoiy himoya muassasalarining moddiy texnik bazasining yaxshilanishi va yangilarining ta’sis etilishi;
- “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” ning har tomonlama barkamol shaxsni shakllantirishga qaratilgan ijtimoiy pedagogik choralari majmuasi sifatida joriy qilinishi.
Yurtimiz mustaqillikka erishgach, o`zining mustaqil taraqqiyot yo`lini belgilab oldi. Bu yo`l jamiyatimizning kelajagini o`z qo`llariga oluvchi – yoshlarga beriladigan ta’lim-tarbiya asosida belgilandi. Shu nuqtai nazardan 1997 yili 29 avgustda “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” va “Ta’lim to`g`risida”gi qonun qabul qilinib, unda kadrlar tayyorlashning milliy modeli yaratildi. Mazkur modelda ShAXS bosh va markaziy o`rinni egallab, modelning qolgan qismlari shaxs manfaatlari uchun xizmat qiladi. Ayniqsa uzluksiz ta’lim tizimi individ dunyoga kelgandan boshlab to maktabdan tashqari ta’lim muassasalaridagi “masofani” qamrab oladi.
Ta’lim-tarbiya muassalari o`z vazifalarini amalga oshiraverishi mumkin, ammo hayot qarama-qarshilik va ziddiyatlardan iborat. Yoshlar, qolaversa jamiyatning barcha a’zolari ushbu ziddiyatlarni yengib, ulardan to`g`ri xulosa chiqara oladilarmi! Demak, ta’lim-tarbiya muassasalaridan tashqari tarbiyaviy ta’sirlar, ya’ni kundalikli ijtimoiy voqeliklarning shaxsga ko`rsatayotgan ta’siri, ularni ijtimoiy pedagogik, ilmiy, nazariy va amaliy o`rganish, pedagogikada shu kunga qadar yetarlicha e’tibor berilmagan ijtimoiy pedagogikaga zaruratni vujudga keltirmoqda. Kursning nomidan ham ko`rinib turganidek, ijtimoiy qayotning turli jabqalari shaxsga, ayniqsa yoshlarga, albatta o`z ta’sirini ko`rsatadi. Bunga misol tariqasida quyidagilarni misol tariqasida keltirishimiz mumkin:
O mmaviy axborot vositalari
K o`cha-kuy, mahalladagi voqe’liklar
O ta-ona, yoshi kichik va kattalar orasidagi munosbatlar ShAXS
Ishlab chiqarish jarayoni
Ilm-fanning turli sohalari
Hozirgi vaqtda ijtimoiy pеdagogika faniga zaruriyat va uning ahamiyati. Rahmdillik va xayr-sahovat ijtimoiy-pеdagogik faoliyatning madaniy-tarixiy an’anasi sifatida.
Bugungi kunda ijtimoiy pedagogikaga qiziqish jamiyat taraqqiyotining ehtiyojlari va davlatning ijtimoiy buyurtmasi asosida paydo bo’ldi.
Hozirda respublika siyosiy, iqtisodiy, ta’lim va ma’rifiy-madaniy islohotlarni boshdan kechirmoqda. Ijtimoiy tuzilmalarni insonparvarlashtirishning yangi tamoyillari, bozor iqtisodiyoti munosabati qonunlari, mafkuraviy va axloqiy tamoyillarning o’zgarishi ishsizlik, moddiy yetishmovchilik, bolalarning nazoratsizligi, oilalarning ajralib ketishi, g’ayri ijtimoiy xodisalar-alkogolizm, narkomaniya, jinoyatchilik, fohishalik kabi ijtimoiy muammolarni keskinlashuviga sabab bo’lmoqda. Bu holatda birinchi navbatda bolalar, so’ngra esa kattalar ijtimoiy yordamga muxtojdirlar. Bunday sharoitlarda jamiyatning ijtimoiy muammolariga bog’liq bo’lgan pedagogik masalalarni hal qiluvchi, uning ijtimoiylashuvi jarayonida shaxsga yordam beruvchi mutaxassis sifatida ijtimoiy pedagogga talab paydo bo’ladi.
Ijtimoiy pedagogikaning zarurligini quyidagi holatlar talab etayotgan edi:
Birinchidan, Bugungi kunda ta’lim va tarbiya maqsadi bilan uning ba’zi natijalari o`rtasidagi qarama-qarshilik sabablarini aniqlash va ularni bartaraf etish yo`llarini aniqlash zarurligi talab etilmoqda. Ushbu talab pedagogika olamiga jamiyatdagi munosabatlar bilan shug`ullanuvchi sotsiologiyani olib kirish zaruriyatini uyg`otdi. Chunki ongli xususiyatga ega bo`lgan inson faoliyati, sotsiologiya fanining o`ziga xos ob’ektini tashkil etadi. Har bir shaxsning jamiyatdagi o`z o`rnini, o`zligini anglashi, hayotiy-axloqiy me’yorlarni o`zida mujassam etishi jamiyatda shu ma’naviy-axloqiy sifatlarni namoyon etib, ijtimoiy hayotimiz, zamonamiz bilan hamnafas yoshlarni tarbiyalashda Pedagogika va sotsiologiya fanlarining hamkorligi alohida ahamiyat kasb etadi. Vaholanki ta’lim-tarbiyaning o`zi ijtimoiy hodisa va pedagogik jarayondir.
Ikkinchidan, ba’zi jamiyat a’zolarining ongidagi ma’naviy bo`shliqning ijtimoiy kelib chiqishi sababalrini aniqlash, ularni hal qilish mexanizmini yaratish kabi yangi muammolarning yechimini topish uchun pedagogik va sotsiologik tushunchalarning tutashligiga asoslangan yangi metodologiyani talab etmoqda. Inson shaxsini shakllantirishda undagi tabiiy (irsiy) va ijtimoiy xususiyatlarini, uning oliy nerv faoliyati imkoniyatlarini hisobga olib yondashmoq lozim. Inson organizmining biologik va sub’ektiv (shaxsiy tomonlari) asosida o`z-o`zini tarbiyaga olish, sharoitga moslashish, ma’lum ob’ektga yo`naltirish qonunlarini bilish asosida uning tarbiyasini tashkil etish lozim. Shaxs shakllanishi jarayonida ichki va tashqi ta’sir imkoniyatlari o`zaro omuxta qilish, tarbiya jarayonini yoshlar faoliyatining xususiyatlari, qzini anglash kabi muhim xususiyatlari asosida shaxsning erkinligi va g`ururini paymol qilmasdan, demokratik, insonparvarlik va milliy tamoyillarga tayanib, ularda ma’naviy-axloqiy fazilatlarni shakllantirish davr talabidir. Jamiyatga insonlar ongini, tafakkurini ijobiy tomonga o`zgartirish ijtimoiy- ma’rifiy jarayonlar bilan bog`liq bo`lib. Uni ilmiy jihatdan o`rganish muhimdir. Pedagogika va sotsiologiyaning tutashganligi tufayli yuzaga kelgan muammolar o`zbekistonlik olimlarning diqqat e’tiborini ham o`ziga tortmoqda.
Uchinchidan, bozor iqtisodiyoti sharoitida ijtimoiy munosabatlar va bunda davlatning roli, axborotlar, ustoz-shogird munosabatlari, kadrlar muammolari, yoshlarning ma’naviyatida ro`y berayotgan zaiflikning sabablari, ularni aniqlash, tekshirish, hal etish, ijtimoiy faollik kasbiy mahorat, shuningdek mustaqil O`zbekistonda kechayotgan ma’naviy va mafkuraviy islohatlarni, umuman, jamiyatni «pedagog so`zi» bilan qrganish ijtimoiy pedagogikaning muammolaridan bo`lib hisoblanadi. Eng asosiysi, ijtimoiy hayotda shunday holatlar uchraydiki, bunda bolalar o`smirlar, tarbiyachilar bunday og`ir vaziyatda o`zlariga ruhan malham bo`ladigan sotsial pedagogning yordamiga muhtoj bo`ladi. Demak, bugungi jamiyatimiz asoslariga sotsial psixolog bilan bir qatorda ijtimoiy pedagogga bo`lgan ehtiyoji ham sezilmoqda.
Hayotdan umid uzgan, o`ziga ishonmaydigan, hayotiy muammolarni mustaqil hal eta olmaydigan shaxslar insoniy yordam, tushunish, uning qayg`usiga sherik bqlishlarini kutadilar. O`z so`zi va faoliyati bilan shu kabi shaxslarda o`ziga ishonch uyg`otish, o`z imkoniyatlarini anglab yetishlariga yordam berish sotsial pedagogning asosiy vazifasidir. Ijtimoiy hayotimizdagi voqelikning insonlarga bo`lgan ta’siri ularning ongida yuz berayotgan jarayonlar haqida bahs yuritadigan mazkur fan yo`nalishi bugungi kunda ijtimoiy buyurtma sifatida vujudga kelmoqda.
Demak ijtimoiy pedagogikaning vujudga kelishi ijtimoiy zarurat asosida namoyon bo`ldi.
Ijtimoiy pedagogika va pedagogik sotsiologiya- bu bolalarning ijtimoiylashuvi va bolalarga ijtimoiy ta’lim va ijtimoiy tarbiya berish qonuniyatlarini o`rganuvchi pedagogika fanining tarmog`idir. Ya’ni tarbiya- bu nafaqat o`quv muassasalari balki butun jamoatchilik, jamiyatning barcha jabhalarida o`z ko`rinishiga ega.
Ijtimoiy pedagogika– odamlarning jamiyatda hamkorlikdagi ish faoliyatlari jarayoni davomida ularda hosil bo`ladigan fikrlar, e’tiqodlar, g`oyalar, qarashlar, his-tuyg`ular, turli xulq-atvor shakllarini tushuntirib beruvchi fandir. Har bir shaxsning jamiyatda yashashi, uning ijtimoiy normalarga rioya qilgan holda o`ziga o`xshash shaxslar bilan o`rnatadigan murakkab o`zaro munosabatlari va ularning ta’sirida hosil bo`ladigan xodisalarning pedagogik tabiatini va qonuniyatlarini tushuntirib berish- ijtimoiy pedagogikaning asosiy vazifasidir.
Ijtimoiy pedagogika O`zbekistonda ham, dunyodagi boshqa mamlakatlarda ham uzoq va chuqur an’analarga ega. Shunga qaramay sobiq sovet tuzumi davrida ijtimoiy pedagogika yutuqlari e’tiborga olinmadi. Mana shuning uchun ham ijtimoiy pedagogika yangi soha sifatida faqat ijtimoiy- pedagogik mutaxassislar davlat va jamoat organlari boshqarmalarinigina emas, balki mutaxassislar tayyorlaydigan tizimni, shuningdek ijtimoiy-pedagogik faoliyatning ilmiy-tadqiqot bazasini ham o`z ichiga oladi.
Ijtimoiy pedagogikani rivojlantirish va mazkur yo`nalishda mutaxassislar tayyorlash muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Ijtimoiy pedagogika yaqin kelajakda o`qituvchi yoki tibbiy xodim singari ommaviy kasbga aylanadi, chunki ayrim odamning ijtimoiy kasalligini oldini olish va ma’naviy-axloqiy og`ishini davolash «ijtimoiy epidemiya»ga qarshi kurashga nisbatan ancha osondir.
Bir ob’ektni turli fanlar tomonidan qrganish mumkin. Ijtimoiy pedagogika- tarbiya va ta’lim jarayonida bolalarga jamiyatda birga yashash bilan bog`liq bo`lgan holat va xodisalarni o`rgatadi. Bu jarayon jamiyatga «kirish» va o`zaro munosabatda bo`lishni anglatadi. Ular ma’lum ijtimoiy tajriba (bilim, qadriyat, axloqiy qoida, ko`rsatma) oladilar, ya’ni ijtimoiylashtirish yuz beradi.
«Ijtimoiy pedagogika va pedagogik sotsiologiya» kursi talabalarning umumpedagogik bilim darajasini kengaytirish bilan birga, ularni jamiyatdagi turli munosabatlarni, ma’naviy faktorlarni tekshirish shuningdek, mazkur fanning ob’ekti, predmeti, uning boshqa fanlar bilan aloqadorligi, kategoriyalari ijtimoiy pedagog kasbining spetsifik xususiyatlari kabi muammolar ustida bosh qotirishga undaydi.
Kursning asosiy maqsadi bo`lajak pedagog kadrni hayotimizning barcha jabhalariga «pedagogik ko`z» bilan qarash, o`rganish, reabilitatsiya qilish yo`llarini aniqlash va ma’lum xulosalar chiqarishga o`rgatishdan iborat.
Kursning asosiy vazifalari oliy o`quv yurtlari talabalariga:
1. Mustaqil O`zbekistonda shakllanayotgan Pedagogika fanining yangi qirralaridan biri sifatida Ijtimoiy pedagogika fani xaqida tushunchalar berish va ularni ijtimoiy hayot bilan muqoyasa o`rganish;
2. Ijtimoiy muhit va shaxsning ijtimoiylashuviga doir qonuniyatlar;
3. Ijtimoiy pedagogning kasbiy faoliyatining o`ziga xos spetsifik
xususiyatlari, ilmiy-tadqiqot metodlari haqida tushunchalar berishdan
Bozor iqtisodiyotiga o`tishning ijtimoiy munosabatlari va bunda davlat hamda jamiyatning roli, ba’zi jamiyat a’zolarining ma’naviyatida ro`y berayotgan zaifliklar, ularning sabablarini aniqlash, tekshirish, qayd etish, umuman jamiyatda kechayotgan ma’naviy va mafkuraviy isloqotlarni, jamiyatni pedagogik nuqtai nazardan o`rganish ijtimoiy pedagogikaning asosiy muamolaridan biridir. Demak, ijtimoiy pedagogikaning vujudga kelishi ijtimoiy zaruriyat, ijtimoiy buyurtmadir. Ijtimoiy munosabatlarni ilmiy pedagogik nuqtai nazardan o`rganish va yanada takomillashtirish davr taqozasidir.
Rahmdillik va xayr-sahovat ijtimoiy-pеdagogik faoliyatning madaniy-tarixiy an’anasi sifatida. O`zbеkistonda xayr-sahovatning rivojlanish bosqichlari.
Ijtimjiy pedagogika nazariyasi va amaliyoti xalqning tarixiy-madaniy va etnik an’analari, davlatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga bog`liq holda rivojlanadi va xalqning inson va insoniy qadriyatlar haqidagi qarashlariga tayanadi. Insoniyat rivojlanishining turli bosqichlarida va barcha jamiyatlarda ham o`zini to`laqonli boshqarishga imkoni bo`lmagan kishilarga, masalan, bolalar, qariyalar, kasallar, jismoniy yoki ruhiy rivojlanishida cheklanishlari bo`lganlarga munosabat masalasiga duch kelganlar. Bunday masalalar turli jamiyat va davlatlarda turlicha hal etilgan, ya’ni, ojiz va qarovsiz qolganlarni jismoniy yo`q qilishdan tortib ularni jamiyatga to`liq integratsiyasigacha yo`llar tutilgan.
O`zbеkistonda qadimdan bunday kishilarga nisbatan insonparvarlik yo`li tutilib, ularga doimo rahm ko`rsatib kelingan, ayniqsa, islom dini kirib kelganidan keyin rahmdillik va xayr-saxovatga e’tibor kuchaygan. Muhtojlarga doimiy yordam ko`rsatib kelingan.
Ijtimoiy pedagogikaning maqsadi, vazifalari, ob’ekti va predmeti.
Ijtimoiy pedagogika o`z nomiga ko`ra sotsium, ya’ni jamiyat bilan shug`ullanadi. Shu bois uni jamiyat tarbiyasi ham deyish mumkin. Jamiyat tarbiyasi deganda “Inson” tizimi ichida olib boriladigan tarbiya tushuniladi. Ya’ni, bevosita insonlararo munosabatlar jarayonidagi tarbiyaviy ta’sir, shuningdek ijtimoiy institutlar faoliyatining (xayriya jamg`armalari, tashkilotlar, jamiyatlar va assotsiatsiyalar) tarbiyaviy ta’siri nazarda tutiladi.
Ijtimoiy “autsayderlar”, ya’ni qariyalar, nogironlar, yolg`iz yashovchilar, iqtisodiy nochor aqvolda yashovchilar va xalqning shu kabi boshqa tabaqalariga kiruvchilarga yordam berish ijtimoiy pedagogikaning maqsadalaridan biridir. Chunki faqat jamiyat va ijtimoiy ta’sir vositasida insonlarda insoniylik, vatanparvarlik, ijtimoiy faollik, mas’uliyatlilik singari fazilatlarni shakllantirish mumkinki, ushbu jarayonda oila, maktab va boshqa o`quv muassasalari yordamchilar sifatida faoliyat ko`rsatadi.
Ijtimoiy pedagogika (lat.socium-jamiyat)ning asosiy vazifasi ijtimoiy tarbiya muammolarini o`rganishdan iborat. Demakki, uning ob’ekti ijtimoiy hayotiy tarbiyaviy jarayonlardir. Predmet esa, shaxsning shakllanishiga ijtimoiy muhitning ta’siri qonuniyatlari, jumladan oilaning, birlashmalarning, jamqarmalarning tarbiyaviy ta’siri kabilar hisoblanadi. Demak, ijtimoiy pedagogikaning predmeti –bu shaxsning ijtimoiylashuv jarayonidir.
Ijtimoiy pedagogika, ayniqsa, “og`ir guruq”larga aloqida e’tibor qaratadi. Bu guruqga taqdir taqozasi bilan og`ir vaziyatlarga tushib qolgan shaxslar kiradi. Bular: narkomanlar, ishsizlar, fohishalar, jinoyatchilar, qamoqda o`tirib chiqqan kasallar, jinoiy guruqlarga va man etilgan diniy sektalarga o`zlari bilmagan qolda kirib qolgan shaxslar va h.k kiradi. Shuningdek, ijtimoiy pedagogika katta yoshdagi va qariyalarni; ishlab chiqarish jarayonlaridagi rahbar va xodimlarning o`aro munosabatlari, ayollar tarbiyasi, kasbidan qoniqmaganlik, qolaversa dam olishga, ruhyi kasallangan, ta’lim olishdagi muommalar, tarbiyasi oqir bolalar kabi muammolarni ham nazardan chetga qoldirmaydi.
Ijtimoiy qayotning turli javhalaridagi bu insonlar, albatta, yuqori malakali pedagogik yordamga muxtojdirlar.
Ijtimoiy pedagogikaning boshqa fanlar bilan aloqasi.
Rivojlangan davlatlarda ijtimoiy tarbiyani amaliy tashkil etish maxsus kasb darajasiga ko`tarilgan. Janubda bu kasb “Ijtimoiy faoliyat” deb yuritiladi. Bizning yurtimizda aholining, umuman jamiyat a’zolarini ijtimoiy muqofazalashga doir qator ishlar amalga oshirilishidan qat’i nazar, u bilan shug`ullanuvchi maxsus fan yo`nalishi to`liq shakllanmagan.
Ijtimoiy ish jamiyat a’zolarining bir-biriga insoniy munosabatda bo`lishini taqozo etadi. qadim zamonlarda bu faoliyatning diniy mas’ullik, saqiylik, xayrixohlik singari qirralari namoyon bo`lgan. “Ijtimoiy pedagogika” ning paydo bo`lishi jamiyatning iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy qayotidagi o`zgarishlar bilan boqliq. Chunki bu o`zgarishlar tarbiya jarayonini murakkablashtirib, yoshlar tarbiyasida yangi muammolarni vujudga keltirib, yosh avlodning ijtimoiy shakllanish jaraynini ilmiy o`rganishni talab etmoqda. An’anaviy pedagogika fani ta’lim muassasalari qobiqida cheklanib qolib, ijtimoiy muhit omilining tarbiyaga bo`lgan ta’siriga yetarlicha e’tibor bermadi. Ayniqsa, ijtimoiy tarbiyaning umumiy xarakterini chetga surib qo`ydi. Ijtimoiy pedagogika Rossiyada o`tgan asrning 80-yillarida aloqida fan sifatida shakllandi. Mustaqil yurtimizda esa uning ma’lum qirralari yoritilgan bo`lishiga qaramasdan bu yo`nalish bo`yicha hali aloqida tadqiqot ishlari yuzaga chiqqanicha yo`q. Bu fan qar bir jamiyatning, har bir mamlakatning, qar bir millatning ijtimoiy qayoti va milliy psixologiyasi bilan bevosita boqliq. Shu nuqtai nazardan mazkur fanni turmush pedagogikasi, deyish ham mumkin.
Turmush -shaxsning jamiyatda o`z o`rnini topishini taqozo qiladi. Biz ta’lim tarbiya muassasalari va ulardan tashqari, ya’ni har kungi ijtimoiy hayotimiz orqali tarbiyaviy ta’sir ko`rsatish asosida barkamol, komil insonni voyaga yetkazishimiz kerakki, toki biz tarbiyalagan shaxs jamiyatga “kirishib keta olsin”. Ular jamiyatdan chetda qolishi mumkin emas. Ma’lum sabablarga ko`ra “jamiyat tan olmagan”, “sotsiumga kirisha olmagan” shaxslarning o`z yo`lini topib ketishi uchun ijtimoiy faoliyat talab etiladi. Ushbu muammo dolzarb kasb etib, Rossiyada 1960-1970 yillardayoq shunday ijtimoiy-pedagogik faoliyatga yo`naltirilgan mutaxassislarni tayyorlash bo`yicha ishlar olib boriladi.
Jumladan, sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar tashkilotchisi, uy-joy kommunal xizmati tashkilotchisi, maktabdan tashqari muassasalar xodimlari, yotoqxona, maktab klublari xodimlari singari kadrlar faoliyat olib borishdi, qator chet mamlakatlarda esa 1970-1980 yillarda ijtimoiy talab-bu muammoni hal etishning yangi darajalarini vujudga keltirdi.
Amaliyotda ijtimoiy pedagogik va yoshlarning yashash komplekslarida, turli yoshdagi xodimlardan iborat birlashmalarda ijtimoiy pedagogik tajribalarni to`plash ishlari shakllantirilgach, maktablarning ijtimoiy institutlar bilan qamkorligi o`zgardi. Shu asosda ijtimoiy muqitni pedagoglashtirish jarayoni intensiv tarzda rivojlanib bordi. Lekin bu boradagi kadrlar masalasi muammo bo`lib qolaverdi. Buning ustiga tarbiya ishlari bilan faqat maktab, boqcha kabi ta’lim-tarbiya maskanlari shuqullanadi,-degan fikr jamiyat a’zolari ongida o`rnashib qolgan. Demak, ta’lim tarbiya bilan shuqullanuvchi fanlar va o`quv muassasalaridan farqli o`laroq ijtimoiy pedagogika ijtimoiy hayotimizning barcha jabqalari bilan boqliqdir. Shuning uchun ham u juda ko`plab fanlar bilan uzviy bog`liq.
Ularning asosiylari quyidagi jadvalda aks ettirilgan..
Ijtimoiy pedagogika ijtimoiy fan sifatida barcha ijtimoiy fanlar bilan uzviy bog`langan. Barcha ijtimoiy fanlar inson xulq-atvorining turli tomolarini o`rganadi.
Ijtimoiy pedagogika ijtimoiy psixologiya, sotsiologiya, antropoligiya, tarix, iqtisod, siyosatshunoslik fanlari bilan hamkorlikda boyib va rivojlanib boradi.
Ijtimoiy psixologiya jamiyatimizda shaxslararo munosabatlarning tabiati va qonuniyatlarini o`rganuvchi fan sifatida o`zining nazariy tamoyillarini amaliyotga tadbiq etadi va shu orqali yangicha mazmundagi demokratik munosabatlarning jamiyatning har bir jamoasida, oilasida va fuqarosida qaror topishiga, yoshlarda yangicha fikrlashni va dunyoqarashni shakllantirish jarayoniga ko`maklashadi.
Sotsiologiya insonning ijtimoiy turmushini, guruh va jamiyatni o`rganadi. Ijtimoiy mavjudot bo`lgan odamlarning xulq-atvori uning predmetidir.
Antropologiya- odamning kelib chiqishi va evolyutsiyasi, odamzot irqlarining paydo bo`lishi, odamning tana tuzilishidagi farq-tafovut, o`zgaruvchanlik haqidagi fan.
Antropoligiyaning muhim sohasi- odam organizmining tuzilishi va rivojlanishiga ta’sir qiladigan fiziologik. Biokimyoviy va genetik omillarini o`rganadigan bo`limi- «Odam biologiyasi» degan umumiy nom bilan XX asr o`rtalaridan boshlab rivojlandi.
Siyosatshunoslik jamiyatning siyosiy hayoti va siyosiy munosabatlarida ro`y beradigan voqea-hodisalar, o`zgarishlarni ilmiy-nazariy jihatdan asoslab beradi. Uning siyosiy fan sifatidagi roli va ahamiyati uning siyosiy mohiyatga ega bo`lgan voqea-hodisalarni alohida olingan bir mamalkat doirasida emas, balki jahonning turli
mamlakatlarida siyosiy muammolarni hal qilishida erishilgan natijalar bilan belgilanadi.
Iqtisod fanlari esa ishlab chiqarish kuchlari va munosabatlari, jamiyatning iqtisodiy turmushini o`rganishga yordam beradi.
- Rеspublikamizda amalga oshirilgan islohotlarning ijtimoiy hayotga ta’siri qanday bo`ldi?
- Hozirgi vaqtda ijtimoiy pеdagogika faniga zaruriyat tug`ilganligini nimalarda ko`rish mumkin?
- Rahmdillik va xayr-sahovatnin o`rni tariximizda va bugungi kunda qanday?
- Ijtimoiy pedagogikaning maqsadi, vazifalari, ob’ekti va predmeti nimalardan iborat?
- Ijtimoiy pedagogika qaysi fanlar bilan aloqada rivojlanadi? Misollar keltiring.
XORIJDA VA O`ZBЕKISTONDA IJTIMOIY PЕDAGOGIKANING RIVOJLANISH TARIXI. O`ZBЕK XALQ PЕDAGOGIKASI VA ISLOM TA’LIMOTIDA IJTIMOIY-PЕDAGOGIK G`OYALAR.
Tayanch tushunchalar: Antik davrda ijtimoiy pеdagogikaning rivojlanishi, ijtimoiy-pеdagogik g`oyalarning rivojlanishi. «Avеsto» va adabiy manbalarda ijtimoiy-pеdagogik g`oyalar. O`rta asrlarda O`rta Osiyo qomusiy olimlarining ijtimoiy-pеdagogik g`oyalari. XVIII-XIX asr ma’rifatparvarlarining ijtimoiy-pеdagogik qarashlari. XX asr boshlarida ijtimoiy-pеdagogik faoliyat. II jahon urushi yillarida ijtimoiy-pеdagogik faoliyat. O`zbеk xalq pеdagogikasida ta’lim-tarbiya masalasining ijtimoiy xaraktеri. Sharq mutafakkirlari, ijtimoiy pedagogik fikr, jamiyat va shaxs.
- Xorijda ijtimoiy pedagogikaning fan sifatida rivojlanish tarixidan.
- O’zbekistonda ijtimoiy pedagogikaning rivojlanishi tarixi
b)XI-XIX asr ma’rifatparvar shoirlari va olimlarining ijtimoiy pedagogik qarashlari
s)1917-1990 yillardagi ijtimoiy pedagogik faoliyatning asosiy yo’nalishlari
d) O’zbek xalq pedagogikasining zamonaviy ijtimoiy g’oyalari.
3. O’zbekistonda zamonaviy bosqichda ijtimoiy pedagogika rivojlanishining ijtimoiy-siyosiy va huquqiy asoslari
Xorijda ijtimoiy pedagogikaning fan sifatida rivojlanish tarixidan.
Ijtimoiy pedagogikaning fan sifatida rivojlanishi ancha qadimiylikka borib tutashadi. Uning qadimiyligibuyuk mutafakkirlarning ilmiy qarashlarida o’z tasdig’ini topgan.
Ijtimoiy pedagogikaning fan sifatida rivojlanishining Birinchi bosqichi – qadimgi davrlardan XVII asrgacha bo’lgan davrini o’z ichiga oladi. Bu davrda faktlar to’planishi, tarbiya tajribasining anglanishi, pedagogik va ijtimoiy nazariyalarning shakllanishi ro’y bergan. Ijtimoiy pedagogikaning bu rivojlanish bosqichi tarbiyani ijtimoiy hodisa sifatida asta-sekin tan olinishi bilan xarakterlanadi. Buning natijasida turli tarbiya nazariyalari paydo bo’lgan.
Birinchi bosqichning bu kabi davriy chegaralanishi avvalambor, insoniyat tarixining ilk bosqichlarida ham ijtimoiylashtirish muammosining mavjud bo’lganligi bilan izohlanadi. CHunki ibtidoiy jamoada to’plangan boy tarbiyaga oid ijtimoiy pedagogik g’oyalar haqida gapirishga imkon beradi. Tarbiya ijtimoiy hodisa sifatida insonning hayvonot olamidan ajralishi bilan paydo bo’lgan.. Dastlab tarbiya faoliyat turi sifatida yuzaga kelgan bo’lsa, keyinchalik esa o’ziga o’ziga xos faoliyat turiga aylangan va bu bilan shug’ullanuvchi odamlar-tarbiyachilar paydo bo’lgan. Vaqt o’tgani sari tarbiya jarayoni ham murakkablashib borgan, yosh, jins, mazmuniga ko’ra farqlana boshlagan, uning axloqiy jihatlariga e’tibor qaratila boshlagan. Juft oilalarning oilaviy tarbiya ham ommalasha boshlagan. Bundan tashqari, arxeologik ma’lumotlar ibtidoiy jamoada kasal va yaradorlarga yordam ko’rsatilganligini bolaligida olingan jarohatlar tufayli vafot etganlarning skeletlari asosida to’la tasdiqlaydi. Bu kabi qarashlar etnografik ma’lumotlarda paydo bo’lish bilan ham o’z tasdig’ini topgan. Ibtidoiy jamoa tuzumida yashagan barcha elatlarida mehnatning jins va yoshga qarab ajratish an’anasi bo’lgan. Mavjud yoshlarni muntazam ravishda turli kasb-xunarlarga o’rgatishgan.
Bularning hamasi ibtidoiy jamoada ijtimoiy-pedagogik tajribaning ilk ko’rinishlari mavjud bo’lganligi haqida tasavvur qilishga imkon beradi.
Agar ibtidoiy davrni ijtimoiy pedagogik amaliyotning vujudga kelishiga zamin yarangan bo’lsa, qadimgi dunyoning ilk sivilizatsiyalarining paydo bo’lishi ijtimoiy-pedagogik fikrning shakllanishiga kuchli ta’sir ijtimoiy-pedagogik fikrning shakllanishi yozuv hamda pedagogik g’oyalarning yozma manbalarda ko’rsatilgan saqlanib qolish hodisasi bilan bog’liqdir.
SHarqning quldorlik davlatlarida ijtimoiy pedogogik g’oyalar bir nechta mualliflar tomonidan shakllantirilgan va odatda muqaddas kitoblar shaklida butun xalq mulkiga aylangan (Xitoyda-SHukit, Hindistonda-Vedalar, Misrda-Tot xudosi kitoblari, O’rta Osiyoda-Avesto va boshqa).
Faqatgina miloddan avvalgi I ming yillikning o’rtalari va ikkinchi yarmida ijtimoiy pedogogik g’oyalarni yaratuvchilarining nomlari ma’lum bo’la boshlaydi.
SHubhasiz, ijtimoiypedagogik tafakkurning rivojlanishiga antik davr (yunon va rim) faylasuflari katta hissa qo’shishgan. Xususan, Suqrot (mil. avv. 469-399 y) “O’z o’zingni angla” degan shiorni ilgari surgan va shu bilan ong insonda barcha yovuzlikni yo’qotishi mumkinligini ta’kidlagan.
Demokrit (mil. avv. 460-370 y) o’z ta’limotida tarbiyada bola tabiatini hisobga olish tamoyilini asoslab bergan. Bundan tashqari uning fikricha, bola tarbiyasini yoshligidan boshlamoq kerak.
Aflotun (mil. avv. 423-347 y) ilk marotaba davlat va tarbiyaning o’zaro munosabati g’oyasini ilgari surgan. Uningcha tarbiya davlatning eng muhim vazifasi bo’lgan.
Arastu (mil.avv. 384-322 y) faylasuf, qomusiy olim. U antik duyoda tarbiyaning eng to’liq nazariyasini ishlab chiqqan. Aflotundan farqli o’laroq u inson tarbiyasida asosiy urg’uni davlatga to’liq bo’ysundirishga emas, balki insonning o’zini manfaatlariga qaratadi. SHaxsning jamoat bilan uyg’un rivojlanishi to’g’risidagi g’oya ham unga tegishlidir.
Mark Fabiy Kvintilian (mil. avv. 42-118 y) notiqlik san’atining qadimgi yunon nazariyotchisi, pedagog. Ilk pedagogik asar bo’lmish “Notiqning tarbiyasi haqida” unga tegishli bo’lib, unda tarbiyaning muhim g’oyalari, ta’lim metodikasi bayon etilgan.Kvintilianning asosiy g’oyalari –o’z “men”nini saqlab qolish, “o’z ustidan” hukmronlikka erishish kabilarni tashkil etadi.
Feodalizm davri tarbiyasining o’ziga xos xususiyatlari asketizm, dunyo dinlari qoidalariga qattiq amal qilish bo’lgan. O’sha davrning (VI-XII asrlar) ijtimoiy-pedagogik g’oyasini yaratuvchilari o’sib kelayotgan avlodga singdirmoqchi bo’lgan axloqiy qadriyatlar orasida hamdardlik, yaqinlarga yordam, xususan kasallar va nochorlarga yordam kabilar paydo bo’ldi.
XV-XVI asrda avval Italiyada, so’ngra yevropaning boshqa davlatlarida kapitalistik munosabatlar rivojlana boshladi. Paydo bo’layotgan yangi toifa vakillariga, aksariyat ziyolilarga asketizmning tamoyillari begona edi. YAngi burjua madaniyati shakllana boshlaydi va uni xarakterlashtirish uchun odatda insoniylashtirish va qayta tiklash tushunchalar qo’llanilgan. Gumanizm (insoniylik) tushunchasi yangi madaniyat markazida ilohiylik emas, inson turishi guvohlik berardi. Uning o’zi ham qalban, ham jisman go’zal bo’lishi lozim. Faqatgina inson ongi, kuchi, muvaffaqiyatiga ishonchi, faolligi, irodasi tufayli barcha qadriyatlar va o’z baxtining yaratuvchisiga aylana oladi. Asketizm(yunoncha)- tuyg’u va istaklarnicheklash yokibostirish, azob tortish, hayot ne’matlaridan voz kechish. Bu yerda gap uning shaxsiy hislatlari, shaxsiyati, mashhurligida emasligi hisobga olingan.. SHu bilan birga gumanistlar cherkovga qarshi ochiq qarshi chiqmaganlar. Ular xudoni, olamni harakatga keltirgan va o’shandan beri unga aralashmagan yaratuvchi deb bilishgan.
XIV-XVI asrlar gumanistlarining aksariyati yoki o’zlari pedagog bo’lishgan yoki pedagogik nazariyaga murojaat qilishgan. Gumanizm g’oyasi pedagogikada xuddi ana shu davrlardan boshlab o’rnasha boshlagan.
Asl tarbiya o’z mohiyatiga ko’ra doim go’zallik haqida, uning kelajagi haqidagi g’amxo’rlikni bildirgan. Uyg’onish davrida ijtimoiy gumanizm g’oyalarini amalga oshirila boshlanishi mashhur italiyalik pedagog-gumanist Vittorino de Genotre (1378-1446) tomonidan ilk marta “Quvonch uyi” nomli internat maktabning yaratilishi bilan bog’liq. SHuni ta’kidlash joizki, ta’riflanayotgan davrda din, pedagogika va ijtimoiy-pedagogika bir-biriga uzviy ravishda rivojlangan.
Diniy qarashlarda asosiy e’tibor umuminsoniy qadriyatlarga qaratilgan. Diniy rivoyatlarda, muqaddas kitoblarda oyatlarda axloqiy o’gitlar, insonlararo munosabatla, qavm-qarindoshlarga,, bolalarga g’amxo’rlik haqida ko’p gapirilgan. Bu asosda ko’pgina avlodlar tarbiya topishgan va bu borada yevropada cherkov uzoq vaqt mobaynida “nogiron bolalar” rahnamosi bo’lgan. Unga nafaqat ruhiy yordam so’rab, balki tibbiy, moddiy yordam so’rab, adolatsizlikdan himoya so’rab murojaat qilishgan. Butun dunyoda diniy tashkilotlarning boy ana’nalari mavjud. Masalan, yevropada antik davrlardan buyon ota-onasiz qolgan bolalarni ibodatxonalar eshigi oldiga qo’yib ketishgan. Manbalarga ko’ra ota-onasiz qolgan bolalar uchun ilk tarbiya uylari IV asrda Kesariya (Kichik Osiyo) shahrida yepiskop Vasiliy Kesariyning tashabbusi bilan paydo bo’lgan. 787 yilda bunday muassasa Milandagi soborda ham paydo bo’lgan. Uzoq vaqt u yevropada yagona bo’lib tashkilot qolaverdi va faqat XIV asrga kelib tarbiya uylari soni 30 tagacha ko’paydi. Qizig’i, endi unda faqat tarbiya bilan shug’ullanishmagan, ularda amaliy ishlar ham olib borilgan: onalarga yordam berilgan, bolalarni oilalarga berishgan, ularning tarbiyasini nazorat qilishgan. Keyinchalik ham bolalar uylari ruhoniylar tomonidan boshqarilgan. Parijda 1640 yil ruhoniy Vinsentom Depolen tomonidan asos solingan tarbiya uyi juda mashhur bo’lgan. U uyni qirol Lyudovik XIV tomonidan moliyalashtirishga erishgan. Mehribonlik bilan shug’ullanuvchi organlar- yirik cherkov tashkilotlari ham tuzila boshlagan.
Ijtimoiy pedagogika rivojining ikkinchi davri– XVII-XIX asrlar- ijtimoiy-pedagogika eng ilg’or g’oyalar va ilmiy konsepslar bilan boyitilgan davr bo’ldi desak, xato bo’lmaydi.
XVIII-XIX asrlar (burjua-demokratik inqiloblar davri) olimlarining (pedagog, faylasuf, sotsiolog, psixologlar) davlat va jamoat institutlari bilan biri ijtimoiy-pedagogik muammolarni hal qilish g’oyalarining paydo bo’lishi davridir. Tarbiya masalalari jamiyat islohotlari, inson huquqlari tengligi bilan bog’lana boshlandi. Aynan shu davrda ijtimoiy-pedagogikaning asosiy yo’nalishlarining aniq faoliyatda amalga oshishi sodir bo’ladi.
Ijtimoiy pedagogik g’oyalarning rivojlanishiga fransuz faylasufi, yozuvchi, ma’rifatparvar J.Jsso (1712-1778 y) ulkan hissa qo’shgan. U tabiiy huquq, din va tabiiy rivojlanish asosiga qurilgan tabiatan shakllangan tarbiya g’oyalarini ilgari suradi. Rus qomusiy olimi va pedagog M.V.Lomonosov (1711-1765 y) o’z “reglamentlari”da tarbiyaning xalqparvar g’oyalarini, insonga faol shaxsga bo’lganidek yondashuvni, bolani axloqiy sifatlarini shakllantirish muhimligini bayon etgan.
YAngi ijtimoiy pedagogik g’oyalar fransuz faylasufi va ma’rifatparvari Klod Adriana Gelvetsiy (1715-1771 y) ishlarida ham tilga olingan. Ular tarbiya omillari- muhit va pedagogik ta’sir, shaxsiy va jamiyat manfaatlarining birligi masalalaridir.
SHvetsariyalik buyuk pedagog Iogann Genrix Pestalotssi (1746-1827 y) o’z faoliyatida ijtimoiy pedagogik nazariyani va amaliyotni birlashtirgan va o’z mablag’lari evaziga yetimlar uchun uylar ochgan.
XIX asr shunisi bilan xarakterliki, bu davr mobaynida ijtimoiy pedagogikaning pedagogikadan ajralishi jarayoni sodir bo’lgan. Ikkinchi tomondan uning boshqa fanlar psixologiya, ijtimoiyogiya, tibbiyot, falsafa kabi fanlar yaqinlashuvi bilan ham ro’y bergan.
- ijtimoiy pedagogikaning nazariy asoslarini ishlab chiqish– bu uning fan bo’lishiga olib kelgan. Bu yo’nalishga mafkurani ham kiritsa bo’ladi.
- Ta’lim sohasidagi ijtimoiy pedagogik faoliyat. Gap ijtimoiy pedagogik ta’lim, tarbiya maqsadi va xarakteriga ta’siri haqida ketmoqda.
- Xayriya va o’quv-tarbiya muassasalarining tuzilishi bo’yichaijtimoiy pedagogik faoliyat (Bazedovning “filantroplari”, Ouenning “yangi institut” konsepsiyalari);
- ijtimoiy pedagogikaning harakat doirasining kengayishi, “nochor” va tanlab olingan bolalardan tashqari unga boshqa toifadagi katta yoshdagilar ham kiradi. Asosiysi ijtimoiy pedagogika o’z faoliyatida davlat darajasiga chiqadi va o’z sheriklari bilan birga talablarini qonuniy rasmiylashtirishga erishiladi. XIX asrning 60-70 yillarida Germaniya, Angliya, AQSHda ijtimoiy qonunchilik tizimlari yaratiladi.
Ingliz faylasufi va pedagogi Robert Ouenning ijtimoiy pedagogik faoliyati bir qancha qiziqarli va sermaxsul tajribalardan iborat. Nyu-Lenarkda “Inson xarakterini tuzishni yangi instituti”ni ishchilarning turmush darajasini yaxshilash uchun yaratib, u amaliyotda ishlab chiqarish ta’limini madaniyat bilan bog’lab qo’ydi. Jahonda ilk marta didaktik o’yinlar o’tkaziladigan, bolalarning jismoniy holati haqida g’amxo’rlik qiluvchi muassasalar u tomonidan tuzilgan.
Ingliz faylasufi Gebert Spenser (1820-1903 y) oilaning shaxs shakllanishidagi o’rni haqidagi ijtimoiy pedagogik g’oyalar bilan to’ldirilgan asarlar yaratgan. Bu maqsadlarga erishishi uchun u qiziq usulni ilgari surgan-Angliyaning davlat va siyosiy tuzilmasini oila va maktab tomonidan imitatsiyalashuvi.
XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab pedagogika va ommaviy tarbiya tizimiga buyurtmalar kengayadi. Unga asta-sekin yoshlarni tarbiyalash, shuningdek ijtimoiy xulq-atvor normalarini buzuvchi shaxslarni qayta tarbiyalash kirgan. Industiryalashtirish qishloq axolisining shaharga ommaviy migratsiyasini keltirib chiqardi. Buyurtmaning kengayishini keltirib chiqargan holat yevropa va Amerika mintaqalarining ijtimoiy madaniy jarayonlari bilan ham bog’liq. Qishloq axolisining shaharga ko’chib o’tishlari g’ayriaxloqiy xulq-atvor, jinoyatchilik, daydilikning ko’payishiga olib keldi. Ayniqsa, AQSHda holat nihoyatda og’ir edi. Bu davlatga boshqa kam rivojlangan davlatlardan axoli ko’chib kelishi bilan bog’liq. Ayni vaziyatda cherkov rolining susayishi kuzatildi. U shu paytgacha axloqiy normalarning ana’naviy tashuvchisi bo’lib kelgan. Biroq u jamiyatning yangi ehtiyojlari va voqeliklarini anglay olmadi va ko’pgina odamlar hayotida o’zining avvalgi mavqeini yo’qotdi. SHu bilan birga yevropada milliy davlatchilikning shakllanishi va Amerikada millatning yuzaga kelishi barcha ijtimoiy qatlamlarda muayyan g’oya va qadriyatlarning madaniylashuvini talab qilardi. Bu esa masalani yechish vositalarini topishni taq azo etardi. XIX asr oxirida mustaqil fanga aylangan ijtimoiy pedagogika rivojiga aynan shu omil vosita bo’ldi. Bu paytda esa nemis pedagogi Fridrix Disterveg tomonidan faqatgina XX asrda keng qo’llanilgan ijtimoiy pedagogika atamasi fanga kiritildi.
Aynan shu vaqtdan ijtimoiy pedagogikaning mustaqil fan sifatida rivojlanishining uchinchi bosqichi boshlanadi. XX asr inson sivilizatsiya tarixiga ilmiy-texnikaviy inqiloblar asri sifatida nom qoldirdi. Fan ishlab chiqarish ob’ektidan iqtisodiy va madaniy sohaning yetakchi omiliga aylandi. Ilmiy inqiloblar ijtimoiy pedagogikaning keyingi rivojiga o’z ta’sirini ko’rsatdi. Bu avvalambor falsafa orqali amalga oshdi. Ijtimoiy pedagogikaning boshqa fanlar-psixologiya, fiziologiya, anatomiya, tarix, sotsiologiya va boshqalar bilan yaqinlashuvi ro’y berdi. Eng asosiysi-XX asrda insonning muammolari, uning tarbiyasi va ta’limi uchun ijtimoiy sharoitlarni yaratish zamonning eng global muammosiga aylanadi. Aynan shu davrda pedalogiya-bolani har tomonlama o’rganish haqidagi fan rivojlana boshlaydi. Uning asoschilari Eyman, S.Xoll, Torndayk hisoblanishadi. Bu borada Rudolf SHteynerning pedagogikasi ham muhim ahamiyatga ega. Ijtimoiy pedagogikani yangi g’oyalar va tarbiya usullari bilan boyitgan pedagogika arboblaridan Georg Kirshenshteyner (1854-1932 y)-Germaniya, Jon Dyui (1859-1952 y)-AQSH, Vilgelm Layni (1862-1926 y)-Germaniya ko’rsatsa bo’ladi.
G.Kirshenshteynerning pedagogik nazariyasi maktablarni bolalarning sust qabul qilinishidan faol harakatdagi ehtiyojlarini amalga oshirishga, ijodga ko’ra isloh qilish g’oyasiga asoslanadi. Kirshenshteyner ijtimoiy pedagogik tizimining asosiy tamoyillari-bolalarni jamiyatda har tomonlama tayyorlash uchun mehnat maktablarini yaratish, hamkorlik malakalarini rivojlantirish, davlat manfaatiga xizmat qiluvchi bolalarning fuqarolik tarbiyasidir.
Jon Dyui pragmatik pedagogika asoschisi hisoblanadi. Uning oliy qadriyatlari amaliy natija, biznesda muvaffaqiyatga erishish hisoblanadi. Bu pedagogning xizmati shundaki, u maktab bilan hayotning aloqasi, ta’limning individuallashuvi kabi ijtimoiy psixologik g’oyalarga murojaat qilganidir.
Vilgelm Lay “Ґarakatlar pedagogikasi”ni yaratdi. U inson faoliyati va mavjudligining fiziologik va psixologik mexanizmlarini o’zida mujassamlashtiruvchi biologik reaksiya tamoyiliga tayangan. U tarbiyaning biologik tomonini-tug’ma reflekslar, sezgi, reaksiyalar, ularning bolalar o’yinlarida paydo bo’lishini va ijtimoiyogik tarbiyachining reaksiyalarga ta’sirini ko’rsatgan.
Hozirgacha turli davlat olimlari o’rtasida ijtimoiy pedagogikaning boshqa pedagogik fanlari orasidagi o’rni borasida –bu mustaqil fan bo’la oladimi yoki faqatgina yosh guruhlarini o’rganish bilan cheklanadigan pedagogikaning mustaqil bir sohasi bo’lib qolaveradimi, degan masaladabahs-munazara davometmoqda.
Bu bahslar, yangi fan tushunchasining shakllanmaganligi ijtimoiy pedagogika mohiyatini inkor etuvchi ba’zi pedagoglar nazariyalarida paydo bo’lgan. Masalan G.Noll va G.Boymer (20-30 y) ijtimoiy pedagogikani bolalarga yordam berish va voyaga yetmaganlar huquqbuzarliklarining profilaktikasi deb tushunishgan.
Ijtimoiy pedagogikaning mohiyatini nemis olimi Paul Natori (XX asrning 20- yillari) umuman boshqacha ta’riflangan. U ijtimoiy pedagogik jamiyatning tarbiyaviy kuchlarining yaqinlashtirish muammosini xalqning madaniy va axloqiy darajasini ko’tarish maqsadida tadqiq etadi deb hisoblagan. Bunaqa tushunish yangi davrning buyurtmasiga ko’proq mos kelgan va ijtimoiy pedagogika inson hayoti davomida tarbiyalash haqidagi bilim sohasi ekanligini tasdiqlagan. XX asrning 60-yillarida ijtimoiy pedagogika huquqbuzarlik sodir etgan bolalarga yordam berish, bolalar uyida tarbiya ishlari o’tkazish maqsadidagi ijtimoiy tarbiya asosi sifatida ta’rif etilaboshladi.. Ijtimoiy pedagogika pedagogikani rivojlanishi bilan birga chet ellarda ijtimoiy pedagogika sohasidagi mutaxassislarning kasbga oid faoliyati ham rivojlandi. Xususan, XX asrning 70-yil Germaniyada oliy ma’lumotli pedagoglar tayyorlana boshlandi.
XX asrning50-yillariga kelib ijtimoiy pedagogika muammolarining global darajaga yetganiga BMT Bosh Assambleyasi tomonidan 20.11.1959 yil va 20.11.1989 yilda bola huquqlari deklaratsiyasini qabul qilinganligi guvohlik beradi. Unda aloxida e’tibor yetimlarning ijtimoiy himoyasiga, ko’p bolali oilalar, kam ta’minlangan oilalar bolalariga ijtimoiy yordam ko’rsatishga qaratilgan.
Bizning respublikamizda ijtimoiy pedagogika an’ana va tamoyillarini tiklanishi murakkab sharoitlarda amalga oshmoqda; davlat ta’lim standartlari, mutaxassisliklar, darsliklar, o’quv rejalari va dasturlarning yetishmasligi, ijtimoiy muxofazaning davlat siyosati darajasiga ko’tarilishi chet el mutaxassislari bilan yaqin hamkorlik asosida bo’lish kerak. CHunki Germaniya, Angliya, AQSHlarda boy ijtimoiy pedagogik tajriba mavjud.
O’zbekistonda ijtimoiy pedagogikaning rivojlanishi tarixi
Ijtimoiy pedagogika fan va amaliy faoliyat sohasi sifatida. Ijtimoiylashuv -ijtimoiy-pedagogik jarayon
Ijtimoiy pedagogika predmeti sa`natdan shaxsga ta`sir etadigan goyaviy – emostional vositalar kompleksidan keng foydalanish bilan farq qilib turadi. Ijtimoiy pedagogika O’zbekiston ham, dunyodagi boshqa mamlakatlarda ham oz ok va chukur an`analarga ega. Shunga karamay sovet davrida ijtimoiy pedagogika yutuqlari e`tiborga olinmadi. Bunday muammolarni shaxsga, shamkorlik an`analariga, raxm–shavqatga, milliy an`analarga befarq bulish xolatlari bilan izoxlash mumkin. Bu ijtimoiy tarbiya soshasi mutaxassislari oldida turgan vazifalarni murakka`lashtirib yuboradi. Shuning uchun ham ijtimoiy pedagogikani rivojlantirish va mazkur yunalishda mutaxassislar tayyorlash muhim ahamiyat kasb etadi. Mana shuning uchun ham ijtimoiy pedagogika yangi soha sifatida faqat ijtimoiy– pedagogik mutaxassislar davlat va jamoat organlari boshqarmalarinigina emas, balki mutaxassislar tayyorlaydigan tizimni, shuningdek ijtimoiy– pedagogik faoliyatining ilmiy–tadqiqot bazasinni ham oz ichiga oladi. Ijtimoiy pedagogika yakin kelajakda oqituvchi yoki tibbiy xodim singari ommaviy kasbga aylanadi, chunki ayrim olamning ijtimoiy kasalligini oldini olish va ma`naviy –axloqiy ogishini davolash «ijtimoiy epidemiya»ga qarshi kurashga nisbatan ancha osondir.
Ijtimoiy pedagogikani fan sifatidagi xususiyatlarini anglash uchun uning tadqiqot ob`ekti xususiyatlarini irganmok lozim. Shu sabab fanda tadqiqot obe`kti va predmeti tushunchasi mavjud. Ijtimoiy pedagogikaning tadqiqot ob`ekti za predmetini tahlil qilishdan avval ijtimoiy pedagogika terminining oziga ahamiyat bermoq kerak. Bu termin ijtimoy va pedagogika sozlaridan tashkil topib ularni ma`nosini ozida jamlayadi. Bu birlik fanda differentsatsiya va integratsiya xodisalari bilan birgalikda namoyon biladi. Yangi bilimlarni osishi ilmiy fikrlarni real hayotga tatbiq etilishi, yangi mualimmlarni yuzaga kelishi jamiyatni ilmga ehtiyojini yuzaga keltirish darajasi fanning differentsnatsiyasi va maxsuslashtirish tendentsiyasi kozatiladi. Chunonchi asosiy fan mustaqil rivojlanuvchi xususiy tarmoqlarga ajratiladi. Shuningdek, bir qator muammolarni hal qilishda tuplam nuqtai nazardan bir ob`ektni urganuvchi mustaqil fan birligini ozida namoyon qiluvchi integratsiya xodisa kozatiladi. Masalan: pedagogikani boshqa fanlar bilan alokasida tadqiqotning mustaqil ob`ektlari alohida kozatiladi: falsafa bilan birgalikda ta`lim falsafa psixologiya bilan oz aro munosabatda psixolo- pedagogika, siyosatshunoslik bilan birlikda. Bunday misollarni Koplab keltirish mumkin. Pedagogikada keyingi vaqtda differentsiya xodisasi etarli darajada kuchaydi. Pedagogikaning mustaqil fan sifatidagi tarmoqlari maktabgacha pedagogika, maxsus pedagogika, professional pedagogika rivojlanib, takomillashib bormoqda. Ijtimoiy pedagogika shular jumlasidandir.
Ijtimoiy pedagogikaning tadqiqot ob`ekti pedagogika urganadigan jarayon va voqelik bolib, u masalani muayyan, oziga xos aspektda kuradi. Uning oziga xosligi esa «ijtimoiy» degan sizda ifodalangan. Ijtimoiy pedagogikaning ob`ekti insonning ijtimoiylashuv jarayonidir. Xalqning boy merosi, pedagogikasidan, fan, madaniyat, jamiyat yutuqlaridan foydalanib, ijtimoiy pedagogika oz nazariyasini, metodi va texnologiyasini ishlab chiqadi. Ijtimoiy pedagogiki davlat va jamiyat institutlarining ma`naviy ma`rifiy markazlari faoliyati sohasidir, bu erda yangi qadriyatlar san`ati shakllantiruvchi va birlashtirib turuvchi faoliyat jamlanadi.
«Ijtimoiy» tushunchasida odamlarning birga yashashi bilan bogliq jarayonlar ifodalangan, ammo ularning muloqati va oz aro aloqalari turli shakllarda boladi. Demak, pedagogika osib kelayotgan avlod tarbiyasi va ta`limi togrisidagi fan bolib, ijtimoiy pedagogika esa jamiyat a`zosini tarbiyalash va unga ta`lim berish tigrisidagi fandir.
Ijtimoiy pedagogika jarayon va xodsalarni ma`lum spetsifik aspektda organadi. Pedagogik bilimlarning bu yangi tarmogi spetsifikasi «ijtimoiy» sozida namoyon boladi. «umuminsoniy tushuncha insonlar hayotiy faoliyati, ularning ozaro muloqat» formalari bilgan narsa-xodisalarpi ozida jamlaydi. Shunday qilib, pedagogika yosh osib kelayotgan avlodni tarbiyalovchi va ta`lim beruvchi fan asoslari ijtimoiy pedagogika ta`lim-tarbiya jarayonida bolaning jamiyat hayotiga kiritishni ta`minlaydigan aspektni tadqiq etadi. Insonni atrofdagi muhit bilan ozaro aloqasiga ta`siri asosida rivojlanishini uning ijtimonylashish jarayoni deb ta`kidlash mumkin. Zero, ijtimoiy norma -madaniyat qadr-qimmatlar egallashi lozim shuningdek bu jamiyatda insonni oz qobiliyatlarini realizatsiya qilinish, nazorat qilish ijtimoiy ijtimoiy tajribani egallash (bilimlar kadr-qimmat xulk-atvor qoidalari jarayoni ijtimoiy xodisa deb nomlanadn. Bolani ijtimoiylashtirish murakkab va davomli xodisadir. Bir tomondan shar qanday jamiyat ozining rivojlanish etapida ma`lum ijtimoiy, ma`naviy kadr- qimmat, iz ini titishi, axloqiy qonun-qoidalar, normalar ishlab chiqadi. Jamiyat bir avlod shu jamiyatdagi konun-qoidalarni egallab uning teng xuquqli a`zosi sifatida yashab, faoliyat kirsatishni kozda tutadi. Buning uchun jamiyat ta`lim-tarbiya normasi orqali shaxsga ta`sir kursatadi Ikkinchi tomondan, atrofdagi olamda sodir etilayotgan turli xodisalar uning shakllanishga ta`sirini kursatmay qolmaydi. Jamiyat ozaro munosabatda bilgan izaro sharakatlanadigan xilma-xil ijtimoiyi institutlarni izida namoyon qiladi. Shular orqali bola tomonidan ijtimoiy normalarni egallash jarayoni amalga oshadi. Bulardan ba`zilari bolani rivojlanishi va ijtimoiy shakllanishiga ta`sir kursatadi, boshqalari esa uning shaxsiy sifatlarini shakllanishiga ijobiy ta`sir kursatadi. Bunday ijtimoiy institutlar qatoriga oila,ta`lim, madaniyat va din kiradi.
- Insonni jamiyat bilan stixiyali izaro munosabatda va uning shayotiy jabshalariga stixiyali ta`lim jarayonida.
- Insonlarni u yoki bu kategoriyasiga davlat tomonidan pedagogika nimani urgatadiq Ijtimoiy pedagogika insonlarning butun
- Bolani va usmirni xaqikatguy qilib tarbiyalash va voyaga etkazish;
- Shaxsning mustaqil fikrlay olishi, muammoga duch kelganida uni mustaqil ravishda shal qila olishi va oz munosabatini bildirishi;
- Atrofdagi kishilar bilan erkin va madaniy holda muomala qilishni orgatish;
- hayotdagi oz oldiga qiygan maqsad va vazifalarini ongli ravishda tushunishga orgatish;
- Egamberdiyeva N.M. Ijtimoiy pedagogika (darslik) –T.: 2009 y.
- Mavlonova R. va boshqalar. . Ijtimoiy pedagogika (o‘quv qo‘llanma) –T.: 2009 y.
- Galagozova M.A. Sotsialnaya pedagogika (Uchebnoye posobiya) – M.2000 g.
- Xarlamov I.F. Pedagogika v voprosax i otvetax. (Uchebnoye posobiya) – M.2001 g.
- 1 Usullari
- 2 Printsiplar
- 3 Tarixiy rivojlanish
- 3.1 Jan-Jak Russo
- 3.2 Johann Heinrich Pestalozzi
- 3.3 Yangi ta’lim harakati
- 3.4 Qashshoqlikni kamaytirish
- 3.5 Ijtimoiy pedagogika
- 4.1 Germaniya
- 4.2 Daniya
- 4.3 Chexiya va Slovakiya
- 4.4 Shimoliy Amerika
- 4.5 Birlashgan Qirollik
Usullari
Hamalayenen [1] ijtimoiy pedagogika metod yoki usullar majmui emas, balki har qanday usul ijtimoiy pedagogik mulohazalar asosida tanlanganligini ta’kidlaydi. O’tmishda uchta asosiy usul aniqlandi:
- Shaxsiy ish sharoitlari – individual hayotiy sharoitlarni yaxshilash / rivojlantirish maqsadida,
- Ijtimoiy guruh ishi – ijtimoiy vakolatlarni rivojlantirish maqsadida,
- Jamiyat aralashuvi – ijtimoiy demografik tuzilmalarni rivojlantirish maqsadida.
1970 yildan keyin uchta usuldan kelib chiqqan juda ko’p turli xil usullar. Amalda mono-uslubiy yondashuvni deyarli topib bo’lmaydi; Uchta klassik uslubdan ko’proq narsani o’z ichiga olgan yondashuvlar / harakatlar tushunchalari ustunlik qiladi.
Printsiplar
Ijtimoiy pedagogika inson qadr-qimmatini, o’zaro hurmatni, ishonchni, so’zsiz qadrlashni va tenglikni ta’kidlaydigan gumanistik qadriyatlarga asoslanadi. Bu bolalar, yoshlar va kattalarning boy va g’ayrioddiy potentsialga ega teng huquqli insonlar kabi asosiy kontseptsiyasi asosida va ularni vakolatli, qobiliyatli va faol agent deb biladi.
Ilgari ijtimoiy pedagogika bo’yicha ishlarida Petri va boshq. [2] ijtimoiy pedagogikaga asos soluvchi 9 tamoyilni aniqlang:
- “Bolaga butun inson sifatida e’tibor berish va bolaning umumiy rivojlanishini qo’llab-quvvatlash;
- Amaliyotchi o’zini bola yoki yosh bilan munosabatlarda o’zini shaxs sifatida ko’radi;
- Bolalar va xodimlar alohida ierarxik sohalarda mavjud emas, balki bir xil hayot makonida yashaydilar;
- Professionallar sifatida, pedagoglar o’zlarining amaliyotlari to’g’risida mulohaza yuritishga va nazariy tushunchalarni ham, o’zlarini bilishni ham ba’zan duch keladigan qiyin talablarga qo’llashga da’vat etiladi;
- Pedagoglar ham amaliydir, shuning uchun ularning mashg’ulotlari ularni bolalarning kundalik hayoti va faoliyatining ko’p jihatlari bilan bo’lishishga tayyorlaydi;
- Bolalarning assotsiativ hayoti muhim manba sifatida qaraladi: ishchilar guruhni tarbiyalashi va undan foydalanishi kerak;
- Pedagogika bolalarning huquqlarini tushunishga asoslangan bo’lib, ular protsessual masalalar yoki qonun hujjatlarida belgilangan talablar bilan chegaralanmaydi;
- Jamoa bilan ishlashga va boshqalarning bolalarni “tarbiyalashda” qo’shgan hissasini qadrlashga alohida e’tibor beriladi: boshqa mutaxassislar, mahalliy hamjamiyat a’zolari va, ayniqsa, ota-onalar.
- O’zaro munosabatlarning markaziyligi va shunga bog’liq ravishda tinglash va muloqot qilishning ahamiyati. “
Eichsteller va Holthoff [3] ijtimoiy pedagogika quyidagilarga erishishni maqsad qilganligini ta’kidlang.
- Barkamol ta’lim – bosh (kognitiv bilim), yurak (hissiy va ma’naviy o’rganish) va qo’llarni (amaliy va jismoniy ko’nikmalar) tarbiyalash;
- Barkamol farovonlik – sog’liqni saqlash omillarini kuchaytirish va odamlarga uzoq muddatli baxtni his qilish uchun yordam berish;
- Bolalarga, yoshlarga va kattalarga o’zlarini kuchaytirishlari va o’z jamiyatlari uchun javobgarlikni o’z zimmalariga olishlari uchun imkon berish;
- Inson farovonligini oshirish va ijtimoiy muammolarning oldini olish yoki ularni engillashtirish uchun.
Ular ijtimoiy pedagogik amaliyotni quyidagilar o’rtasida mutanosiblikni vujudga keltiradigan yaxlit jarayon sifatida ta’riflashga o’tadilar.
- professional: (nazariya va tushunchalar, aks ettiruvchi amaliyotchi – “bosh”)
- shaxsiy: (shaxsiyatidan foydalanish, ijobiy munosabat, shaxsiy munosabatlarni o’rnatish, lekin “xususiy” ni chetga surish – “yurak”)
- amaliy: (ma’lum usullar va ijodiy faoliyatni qo’llagan holda – “qo’llar”)
Uchala element ham teng va bir-birini to’ldiradi, shu bilan sinergiya hosil qiladi.
Tarixiy rivojlanish
Garchi pedagogika Evropa mamlakatlarida turlicha bo’lishiga qaramay, pedagogikada zamonaviy fikrlashning turli yo’nalishlariga aylanib ketgan shu kabi ildizlar mavjud. Hamalayenen [1] “tarixiy jihatdan ijtimoiy pedagogika siz ijtimoiy sharoitlarga ta’lim orqali hal qiluvchi ta’sir ko’rsatishingiz mumkin degan ishonchga asoslanadi”, deb tushuntiradi – va eng muhimi, ta’lim nafaqat bolalarni nazarda tutadigan, balki kattalarni tarbiyalashni o’z ichiga olgan hayot davomida o’qish jarayoni sifatida qaraladi, masalan bolalar haqidagi g’oyalarini o’zgartirish.
Platon va Aristotel kabi Klassik antik davr faylasuflari ta’limning ijtimoiy taraqqiyotga qanday hissa qo’shishi mumkinligini muhokama qilgan bo’lsa, nazariya va amaliyotda ijtimoiy pedagogika faqat Uyg’onish davri, islohot va zamonaviy ma’rifat davrida, bolalar kirib kela boshlagan davrda zamonaviy tafakkur ta’siri ostida paydo bo’lgan. ijtimoiy falsafaning surati. [4]Jan-Jak Russo
Hozirgi zamon pedagogikasini tushunish uchun Shveytsariya ijtimoiy mutafakkirining ta’lim falsafasi katta turtki bo’ldi Jan-Jak Russo (1712–1778). U jamiyatning tanazzulga uchrashidan xavotirda bo’lib, u o’zining tug’ilish paytida tabiatga eng yaqin bo’lganligi sababli tabiatan yaxshi bo’lgan, ammo jamiyat va uning institutlari ularni buzib yuborgan va ularni tabiatdan chiqarib yuborgan degan fikrga asoslanib u o’zining nazariyalarini ishlab chiqdi. Binobarin, yaxshilikni saqlab qolish uchun bolalarni tabiat va uning qonunlari bilan uyg’un holda tarbiyalash Russo pedagogik nazariyasi uchun asosiy o’rinni egalladi. Russo innovatsion ravishda “o’rganish uchun harakat tezligi insonning (tabiatning) o’sishi bilan ta’minlangan – va o’qituvchi nima qilish kerak bo’lsa, o’rganish uchun imkoniyatlarni engillashtirish kerak edi”, deb ta’kidladi Doyl va Smit [5] Eslatma.
Johann Heinrich Pestalozzi
Russo ta’lim falsafasi keyingi pedagoglarni ilhomlantirdi, xususan Johann Heinrich Pestalozzi (1746-1827), u bosh, yurak va qo’llarga murojaat qiladigan yaxlit ta’lim usulini ishlab chiqish orqali Russo fikrlarini takomillashtirdi. Ushbu uchta element Pestalozzi uslubida bir-biridan ajralmas va ularni hamjihatlikda saqlash zarur. “Tabiat bolani ajralmas bir butun sifatida, ko’p qirrali axloqiy, aqliy va jismoniy qobiliyatlarga ega bo’lgan hayotiy organik birlik sifatida shakllantiradi. Ushbu qobiliyatlarning har biri boshqalar orqali va ular yordamida rivojlanadi”, deb ta’kidlagan Pestalozzi.
Yangi ta’lim harakati
Pestalozzi g’oyalari butun Evropa, xususan, Evropa bo’ylab qiziqish uyg’otdi Yangi ta’lim harakati o’zining pedagogik kontseptsiyasini bolalar bog’chasi kabi turli xil sharoitlarga o’tkazdi (Fröbel ), maktab (Montessori, Shtayner, Xaxn), turar joy parvarishi (Korczak ) va bolalar va yoshlar bilan norasmiy ish (Montessori). Shunday qilib, Yangi Ta’lim Harakati qit’aviy pedagogik nutqqa o’z hissasini qo’shdi, u bolalarni teng huquqli inson sifatida tasavvur qilishda (“Bolalar odam bo’lib bo’lmaydi, ular allaqachon”, Korczak) va vakolatli, faol agentlar sifatida (“Bolada yuzta narsa bor tillar “, Malaguzzi). Bundan tashqari, Montessori va Korczakning pedagogik kontseptsiyalarida, masalan, bolalarning ishtiroki va bolalar huquqlarini tan olish kuchaygan.
Yangi Ta’lim Harakati ko’plab Evropa mamlakatlarida pedagogik tushunchalar va g’oyalarning tarqalishiga olib keldi va ikkita o’zgarmas fikrni ilgari surdi, bu uning ijtimoiy o’zgarishlarda pedagogikadan foydalanish istagini namoyish etadi: “Birinchidan, har qanday ta’lim jarayonida bolaning shaxsiyati muhim ahamiyatga ega; ikkinchidan, ta’lim insoniyat farovonligini ta’minlashi kerak, ya’ni yangi davrda ». [6]Qashshoqlikni kamaytirish
Russo, Pestalotszi va nemis bosh o’qituvchisi Frobelning ta’limiy g’oyalariga asoslanadi Fridrix Diesterveg (1790—1866) ijtimoiy tengsizlikka qarshi kurashda pedagogikaning ijtimoiy dolzarbligini ta’kidladi. Uning uchun ijtimoiy pedagogika “jamiyatdagi kambag’allarga yordam berishga qaratilgan tarbiyaviy harakatlar” edi. [7] Kabi Diesterweg va boshqa mutafakkirlarning hissasi orqali Fridrix Shleyermaxer, pedagogika yanada ijtimoiy rolni o’z zimmasiga oldi, masalan, keyingi yozuvchilarda ham uchraydigan jamoat tarbiyasi Paulo Freire va Jon Devi. [8]
Garchi pedagogika ilm-fan orqali ijtimoiy sharoitlarni o’zgartirish bilan shug’ullangan bo’lsa ham – Russo eng mashhuri Ijtimoiy shartnoma (1762) – Russo jamiyatning salbiy ta’siridan himoya qilishni maqsad qilgan shaxs va uning tarbiyasiga asosiy e’tibor qaratgan. Pestalozzi va keyinchalik Montessori singari pedagogik mutafakkirlar bolalarga yo’naltirilgan pedagogikani rivojlantirish an’analariga amal qilishdi, bu kollektivga, jamoaga va pedagogik g’oyalarni ijtimoiy hayotga qanday yo’naltirishga qaratilgan pedagogikani targ’ib qiluvchi yangi paydo bo’lgan fikr maktabi tomonidan tobora ko’proq tanqid qilinmoqda. takomillashtirish – yoki nemis o’qituvchisi sifatida ijtimoiy pedagogika Karl Mager birinchi marta 1844 yilda yozgan edi.Ijtimoiy pedagogika
Birinchi muhim fikrlovchilardan biri, Pol Natorp, “Barcha pedagogika ijtimoiy bo’lishi kerak, ya’ni ta’lim falsafasida ta’lim jarayonlari va jamiyatning o’zaro ta’siri e’tiborga olinishi kerak” deb da’vo qildi. [1] Uning ijtimoiy pedagogik nazariyalari ta’sir ko’rsatgan Aflotun Bilan birgalikda g’oyalar doktrinasi Immanuil Kant Ning kategorik imperativ odamlarga maqsadga erishish vositasi sifatida munosabatda bo’lish o’rniga ularga o’z huquqlarida sub’ekt sifatida munosabatda bo’lish va Pestalozzi usuli.
20-asrning 20-yillarida Herman Nohl kabi nufuzli maorif arboblari bilan nemis ijtimoiy pedagogikasi germenevtik nuqtai nazardan talqin qilingan bo’lib, u shaxsning hayoti va uning muammolarini faqat ularning ko’zlari va ijtimoiy sharoitlarida, shaxsning o’zaro qanday munosabatda bo’lishini anglash orqali anglash mumkinligini tan oldi. ularning ijtimoiy muhiti bilan.
Ikkinchi jahon urushi va totalitar davlat qo’lidagi kollektiv ta’lim xavfini ochib bergan Milliy sotsializm tajribalaridan so’ng, ijtimoiy pedagogika “tanqidiy munosabatda bo’lib, jamiyatga tanqidiy munosabatni ochib berdi va ijtimoiy azob-uqubatlarni keltirib chiqaradigan jamiyatning tarkibiy omillarini qabul qildi. ko’rib chiqish ”. [1] Binobarin, Germaniyadagi zamonaviy ijtimoiy pedagogika psixologiyadan ko’ra ijtimoiy ish va sotsiologiya bilan chambarchas bog’liq bo’lgan fan hisoblanadi.
Turli xil tarixiy o’zgarishlar va madaniy tushunchalar tufayli boshqa mamlakatlarda ijtimoiy pedagogika juda xilma-xil an’analarga ega, garchi ular ijtimoiy pedagogikaning asosiy tamoyillari orqali bog’langan bo’lsa. Va hatto bitta mamlakat ichida ham pedagogik yondashuv mavjud emas – umumiy intizom pedagogikasi doirasida biz turli xil yondashuvlarni ajratib ko’rsatishimiz mumkin. Ulardan ba’zilari o’z ishlarining mazmuni uchun juda aniq pedagogik kontseptsiyani yaratgan Frobel yoki Montessori kabi muhim mutafakkirlarning nomlari bilan atalgan, boshqalari sarguzashtlar, o’yinlar, sirklar, musiqalar yoki teatr pedagogikasi.Ijtimoiy pedagog sifatida malakaga ega bo’lish
Boshqa o’quv fanlari singari, ijtimoiy pedagogika odatda 3,5 yillik daraja (yuqori ma’lumot) darajasidagi malakadir. Ijtimoiy pedagog sifatida qatnashish uchun har bir mamlakatda turlicha bo’lgan turli xil ta’lim yo’nalishlari mavjud:
Germaniya
Germaniyada ijtimoiy pedagogika va ijtimoiy ish bir kursga birlashtirildi – “Soziale Arbeit” – 2007 yildan beri muvaffaqiyatli o’qigan ikki kishilik diplom: Ijtimoiy ishchi va ijtimoiy pedagogika. Ijtimoiy pedagogika Faxoxsulda (amaliy fanlar universitetlari) va universitetlarda o’qilishi mumkin. , ijtimoiy pedagogika san’at bakalavri (3,5 yil) sifatida o’quv dasturining 1 semestri amaliy joylashtirilgan holda taqdim etiladi – Bitiruvchilar o’zlarining kasbiy faoliyatini huquqiy va ijtimoiy-siyosiy nuqtai nazardan joylashtirish va uni tahlil qilish qobiliyatiga ega bo’ladilar. Ularni joylashtirishda va universitetda nazariy ishlarda ish tajribasining o’zaro ta’siri bitiruvchilarni ijtimoiy tashkilotlar ma’muriyati va boshqaruvi sohasida mijozlar bilan ishlashga tayyorlaydi. Keyinchalik chuqurroq tadqiqotlar asosida ijtimoiy pedagogika bakalavrdan keyin san’at magistri sifatida o’qilishi mumkin (2 yil).
Ijtimoiy pedagogika – bu ko’p tarmoqli – o’rganish quyidagilarni o’z ichiga oladi:
- Psixologiya
- Sotsiologiya
- Pedagogika / Ta’lim nazariyasi
- Ijtimoiy ish
- Ijtimoiy boshqaruv
- Qonun va siyosat
- Mediatsiya, terapiya, nazorat, aloqa tushunchalari kabi professional tushunchalar.
- OAV
- Iqtisodiyot
- Ijtimoiy adolat
- Sog’liqni saqlash
- Teatr pedagogikasi
Daniya
Daniya ijtimoiy pedagoglari odatda Seminarietsda (seminariyalarda) qatnashadilar, ularda 3,5 yillik kurslar mavjud bo’lib, ular o’qish davomida turli xil pedagogik sharoitlarda 3 ta joylashishni o’z ichiga oladi. Ba’zi seminarlar, shuningdek, ingliz tilida ijtimoiy pedagogika bo’yicha qisqa kurslarni taklif etadi. Magistratura darajasidagi keyingi tadqiqotlar ko’pincha ijtimoiy pedagogikani ijtimoiy ish, sotsiologiya yoki psixologiya kabi o’zaro bog’liq bo’lgan fanlar bilan birlashtiradi va bir nechta universitetlarda olib borilishi mumkin.
Chexiya va Slovakiya
Chexiyalik va shuningdek, slovakiyalik ijtimoiy pedagoglar odatda universitet darajasida o’qiydilar (kollejda DiS diplomini olish imkoniyati ham mavjud). Ijtimoiy pedagogika bakalavr o’quv dasturi sifatida taklif etiladi. Ilmiy tadqiqotlar uchun Ijtimoiy pedagogika bakalavrni tugatgandan so’ng Magistr dasturi sifatida o’rganilishi mumkin. Akademiklar Ijtimoiy pedagogikani ijtimoiy ishdan ajratib turadilar va ularga ikkita alohida fan sifatida qaraydilar. Slovakiyada Ijtimoiy pedagogika – bu ta’lim va psixologik markazlarda (maktab binolari tarkibida) hamda maktablarda professional tarmoqning bir qismidir.
Shimoliy Amerika
Qo’shma Shtatlarda, Arizona shtati universitetining ijtimoiy transformatsiya maktabi taklif qiladi ijtimoiy va madaniy pedagogika bo’yicha san’at ustasi. 30 birlikdan iborat dastur 10 ta uch kreditli kurslarni talab qiladi. Asosiy kurslar (9 ta kredit) tarkibiga ijtimoiy transformatsiyalar asoslari, tadqiqot usullari va ijtimoiy-madaniy pedagogika: nazariy va amaliy masalalar kiradi. Talabalar bajaradilar beshta tanlov darslari (15 ta kredit), keyin esa tezis yoki toshbo’ron loyihasi (6 ta kredit). Dastur o’quvchilarning norasmiy ta’lim siyosati va amaliyotini tahlil qilish va bir qator muassasalar, tashkilotlar va assotsiatsiya maydonlarining ta’limga ta’sirini o’rganish qobiliyatlarini rivojlantiradi. U kattalar ta’limi, jamoatchilikni tashkil etish, savodxonlik dasturlari, muzey ta’limi, qobiliyatsiz dasturlar, yoshlar va sport dasturlari, tinchlik ta’limi, ekologik ta’lim, diniy tashkilotlar, sog’liqni saqlash ta’limi, mahalliy aholi, mahalliy va qabila jamoalari, ish joyida va ish joyida o’qitish.
Birlashgan Qirollik
Buyuk Britaniyada hozirda 3-darajali malaka va magistr darajasiga qadar BA dasturlariga qadar turli xil malakalar mavjud. 2017 yil fevral oyidan buyon Ijtimoiy pedagogika kasbiy assotsiatsiyasi Buyuk Britaniyada ijtimoiy pedagogika uchun professional uy vazifasini bajaradi. [9] A’zolik tashkiloti sifatida u ijtimoiy pedagogika standartlarini va malaka oshirish va o’qitish standartlarini ishlab chiqdi.
Shuningdek qarang
- Teatr pedagogikasi
- Maktabning bepul harakati
Ijtimoiy pedagogika
М азкур дарслик олий таълим муассаса/ш рининг педагогика ва психология йўналишида таълим олувчи талабалар учун мўлжалланган булиб, ки т обда иж т имоий п еда го ги к а ф анининг ш аклланиш и, ривожланиш босқичлари, ижтимоий педагогика фанининг назарий а с о с л а р и , и ж т и м о и й ла ш ув ж а р а ё н л а р и ва у л а р н и н г ш ахс ривожланишига таъсири, ижтимоий педагогик фаолиятнинг моҳияти, мазмуни, ижтимоий педагогик фаолият турлари, шакл, метод ва воситалари каби масалалар ёритилган.
Specifications
Search
Buxoro davlat universiteti Axborot texnologiyalar markazi © 2019
Powered by ATM
- Bosh sahifa
- Yangiliklar
- Markaz rahbari
- ARM haqida
- Foto lavhalar
- Sayt xaritasi
- Blog Featured
- About
- Features
- Services
- O`zbek tilidagi adabiyotlar
- Rus tilidagi adabiyotlar
- Xorijiy tildagi adabiyotlar
- Elektron talim vositalari
- Ingliz tilidan topiklar
- Fan dasturi
- Malaka talablar
4-Mavzu: Ijtimoiy pedagogikaning rivojlanish tarixi hamda metodologik yondashuvlar. Reja
2.Ijtimoiy pedagogikaning rivojlanishida metodologik yondashuvlar.
Ijtimoiy pedagogikaning fan sifatida rivojlanish tarixi.
4. O‘zbekistonda ijtimoiy pedagogika rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlari.
5. Ijtimoiy pedagogikaning
6.Ijtimoiy pedagogika fanining taraqqiyot bosqichlari.
Ajdodlar tajribasini urganish zamonaviy pedagogika fanining asosiy vazifalaridan
biridir. Biroq tarbiyaning milliy xususiyatlariga murojaat qilish madaniy jihatdan
uz qobig‘iga o‘ralib qolishga olib kelmasligi kerak. Zamonaviy pedagogika
fanining maqsadi milliy xususiyatlar asosida fanning zamonaviy muammolarini
echishga yordam beruvchi, uning rivojiga o‘z hissasini qo‘shuvchi kuchlarni
topishdan iborat bo‘lmog‘i lozim. Hozirda dunyoning turli davlatl ari dagi
xalqlarning madaniy qarashlari va o‘ziga xos xususiyatlariga e’tibor qaratsak,
madaniyat sohasidagi yutuqlar mavjud muammolarni hal etishda juda katta o‘rin
tutadi. O‘sib kelayotgan avlodni hayotga tayyorlashning ko‘p asrlik tajribasi
yordamida yoshlarning zamonaviy bozor iqtisodiyoti munosabatlariga asoslangan
demokratik jamiyatga tayyorlash alohida ahamiyat kasb etadi. Qanday qilib
xalqning o‘z milliy qiyofasi, madaniy xususiyatlarini tiklamasdan turib bugungi
kunning muammolarini hal qilish mumkin? SHubhasiz, moziy tajribasida
xalqpedagogikasida ta’lim va tarbiya jarayonlarida qo‘llash mumkin bo‘lgan ko‘p
narsa bor. Xalq pedagogikasi shaxsga ijtimoiy xususiyatlarni shakllantirish uchun
lozim bo‘lgan pedagogik bilim, ko‘nikma va malakalar, ta’lim-tarbiya berish
yo‘mari, vositalarining majmuasi hisoblanadi. Milliy pedagogika xalqning ta’lim-
tarbiya masalasiga oid qarashlar, goyalar, an’analari asosida shakllanadi. Milliy
pedagogikaning tengsiz qadriyati shuki, u, birinchidan, o‘zida asrlar davomida
shakllangan pedagogik haqiqatlarga ega, ikkinchidan esa, hayotiy, amaliy tavsifga
ega. U o‘z ifodasini xalq pedagogikasining barcha g‘oyalari amaliy tajribaga
asoslanganligi, amaliyotda sinalgan va yosh avlodni tarbiyalash bo‘yicha amaliy
faoliyatga qaratilganligidatopadi. Xalq pedagogikasidagi mavjud hayotiy (maishiy,
mehnat, axloqiy) va pedagogik ma’lumotlar, kuzatuvlar muhim ahamiyatga ega
bo‘lib, bular muomala jarayonida ham kattalar, ham bolalar tomonidan bir xil
o‘zlashtiriladi. Xalq pedagogikasi tarixiy va ijtimoiy tajriba mahsuli bulishi bilan
birga ijtimoiy axloq va ijtimoiy moslashuv malakalarining shakllanishi vositasi,
omili hisoblanadi. Xalq pedagogikasi jamiyatning pedagogik madaniyatidagi eng
yaxshi qdsriyatlarni mujassamlashtirgan bo‘lib, bu kattalarga hurmat,
mehmondo‘stlik, mehnatsevarlik, axloqlilik, rostgo‘ylik va boshqalar. Xalq
pedagogikasining ijtimoiy xarakteri uni ko‘pgina etnomadaniy hodisalar:
dunyoqarash, tibbiyot, etika, din, ekologiya, boshqalar bilan o‘zaro munosabatida
yorqin namoyon bo‘lishidadir. Bu muammolar olimlar tomonidan o‘rganilmokda.
O‘zbek xalq pedagogikasida shaxs dunyoni hayotiy va shaxsiy tajriba orqali
o‘zlashtiradi, degan teran fikr mavjud. CHunki shaxs boshqalar bilan muomalaga
kirar ekan, ularning o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganadi. O‘zbek xalqida shunday
nak^ bor: chaqaloqhali shaxs emas, u tom ma’nodagi inson bo‘ladimi, yo‘qmi —
bu uning ota-onasi, uni o‘rab turgan muhit va boshqa odamlar bilan o‘zaro
munosabatiga bog‘liq. SHuning uchun ham xalq pedagogikasida “go‘dak faqatgina
avlodlar tomonidan erishilgan, ishlab chiqilgan turli ong shakllarini
o‘zlashtirsagina, shaxsga aylanadi”, deb ta’kidlanadi. Bolaningtug‘ilishi bilan
tarbiyani boshlamaslik halq qayotining rivoji, oldinga intilishiga salbiy ta’sir
kdladi. Bu g‘oya bir qator xalq rivoyatlari, afsonalari, dostonlarida urin olgan.
Agar uni zamonaviy tushunchalarda ifodalasak, o‘zbek xalq pedagogikasining
asosini bolaga g‘amxo‘rlik qilish, uning sog‘ligi haqida qayg‘urish va hayotini
muhofaza kdlish, uning aqliy, axloqiy, estetik, jismoniy va mehnat tarbiyasi uchun
kattalar tomonidan ta’sir kdlishning majmuasi tashkil kdladi. O‘zbek
etnografiyasini o‘rganish uchun turli xil xujjatlarni taqlil qilar ekanmiz, u
mukammal inson modeliga mos kelishini e’tirof etishimiz mumkin. Buyuk
ma’rifatparvar, olimlar, pedagoglar va shoirlarning asarlarini urganish inson
tarbiyasi haqidagi xalq goyalari ularning mazmuniga singdirilganini ko‘rsatadi. Ibn
Sinoning “Tadbiri manzil” kitobining “Bolalar tarbiyasi va ta’limi” bobida oila
tarbiyasidan, Beruniyning “Qadimg xalmardan qolgan yodgorliklar” kitobida turli
xalqlarning an’analaridan, al-Farobiyning “Katta musiqa kitobi”da xalq
musiqasidan ko‘p misollar mavjud. Nosir Husravning “Baxt kitobi”da ham oddiy
odamlarning mehnatlari uluglanadi. Xalq pedagogikasini o‘rganish uchun S. R
Rajabov, A. Ismoilova, I. Obidova, S. Temurova, M. Ochilov, A. Otaeva, 3.
Mirtursunov, A. Minavarov kabi uzbek olimlari ilmiy izlanishlar olib borganlar.
Bu mualliflarning ishlarini birlashtirgan \olda o‘zbek xalq pedagogikasining
quyidagi yo‘nalishlarini ajratishimiz mumkin bo‘ladi:
— bolaning akuliy, axloqiy, mehnat, jismoniy va estetik tarbiyasining o‘zaro
aloqasi asosida har tomonlama rivojlanishi g‘oyasi;
— shaxsning rivojlanishida oilaviy tarbiyaning etakchi rolini belgilash;
— xalq pedagogikasi usul va tamoyillarining xalq ijodi namunalarida
— ta’lim-tarbiyaning pedagogik usullarini birlashtirish;
— xalq pedagogikasining amaliy xarakteri;
— xalq pedagogikasining o‘sib kelayotgan avlodni fuqarolik, oila faoliyatiga
tayyorlashdagi ijtimoiy ahamiyati. Xalq pedagogikasi xalqog‘zaki ijodi
namunalari: maqol, ertak, topishmoq, ashula, doston, rivoyatlarda o‘zining
ifodasini topgan. Aynan shularda xalq asrlar mobaynida o‘z ijtimoiy tajribasini
umumlashtirgan. Ular hikmatlar shaklida pand, o‘git, nasihat mazmuniga ega
bo‘lib xalqning ijtimoiy hayotga bo‘lgan real (hayotiy) qarashlarini ifodalaydi.
O‘zbek xalq pedagogikasining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri xalq og‘zaki ijodi
matnlarida tarbiyaning vosita, usullarining tavsifi berilganligidadir. Hayotiy
sharoitlar, oilaviy an’analar, tarbiya usullari va vositalari o‘zbek xalqi orasida
nihoyatda turli-tuman bo‘lib, bu haqda ko‘p sonli manbalar dalolat beradi. Aynan
ularda biz mehnat jarayonlarini, yigit va qizlar uchun mo‘ljallangan bayramlarning
o‘ziga xos tavsiflarini uchrashamiz. Ma’fkura, an’ana, odat, marosimlar avloddan-
avlodga o‘tib keladi. Ularda nikoh marosimi, bolaning tug‘ilishi, mehmonlarni
kutib olish va kuzatish, dafn marosimi, mehnat jarayonlarini o‘tkazishning
muayyan qoidalari va boshqalar mavjud bo‘lgan. Bu marosimlarda bolalarning
doimiy ishtiroki ta’minlanadi. Bu odatlar yordamida o‘zbeklarning an’anaviy
muomala madaniyati shakllanadi. Sobiq shuro tuzumi davrida milliy an’analarga,
odatlarga qurmatsizlik qilish oxir-oqibat axloqiy qolatlarning yomonlashuviga olib
keldi. So‘nggi yillarda insonlarning tabiat, jamiyat, dinga nisbatan munosabatlarida
erkinlik paydo bo‘ldi. Bunday sharoitlarda odat, marosimlar, muomala
madaniyatidagi o‘zig‘a xosliklar o‘sib kelayotgan avlodning \ar tomonlama
barkamol inson qilib tarbiyalash tizimida yanada muhim o‘rin tuta boshladi. Uzbek
xalqining axloqiy odatlarining mustahkamligi, asosan, oilaviy munosabatlar va
oilaviy tarbiyaga alohida ahamiyat berilishi bilan bog‘liq. O‘zbek xalq
pedagogikasida sevgi, oila, bolalar haqidagi qarashlar ko‘p yillik tajriba ta’sirida
shakllangan. Bu tushunchalarning qonun va qonuniyatlarida pedagogik amaliyotda
sinalgan tarbiya me’yorlari va qoidalari o‘z aksini topgan. Xalq pedagogikasida
oila inson hayotida eng asosiy tarbiya omili sifatida ko‘riladi. Oila jamiyat
negizidir. U bolalarga tarbiyaviy ta’sir etishning usullari, odat va an’analarini
bilishi, dam olish tartibini, bolalarning mehnat va o‘quv mashg‘ulotlarini
belgilashi, ota-ona va bolalar orasidagi o‘zaro munosabatlarning eng qulay
me’yorlarini ishlab chiqishi lozim. CHunki bola o‘zini qiziqtirgan masalalar
bo‘yicha eng avval o‘z ota-onasi bilan maslahatlashadi. Bu erda oila a’zolari
orasidagi munosabatlar amalga oshadi hamda ota-onaning tarbiyaviy vazifalari
anikutanadi. Oila va oilaviy tarbiyaning u yoki bu xususiyatlari doimo xalq
e’tiborida bo‘lgan va xalq pedagogikasida o‘z ifodasini topgan. Xalq, avvalombor,
baxtli oila yaratish uchun kurashgan. Xalq pedagogikasida oila “baxt manbai”,
“‘tabiat go‘zalligi”, mehnatsevar jamoa sifatida ko‘riladi, oilada ayol va erkak teng
huqukushligi e’tirof etiladi, ayollar huquqi himoya kdlinadi, er-xotinlarning
ajralishlari qoralanadi, oilaviy nizolarni nihoyatda ehtiyotkorlik bilan hrl qilishni
maslahrt beriladi. Xalq pedagogikasida onalikka oliy ijtimoiy qadriyat sifatida
qaraladi, xalq og‘zaki ijodida esa ona doim uluglanadi. Xalq tomonidan oilaning
ijtimoiy vazifalarini bolada a\loq, hurmat, kattalar va kichiklar bilan hushmuomala
bo‘lish, dehqonchilik, chorvachilik, turli kasb-hunar malakalarini egallashda e’tirof
Ijtimoiy pedagogika fani bundam 200 ming yil oldin x,am mavjud bo‘lgan. Faqat
unda bu fan pedagogikaning tarkibida bo‘lgan. Pedagogik sotsiologiya fanniing ilk
ko‘rtaklari Yevropa va Osiyoda yozilgan. Bu fan asosan 820-829 yillardan boshlab
rivojlangan, albatta fan bo‘lib emas. xozirda ped.sotsiologiya fan sifatida kiritilgan.
Pedagogik sotsiologiya sotsiologiya fanining tarmogi sifatida. Har bir fan aniq bir
haqiqatdan “o‘sib chikadi”, uning aksini ifodalaydi. Ilmiy bilimlar amaliy
faoliyatidan uzilgan xolda rivojlana olmaydi. Aynan amaliyot istalgan fanning
manbayi hisoblanadi. Boshqa tomondan, barcha amaliy faoliyat ham agar ilm fan
yutuqlariga asoslangan bo‘lsa yanada samarali bo‘ladi. Ijtimoiy pedagogikaning
fan sifatida ham, amaliy faoliyat muhiti
sifatida ham farqlaydilar
, aslida ular bir-
biri bilan o‘zaro bog‘liq. Amaliy faoliyat – bu ijtimoiy pedagogikaning aniq bir
bola yoki bolalar guruhi bilan olib boradigan ishidir.
Ijtimoiy–pedagogik ish O‘zbekistonda davlat va jamoat tashkilotlari Ijtimoiy–
pedagogik ish O‘zbekistonda davlat va jamoat tashqilotlari faoliyatida alohida
o‘rinni egallaydi. «Milliy g‘oya–bizning g‘oya», «Istikbolimiz–istiqlolimiz»,
«Tafakkurimizni o‘zgartirgan o‘n yil» mavzularidagi tadbirlar bunga misol bo‘la
oladi. Jamoat tashqilotlari, madaniyat, maorif, san’at muassasalari faoliyatiga
tegishli bo‘lgan ma’naviy –ma’rifiy shakldagi ishlar ham shular jumlasiga kiradi.
Ularning faoliyati targ‘ibot va tashqilot ishlarining ko‘lamini
kengaytiradi,o‘sayotgan avlod tarbiyasida yangi imkoniyatlar ochadi. Ma’naviy
muassasalar yana bir muhim vazifa bajaradi. Gap odamlarning jamoa bo‘lib
ma’naviy hayot kechirishni tashqil etish ustida bormokda. Bu vazifa inson va
jamiyatning bilish extiyojini kondirish, ularning faoliyatida uchraydigan
hodisalarni,
, turmushini, bo‘sh vaqtini chukur mushoxada qilish bilan
Ijtimoiy pedagogika o‘quv fani sifatida ham oldinga chiqishi mumkin. O‘quv fani –
bu umumta’lim yoki maxsus ta’lim muassasalalarida o‘rganiladigan predmetdir.
O‘zbekistonda ijtimoiy pedagogikaning rivojlanishi o‘ziga xos xususiyatga ega –
fan, ilmiy bilimlar sohasida maxsus amaliy faoliyat hamda o‘quv fani sifatida.
qadim antik davrlardayok bolani himoya qilish maqsadida o‘z ijtimoiy pedagogik
tarbiyaga oid muammolarni oldinga surganlar. Eramizdan avvalgi 7-6 asrlar
Markaziy Osiyo xududida jahon dinlari orasida eng kadimgi din zardushtiylik dini
xukumronlik qildi. Bu din insoniyatga katta ta’sir qildi, ya’ni insonni birinchi
o‘ringa olib chikdi. Zardushtiylar muqaddas kitobi “Avesto” (olovga siginish) o‘z
erasining o‘ziga xos komusiy asari deb hisoblash mumkin. Zardusht dinda axloqiy
me’yorlar asosi (axloqiy mezonlar) uchlikka tayangan edi. “Avesto”da – inson
yaxshi fikrlarga ega bo‘lishi, faqat yaxshi so‘zlar va savob ishlar qilishi lozim deb
yozilgan (xulk atvor)1.
“Avesto”ning katta qismi bo‘lgan “ Yasna’larda inson kamolini ko‘rsatuvchi
axloq–odob mezoni anna shu uchlikda xumata (gumata)–yaxshi fikr, xukta (gukta)
–yaxshi soz va xvarsha (gvarshta)–yaxshi ishlarda ifodalanadi. “Men yaxshi fikr,
yaxshi so‘z, yaxshi ishga shon- shavqat baxsh etaman. Men yaxshilikdan iborat
qonunga shon shavqat baxsh etaman” (“yasna”, 14), deyiladi. “Avesto”
tadqiqotchisi A.O.Makovelskiy inson fikri, so‘zlari va ishlariga ikki karama-qarshi
kuch: Voxu Mana (“Yezgu fikr”) va Apo Mana (“Yovuz fikr”) ta’sir ko‘rsatadi
deydi. Barcha fikrlar, so‘zlar va ishlar ichida aslida ezgulik va yovuz lik yotadi.
“Yaxshi fikr” deganda iloxiy-qonun ruxidagi kishisiga mexribon bo‘lish,
maqsadlarga ko‘maklashishga, yovuzlikka qarshi
kurashishga tayyor turish
kishilarni baxt-saodati uchun harakat qilish, ahillik va do‘stlik, totuvlikda
yashashga intilish ruxidagi niyatlar va fikrlar musaffoligi tushunilgan. Inson o‘z
fikri xayolida boshqalarga hasad qilmasligi lozim. Yaxshi niyatli kishi darg‘azab
bo‘lmaydi va boshqa jixatlarga berilmaydi. Chunki bunday xolatda inson yaxshi
niyatni yo‘qotadi, burch va adolat haqida unutadi va nojuya harakatlar qiladi.
Pedagogika fani tarixi qadimgi davrlariga borib taqaladi. Ko‘p ming asrlar
mobaynida pedagogika falsafaning ichida rivojlandi, kadimgi zamonlardan buyon
olamda insonning o‘rni va roli, shaxsning axloqiy shaklllanishida madaniyat va
dinning ahamiyati barkamol shaxs rivojlanishi masalalari va shu kabilar. Shark
uyg‘onish davri (9 –11asrlar) komusiy olimlari Abu Nasr al Forobiy (873 –1037)
shunday ijtimoiy pedagogik g‘oyalarni aytib o‘tganlarki, bolani ayni go‘daklik
chog‘idanok tarbiyalay boshlashning zarurati, shuningdek, bolaning tarbiyasiga
tabiat atrof-muhitning ta’siri va boshqa fikrlar kabidir. 15 –16 asrlarda Markaziy
, shoir va rassom-musavvirlari o‘z
ijodlarida ijtimoiy fanlarga alohida e’tibor bilan karab, tabiat sirlarini o‘rganishga
intilganlar. Bo‘lar qatorida Nuriddin Abduraxmon Jomiy (1414 –1492), Jaloliddin
Davoniy( 1427 –1502), Alisher Navoiy (1441 –1501), xusayn Boiz Koshifiy (1440
–1505) o‘z asarlarida inson akli tafakkuri, uning qobiliyati, insonning alohida
axloqiy hislatlari, insoniylik g‘oyalari, bolalar tarbiyasida umuminsoniy kadriyat
hisoblanadi. Shu jumladan, o‘zbek tilining
asoschisi buyuk alloma
davlat arbobi Alisher Navoiyning ijtimoiy pedagogik g‘oyalari, yuksak darajada
insonparvarligi bilan ajralib turadi. U insonni butun koinotda, bu olamda eng oliy
mavjudot deb hisoblagan. Bolani esa oilaga kuvonch, ham baxt keltiruvchi
mukaddas inom sifatida uyni yoritib yuboradi deb hisoblaydi. Inson o‘z
farzandigina emas, balki kelajak avlod bo‘lgan barcha bolalarni sevmog‘i shart deb
yozadi shoir. Ijtimoiy pedagogikaga oid fikrlarni bizning olim va
, XX asr boshlarida yashab,
ijod qilgan allomalar Maxmudxuja Bexbudiy (1874 –1919), Munavvar kori
Abdurashidxonov (1878 –1931), Abdulla Avloniy (1878 – 1934), Abduqodir
Shako‘riy (1875 –1943), X.X.Niyoziy (1839 –1929) va boshqalarning asarlarida
ham ko‘plab keltirish mumkin. Ijtimoiy pedagogikaning fan sifatida vujudga
kelishi XX asrning 20-30 yillari alohida o‘rin tutadi. Bu davrda A.Avloniy,
A.Shakuriy, M.Qori Abdurashidxonov, X.X.Niyoziy, V.F.Lubensov,
N.P.Arxongelskiy, O,Sharofiddinov kabi pedagoglarning faoliyati muhim
ahamiyatga molik. Ular avvalo ijtimoiy izdan chiqib ketayotgan bolalarga yordam
ko‘rsatish, ya’ni bu allomalar ijtimoiy pedagoglar bo‘lib, ular tashqil etgan
maktablar shuningdek, boshqa pedagoglar tajribalariga tayanganlar. A.Avloniy
nomidagi Chernishevskiy nomidagi bolalar tajriba maktablari va boshqa
muassasalar ijtimoiy pedagogikaning amaliy manbai bo‘lib hisoblanadilar. Birok
O‘zbekistonda ijtimoiy pedagogikaning rivoji amalga oshmadi. Bunda avvalgi
yangi ittifok sovet pedagogikasi va o‘sha davr pedagogikasi o‘rtasida ajralish
yuzaga keldi. Uzok yillar mobaynida o‘zbek marifatparvarlari-pedagoglari
tomonidan to‘plangan barcha bilimlar inkor etilgandi. Pedagogikada shunday shior
tarqalgandi “Olam zo‘ravonlikdir, biz uni ildizi bilan ko‘paramiz”.
Marksist pedagoglar tomonidan, shu vaqtgacha bo‘lgan pedagogika sohasidagi
oktabr to‘ntarilishigacha bo‘lgan asarlarni unutish talab etildi. 30 yillar oxirida
sotsializm g‘alaba qilganligi e’lon qilindi. Shu vaktdan boshlab ijtimoiy
muammolar hakida sukut saqlash sharti mustahkamlandi. Bu muammolar alohida
yengil hal etiladigan, “esqilik sarqiti”deb baholandi. Bu esa o‘z o‘rnida ijtimoiy
pedagogikani fan sifatida rivojlanishiga yo‘l bermadi. 1991-yil O‘zbekiston
Respublikasi e’lon qilinishi bilan pedagogikaning ko‘pgina
jumladan ijtimoiy pedagogikani ham rivojlantirish vazifasi qo‘yildi. 1997-yil
“Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, “Ta’lim to‘g‘risida Konun” 1997yil) qabul
qilinishi bilan ma’naviy-axloqiy tarbiya’ning samarali yo‘llarini topish, manaviy
madaniyatni rivojlantirish, shaxsni fuqaro sifatida, erkin tafakkurli shaxsni
shakllantirishning eng samarali yo‘llarini yaratish maqsadida pedagogik fan oldiga
ta’lim tizimini demokratlashtirish va insonparvarlashtirish kabi vazifalari ko‘yildi.
Respublikamizda ijtimoiy pedagogikaning ilmiy va amaliy sohasi endigina
shakllanmokda. Mazkur sohada ilmiy-tadqiqot ishlari shunchalik dolzarbki, bu fan
bo‘yicha mamlakatimizda: “Ma’naviyat va ma’rifat markazi”, “Oila” markazi,
nodavlat xukumatga karashli bo‘lmagan xayriya jamgarmasi “Soglom avlod
uchun” O‘zbekiston Respublikasi halk ta’limi qoshidagi TDPU (mafkura)
g‘oyaviy-siyosiy kafedralar va boshqalar Respublikamizning har bir navbatdagi
yilni ijtimoiy muammolardan biriga bag‘ishlashi an’ana tusiga kirgan. Masalan:
2001 yil–“Onalar va bolalar” yili deb e’lon qilingandi. Shu munosabati bilan
“O‘smir va sog‘lom turmush tarzi” deb nomlangan Respublika metodik seminari
o‘tkazilib, maktablarda “Soglom avlod tarzi” predmeti kiritilib, sog‘lom turmush
tarzini shakllantiruvchi ijtimoiy muammolar masalalari ko‘rib chiqildi.
O‘zbekistonda keyingi vaqtlarda bir katta muammoga butun bir yilni bag‘ishlash
an’anaga aylandi. Masalan; 1998 “Oila yili”, 1999 “Ayollar yili”, 2000 “Sog‘lom
avlod yili”, 2001 “Onalar va bolalar yili”, 2002 “Qariyalar yili”, 2003 “Obod va
sog‘lom mahalla”, 2004 Mexr va muruvvat yili deb belgilab, ijtimoiy pedagogik
muammoni amaliyotda hal etish yo‘llari izlanmokda. Bugungi kunda ko‘plab
empirik nazariy bilimlar to‘plangan. Ularni to‘la anglamoq va tizimlashtirishni
talab etadi. O‘zbekistonda ijtimoiy pedagogikani kelgusi rivojlanishi yetarli
darajada emas. O‘tmish allomalarimiz, olim-pedagoglarimiz asarlarni yangi nuktai
nazardan turib o‘rganish, chet el tajribalarini o‘zlashtirib, Respublikamizga
moslashtirilgan holda maqsadga muvofik qo‘llash lozim. Chet el ijtimoiy
pedagogikasi esa ko‘p yillardan buyon rivojlanib kelmokda, hozirgi vaqtda bu
sohada juda ko‘p ilmiy salohiyatli bilimlar jamlangan. Shu sababli ham
O‘zbekistonda ijtimoiy pedagogikaning vujudga kelishi va rivojlanishida boshqa
mamlakatlarning tajribalari muhim ahamiyat kasb etadi. Bu sohadagi pivojlanish
jarayonida vujudga kelgan muammolarni tahlili, ilmiy bilimlar va chet eldagi
amaliy faoliyatni o‘rganishning o‘rni beqiyos.
V) Inson rivojlanishi, uni tarbiyalash uchun qulay shart—sharoitlar yaratish.
G) Inson oz ini tarbiyalashi va rivojlantirish jarayonida.
Shunday qilib, rivojlanish insonni shakllanish jarayoni, ijtimoiylashtirish- konkret ijtimoiy sharoitlar asosida rivojlantirishdir.
Inson tarbiyasi asosan oilada amalga oshiriladi. Bu xolatda biz oilaviy pedagogika ob`ekti bilgan oilaviy xususiy tarbiyalarida muloxoza yuritamiz.
Tarbiyalash diniy idoralar orkali amalga oshadi. Bunda konfessional tarbiyaga duch kelamiz. Tarbiyalash davlat va jamiyat tomonidan shu maqsadida tashqilotlar orqali yuzaga keladi. Bu ijtimoiy pedagogika tadqiqot ob`ekti bilgan ijtimoiy tarbiyalash jarayoni xususida fikrlaymiz. Ijtimoiy tarbiyalash siyosatshunoslik, ijtimoiy: jarayonining tarkibiy kismi hisoblanadi. Ijtimoiy pedagogika matnda uni ijtimoiylashtirish bilan borish oldida urganadi ya`ni, planeta, mamlakat maktablardagi inson tarbiyasiga ijtimoiy omillar ta`sir etish ishlab chiqarish tarbiyasida oila, ommaviy axborot vositalar, atrofda odamlar bilan mulokot ornini kurib chiqadi.
Ijtimoiy pedagogikani nima uchun urganish lozim:
Ijtimoiy pedagogika – fanning shunday tarkibiki uning vositasida:
Birinchidan inson hayotda ma`lum sabablar asos ichida yuzaga kelgan xodislar urganiladi.
Ikkinchidan insonning rivojlanishi uchun qillay sharoitlar yaratishni kozda titadi. Uchinchidan ta`sir etuvchi xodisalarni oldini oladi.
Ijtimoiy pedagogika oquv predmeti sifatida ijtimoiy pedagogik faoliyat tasvirini xarakterlaydigan vazifasini amalga oshiradi. Bu vazifani amalga oshirish ijtimoiy pedagogikani urganish jarayonida talabalar tomonidan bir qator maqsadlarni amalga oshirshni kozda totadi: ma`lum doiradagi nazariy bilimlarni egallash va bularni amalda qullash muammoni oldindan kurish va echishga sub`ekt va ijtimoiy jarayonga kura ijtimoiy gumanitik munosabatlarni shakllantirish.
Ijtimoiy pedagogika ijtimoiy tarbiya muammosini urganadi. Bu ijtimoiy peagogika ukuv kursini tuzilishini ozida aks ettiradi.
U ijtimoiylashtirish jaryonini ijtimoyi pedagogik xodisa sifatida urganadi. Ijtimoiy pedagogika pedagogikaning mustaqil bir bulagi bolib u kishilar jamoasi shamda aloshida shaxslarga ta`lim tarbiya jarayonidagi ijtimoiy muammolar ularning kelib chiqish sabablari hamda bu muammolarning bartaraf etilishining nazariy va amaliy jihatlarini orgatadi. Ijtimoiy pedagogika fani ijtimoiy shaxsning oziga xos milliylik tomonlarini tarbiya jarayonida orgatib boradi.
Pedagogika va sotsial pedagogika bir-biriga juda bogliq, lekin ularning farqi shundaki, Pedagogika fani ijtimoiy shaxsning faqat ta`lim va tarbiyasi bilan shugullanadi. Ijtimoiy pedagogika esa bola shaxsini va uning bolaligini himoya qiladi.
Ijtimoiy pedagogika fanining maqsadi va vazifasi.
Pedagogik sotsiologiya faning maqsadi jamiyatdagi har bir shaxsning shayotida uchraydigan ijtimoiy muammolarni bartaraf etish va shal qilishdan iborat. Ta`lim va tarbiya masalalari bilan shugullanish, keksalar, qariyalar, kasal va boquvchisini
yuqotganlar, meshribonlik uyida tarbiyalanayotgan bolalar holidan xabar olish. Shu jumladan foxishabozlik, narkomaniya va qonunbizarlikka qarshi kurashish. Bu illatlardan jamiyatni, ayniqsa kelajak avlodni himoya qilish zarur.
Ijtimoiy pedagogika faning vazifasi quyidagi 4 bosqichni ozichiga oladi.
Ijtimoiy pedagogika – Social pedagogy
Ijtimoiy pedagogika butun umr davomida odamlar bilan parvarishlash va ta’lim muassasalarida ishlashning yaxlit va munosabatlarga asoslangan usulini tavsiflaydi. Evropaning ko’plab mamlakatlarida (va tobora ortib bormoqda), bu murojaat qilish bilan bog’liq amaliy va ilmiy intizom sohasi sifatida azaliy an’anaga ega. ijtimoiy tengsizlik individual, hamjamiyat darajasida o’rganish, farovonlik va aloqani rivojlantirish orqali ijtimoiy o’zgarishlarga ko’maklashish. “Pedagogika” atamasi yunon tilidan kelib chiqqan pais (bola) va yoshi (tarbiyalash yoki olib borish), “ijtimoiy” prefiksi bilan tarbiya nafaqat ota-onaning vazifasi, balki jamiyatning umumiy majburiyati ekanligini ta’kidlaydi. Shuning uchun ijtimoiy pedagogika turli mamlakatlarda bir-biridan farqli ravishda rivojlanib bordi va ta’lim va tarbiya, shaxs va jamiyat o’rtasidagi munosabatlar va marginal a’zolar uchun ijtimoiy ta’minotning madaniy va ijtimoiy normalari, munosabatlari va tushunchalarini aks ettiradi. Ijtimoiy pedagoglar (ijtimoiy pedagogika bo’yicha malakani tamomlagan mutaxassislar) turli yoshdagi yoshdan to voyaga yetguniga qadar nogiron kattalar guruhlari va keksa odamlar bilan ishlashgacha turli xil sharoitlarda ishlaydi. Ushbu sozlamalarning har birida yaxlit istiqbolga erishish uchun ijtimoiy pedagogika o’zaro bog’liq fanlardan nazariya va tushunchalarni birlashtiradi. sotsiologiya, psixologiya, ta’lim, falsafa, tibbiyot fanlari va ijtimoiy ish.