O‘qish kitobi, 4 sinf, Matchonov S, Shojalilov A, G‘ulomova X, 2020
Ot yasovchi qo’shimchalar
4-sinf o’qish darsi uchun
Men Ikromni ko’rdim,lekin so’zlasha olmadim.Madina,Nigora.Oybeklar kelishdi.
- Undalma fikrning kimga qarata aytilganini bildiradi.Undalma ot bilan ifodalanadi.
- Og’zaki nutqda undalma undash ohangi bilan aytriladi.
- Yozuvda vergul yoki undov belgisi bilan ajratiladi.
- Masalan:Bobojon, laylaklar yana qaytib kelarmikan?
- O’quvchilar, bilimni qunt bilan egallangiz!
- Nutq gap orqali ifodalanadi.U bir yoki o’zaro mazmunan bog’langan bir necha gaplardan tuziladi.
- Nutq og’zaki va yozma shaklda bo’ladi.
- Matn nutqning yozma shaklidir.
- Matn mazmunan o’zaro bog’langan gaplardan tuziladi.
- Matnni qismlarga bo’lish, unga sarlavha qo’yish, reja tuzish mumkin.
TOVUSHLAR VA HARFLAR
- Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosida 30ta tovush bor.
- Harflar 29 ta.
- Tovushlarni yozuvda harflar bilan ifodalanadi
- Harf birikmalari 3 ta: SH, CH, NG .
- Tutuq belgisi tovush bildirmaydi.
Masalan: Ra’no, sur’at, in’om,a’lo, ma’no.
- Tovushlar 2 xil bo’ladi : unli va undosh tovushlar.
- Talaffuz qilayotganimizda to’siqqa uchramasdan cho’zib aytilsa, unli tovush deb ataladi.
- Talaffuz qilayotganimizda to’siqqa uchrab, qisqa aytilsa undosh tovush deb ataladi.
- So’z bo’g’inlardan tuziladi.
- Unli tovush bo’g’in hosil qiladi.
- So’zda nechta unli bo’lsa shuncha bo’g’in bo’ladi.Masalan: far-zand , bu-loq, bo-bo.
- Tartib bilan terilgan harflar qatorini alifbo deyiladi.Alifboda 29 ta harf bor.
- -chi, la, li kor, dosh, siz, dor, xon qo’shimchalari so’z yasovchi qo’shimchalardir
- SO’Z TURKUMLARI 4 TA
- Shaxs va narsaning nomini bildirib ,kim?,
nima?, kimlar? nimalar ? so’rog’iga javob bo’lgan so’zlar ot deyiladi.Masalan:Kim?
chevar,shifokor.Nima? Oyna, ruchka.
Otrlar ikki xil qo’llanadi.Birlikdadi otlar,ko’plikdagi otlar.Birlikdagi otlarga –lar
qo’shimchasini qo’shib, ko’plikdagi ot hosil qilinadi.Masalan:Gul, gullar, o’quvchi, o’quvchilar.
- Shaxs va narsaning beldisini bildirib, qanday?, qanaqa? so’rog’iga javob bo’lgan so’zlar sifat deytiladi.
Masalan:Qanday? Sariq, oq, mazali.
Onam juda mazali ovqat tayyorlaydilar.
Yurtimizda zamonaviy sport inshoatlari qurilmoqda.
- Sifatlar gapda ikkinchi darajali bo’lak vazifasida keladi.Ularning tagiga to’lqin chiziq chiziladi.
- Sifatlar otga ohang yordamida bog’lanadi.
- To’g’ri odam egri so’zdan or qiladi.
- Bir o’jar barg novdaga mahkam o’rnashib olibdi.
- Ma’nodosh sifatlarning har biri bitta ot bilan bog’lana oladi.Masalan:Qizil, sariq,oq
Sifat yasovchi qo’shimchalar
- -ser,-be,-siz,-li,-chan,-dor,-q- sifat yasovchi qo’shimchalardir.
- -ser- serhosil, sersuv,sero’t,sergul.
- -be- bemaza, beodob,begul.
- -siz- ishsiz, izsiz, odobsiz,mevasiz,gulsiz.
- -li- gulli, unumli, odobli, suvli,mazali.
- chan- ishchan,harakatchan,talabchan.
- -dor- hosildor, mo’ylovdor, guldor.
- -q- tarqoq, quvnoq, qaynoq,taroq,oppoq.
Sifatlar quyidagicha yoziladi
- Chiziqcha bilan yoziladi: to’ppa-to’g’ri,kap-
- Qo’shib yoziladi: oppoq,jigarrang timqora , qadrdon.
- Ajratib yoziladi: to’q qizil, och pushti,
Sifatlarning ma’no turlari
- Sifatlar shaxs va narsalarning rngini, mazasini, shaklini, hajmini va xil- xususiyatini bildiradi.
- Rang tus:moshrang, jigarrang, zarg’aldoq.
- Maza-ta’m: nordon, achchiq, shirin,taxir.
- Shakl: qiyshiq, egri, xilma-xil, yassi.
- Hajm: baland, kichkina, bepoyon,tor,uzun.
- Xil-xususiyat: muloyim, farishta,jasur.
Otlarning egalik qo’shimchalari
- -m, -im, -ng,-ing,-si,-i,-miz,-imiz,-ngiz,-ingiz,-(lar)i- egalik qo’shimchalaridir.
- Egalik qo’shimchalari shaxs va narsa-buyumlarning qaysi shaxsga qarashliligini bildiradi.
Tilda 3 ta shaxs bor
- I shaxs – so’zlovchi
II shaxs – tinglovchi.
III shaxs – o’zga.
-m,-im,-miz,-imiz,- I shaxs: -ng,-ing,-ngiz,-ingiz- IIshaxs: -I,-si,-(lar)i-III shaxs egalik qo’shimchalaridir.
Egalik qo’shimchalarining qo’llanishi
- -m,-im,-ng,-ing,-I,-si,- egalik qo’shimchalari birlik ma’nosini bildiradi.
- -miz,-imiz,-ngiz,-ingiz,-(lar) i- egalik qo’shimchalari ko’plik ma’nosini bildiradi.
- Egalik qo’shimchalari otlarda quyidagicha qo’shiladi:unli tovushdan so’ng-m,-ng,-si:-miz,-ngiz,-(lar)I shaklida:
- Undosh tovushdan so’ng:-im,-ing,-i : -imiz,-ingiz,-(lar)I shaklida.
Egalik qo’shimchalarining vazifasi
- Egalik cqo’shimchalari gapda so’zlarni bir-biriga bog’laydi.
- Egalik qo’shimchalari so’z o’zgartiruvchi qo’shimchalardir.
- Ba’zi otlarda egalik qo’shimchasi qo’shilganda o’zakda quyidagicha tovush o’zgarishi yuiz beradi:
- Unli tovush tushib qoladi:
- Undosh tovush almashadi
Otlarning kelishik qo’shimchalari bilan qo’llanishi
- Otlarga qo’shiladigan-ning, ni,-ga,- da,- dan qo’shimchalari kelishik qo’shimchalaridir.
- Otlarda oltita kelishik bor.
- Gapda bosh kelishikdagi otni aniqlash uchun kim?, nima? qayerda? so’roqlari beriladi.Masalan: Kim? Oyxon, chevar,
nima? Gul, daftar,qayerda? uyda,ko’cha-
Bosh kelishik qo’shimchasi yo’q.
Anor O’zbekistonda ko’p uchraydi.
- Qaratqich kelishigi kimning?, nimaning?, qayerning? so’roqlariga javob bo’ladi.
- Qo’shimchasi –ning. –ning qo’shimchasi otni ot so’z turkumidagi so’zga bog’laydi.
- Qaratqich kelishigidagi otlar gapning bosh bo’lagi bo’lib keladi.
- Masalan: o’quvchining kitobi, ko’ylakning yoqasi, daraxtning kurtadi, buloqning ko’zi.
- Tushum kelishigi kimni?, nimani?,qayerni?
so’roqlariga javob bo’ladi.Qo’shimchasi –ni.
Tushum kelishigi qo’shimchasi gapda otni
fe’l soz turkumiga bog’laydi.Tushum kelishigidagi otlar gapda bosh bo’lak vazifasida keladi.Masalan: She’rni o’qidi. Multfi’lmni tomosha qildi. Tabiatni kuzatdi.Madinani tabriklashdi, matrapni oldi.
Rashid ayvonda kanareykasini tomosha qilib o’tirardi.
- Jo’nalish kelishigi kimga?, nimaga?, qayerga?
so’roqlariga javob bo’ladi. Qo’shimchasi –ga,
-(-ka, -qa) Jo’nalish kelishigi gapda otni fe’l so’z turkumiga bo’g’laydi.Jo’nalish kelishigi gapda bosh bo’lak vazifasida keladi.
-ka qo’shimchasi – k tovushi bilan tugagan otlarga, -q qo’shimchasi -q tovushi bilan tugagan otlarga, -ga qosimchasi boshqa otlar-
ga qo’shiladi.Masalan: Suvga soldi. Qishloqqa jo’nadi. Ko’ylakka qadadi.
O’rin – payt kelishigi
O’rin –payt kelishigi kimda?, nimada?, qayerda?
so’roqlariga javob bo’ladi.Qo’shimchasi – da.
O’rin –payt kelishigi qo’shimchasi gapda otni fe’l
so’z turkumiga bog’laydi.O’rin –payt kelishigi gapda bosh bo’lak vazifasida keladi.
Masalan: Saroyda ishladi. Tog’da, bog’da yashaydi. Amerikada, Braziliyada sayyohlar daraxti deb nomlangan daraxtni uchratish mumkin.
- Chiqish kelishigi kimdan?, nimadan?, qayerdan? so’roqlariga javob bo’ladi.
- Chiqish kelishigi qo’shimchasi- dan.
- Chiqish kelishigi qo’sahimchasi gapda otni
fe’l so’z turkumiga bog’laydi.
Masalan: Ustozidan so’radi, paxtazordan
qaytdi, boldan shirin, maktabdan keldi.
Kitobdan yaxshi do’st yo’q.
- -ning,-ni,-ga,-da,-dan so’z o’zgartiruvchi,
- -chi,-la,-li,-kor,-dosh, siz so’z yasovchi,
- -chi,-zor,-dosh,-kor,-k,-q ot yasovchi,
- -ser,-be,-siz,-li,-chan,-dor,-q sifat yasovchi,
- -la,-lan,-sira,-illa,-(ulla)-lash fe’l yasovchi
Ot yasovchi qo’shimchalar
Ot yasovchi qo’shimchalardir.
Ot yasovchi qo’shimchalar
- ela – elak tara – taroq
- kura – ….. so’ra – …..
- tila – ….. buta – …..
- beza – ….. bo’ya – …..
SON – SO’Z TURKUMI
- Shaxs va narsaning sanog’ini bildirib, necha?, qancha?, nechanchi so’roqlariga javob bo’lgan so’zlar son deb ataladi.
Masalan: besh, to’qsonta, beshinchi.
1991- yil 18 – noyabrda Davlat bayrog’I haqidagi qonun tasdiqlandi.
Sifatlar gapda ot so’z turkumiga bog’lana-
di.Sonlar gapda ikkinchi darajali bo’lak va-
zifasida keladi.Ularning tagiga to’lqin chiziq
- Sonlar ikki xil bo’ladi.
- 1. Sanoq sonlar : 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10.
- Sanashda ishlatiladigan sonlar sanoq sonlar deyiladi.
- 2.Tartib sonlar: 1- may, 2004 –yil.
- Sanoq songa –inchi (–) qo’shimchasini qo’shib tartib son hosil qilinadi.
- Sonlar yozuvda uch xil ifodalanadi:
- 1. Harfiy ifoda bilan: Ikkinchi sinf.
- 2. Arab raqami bilan: 2003-yil 1-sentabr.
- 3. Rim raqami bilan: IV sinf, XXI asr.
- Sonlar otga ohang yordamida bog’lanadi.
- Bog’da o’sar 10ta nok,
5ta olma, 5ta tok.
Ekdik 15 olxo’ri,
Qancha bo’ladi bari. ( 35 ta )
- So’zlarni o’qing. Sanoq va tartib bildirgan sonlar bilan qo’llab, birikma tuzing.Sonlarni raqamlar bilan yozing.
- Uy, qavat, sahifa, maktab, asr, qism.
- Nuqtalar o’rniga son qo’yib o’qing va yozing.
- Biz ____ sinfda o’qiymiz.
- Sinfimizda ___ parta,___ stol va __ stul
FE’L – SO’Z TURKUMI
- Shaxs va narsaning harakatini bildirib nima qildi?, nima qilyapti?, nima qilmoqchi? So’roqlariga javob bo’lgan so’zlar fe’l deb ataladi.
- M: keldi,o’qiyapti, yodlamoqchi.
- Tilla sandiq ochildi,
Ichidan zar sochildi.
Fe’lllar ikki xil bo’ladi. Bo’lishli va bo’lishsiz fe’llar.
Fe’lllarga qo’shiladiga –ma qo’shimchasi bajarilmagan ish harakatini bildiradi.
Mohira bugun maktabga kelmadi.
- Fe’lda 3ta zamon bor:
- 1) o’tgan zamon;2)hozirgi zamon; 3) kelasi
- zamon.
- Fe’l zamonlari nutq so’zlab turgan vaqtga nisbatan belgilanadi .
- -di,-gan,-yap,-moqda,-moqchi- zamon bildiruvchi qo’shimchalardir.
- M: Lolalar kuldi, Zarrin quyoshdan
Gullar ochildi. Nurlar sochildi.
O’TGAN ZAMON FE’LI
- O’tgan zamon fe’li nutq so’zlanib turgan paytdan oldin bajarilgan (yoki bajarilmagan) harakatni bildiradi.
- -di,-gan- otgan zamon qo’shimchalaridir.
- Dilnozaning uyiga Sarvi xola chiqdi.
- Toshkent shahrining Rohat ko’li bo’yida beysbolchilar shaharchasi qurilgan.
- O’tgan zamon qo’shimchasi k tovushi bilan tugagan fe’lllarga –kan; q tovushi bilan tugagan fe’llarga –qan; boshqa fe’llarga –gan shaklida qo’shiladi.
- M: Qirq- qirqqan, qo’rq- qo’rqqan, bich- bichgan cho’k- cho’kkan, chop- chopgan.
HOZIRGI ZAMON FE’LI
- Hozirgi zamon fe’li nutq so’zlab turgan paytda bajarilayotgan (yoki bajarilmayotgan) harakatni bildiradi.
- -yap,-moqda hozirgi zamon qo’shimchalaridir.
- M:O’rik bechora oppoq, nozik gullarini qayoqqa yashirishni bilmayapti. Buni ko’rib mening yuragim ezilmoqda.
KELASI ZAMON FE’LI
- Kelasi zamon fe’li nutq so’zlab turgan paytdan keyin bajariladigan (yoki bajarilmaydigan) harakatni bildiradi.
- -moqchi kelasi zamon qo’shimchasidir.
- M: Sevara o’zi yozgan she’rini o’qib
Orzyuingiz ushalishi uchun nima
Fe’llarning shaxs-son qo’shimchalari bilan qo’llanishi
- Fe’llardagi –m,-man,- ng,- san,-di (-ti), -k,-miz,-ngiz,-siz,-di(lar) shaxs son qo’shimchalaridir.
- Shaxs son qo’shimchalari harakatning uch shaxsdan biri tomonidan birlik va ko’plikda bajarilgan yoki bajarilmaganini bildiradi.
- M: Dam olish kuni men do’stim Rahmatilla
- bilan Parkentga bordim.
- Shaxs-son qo’shimchalari tuslovchi qo’shimchalardir. Fe’llarning tuslovchi qo’shimchalar bilan qo’llanishi tuslanish deyiladi.
- M: I-shaxs o’qidim o’qidik
- II-shaxs o’qiding o’qidingiz
- III-shaxs o’qidi o’qidilar
- Fe’llardagi shaxs –son qo’shimchalari gapda so’zlarni bir-biriga bog’laydi.
- Shaxs –son qo’shimchalari so’z o’zgartiruvchi qo’shimchalardir.
- M: Men bolalarimni, nabiralarimni
- sog’indim.
- Qora sichqon o’rada,
Dumi qoldi dalada.
FE’L YASOVCHI QO’SHIMCHALAR
- -la,-lan,-sira,-illa,-(-ulla) –lash fe’l yasovchi qo’shimchalardir.
- Bog’ viz suv
O‘qish kitobi, 4 sinf, Matchonov S., Shojalilov A., G‘ulomova X., 2020
O‘qish kitobi, 4 sinf, Matchonov S., Shojalilov A., G‘ulomova X., 2020.
Учебник по чтению для 4 класса на узбекском языке.
Фрагмент из книги:
1991-yil 31-avgust O‘zbekistonimiz uchun asrga tatigulik kun bo‘ldi. Shu kundan boshlab O‘zbekiston zaminida mardona «Mustaqillik» so‘zi tilimizga ko‘chdi, ongimiz, tilimizdagi qulf sharaqlab ochilib ketdi. O‘tgan davr mobaynida yoshi ulug‘lar ham, yoshi kichiklar ham qayta tug‘ildi. Bobomiz sohibqiron Amir Temurni tanidik. Shoh va shoir, sarkarda Bobur Mirzoning ruhini shod etdik. Imom al-Buxoriy va Imom Termiziy, Bahovuddin Naqshband, Abdulxoliq G‘ijduvoniy, Xoja Ali Romitaniy, Burhoniddin Marg‘inoniy kabi yuzlab ajdodlarimizni bilib oldik.
QODIR BOBONING ORZUSI.
«Kasbini kim egallarkin?» Keyingi kunlarda shu o‘y Qodir boboni xiyla o‘ylantirib qo‘ydi. Bu yil saksonga to‘ladi, umr oqar daryo, ko‘z ochib yumguncha shu yoshga yetib qoldi. Ozod Vatanda, mustaqil yurtda shukronalik bilan qariyalik gashtini suryapti-yu, ammo birgina shu o‘y unga tinchlik bermaydi. Asaka shahrida yengil mashinalar ishlab chiqarish zavodi qurila boshlaganida, hali ancha tetik, baquvvat, bardam edi.
Zavq-shavqqa to‘lgan holda yеng shimarib, birinchilar qatori ishga kеldi. Endi bizning ham o‘z avtomobillarimiz bo‘ladi, dеgan shirin o‘y unga qanot bag‘ishlab, bir quvonchiga o‘n quvonch qo‘shdi. Birinchi o‘zbеk avtomobillari — «Tiko», «Damas», «Nеksiya»larning zavoddan turnaqator chiqayotganini ko‘rganda esa o‘zini dunyodagi eng baxtli odamdеk his etgani esida. Mustaqillik shunday imkoniyat va quvonch bеrganidan juda-juda mamnun edi.
MUNDARIJA.
ULUG‘ VA AZIZ VATANIM, MANGI BO‘L OMON.
S. Barnoyev. Mangulikka tatigulik kun.
A. Oripov. Iqboli buyuksan.
T. Hayit. Qodir boboning orzusi.
T. Ilhomov. Na’matak haqida qo‘shiq.
N. Norqobil. Xarita.
A. Jo‘rayev. Kichik Vatan.
SAXOVATLI FASL.
D. Shomalikova. Kuz hayajonlari.
H. Rahmat. Kuz ko‘rinishlari.
Sh. Sa’dulla. Qovun sayli.
R. Bekniyoz. Mo‘jiza.
A. Akbar. Oltin kuz.
ILM DARGOHI MAKTAB, UNING KALITI KITOB.
M. A’zam. Mardlik va aql yorug‘ligi.
Oybek. Alisherning yoshligi.
Yusuf Xos Hojib. Odamdan nima qoladi?.
M. Osim. Kitobga ixlos.
S. Gafurov. Jiyron.
HUNAR — HUNARDAN RIZQING UNAR.
Hunarsiz kishi o‘limga yaqin.
N. Karimov. Rivoyat.
Donishmand ustoz.
Gʻ. Jahongirov. Ko‘k arg‘umoq.
KUMUSH QISH.
Q. Hikmat. Qish to‘zg‘itar momiq par.
Olloyor. Rangin qorlar.
R. Isoqov. Qomusim.
O. Husanov. Qor odamning sovg‘asi.
P. Qodirov. Xatarli uchrashuv.
M. Nizanov. Chang‘i.
S. G‘afurov. Sassiqpopishak.
Q. Muhammadiy. Qushlar qayda qo‘noqlar?.
BORDIR VATAN POSBONLARI — TINCH OSUDA OSMONLARI.
S. Bahodirova. To‘maris.
Z. Ne’mat. Ajdodolar xitobi.
E. Samandar. Shahzodaning bolaligi.
Z. Ne’mat. Dunyoda tinchlik deb yashar harbiylar.
F. Shohismoil. Ona-Vatan.
BUYUK ALLOMALARGA MUNOSIB VORISLARMIZ.
Najmiddin Kubro.
N. Samarqandiy. Sulton Mahmud va Beruniy.
Ibn Sino bilan tabib.
H. Hamidov. Pahlavon va shoir.
Hidi, tilimi va mazasidan.
XALQ OG‘ZAKI IJODI.
Boychechak.
Davlat.
Xo‘p hayda.
Ziyrak uch yigit.
ZUMRAD BAHOR.
Q. Hikmat. Bahor.
Yusuf Xos Hojib. Bahor ta’rifida.
X. To‘xtaboyev. Erkacholning o‘rigi.
Yaxshidan bog‘ qoladi.
A. Abdurazzoq. Danak ichidagi daraxt.
G‘ayratiy. Buzilmagan uya.
JAHON BOLALAR ADABIYOTI.
X. K. Andersen. Bolalar gurungi.
A. S. Pushkin. Baliqchi va baliq haqida ertak.
Aka-yka Grimmlar. Bir xurmacha shavla.
F. Erdinch. Rustam.
S. Marshak. Eshikni yop.
Ch. Aytmatov. Jimjiloq.
XOTIRA MUQADDAS, TINCHLIK VA DO‘STLIK ULUG‘ NE’MAT.
Sh. Sa’dulla. Tinchlik qushi haqida men o‘qigan she’r.
X. To‘xtaboyev. Do‘stlik.
R. Isoqov. Mangu olov.
S. Barnoyev. Askar qaytgan kun.
D. Rajab. Alining kundaligi.
H. Rahmat. Yaxshi niyat.
H. Nazir. Shoira.
YOZ O‘TADI SOZ.
Sh. Sa’dulla. Yoz.
M. Xidir. Oydin kecha.
QO‘SHIMCHA O‘QISH UCHUN.
X. To‘xtaboyev. Nihollarning nolasi.
Izohli lug‘at.
Бесплатно скачать электронную книгу в удобном формате, смотреть и читать:
Скачать книгу O‘qish kitobi, 4 sinf, Matchonov S., Shojalilov A., G‘ulomova X., 2020 – fileskachat.com, быстрое и бесплатное скачивание.
Скачать pdf
Ниже можно купить эту книгу по лучшей цене со скидкой с доставкой по всей России. Купить эту книгу
4-sinf uchun 2020-2021-O’quv yili
Umumiy o‘rta va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarida Ona tili fanini o‘qitishning asosiy maqsadi — o‘z fikrini og‘zaki va yozma tarzda to‘g‘ri va ravon bayon qiladigan, kitobxonlik madaniyati shakllangan, mustaqil va ijodiy fikrlay oladigan, o‘zgalar fikrini anglaydigan — muloqot va nutq madaniyati rivojlangan shaxsni kamol toptirishdan iborat.
Umumiy o‘rta va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarida Ona tili fanini o‘qitishning asosiy vazifasi:
o‘quvchi shaxsini fikrlashga, o‘zgalar fikrini anglashga, o‘z fikrini og‘zaki hamda yozma shaklda savodli bayon qila olishga qaratilgan nutqiy kompetensiyani rivojlantirish;
o‘quvchilarda grammatikaga oid o‘zlashtiriladigan bilimlarni (fonetika, leksikologiya, so‘zning tarkibi, so‘z yasalishi, morfologiya, sintaksis, yozuv va imlo, tinish belgilari, nutq uslublari, stilistikaga oid tushunchalarni) rivojlantirish;
ona tilining keng imkoniyatlaridan unumli foydalangan holda to‘g‘ri va ravon bayon eta olishni rivojlantirishga qaratilgan lingvistik kompetensiyalarni shakllantirishdan iborat.
Ona tili fani bo‘yicha umumiy o‘rta va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalari (barcha ta’lim olish tillari bo‘yicha) bitiruvchilariga qo‘yilgan malaka talablari
1. Nutqiy kompetensiya (tinglab tushunish, so‘zlash, o‘qish, yozish):
Berilgan topshiriq, sodda matnlarni tinglab tushuna oladi;
matnni tushunib o‘qiy oladi;
og‘zaki nutqda so‘z va gaplar talaffuziga rioya qila oladi;
65 — 70 so‘zdan iborat diktantni yoza oladi;
xabar, tasvir asosida 5-6 gapdan iborat matn yarata oladi, xatboshi va husnixatga amal qiladi; imlo va tinish belgilarini ishlatish qoidalariga amal qila oladi;
do‘sti, ota-onasi, ustoziga tabriknoma yoki xat yoza oladi.
sodda matnning asosiy mazmunini tushunadi va tushuntira oladi;
matn mazmunini tushunib ifodali o‘qiy oladi;
70 — 75 so‘zdan iborat diktantni yoza oladi;
7-8 gapdan iborat xabar yoki rasm asosida matn tuza oladi.
1. Lingvistik kompetensiya (fonetika, grafika, orfoepiya, orfografiya, leksika, grammatika va uslubiyatga oid):
ona tilidagi nutq tovushlarini farqlay oladi, bo‘g‘in ko‘chirish qoidalariga amal qila oladi;
mavzuga oid yangi so‘zlarni og‘zaki va yozma nutqda qo‘llay oladi;
yozma nutqda tinish belgilarini to‘g‘ri qo‘llay oladi.
so‘zlarning tovush tarkibini orfoepik jihatdan to‘g‘ri shakllantira oladi;
gapning ifoda maqsadiga ko‘ra turlarini farqlay oladi va yozma nutqda o‘rinli qo‘llay oladi.
ONA TILI fanidan o‘quv
DASTURi (1-4 SINF)
UQTIRISH XATI
Boshlang‘ich ta’limning ona tili fani o‘quv dasturi o‘quvchilarda kompetensiyalarni shakllantirishga yo‘naltirilgan Davlat ta’lim standarti talablaridan kelib chiqib tuzildi. Ushbu o‘quv dasturida 1-4-sinf o‘quvchilarida tayanch hamda fanga oid (nutqiy va lingvistik) kompetensiyalarning elementlarini shakllantirish ko‘zda tutilgan.
Boshlang‘ich ta’limda – o‘quvchilarning savodxonligini ta’minlash, ularni og‘zaki va yozma nutqida adabiy nutq me’yorlariga rioya qilishga o‘rgatishdan iborat. Mazkur ona tili o‘quv dasturi quyidagi bo‘limlarni o‘z ichiga oladi:
1. Savod o‘rgatish va nutq o‘stirish.
2. Fonetika, grammatika, imlo va nutq o‘stirish.
Savodga o‘rgatish davri 2-sentabrdan to dekabr oyining oxirigacha bo‘lgan muddatni, ya’ni ikki o‘quv choragini qamrab oladi. Savodga o‘rgatish jarayoni tayyorgarlik va alifbe davridan tashkil topadi. Tayyorgarlik va alifbe davrida ta’lim savodga o‘rgatishning tahlil-tarkib (analitik-sintetik) tovush usulida amalga oshiriladi. Savodga o‘rgatishning tahlil-tarkib usuliga ko‘ra matndan gap, gapdan so‘z, so‘zdan bo‘g‘in va tovush, yoki aksincha, tovush > bo‘g‘in > so‘z > gap > matn uzviy aloqada butundan bo‘lakka, bo‘lakdan butunga qarab tahlil-tarkib qilinadi. Bu esa o‘quvchilar tafakkur faoliyatini onglilik, tushunarlilik, mantiqiylik, didaktik mezonlar asosida rivojlantirish imkoniyatini vujudga keltiradi. Boshlang‘ich ta’limning ilk savodga o‘rgatish davridanoq, o‘quvchilar nutqini yangi so‘zlar hisobiga boyitishga alohida e’tibor qaratiladi.
“Alifbe” darsligida berilgan: yangi so‘zlar, matn, kichik hikoya va she’rlardan foydalanib, o‘quvchilarni so‘z ma’nosi bilan atroflicha tanishtirishda, she’riy va nasriy matnlarni yodlatish, qayta hikoyalashga e’tibor beriladi. Sinfdan tashqari o‘qish darslari o‘quvchilarni bolalar adabiyoti namunalari bilan tanishtirib borishga, ularni mustaqil o‘qishga, o‘qituvchi va ota-onalar yordamida badiiy o‘qishga qiziqtirish, nutqini boyitish va rivojlantirishga yordam beradi. Boshlang‘ich ta’limning ilk savodga o‘rgatish davridanoq, o‘quvchilar nutqini yangi so‘zlar hisobiga boyitishga alohida e’tibor qaratiladi.
Ona tili erkin fikrlay olish, o‘zgalar fikrini anglash, o‘z fikrlarini og‘zaki va yozma ravishda bayon qila olish, kishilar bilan erkin muloqotda bo‘la olish ko‘nikma va malakalarini rivojlantirishga xizmat qiladi.
Ona tili (1-4-sinf) mazmuni quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
Ona tilining fonetik tizimi:
nutq tovushlari va harflar, unli tovushlar va harflar, undosh tovushlar va harflar, jarangli va jarangsiz undoshlar, alifbo, bosh va kichik harflar, tutuq belgisi (fonetik tahlil);
bo‘g‘in va bo‘g‘in tuzilishi, so‘zlarni bo‘g‘inlab ko‘chirish. So‘z va so‘z ma’nolari (lug‘aviy tahlil: bir ma’noli so‘zlar, qarama-qarshi ma’noli so‘zlar, ko‘p ma’noli so‘zlar);
So‘z tarkibi: asos va qo‘shimcha (turlovchi, tuslovchi va yasovchi), asoslarda tovush o‘zgarishi, asos va qo‘shimchalar imlosi;
So‘z ma’nosi: so‘zlarning ma’nosiga ko‘ra guruhlash: shaxs-narsalar nomini bildiruvchi so‘zlar, shaxs-narsalarning harakatini, belgisini, sanog‘ini va tartibini bildiruvchi so‘zlar, shaxs-narsaga ishorani ifodalovchi so‘zlar (shaxsga nisbatan kishilik olmoshi).
Gap, gapning fikr bildirishi, gapning maqsadga ko‘ra turlari (darak, so‘roq, buyruq va his-hayajonni bildiruvchi gaplar), gapda tinish belgilarining ishlatilishi (nuqta, so‘roq, undov va h.k.), yozma nutqda ishlatiladigan muhim (ayrim) belgilar: vergul, qavs, ikki nuqta, ko‘p nuqta;
gapning gap bo‘laklariga ko‘ra tuzilishi: gapning asosiy mazmunini bildiruvchi bo‘laklar (ega va kesim), gapning asosiy mazmunini to‘ldiruvchi bo‘laklar (ikkinchi darajali bo‘laklar – ularning turi va nomlaridan mustasno);
gapda so‘zlarning o‘zaro bog‘lanishi, so‘z birikmasi, gapning uyushiq bo‘laklari, ularning o‘zaro bog‘lanishi (ohang, bog‘lovchi so‘zlar yordamida);
Undalma uning shaxsga qarab bilishi, undalmali gaplarda tinish belgisining ifodalanishi. Gap va matn, matnning tuzilishi: mavzu, voqea tafsiloti, asosiy fikr bayoni, xulosa chiqarish, reja tuzish, sarlavha, xat boshi, dialog, monolog nutq, bayon, kichik hikoya;
Husnixatga o‘rgatish. Husnixatga o‘rgatishning vazifasi harf, so‘z, gap va matnni to‘g‘ri va chiroyli yozishni takomillashtirishdir. Yozuvni o‘rganish jarayonida o‘quvchi tovushning shakli bo‘lgan harfni, so‘z va gapni kitobdan va doskadan to‘g‘ri, husnixat qoidalariga rioya qilib ko‘chirib yozish, yozganlarini tekshira olish va yo‘l qo‘ygan grafik kamchilik hamda xatolarini o‘qituvchi rahbarligida o‘zi tuzata olishi kerak. Bu davrda eshitib yozish ko‘nikmalari ham rivojlantirib boriladi. 1-sinfda o‘quv yilining 2-yarmidan boshlab husnixat malakalari takomillashtirib boriladi. Shuningdek, 2-4-sinflarda esa har bir ona tili darsining 5-8 daqiqasi “Husnixat daqiqasi”ga ajratiladi.
1-4-sinflarda “Iqtisod va soliq alifbosi” fanining sodda elementlari ona tili fani mazmuniga, ya’ni mavzular kesimida ham singdirib o‘qitilishi ko‘zda tutilgan.
Shuningdek, 1-4-sinflarda ona tili fani chuqur o‘rganiladigan ixtisoslashtirilgan davlat umumta’lim muassasalarida ta’lim jarayonini takomillashtirish, ta’lim sifati va samaradorligini oshirish, o‘quvchilardagi qobiliyat va iste’dodni yanada kamol toptirish uchun ixtisoslikka yo‘naltirilgan o‘quv dasturi kompetensiyalarni shakllantirishga yo‘naltirilgan o‘quv dasturiga moslashtirildi. Bunda yillik o‘quv soatlari A1 bosqichda 608 soat bo‘lsa, A1+ bosqichida esa 680 soatni tashkil etadi. Jumladan, nutq o‘stirish va husnixat darslari uchun har bir sinflar kesimida 68 soatdan ajratilgan.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida tayanch va fanga oid (nutqiy va lingvistik) kompetensiyalarning shakllantirilishi belgilab berilgan. Bunga ko‘ra, Ona tili fanini o‘qitish jarayonida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida quyidagi tayanch kompetensiya elementlari shakllantirilib boriladi.
O‘quvchilarda shakllantiriladigan tayanch kompetensiya elementlari:
Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi:
radiodan eshitgan, televizordan ko‘rgan lavhalarni tushunish va turli manbalardan kerakli ma’lumotlarni izlab topish hamda undan foydalana olish;
televizor, radio, telefon orqali berilgan xabarlarni gapirib bera olish;
darsda kitob bilan ishlay olish, o‘rganilayotgan mavzuni, kerakli qoidani, mashqni topish, mashq topshiriqlarini tartibi bilan bajarish. A1+
media vositalaridan, didaktik materiallaridan foydalanib, topshiriqlarni bajarish.
O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi:
o‘quv fanlarini o‘rganish va bir-biridan farqlash;
mustaqil ma’noga ega bo‘lgan bir necha so‘zdan tuzilgan so‘zni topish va namuna asosida so‘zlar tuzish;
rasmli kitoblar, jurnal va gazetalarni mustaqil o‘qib-o‘rganish orqali bilimini muntazam oshirib borish;
kun tartibiga rioya qilish, uni to‘g‘ri tashkil etish va badantarbiya bilan shug‘ullanish;
kattalarni hurmat qilish, ularning nasihatiga amal qilish, jamoat joylarida o‘zini tuta bilish.
A1+ og‘zaki va yozma matnlar mazmuniga to‘g‘ri baho berish;
o‘zining xato va kamchiliklarini to‘g‘ri tushunib, o‘zini nazorat qila olish va xatolarini tuzatishga harakat qilish, kattalarga, kichiklarga va o‘rtoqlariga yordam berish.
Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi:
A1 maktabda, oilada va turar joylarida bo‘layotgan jarayonlarda (turli tadbirlar va h. k.) ishtirok etish;
o‘zining o‘quvchilik burch va huquqlarini, vazifalarini bilish va ularga rioya qilish;
davlat ramzlarini bilish, davlat ramzlariga hurmat va ehtirom ko‘rsata olish;
maktabda va maktabdan tashqari tadbirlarda (ko‘rik-tanlovlar va h. k.) ishtirok etish hamda muomala madaniyatiga amal qilish;
sinfda va oilada o‘z o‘rnini bilish, o‘ziga yuklatilgan vazifalarni anglay olish;
o‘zidan kattalarga, o‘rtoqlariga va o‘zidan kichiklarga yordam berish;
sinfdagi jihozlar va o‘quv qurollarini asrab-avaylash.
A1+ jamiyatda bo‘layotgan voqea, hodisa va jarayonlarga munosabat bildirish
Milliy va umummadaniy kompetensiyasi:
A1 orasta kiyinish va gigienik talablarga amal qilish;
maktabning ichki qoidalariga va odob-axloq qoidalariga rioya qilish;
yaxshi va yomon odatlarni bir-biridan farqlay olish;
milliy bayramlarni, milliy qadriyatlarni, o‘zi yashab turgan tarixiy obidalarni bilish va ularni bir-biridan farqlash.
A1+ Vatanimizda mustaqillik yillarida bunyod etilgan inshootlarni hamda tarixiy obidalarni bilish va ularni bir-biridan farqlash.
Matematik savodxonlik, fan va texnika yangiliklaridan xabardor bo‘lish hamda foydalanish kompetensiyasi:
A1 sinfida va oilada necha nafar kishi borligini, sinf xonasi jihozlari va o‘quv qurollari sonini bilish;
Mamlakatimizda nishonlanadigan bayram kunlari sanalarini aniq aytish;
kundalik faoliyatida turli jadvallardan foydalanish;
ehtiyoji uchun kerak bo‘lgan narsalardan (o‘quv qurollari, kiyim-kechagi va h. k.) tejab foydalana olish;
aniq hisob-kitoblarga asoslangan holda shaxsiy rejalarni tuzish, kundalik faoliyatda mavzuga oid jadvallarni o‘qish.
A1+ aniq hisob-kitoblarga asoslangan holda shaxsiy rejalarni tuza olish, kundalik faoliyatda mavzuga oid jadvallarni o‘qiy olish.
Shuningdek, me`yoriy hujjatlarni yuritishda tayanch va fanga oid kompetensiyalar quyidagicha yozilishi tavsiya qilinadi.
- TK1 – kommunikativ kompetensiya
- TK2 – axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi
- TK3 – o‘zini-o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi
- TK4 – ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi
- TK5 – milliy va umummadaniy kompetensiya
- TK6 – matematik savodxonlik, fan va texnika yangiliklaridan xabardor bo‘lish hamda foydalanish kompetensiyasi
- FK1 – nutqiy kompetensiya
- FK2 – lingvistik kompetensiya
UQTIRISH XATI
Umumiy o‘rta ta’limning boshlang‘ich sinflarda o‘qish fani o‘quvchilarni ongli, to‘g‘ri va ifodali o‘qishga o‘rgatish bilan birga ularda kitobxonlik va nutq madaniyatini hamda mustaqil fikrlash qobiliyati shakllantiradi. O‘quvchilarni har tomonlama rivojlantirishga xizmat qiladi.
Boshlang‘ich sinflarida o‘qish fanini o‘qitishning asosiy maqsadi:
milliy hamda jahon adabiyotining nodir namunalarini o‘qitish orqali o‘quvchilarning ma’naviy-axloqiy dunyosi, adabiy-estetik didini shakllantirish hamda ularda mustaqil fikrlash, obrazli tafakkurga oid bilim, ko‘nikma, malakalarni hosil qilish va rivojlantirish;
o‘quvchilarni badiiy adabiyotga qiziqtirish, asarlarni o‘rgatish jarayonida olam va inson tabiati, milliy hamda umuminsoniy qadriyatlar, shuningdek, kitobxonlik madaniyatini shakllantirish orqali o‘quvchilarning ma’naviyatini, dunyoqarashini kengaytirib, mustahkamlab borishdan iborat.
O‘qish (1-4-sinf) fanini o‘qitishning asosiy vazifasi:
o‘quvchilarning og‘zaki nutqi adabiy til me’yorlari asosida shakllanishi va rivojlanishini ta’minlash, nutqiy kompetensiyani o‘stirish;
yozma nutqda yuksak savodxonlik, adabiy til me’yorlariga rioya etish, uslubiy rang-baranglikdan foydalana olish ko‘nikma va malakalarini rivojlantirish hamda dastlab tanish, keyin notanish matn ifodali o‘qitilib, o‘quvchidagi ko‘nikma, malaka aniqlanadi. Shuningdek, miqdoriy ko‘rsatkich – o‘qish tezligi, ongli va ravon o‘qish, bir daqiqada nechta so‘z o‘qiy olishi ham belgilanadi.
Bolaning matn mazmunini to‘liq o‘qib olishi, qayta hikoyalashi, shuningdek, o‘zgalar nutqini eshitib, tushunib olishi maqsad qilinadi.
Mazkur dasturdan o‘rin olgan vatan mavzusidagi asarlar o‘quvchilarni mamlakatimizning ijtimoiy-siyosiy, madaniy-ma’rifiy hayoti va xalqimizning bunyodkorlik yo‘lidagi olib borayotgan ishlari bilan tanishtirishga yordam beradi.
1-sinfning o‘quv yili oxirida bolalar Vatan va uning tabiati, insoniy qadriyatlari haqida kichik-kichik asarlarni o‘qiydilar.
2-sinfda shakl va mazmun jihatdan uncha murakkab bo‘lmagan Vatan, ona tabiat, istiqlol, kishilarning hayoti va mehnati, axloqiy munosabatlar haqidagi asarlar bilan tanishadilar.
3- va 4-sinflar o‘qish dasturida mavzular ko‘lami ancha kengayadi.
Bu sinflarda o‘qish darslarining kattagina qismi asarni o‘qish va matn ustida ishlashga qaratiladi.
Darsda o‘quvchilarning faolligini oshiradigan, tasavvurlarini boyitadigan usullardan foydalanish, asarlarni janr mazmunidan kelib chiqib, rollarga bo‘lib o‘qish, qahramonlar nomidan qayta hikoya qilish, qahramonning taqdiri haqidagi hikoyani davom ettirish, qiziqarli mavzularda og‘zaki hikoya tuzdirish kabi ijobiy topshiriqlardan foydalanish kabi ishlar amalga oshiriladi.
Sinfdan tashqari o‘qish o‘qish darslari bilan bog‘lab olib boriladi. Sinfdan tashqari o‘qish mazmuniga ko‘ra ta’limning har bir bosqichida ikki asosiy bo‘limga ajratiladi:
Birinchi bosqichda o‘qish doirasi, ya’ni o‘qitiladigan kitoblar va ularni qaysi tartibda o‘qish bilan tanishtirish yuzasidan o‘quvchilarga ko‘rsatma beriladi.
Ikkinchi bosqichda shu o‘quv materiallar asosida bilim, ko‘nikma va malakalar shakllantiriladi. O‘quvchilar kitob va ularning mualliflari haqidagi bilimlarni bevosita amaliy faoliyatlari, ya’ni kitob ustida ishlash jarayonida egallaydilar. O‘quvchilar o‘qituvchi rahbarligi ostida avval mavzuga oid bir necha kitob bilan tanishsa, keyinroq bolalar yozuvchilarning asarlari bilan tanishadilar, so‘ngra bolalarning qiziqishlariga mos, ruhiyatlariga yaqin har xil mualliflarning bir mavzuga doir kitoblarini mustaqil tanlab olishga o‘tadilar.
O‘quvchilar milliy va jahon adabiyotlarini o‘qib, tahlil qilish asosida ezgulik va yovuzlik, yaxshilik va yomonlik, go‘zallik va xunuklik haqidagi xilma-xil talqinlarga duch kelishadi. Ularga ongli munosabat bildirish hamda o‘zlaridagi axloqiy-ma’naviy fazilatlarning shakllanishi va rivojlanishiga zamin yaratadi. Mutolaa o‘quvchilarning og‘zaki hamda yozma nutqlari rivojlanadi. Bolaning matn mazmunini to‘liq uqib olishi qayta hikoyalashi, shuningdek, o‘zgalar nutqini eshitib, tushunib olishi malakalari hosil qilinadi.
1-4-sinflarda “Konstitutsiya alifbosi”, “Dinlar tarixidan umumiy tushunchalar”, “Iqtisod va soliq alifbosi”, “Salomatlik darslari”, “Tejamkorlik saboqlari” kabi fanlarning sodda elementlari o‘qish fani mazmuniga, ya’ni mavzular kesimida singdirib o‘qitilishi ko‘zda tutilgan. Shuning uchun amaliy-tajriba va sinov mashqlarida kundalik faoliyatda shaxsiy, oilaviy va iqtisodiy vaziyatlarga, jumladan, tejamkorlikka, mehnatni yengillashtirish va samaradorligini oshirishga, savdo-sotiq bilan bog‘liq hamda sodda algoritmlarni kundalik vaziyatlarda qo‘llay olishga bog‘liq bo‘lgan masalalar yechilishi lozim. Dasturda fanni chuqurlashtirilib o‘qitiladigan 2-3-4-sinflar (A1+) uchun mavzularga ajratilgan soatlar va kompetensiya elementlari alohida ko‘rsatilgan.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida tayanch va fanga oid adabiy-nutqiy va badiiy asarlarni tahlil qilish kompetensiyalarning shakllantirilishi ham belgilab berilgan. O‘zbekiston Respublikasida ta’limning uzluksizligi, uzviyligi, o‘quvchi shaxsi va qiziqishlari ustuvorligidan kelib chiqib, ularning yosh xususiyatlariga mos ravishda o‘qish fanidan quyidagi tayanch kompetensiyalar shakllantiriladi.
O‘quvchilarda shakllantiriladigan tayanch kompetensiya elementlari:
Axborot bilan ishlash kompetensiyasi:
A1 mavjud axborot manbalaridan eshittirishlarni tinglab tushunib va gapirib bera olish;
o‘z yoshiga mos kitoblarni, gazeta va jurnallarni tanlay olish va kutubxonadan foydalana olish;
kundalik faoliyatda uchraydigan hujjatlar (oddiy tabriknomalarni yoza olish) bilan ishlay olish.
A1+ axborot manbalardan (turli badiiy adabiyotlardan) oqilona foydalana olish va ulardan xulosa chiqarish.
O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi:
o‘quv fanlarini o‘rganish va bir-biridan farqlay olish;
o‘z xatosini tushunib, tuzatishga harakat qilish;
turli janrdagi (ertak, masal, hikoya va she’rga doir) kitoblarni muntazam o‘qib-o‘rganib borish va bilimini oshirish;
yaxshilik va yomonlikni bir-biridan farqlay olish va yaxshi fazilatlarni o‘zida aks ettirish.
A1+ o‘zini nazorat qilish;
og‘zaki va yozma matnlar mazmuniga to‘g‘ri baho berish.
Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi:
A1 davlat ramzlarini bilish;
o‘zining o‘quvchilik burchi va vazifalarini bilishi va unga rioya qilish;
o‘zidan kattalarga, o‘rtoqlari va o‘zidan kichiklarga yordam berish.
A1+ sinfda va oilada o‘z o‘rniga ega bo‘lish.
Milliy va umummadaniy kompetensiyasi:
A1 orasta kiyinish, yurish turishda kattalardan o‘rnak olish;
milliy bayramlarni bilish;
odob-axloq qoidalariga rioya qilish.
A1+ o‘z uyi, maktabi, turar mahallasini qadrlash.
Matematik savodxonlik, fan va texnika yangiliklaridan xabardor bo‘lish hamda foydalanish kompentensiyasi:
A1 maktabga kelib ketadigan vaqtni bilish;
tejamkorlikka rioya qilish;
kundalik rejalarini tuza olish.
A1+ ehtiyoji uchun kerak bo‘ladigan narsalardan (o‘quv qurollari, kiyim-kechagi va h.k.) tejab foydalanish.
Shuningdek, me’yoriy hujjatlarni yuritishda tayanch va fanga oid kompetensiyalar quyidagicha yozilishi tavsiya qilinadi.
- TK1 – kommunikativ kompetensiya
- TK2 – axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi
- TK3 – o‘zini-o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi
- TK4 – ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi
- TK5 – milliy va umummadaniy kompetensiya
- TK6 – matematik savodxonlik, fan va texnika yangiliklaridan xabardor bo‘lish hamda foydalanish kompetensiyasi
- FK1 – adabiy-nutqiy kompetensiya
- FK2 – badiiy asarni tahlil qilish kompetensiyasi
3-§. MATEMATIKA FANI
Umumiy o‘rta va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’lim muassasalarida Matematika fanini o‘rganish bosqichlari
| Ta’lim bosqichi | Bitiruvchilar | Standart darajasi | Daraja nomlanishi |
| Umumiy o‘rta ta’lim | Umumta’lim maktablarining boshlang‘ich 4-sinf bitiruvchilari | A1 | Matematika fanini o‘rganishning boshlang‘ich darajasi |
| Matematika fani chuqur o‘rganiladigan ixtisoslashtirilgan umumta’lim muassasalarining boshlang‘ich 4-sinf bitiruvchilari | A1+ | Matematika fanini o‘rganishning kuchaytirilgan boshlang‘ich darajasi |
Matematika o‘quv fanining maqsad va vazifalari
Umumiy o‘rta va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limida matematika fanini o‘qitishning asosiy maqsadi:
O‘quvchilarda kundalik faoliyatda qo‘llash, fanlarni o‘rganish va ta’lim olishni davom ettirish uchun zarur bo‘lgan matematik bilim va ko‘nikmalar tizimini shakllantirish va rivojlantirish;
jadal taraqqiy etayotgan jamiyatda muvaffaqiyatli faoliyat yurita oladigan, aniq va ravshan, tanqidiy hamda mantiqiy fikrlay oladigan shaxsni shakllantirish;
milliy, ma’naviy va madaniy merosni qadrlash, tabiiy-moddiy resurslardan oqilona foydalanish va asrab-avaylash, matematik madaniyatni umumbashariy madaniyatning tarkibiy qismi sifatida tarbiyalashdan iborat.
Umumiy o‘rta va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarida matematika fanini o‘qitishning asosiy vazifalari:
O‘quvchilar tomonidan matematik tushunchalar, xossalar, shakllar, usullar va algoritmlar haqidagi bilim, ko‘nikmalar egallanishini ta’minlash;
inson kamoloti va jamiyat taraqqiyotida matematikaning ahamiyatini anglash, ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar, kundalik hayotda matematik bilim va ko‘nikmalarni muvaffaqiyatli qo‘llashga o‘rgatish;
o‘quvchilarning individual xususiyatlarini rivojlantirgan holda, mustaqil ta’lim olish ko‘nikmalarini shakllantirish;
fanlar integratsiyasini inobatga olgan holda o‘quvchilarda, milliy va umuminsoniy qadriyatlarni, kreativlikni shakllantirish hamda ongli ravishda kasb tanlashga yo‘naltirishdan iborat.
Matematika o‘quv fani bo‘yicha umumiy o‘rta va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalari bitiruvchilariga qo‘yiladigan malaka talablari
1. Matematika mazmuniga oid umumiy kompetensiya
berilgan sonlarni va eng sodda kasrlarni o‘qiydi, yozadi, taqqoslay oladi, tartibga solib, turli ko‘rinishlarda tasvirlay oladi;
sodda sonli ifodaning qiymatini og‘zaki va yozma hisoblay oladi;
sodda amaliy, matnli va mantiqiy masalalarni yecha oladi;
tekislik va fazodagi sodda geometrik figuralarni tasavvur qiladi, taniydi va tasvirlay oladi;
ob’ektlarni xossalari bo‘yicha tartiblaydi va sodda kombinatsiyalar tuza oladi;
sodda amaliy holatlarda tayyor jadvallarga ma’lumotlar kirita oladi, eng sodda diagrammalar shaklida tasvirlay oladi.
arifmetik hisob-kitob texnikasiga va juft-toqlikka oid qiziqarli, nostandart va matnli masalalarni yecha oladi;
bo‘yashlar, qoplashlar, qirqishlar, simmetriyaga oid sodda geometrik masalalarni yecha oladi;
sodda amaliy vaziyatlarda kombinatorik va mantiqiy masalalarni yecha oladi;
elektron axborot manbalaridan turli ko‘rinishdagi sodda matematik ma’lumotlarni izlab topadi, foydalana oladi.
2. Kognitiv kompetensiya (shaxsning mustaqil ijodiy fikrlashi)
ma’lum matematik faktlar va sodda mantiqiy qonunlar asosida xulosa keltirib chiqara oladi, rost va yolg‘on tasdiqlarni farqlay oladi;
zarur hollarda sodda hisoblash vositalarini qo‘llay oladi;
o‘qituvchi bilan hamkorlikda masalaning yechimini topish rejasini tuza oladi, tuzilgan reja asosida ishlay oladi va o‘z faoliyatini to‘g‘rilay oladi;
matematikani o‘rganish jarayonida o‘zida ijobiy hissiyotlarni shakllantira oladi;
mustaqil ravishda o‘z bilimlarini mustahkamlay oladi.
o‘qituvchi bilan hamkorlikda o‘quv va amaliy holatlarda maqsadni ifodalay oladi;
o‘qituvchi bilan hamkorlikda nostandart va qiziqarli masalaning yechimini topish rejasini tuza oladi, tuzilgan reja asosida ishlay oladi va o‘z faoliyatini to‘g‘rilab oladi.