O’zbek tili davlat tili matn

O‘zbek tili – O‘zbekiston Respublikasi aholisining mutlaq ko‘pchiligi bo‘lmish o‘zbek xalqining ona tilidir. U O‘zbekiston birligi va yaxlitligi, jamiyat jipsligining muhim omili hisoblanadi. O‘zbek xalqining, uning milliy madaniyati va o‘ziga xosligini ifoda etuvchi vosita bo‘lmish o‘zbek tilining har tomonlama rivojlanishini ta’minlash, mazkur tilning davlat tili maqomidek salohiyatini izchil va to‘liq ro‘yobga chiqarish muhim vazifadir.

O‘zbek tili 28 yil ichida haqiqiy ma’noda davlat tili bo‘la oldimi?

1989-yil 21-oktabr kuni O‘zbekiston parlamenti “Davlat tili haqida”gi qonunni qabul qilishi bilan o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilgan. Bu — O‘zbekistonning mustaqillikka erishishi yo‘lidagi ilk qadam, debocha edi. Davlat tili haqidagi qonunning 1-moddasida: “O‘zbekiston Respublikasining davlat tili o‘zbek tilidir”, — deb yozib qo‘yilgan. 1992-yil 8-dekabrida O‘zbekiston Konstitutsiyasining qabul qilinishi o‘zbek tilining maqomini yanada mustahkamladi. “O‘zbekiston Respublikasining davlat tili o‘zbek tilidir”, — deyiladi Asosiy Qonunning 4-moddasida ham.

Birgina til uchun alohida qonun, Asosiy Qonunda alohida modda bo‘lishi yaxshi, albatta. Lekin, adabiyotshunos Zuhriddin Isomiddinovning so‘zlari bilan aytganda, “qonunni chiqarib qo‘yish mumkin, lekin u ishlamasa — qonunmi?!”. “Men nimani davlat tili deb bilaman?, — deya savol qo‘yadi Zuhriddin Isomiddinov. — Davlat ishlari qaysi tilda yuritilayotgan bo‘lsa, o‘sha til — davlat tili”. Zuhriddin domlaning bu fikrlari bilan tanishib, “Davlat ishlari qaysi tilda yuritilayotgan ekan?”, — degan savol tug‘ilishi tabiiy. Haqli savolga haqiqiy javob shu — davlat tilidan tashqari rus tilida.

Buning tasdig‘ini topish uchun ko‘p ham uzoqqa borish va qiynalishga hojat yo‘q. Jamoatchilik oktabr o‘rtalaridan beri gaz ballonli avtomobillar va gaz to‘ldirish shoxobchalariga nisbatan yangi talablar belgilangan hukumat qarorini muhokama qilmoqda. 815-sonli bu qaror 11-oktabr kuni imzolangan va 13-oktabr kuni “Lex.uz” — O‘zbekiston Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasida e’lon qilindi. “Davlat tili haqida”gi qonunning 8-moddasida: “O‘zbekiston Respublikasining qonunlari, davlat hokimiyati va boshqaruv organlarining boshqa hujjatlari davlat tilida qabul qilinadi va e’lon etiladi”, deb belgilab qo‘yilgan bo‘lsa-da, hukumatning bu qarori faqat rus tilida e’lon qilingan.

Oradan bir hafta o‘tganiga qaramay, hamon jamoatchilik diqqat-markazida turgan qarorning o‘zbek tilidagi talqini “Lex.uz”da e’lon qilingani yo‘q. To‘g‘ri, “Davlat tili haqida”gi qonunning 8-moddasi davomida: “Bu hujjatlarning tarjimalari boshqa tillarda ham e’lon qilinadi”, deyilgan. Ya’ni hujjatlarning boshqa tillardagi tarjimalari e’lon qilinishi mumkin. Lekin ular, qonunda nazarda tutilgan talab bo‘yicha, davlat tilida — ayni vaziyatda o‘zbek tilida — yozilgan, qabul qilingan va e’lon etilgan hujjatning tarjimasi bo‘lishi kerak.

Hujjatlarning davlat tilidan boshqa tilda qabul qilinishi va e’lon etilishi, juda ko‘p bo‘lmasa ham, faqat kecha yo bugun uchrayotgan yakkash holat emas, afsuski. Biroz ortga, bir yil avvalgi jarayonlarga qaytsak, ushbu maqolada so‘z yuritilayotgan masala yuzasidan o‘sha vaqtda “Milliy tiklanish” demokratik partiyasi yetakchisi sifatida O‘zbekiston Prezidentligiga o‘z nomzodini qo‘ygan Sarvar Otamurotovning saylovoldi dasturi davlat tilining o‘rni, ahvoli haqidagi joriy fikrlarni dalillaydi. Otamurotovning dasturida “davlat tili” birikmasi ikki marta, “o‘zbek tili” kalimasi ham xuddi shuncha marta takrorlangan (qolgan nomzodlarning saylovoldi dasturlarida bunday so‘zlar uchramaydi).

Otamurotov o‘z saylovchilariga “tilimiz[ning]. davlat tili sifatidagi maqomini mustahkamlashga va uning to‘la amal qilishiga erishish[ga]. yo‘naltirilgan chora-tadbirlar majmuasini ishlab chiqish”ni va’da qilgandi. Otamurotov o‘z saylovchilariga “fundamental fanlar, zamonaviy axborot va kommunikatsiya texnologiyalari, sanoat, bank-moliya tizimi, yurisprudensiya, diplomatiya, harbiy ish va shu kabi o‘ta muhim tarmoqlarda o‘zbek tili o‘zining haqiqiy o‘rnini egallashi” uchun kurashishini aytgan edi. Otamurotov “ommaviy muomalada, ko‘chalarda joylashtirilgan tashqi yozuvlarda, reklama va e’lonlarda, ommaviy axborot vositalarida o‘zbek adabiy tili me’yor va qoidalari buzilishining oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirishi”ni ta’kidlagan edi. Agar O‘zbekiston Prezidenti etib saylansa.

Foto: Madina Nurman / “Daryo”

Gap Otamurotovning Prezident etib saylangan-saylanmagani haqida emas. U va’da qilgan narsalar endi hech qachon ro‘yobga chiqmaydi, degan fikr ham yo‘q. Yo‘q. Gap — amaldagi hokimiyat vakili (Oliy Majlis Qonunchilik palatasi Spikeri o‘rinbosari) O‘zbekiston o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritishidan ikki yil avval davlat tili maqomini “qo‘lga kiritib” bo‘lgan o‘zbek tili oradan shuncha yil o‘tsa-da, davlat tili sifatida to‘la amal qilmayotganini tan olganida; o‘zbek tili bank-moliya tizimi, yurisprudensiya, diplomatiya kabi muhim tarmoqlarda hali ham haqiqiy o‘rnini egallamaganini ta’kidlayotganida. Otamurotov hozir Oliy Majlisdagi vakolatlari doirasida bu va’dalarni bajarish yuzasidan biror harakat qilyaptimi — bunisi noma’lum, lekin bir yil avval shu fikrlarini bildirgani uchun hozir ham rahmat aytsa arziydi.

O‘zbek tilidan boshqa tillarga xusumat yo g‘araz yo‘q, aslo. Kishi qanchalik ko‘p til bilsa, nafaqat o‘ziga, balki jamiyatga-da faqat foyda. Shuning uchun ham fuqarolarning yaqin va uzoq xorij mamlakatlari tillarini o‘rganishga bo‘lgan intilishlarini doimiy qo‘llab-quvvatlash lozim. O‘zbekistonda shunday qilinyapti ham. Lekin bu jarayon davlat tili maqomidagi “muloqot vositasi”ning “qonuniy huquqlari”ga daxl qilmay, aksincha, bu “huquqlar”ning to‘la ro‘yobga chiqarilishi bilan hamohang tarzda olib borilsa, nur ustiga a’lo nur, nazarimda. Ana shundan so‘ng Zuhriddin domla aytgan ikkinchi masalani hal etishga jiddiy kirishsa bo‘ladi: “Ona tilimizni davlat tili qilish — bosh masala bo‘lishi kerak. Ana undan keyin, menga desa mixxat bilan yozilsin, oromiy bilan yozilsin, arab imlosi bilan yozilsin, lotinda yozilsin — u ikkinchi darajali masala”.

O‘zbek tili bayrami qutlug‘ bo‘lsin!

O’zbek tili davlat tili matn

Bugun «O‘zbekiston Respublikasining Davlat tili to‘g‘risida»gi qonun qabul qilinganiga 26 yil to‘ldi.

O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida Prezident Islom Karimov tashabbusi va rahnamoligida davlat tiliga huquqiy maqom berish masalasi kun tartibiga qo‘yildi va 1989 yil 21 oktabr kuni «O‘zbekiston Respublikasining Davlat tili to‘g‘risida»gi alohida qonuni qabul qilindi.

Har yili 21 oktabr yurtimizda o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilgan kun sifatida keng nishonlanadi. Bu yil ham turli jamoat muassasalarida, maktablarda, kutubxonalarda, klinikalarda tegishlicha tadbirlar o‘tkazilmoqda.

Qonunga asosan eng muhim qadriyatlardan biri hisoblangan til qonun darajasida huquqiy asosga ega bo‘ldi. Bu qonun bilan o‘zbek millatining ma’naviyatini, ruhiyatini, qadrini ko‘rsatadigan muhim omil, ya’ni tilning maqomi huquqiy mustahkamlandi. Mazkur huquqiy asos orqali yangi shakllanayotgan davlatning, hukumatning, uning yangi rahbarining elga, yurtga nisbatan e’tibori, ehtiromi namoyon etildi.

Til har bir millatning ulkan boyligi, benazir qadriyati va bebaho mulki hisoblanadi. Har bir xalq, har bir elat, o‘zi hurmat va ehtirom qiladigan tilga ega. Tilda ana shu tilning ijodkori bo‘lgan xalq, elatning tarixi va madaniyati aks etadi. Ayni zamonda, til ijtimoiy taraqqiyotda ulug‘vor ahamiyat kasb etadi. Til – har bir millat o‘zligining ajralmas belgisidir.

O‘zbek tili – O‘zbekiston Respublikasi aholisining mutlaq ko‘pchiligi bo‘lmish o‘zbek xalqining ona tilidir. U O‘zbekiston birligi va yaxlitligi, jamiyat jipsligining muhim omili hisoblanadi. O‘zbek xalqining, uning milliy madaniyati va o‘ziga xosligini ifoda etuvchi vosita bo‘lmish o‘zbek tilining har tomonlama rivojlanishini ta’minlash, mazkur tilning davlat tili maqomidek salohiyatini izchil va to‘liq ro‘yobga chiqarish muhim vazifadir.

Mustaqillik yillarida mamlakatimizda o‘zbek adabiy tilini rivojlantirish masalalariga alohida e’tibor qaratilmoqda. Buning natijasida o‘zbek tili davlat tili, davlat ramzi, milliy madaniyat va ma’naviyatni ifodalovchi hamda ularni kelajak avlodga yetkazuvchi muhim muloqot vositasi darajasiga ko‘tarildi. O‘zbek tilining xalqaro miqyosdagi nufuzi oshib, faol muloqot vositasiga aylanib bormoqda. Turli darajadagi rasmiy uchrashuvlar, muzokaralarda tilimiz keng qo‘llanilayotgani, xorijdagi ko‘plab universitetlar, ilmiy muassasalarda o‘zbek tili markazlari tashkil etilib, ularda ona tilimizni o‘rganishga qiziquvchilar safi tobora ortib bormoqda.

O‘zbekistonda nafaqat o‘zbek tili, balki boshqa millat va elatlarning tillari, urf-odatlari hurmat qilinishi milliy qonunchiligimizda aks etgan. Uning amaliy isbotini O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 4-moddasidagi quyidagi norma misolida ko‘rish mumkin: «O‘zbekiston Respublikasining davlat tili o‘zbek tilidir. O‘zbekiston Respublikasi o‘z hududida istiqomat qiluvchi barcha millat va elatlarning tillari, urf-odatlari va an’analari hurmat qilinishini ta’minlaydi, ularning rivojlanishi uchun sharoit yaratadi».

«O‘zbekiston Respublikasining Davlat tili to‘g‘risida»gi qonunning 7-moddasida qayd etilishicha, davlat tili rasmiy amal qiladigan doiralarda o‘zbek adabiy tilining amaldagi ilmiy qoidalari va normalariga rioya etiladi. Davlat o‘zbek tilining boyitilishi va takomillashtirilishini ta’minlaydi, shu jumladan, unga hamma e’tirof qilgan ilmiy-texnikaviy va ijtimoiy-siyosiy atamalarni joriy etish hisobiga ta’minlaydi. Bu orqali davlat o‘zbek tilini asrash, boyitish va rivojlantirishda mas’ullikni o‘z zimmasiga olgan. Shu asosda yurtimizda o‘zbek tilining boyitish va takomillashtirishga doir ko‘plab ilmiy izlanishlar, loyihalar olib borilmoqda, turli sohalarga oid lug‘atlar, ilmiy risolalar muntazam nashr etilmoqda. Ayni paytda mamlakatimizdagi barcha nashriyot matbaa-ijodiy uylari tomonidan ona tilimizning jozibasini bor bo‘y-basti bilan namoyon etishga doir nashrlar chop etilib, kitobxonlar e’tiboriga havola etilayotganini alohida qayd etish lozim.

Shuningdek, yuqoridagi Qonunning 8-moddasida O‘zbekiston Respublikasining qonunlari, davlat hokimiyati va boshqaruv organlarining boshqa hujjatlari davlat tilida qabul qilinishi va e’lon qilinishi belgilangan. Mazkur norma «Qonunlar loyihalarini tayyorlash va O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga kiritish tartibi to‘g‘risida»gi Qonun 26-moddasining to‘rtinchi qismida yanada aniqlashtirilgan. Unga asosan, «qonun loyihasi va unga ilova qilinadigan hujjatlar qonunchilik tashabbusi huquqi sub’yektlari tomonidan Qonunchilik palatasiga davlat tilida kiritiladi». Ushbu normalarning ijrosi amalda ta’minlanayotganini hozirgi kunda Qonunchilik palatasiga kirtitilayotgan qonun loyihalari misolida yoki Oliy Majlisda qabul qilinayotgan qonunlar o‘zbek tilida qizg‘in muhokama etilayotganligida ko‘rish mumkin.

O’zbek tili davlat tili matn

1989 yil 21 oktyabrda, O’zbekiston hali o’z mustaqilligini qo’lga kiritmay turib ajdodlarimiz uzoq yillar orzu qilib, intilib va kurashib kelgan Davlat tili haqidagi qonunning qabul qilinishi mamlakat suvereniteti sari qo’yilgan dastlabki dadil qadam edi. Aynan ushbu tarixiy hujjatga ko’ra, o’zbek tili mustahkam huquqiy asos va yuksak maqomga ega bo’ldi.

Istiqlol yillarida o’zbek tili tom ma’noda davlat tili maqomiga erishib, xalqimizni yurtimizda erkin va ozod, farovon hayot qurishdek buyuk marralarga safarbar etadigan beqiyos kuch sifatida maydonga chiqdi.

O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida mamlakatda davlat tili o’zbek tilidir, deb qat’iy belgilab qo’yilgan. Aynan mazkur konstitutsiyaviy tamoyilning amalda ta’minlanayotganini so’nggi yillarda qabul qilingan qonun hujjatlari misolida ham yaqqol ko’rish mumkin. Xususan, bu borada davlat va hukumat tomonidan qator amaliy sa’y-harakatlar qilinmoqda. Xususan, joriy yil 10 apreldan kuchga kirgan qonun bilan 21 oktyabr – O’zbek tili bayrami kuni etib belgilandi.

Undan avvalroq esa, mamlakat Prezidentining “O’zbekiston Respublikasining «Davlat tili haqida»gi qonuni qabul qilinganining o’ttiz yilligini keng nishonlash to’g’risida”gi qaroriga asosan, mazkur sana munosabati bilan o’tkaziladigan ommaviy ma’naviy-ma’rifiy chora-tadbirlar tasdiqlandi va izchil amalga oshirildi. Bunda dunyodagi qadimiy va boy tillardan biri bo’lgan o’zbek tili xalqimiz uchun milliy o’zlik va mustaqil davlatchilik timsoli, bebaho ma’naviy boylik, mamlakatimizning siyosiy-ijtimoiy, ma’naviy-ma’rifiy taraqqiyotida g’oyat muhim o’rin egallab kelayotgan buyuk qadriyat ekanligiga alohida e’tibor berildi.

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqyeini tubdan oshirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi farmoni bilan esa, hukumat tarkibida Davlat tilini rivojlantirish departamenti tashkil qilinganini ham alohida qayd etish joiz.

Aynan ushbu farmon bilan bir qator tashkilotlar qatori «Taraqqiyot strategiyasi» markazi va keng jamoatchilikning o’zbek tiliga davlat tili maqomi berilgan kun – 21 oktyabr sanasini «O’zbek tili bayrami kuni» deb e’lon qilish to’g’risidagi taklifi ma’qullangani ham mamlakatimizda amalga oshirilayotgan keng ko’lamli islohotlar jarayonida davlat tilining hayotimizdagi o’rni va nufuzi tobora yuksalib borayotganini yana bir bor namoyon qildi.

O’zbek tili siyosiy-huquqiy, ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy-ma’rifiy jabhalarda faol qo’llanib, xalqaro minbarlarda baralla yangramoqda. Xorijiy mamlakatlarda tilimizga e’tibor va uni o’rganishga qiziqish kuchaymoqda. Shu bois O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o’zbek tili va adabiyoti universiteti faoliyatini tashkil etish to’g’risida» Farmonining qabul qilinishi ham tilga berilayotgan e’tiborning har tomonlama kuchaytirishga qaratilib, bu borada ilmiy asoslarni ham mustahkamlash nazarda tutildi.

O’zbek tiliga berilayotgan alohida e’tibordan ruhlanib, yurtimizda faoliyat yuritayotgan ko’plab diplomatik korpus va xalqaro tashkilotlar vakillari ham turli davralarda aynan o’zbek tilida so’zlab, ma’ruzalar qilayotganliklarini ham bu boradagi islohotlarimiz samarasi sifatida baholash mumkin.

Qo’shtepa tumani adliya bo’limi xodimi.

Davlat tilining huquqiy, nazariy va amaliy muammolari

Ona tilimizga davlat tili maqomi berilishi mustaqillikning ilk g‘alabasi sifatida qo‘lga kiritilgani, ona tilining erki, huquqi uchun kurash tarixda mustaqillik uchun kurashning ramzi sifatida muhrlangani, “Davlat tili haqida”gi qonunning xosiyatlari, uni hayotga tatbiq etish jarayonlari, muammolari to‘g‘risida “Istiqlol va ona tilimiz” kitobi (T.: “Sharq”, 1998) hamda o‘nlab maqolalarimizda milliy iftixor tuyg‘ulari bilan yozib keldik. 2004-yili “Davlat tili haqida”gi qonun qabul qilinganiga 15 yil to‘lishi munosabati bilan tahliliy, sarhisob maqolalar (qarang: “Tilga e’tibor — elga e’tibor”, “Xalq so‘zi”, 2004-yil, 5-avgust (Maqolaning asl nomi “Til va qonun ustuvorligi” edi); “Fikr quyushqoni yoxud o‘lik nutq — fikriy bo‘shliq saltanati”, “Fidokor”, 2004-yil, 21-oktabr; “Istiqlol tildan boshlangan”, “Fidokor”, 2004-yil, 26-oktabr) e’lon qildik va ularda davlat tiliga e’tibor pasayib ketayotgani, “Davlat tili haqida”gi qonunni amalga oshirishda sustkashlik yuz berayotganiga jamoatchilik e’tiborini tortishga harakat qildik.

Qonun amaliyotini kuchaytirishda yordami tegar degan ilinjda uning 1989-yil 21-oktabrda qabul qilingan ilk matni hamda unga tegishli barcha hujjatlarni bir muqovada jamlab, o‘quv qo‘llanma yaratib ikki marta nashr ettirdik (“Ona tili — davlat tili”, “Davlat va millat ramzlari” seriyasi. “Adolat”, T., 2004, “Davlat tili haqida”, “Fan”, T., 2008). Qonunlarimiz tilini ilmiy-tanqidiy nuqtayi nazardan tahlil va tadqiq etib, “Qonun tili mezonlari” nomli risola chop ettirdik (“Qonun tili mezonlari”, “Muharrir” nashriyoti, T., 2010). Lekin ko‘targan muammolarimiz, qo‘ygan savollarimiz uzoq muddat muallaq qoldi. Davlat tili amaliyoti hayotda qonunda belgilangan maqomdan o‘zgacharoq kechdi. Nazarimizda, qonunchilik asoslari mustahkamligiga, uning hayotiy amaliyoti muammolariga yanada jiddiyroq e’tibor lozim ko‘rinardi.

Nihoyat, O‘zbekiston Respublikasi Prezi­denti Shavkat Mirziyoyevning 2019-yil 21-­oktabrdagi “O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeyini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmoni ayni muddao bo‘ldi. Mazkur farmon davlat tili qismatiga najot, yangi hayot bag‘ishladi. “Davlat tili haqida”gi qonun amaliyotini tubdan yangilash va to‘g‘ri izga solishga asos yaratdi. Ayniqsa, “O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tuzilmasida xodimlarining umumiy cheklangan soni 9 ta shtat birligidan iborat Davlat tilini rivojlantirish departamenti tashkil etilishi” haqidagi band juda katta amaliy ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin. Bu “Davlat tili haqida”gi qonun ijrosiga doir eng zarur va ko‘pdan beri kutilayotgan amaliy mexanizmdir. Endi qonun ijrosining qanday tus olishi ko‘p jihatdan ana shu mexanizmning sifatli tashkil topishi va ishlashiga bog‘liq. Ishning taqdirini mazkur departamentga qanday kadrlar tanlanishi hal etadi. Agar munosib kadrlar tanlansagina ishda kutilgan siljish bo‘ladi, aks holda, har qan­day oliy mexanizm ham natija berishi qiyin. Biz bir ona tili jonkuyari sifatida Departament muvaffaqiyatli tashkil topishi va mahsuldor faoliyat ko‘rsatishidan umidvormiz.

Qonun va qat’iyat

“Qonun” degan tushunchaning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri qat’iyatlilikdir. Qat’iyati bor ekan – u qonun kuchlidir. Qat’iy nazoratini yo‘qotgan qonun zaiflashadi. Bu hol qonunga itoatsizlikni keltirib chiqaradi. Fuqarolarning qonunga rioya qilish immunitetini susaytiradi. Bunday qonunni amalga oshirish ham imkonsiz bo‘lib qoladi. Qat’iyatsizlik rahna solsa, qonun ustuvorligi tantana qilolmaydi. Shu jihatdan keyingi yillarda o‘tkazilgan ayrim tashkiliy-huquqiy tadbirlar shundoq ham qator moddalari ishlamayotgan “Davlat tili haqida”gi qonunning nufuziga ijobiy ta’sir etmadi.

2004-yil 30-aprel kuni “Davlat tili haqida”gi qonun hujjatlariga qo‘shimcha va o‘zgartishlar kiritildi. Unga binoan, yangi o‘zbek lotin alifbosi va imlo qoidalariga to‘liq, uzil-kesil o‘tish muhlati 2005-yildan 2010-yilga ko‘chirildi. Ushbu o‘zgartish 1995-yil 21-dekabrdagi “O‘zbekiston Respublikasining “Davlat tili haqida”gi qo­nuniga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida”gi qonuniga mohiyatan zid edi. Chunki u asosiy ikki maqsadni ko‘zlagan edi: “davlat tilini izchil joriy etish jarayonini takomillashtirish va lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosiga o‘tilishini ta’minlash”. Oradan to‘qqiz yil o‘tib, keskin ravishda besh yil orqaga sakrash ana shu “izchil joriy ­etish” va yangi yozuvga “mukammal o‘tish” jarayonlarini sezilarli darajada sekinlashtirdi. Aslida, bunga hayotiy zarurat bormidi? Qonun amaliyoti izchil davom etardi. Maktab ta’limi bosqichma-bosqich lotin yozuviga o‘tib bo‘lgandi, respublikaning barcha jamoalaridagi fuqarolar yangi imloga davlat tomonidan bepul o‘qitib-o‘rgatilgandi. Mantiqan endi amaliyotga to‘liq o‘tish va lotin yozuvida savodxonlikni oshirishga kirishish mumkin edi.

Qo‘shimcha va o‘zgartishlar keng xalq ommasi orasida “lotin imlosiga o‘tarmi­kanmiz yo kirilda qolarmikanmiz” degan ikkilanish, taraddud kayfiyatini ham uyg‘otdi. Holbuki, bunday maqsad yo‘q edi. Mabodo shunaqa bo‘lsa, birrov referendum o‘tkazib, xalqning fikrini aniqlab olgan ma’qul bo‘lardi.

Yozuv va savodxonlik — uzoq yillar davomida shakllanadigan hodisa. Yangi bir yozuvni o‘rganish va unda savod chiqarish uchun jamiyat juda sermashaqqat jarayonni boshidan kechirishi, bu sohadagi bilimdan tashqari, ko‘z xotirasi, qo‘l ko‘nikmasini shakllantirishi shart. Bu esa yillar mobaynida ming betlab matnlarni o‘qish, yozish, uzluksiz va muttasil shug‘ullanishni taqozo etadi. Til va yozuv amaliyot bilan tirik va rivojla­nishda. 2004-yilgi qo‘shimcha va o‘zgartishlardan keyin yozuvni o‘rgangan, malaka hosil qilayotgan fuqarolar bu mashg‘ulotni kamida besh yilga to‘xtatdilar. O‘rganmaganlar esa bu ishga kirishmay qo‘ya qoldilar. “Davlat tili haqida”gi qonunga yana bir qo‘shimcha va o‘zgartishlar kiritilsa-yu, lotin yozuviga o‘tish yana besh-o‘n yil orqaga surilsa, ungacha biz avlodimiz bilan nafaqaga chiqib ketamiz, o‘rnimizga lotinda savod chiqargan avlod kelib o‘rnashadi, deya xulosa chiqa­rib yurgan kishilar toifasi ham yo‘q emas. Qonunda qat’iyatdan chekinish ularning shunday taxmin-gumonlariga asos berib qo‘ydi. Bu – masalaning ma’naviy tomoni.

Masalaning siyosiy mohiyati ham bor. “Davlat tili haqida”gi qonunni hayotga tatbiq etish davlat siyosati darajasiga ko‘tarilgan edi, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti siyosatining tarkibiy qismiga aylangan, qonunni izchil va bosqichma-bosqich amalga oshirish bo‘yicha davlat dasturi tuzilgan va joriy qilingan edi. Qo‘shimcha va o‘zgartishlar kiritaverish yo‘li bilan qonun amaliyotini muddatdan muddatga ko‘chiraverish davlat dasturi bajarilmasligiga olib keldi.

Nihoyat, masala iqtisodiy mohiyatga ham ega. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994-yil 16-iyunda qabul qilingan “Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish to‘g‘risida”gi O‘zbekis­ton Respublikasi qonunini amalga oshirishni ta’minlash yuzasidan davlat dasturini tasdiqlash haqida”gi qarori 3-moddasida shunday deyiladi: “O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi har yilgi davlat budjetini shakllantirish chog‘ida budjetdagi tashkilotlar uchun lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish bilan bog‘liq masalalarni hal qilishga zarur mablag‘lar ajratishni nazarda tutsin”. Demak, o‘n yil mobaynida lotin yozuvini o‘qitishga sarflangan mablag‘ zoye ketgan, davlat budjetiga zarar yetkazilgan bo‘lib chiqadi. Ehtimol, lotin yozuvini o‘rganib, amal qilmagan fuqarolar yana besh yilgacha uni unutar va ularni qayta o‘qi­tishga, hali qanchadan-qancha savodsizlikni tugatish kurslari ochib, ularni ham mablag‘ bilan ta’minlashga to‘g‘ri kelar. Bular uchun davlat xazinasidan hazilakam xarajat sarflanmaydi. Yangi yozuvga o‘z izchilligida o‘tib ketilga­nida, lotin yozuvini o‘rganishga tabiiy ehtiyoj, zarurat, balki majburiyat sezilardi va ko‘zlangan maqsadga tejamli ravishda eri­shilardi.

Ish yuritish qanday maqomda?

O‘zbek tili davlat tili maqomida bo‘lganidan keyin, ish yuritish qanday maqomda bo‘lardi, davlat tili maqomida bo‘ladi-da, dersiz hoynahoy. Ammo shu paytgacha bunday bo‘lmadi. Buning sababi ham qonun ijrosi to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilmaganiga borib taqaladi.

Hozirgacha ham ish yuritish hujjatlarining ko‘pchiligi o‘zbek tiliga ko‘chgani yo‘q. Yaqingacha hamma hujjatlar yuqoridan rus ti­lida keladi, deya shikoyat qilishardi idoraviy hamkasblar. Hozir hujjatlarni o‘zbek tilida rasmiylashtirib olib borsak, rus tiliga o‘girib olib kelinglar deb qaytarishyapti, demoqdalar. Xo‘sh, o‘rta bo‘g‘indagi muhtaram rahbarlarimizning bunday talab qo‘yishlariga biror qonuniy asos bormidi?! Afsuski, bor edi.

O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi “O‘zbekiston Respublikasining “Davlat tili haqida”gi qonunining yangi tahririni amalga kiritish tartibi to‘g‘risida”gi qarorining dastlabki moddalari quyidagicha:

“O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi qaror qiladi:

1. Yangi tahrirdagi “Davlat tili haqida”gi O‘zbekiston Respublikasining Qonuni (9- va 10-moddalaridan tashqari) e’lon qilingan kundan amalga kiritilsin.

2. Belgilab qo‘yilsinki, “Davlat tili haqida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonu­nining 9- va 10-moddalari lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosiga to‘liq o‘tilgan paytdan, ya’ni 2005-yilning 1-sentabridan e’tiboran kuchga kiradi”.

Anglashilayotirki, hamma gap qonunning 9-, 10-moddalariga borib taqalmoqda. Xo‘sh, u moddalarda nima deyilgan? Mana, o‘sha moddalar matni:

“9-modda. Davlat hokimiyati va boshqaruv organlarida ish davlat tilida yuritiladi va zaruriyatga qarab boshqa tillarga tarjima qilinishi ta’minlanadi.

O‘zbekistonda o‘tkaziladigan xalqaro anjumanlarda davlat tili, shuningdek, qatnashchilarning o‘zlari tanlagan tillar anjumanning ish tili hisoblanadi.

10-modda: Korxonalar, muassasalar, tashkilotlar va jamoat birlashmalarida ish yuri­tish, hisob-kitob, statistika va moliya hujjatlari davlat tilida yuritiladi, ishlovchilarning ko‘pchiligi o‘zbek tilini bilmaydigan jamoalarda davlat tili bilan bir qatorda boshqa tillarda ham amalga oshirilishi mumkin”.

Bugungi kunda ushbu moddalarni qayta mutolaa qilib, mag‘zini chaqib ko‘rib, ular­ning amalga kiritilishini, oz emas, naqd o‘n yil orqaga surishga nima zarurat bor ekan, asli shundoq qonun e’lon qilingan kundan kuchga kiritib yuboraversa bo‘ladigan moddalar ekan-ku, deb o‘ylab qolasiz. Haqiqatan ham, shunday. Ehtimolki, o‘shanda qonun kuchli­roq, qat’iyatliroq, ustuvorroq bo‘lardi.

Qonunni kuchga kiritish tartibi to‘g‘risi­dagi qarorda belgilangan mazkur moddalar amalini o‘n yil orqaga surish muhlati, asli­da, davlat tilida ish yuritolmaydigan ayrim rahbarlarga bu sohada malaka hosil qilishlari uchun berilgan qo‘shimcha imkoniyat bo‘lsa, ajab emas. Lekin bu — o‘n yilgacha davlat tilida ish yuritishni o‘rganmaslik, bilmaslik, qonunga rioya qilmaslik mumkin degani emas edi. Aftidan, o‘shanday shaxslar yillar mobaynida hujjatchilik tizimini rus tilida saqlashda, quyi idoralardan hujjatlarni rus ti­lida talab qilishda shuni dastak qilib oldilar va o‘zlarining o‘zbek tilini bilmasliklarini shu bilan xaspo‘shlab keldilar. Asl mohiyatda, bu qonun hujjati matnini suiiste’mol qilishdan boshqa narsa emas. O‘n yilgacha davlat tilini bilmaslik, shuncha vaqt rus tilidagi ish yuritish tizimini saqlash mumkin, deb hech qayerda yozilmagan edi.

Xo‘sh, bu borada endigi ahvol qanaqa? Qonunan, vaziyat yaxshi tomonga o‘zgarishi kerak edi, lekin. Darvoqe, qonunga 2004-yili kiritilgan qo‘shimcha-o‘zgartishlarning ikkinchi qismi ana shu ijobiy tomonga o‘zgarishga qaratilgan edi. Zotan, davlat tilida ish yuritish tizimiga amal qilishni lotin yozuviga to‘liq o‘tish muddatiga doimiy ra­vishda bog‘lab qo‘yib bo‘lmaydi-ku. Qonunga kiritilgan qo‘shimcha va o‘zgartishlarning ikkinchi qismida mana nima deyilgan:

“VIII. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Maj­lisining 1995-yil 21-dekabrda qabul qilingan “O‘zbekiston Respublikasining “Davlat tili haqida”gi Qonunining yangi tahririni amalga kiritish to‘g‘risida”gi Qarorining (O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi­ning axborotnomasi, 1995-yil, № 258-modda) 2-bandidagi “Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosiga to‘liq o‘tilgan paytdan, ya’ni” degan so‘zlar chiqarib tashlansin”.

Lekin bu qo‘shimcha va o‘zgartishlar keng doiradagi fuqarolarga yetib bormaydi-da. Oliy Majlis axborotnomasini qidirib topib, tegishli moddani aniqlab, tegishli so‘zlarni undan chiqarib tashlab o‘qib ko‘radigan odamlar topilarmikan? Balki topilar, biroq kamdan-kam. Topilganda ham o‘qib, masalaning mohiyatini tushunib olishi dargumon. Xo‘sh, qonunlardagi bu kabi yangiliklarni ommaga kim singdiradi? Huquqshunoslar, qonun sharhlari, dersiz? Shu o‘zgarishlar­ning mohiyatini o‘tgan o‘n besh yil davomida biror joyda biror huquqshunos ochib berganini hargiz ko‘rmadik. 2004-yilda nashr etilgan Qonun sharhida esa bu o‘zgarishni sharhlash nari tursin, hatto Qonunga kiritilgan qo‘shimcha va o‘zgartishlar tilga ham olinmagan. Sharhlar 1999-yildagi 1-nashrda qanday bo‘lsa, 2-nashrda ham shunday turibdi. (Qarang: “O‘zbekiston Respublikasining “Davlat tili haqida”gi qonuniga sharhlar”, “Adolat” nashriyoti, T., 2004.) E’tibor bering, “Sharhlar” 2004-yil 10-oktabrda bosishga ruxsat etilgan, “Qo‘shimcha va o‘zgartishlar” esa 2004-yil 30-aprelda e’lon qilingan. Orada besh oy vaqt bo‘lgan. Nazarimizda, “Sharh­lar” muallifi yuridik fanlari doktori, professor G‘afur Abdumajidov yangi e’lon qilingan “Qo‘shimcha va o‘zgartishlar”ni umuman ko‘rmagan bo‘lsa kerak. Ko‘rganida, nashr jarayonida, albatta, inobatga olgan bo‘lardi.

Tegishli tahrirdan so‘ng mazkur qaror moddasi quyidagicha o‘zgaradi: “Belgilab qo‘yilsinki, “Davlat tili haqida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunining 9- va 10-moddalari 2005-yilning 1-sentabridan e’tiboran kuchga kiradi”. Demak, anglashiladiki, endilikda davlat tilida ish yuritish tizimiga to‘liq o‘tildi. Endi o‘zbek tilidagi hujjatlarni qabul qilmaslikka yoki hujjatlarni rus tilida tayyorlab jo‘natishni talab qilishga Qonun hech kimga huquq bermaydi. Nihoyat, “Davlat tili haqida”gi qonunning barcha moddalari to‘la va uzil-kesil kuchga kirdi. Gap Qonunning amalga oshishidagi tugallikni ham ta’minlashda qoldi. Lekin, afsuski, mana oradan yana 15 yil o‘tib ketdi hamki, Qonun moddalari to‘la-tugal amalga oshmayapti. Hamon o‘zbek va rus tillarida hujjat yuritish va yozuv qo‘shhokimiyatchiligi izchil davom etmoqda.

Yozuv qo‘shhokimiyatchiligi qachongacha?

Ma’lumki, “qo‘shhokimiyatchilik” termini asli tarix sohasida qo‘llangan va u jarayon taqozosiga ko‘ra yozuvga ham ko‘chib qoldi. Tarixdan bilamizki, qo‘shhokimiyatchilik hukm surgan davlatlar doimo inqirozga yuz tutgan. U jamiyatni tubdan yemiradigan illatdir. Yozuv qo‘shhokimiyatchiligi ham jamiyat taraqqiyoti uchun eng muhim vositalardan biri — savodxonlikni izdan chiqardi. Ilgari matbuot va nashriyot sohalarida, ish yuritish tizimida imloviy xatolar deyarli uchramasdi. Bugungi kunda xatosiz hujjatni, gazeta-jur­nalni, kitobni topish amrimahol. Hatto o‘qituv­chilar, boshqa fan mutaxassislarigina emas, ona tili va adabiyot muallimlari ham xatosiz yozolmaydigan bo‘lib qoldi. Buning sababi yozuv qo‘shhokimiyatchiligining juda uzoq muddat davom etgani hamda o‘zbek lotin alifbosi va imlo qoidalarida hanuz chalkashliklar, takomiliga yetmagan qusurlar borligidir. Malaka oshirishga kelgan o‘qituv­chilar yozuv taxtasiga yozayotganlarida ba’zan beixtiyor lotindan kirilga yoki kirildan lotinga o‘tib ketganini bilmay qoladi. Bir yili malaka oshirish tahsilidagi o‘qituvchilardan ular doimiy foydalanib kelgan darslikdagi matn asosida lotin yozuvi bo‘yicha diktant olishga to‘g‘ri keldi. 275 so‘zdan iborat diktant matnini 121 tinglovchidan birortasi “5” bahoga yozolmadi. Respublika ta’lim markazidan olingan “Diktantni baholash mezonlari” asosida tekshirilganida, o‘qituv­chilardan 23 nafari – “4”, 24 nafari – “3”, 27 nafari – “2”, 47 nafari – “1” bahoga loyiq diktant yozgani ma’lum bo‘ldi. Baholash mezoniga ko‘ra, xatolar miqdori 15 tadan oshsa, “1” baho qo‘yiladi. Holbuki, 30 dan ortiq xatoga yo‘l qo‘ygan tinglovchilar ham bo‘ldi. O‘qituvchining ahvoli shu bo‘lsa, o‘quvchi­ning ahvoli, oddiy fuqaroning savodxonligi qanday bo‘larkan?

Prezident farmonida Davlat tilini rivoj­lantirish departamentining vazifalari belgilab berilgan. Shulardan biri “lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini to‘liq joriy etish borasidagi ishlarni jadallashtirish”dir. Bu borada yozuv qo‘shhokimiyatchiligiga barham berish asosiy vazifadir. Davlat va jamiyat yagona yozuv amaliyotiga to‘liq va uzil-kesil o‘tmas ekan, umumxalq savodxonligini to‘liq tiklash imkonsizdir. Muammoning yechimi maxsus, qat’iy qarorni taqozo etadi.

Shuningdek, farmonda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga “Davlat tili haqida”gi qonunni bugungi kun talablari nuqtayi nazaridan takomillashtirgan holda ­uning yangi tahrirdagi loyihasini ishlab chiqish vazifasi yuklatilgan. Ana shu vazifa doirasida nazarda tutilishi kerakki, tarixiy jarayon taqozosi bilan “Davlat tili haqida”gi qonun va “Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish to‘g‘risida”gi qonun alohida-alohida qabul qilingan. Endilikda ushbu qonunlarni birlashtirish vaqti keldi. Chunki ularning har ikkalasi ham davlat tili haqidagi qonundir. Mazkur qonunlar o‘zaro muvofiqlashtirilgan holatda qayta ishlab chiqilsa, maqsadga muvofiq bo‘lardi.

Nusratullo JUMAXO‘JA, Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti professori, filologiya fanlari doktori

O’zbek tili – Uzbek language

O’zbek a Turkiy til bu birinchi rasmiy va yagona e’lon qilingan milliy tildir O’zbekiston. Tili O’zbeklar tilida 27 millionga yaqin ona tilida so’zlashuvchilar so’zlashadi O’zbekiston va boshqa joylarda Markaziy Osiyo (2015), uni keyin eng keng tarqalgan turkiy tilga aylantirdi Turkcha.

O’zbek tili sharqiy turkiy tilga yoki Karluk filiali Turkiy tillar oilasi. Tashqi ta’sirlarga quyidagilar kiradi Arabcha, Fors tili va Ruscha. O’zbek tilining boshqa turkiy tillardan ajralib turadigan jihatlaridan biri bu unli tovushning yaxlitlashidir /ɑ / ga /ɔ / , Fors tili ta’sir qilgan xususiyat. Boshqa turkiy tillardan farqli o’laroq, unli uyg’unlik standart o’zbek tilida umuman yo’qolgan, garchi u (biroz kamroq bo’lsa ham) hali ham uning shevalarida, singlisi Karluk tilida kuzatilgan Uyg’ur.

Mundarija

• 1 Ism
• 2 Tarix
• 3 Yozish tizimlari
• 4 Grammatika
  • 4.1 Fonologiya
    • 4.1.1 Unlilar
    • 4.1.2 Undoshlar
    • 4.2.1 So’z tartibi
    • 8.1 Turkmaniston
    • 8.2 Rossiya

    Ism

    Tilning o’zida o’zbek tilida oʻzbek tili yoki oʻzbekcha. Yilda Kirillcha, bu o’zbek tili yoki o’zbekcha . Yilda Arab yozuvi, ۉزbbېک tylyy Va ۉزbېکچh ‎.

    Tarix

    Ehtimol, turkiy tilda so’zlashuvchilar Amudaryo, Sirdaryo va Zarafshon kamida 600-700 milodiy daryo havzalari, karnaylarni asta-sekin siqib chiqaradi yoki o’zlashtiradi Sharqiy Eron tillari ilgari yashagan So’g’diyona, Baqtriya va Xrizm. Mintaqadagi birinchi turk sulolasi bu Qoraxoniylar xonligi 9-12 asrlarda, [5] konfederatsiyasi bo’lganlar Karluklar, Chigillar, Yagma va boshqa qabilalar. [6]

    O’zbek tilini to’g’ridan-to’g’ri avlod yoki keyingi shakl deb hisoblash mumkin Chagatay, buyuklarning tili Turkiy O’rta Osiyo adabiy taraqqiyoti Chag’atay xon, Temur (Tamerlan) va Temuriylar sulolasi [7] (shu jumladan Hindistonning dastlabki mug’ol hukmdorlari). Til tomonidan qo’llab-quvvatlandi Ali-Shir Navoiy 15 va 16 asrlarda. Navoiy Chag’atay tili adabiyotining eng buyuk vakili edi. [8] [9] U chagatay tili va uning bevosita avlodi bo’lgan o’zbekning rivojlanishiga katta hissa qo’shgan va keng o’zbek adabiyotining asoschisi deb hisoblanadi. [10] [11] [12] [13] [14] [15] [16] Oxir oqibat Karluk chag’atay turkiy tillarning ko’p sonli fors va arab tillarini o’z ichiga olgan qarz so’zlari. 19-asrga kelib u kamdan-kam adabiy kompozitsiya uchun ishlatilgan, ammo faqat 20-asrning boshlarida yo’q bo’lib ketgan.

    Atama O’zbek tilga nisbatan turli davrlarda turli xil narsalarni anglatgan. 1921 yilgacha “o’zbek” va “Sart “turli lahjalar deb qaraldi:

    • “O’zbek” a unli bilan uyg‘unlashganQipchoq kirib kelganlarning avlodlari gapiradigan xilma-xillik Transxoxiana bilan Muhammad Shayboniy XVI asrda, asosan, atrofida yashagan Buxoro va Samarqand, garchi turkiy tilda gaplashsa ham Toshkent unli bilan ham uyg‘unlashtirildi. Buni eski o’zbek deb atash mumkin va bu aniq odamlar guruhi bilan bog’liq.
    • “Sart “edi a Karluk mintaqadagi qadimgi turg’un turkiy aholi so’zlashadigan lahja Farg’ona vodiysi va Qashqadaryo viloyati va hozirgi ba’zi qismlarida Samarqand viloyati; unda fors va arab tillarining og’irroq aralashmasi bor edi va yo’q edi unli uyg’unlik. Bu standart o’zbek tili va O’zbekistonning rasmiy shevasiga aylandi.

    Yilda Xiva xonligi, Sartlar juda yaxshi gapirishdi O’g’uz Ning turklashgan shakli Karluk Turkiy. 1921 yildan keyin Sovet rejimi bu atamani bekor qildi Sart haqoratli va bundan buyon butun Turkistonning barcha o’troq turk aholisi deb nomlanishiga qaror qildi O’zbeklar, garchi ko’pchilikda o’zbek qabilalarining merosi bo’lmagan. [ iqtibos kerak ]

    Biroq, o’zbeklarning noroziligiga qaramay, 1924 yilda yangi respublika uchun tanlangan standart yozma til Bolsheviklar kabi Fayzulla Xodjayev, inqilobgacha bo’lgan “o’zbek” emas, balki Samarqand viloyatining “sart” tili edi. Edvard A. Alluort bu “mintaqaning adabiy tarixini yomon buzganligi” va XV asr muallifi kabi mualliflarga berish uchun ishlatilganligini ta’kidladi. Ali-Shir Navoiy o’zbek identifikatori. [17] Uchala sheva ham zamonaviy so’zlashuvchi o’zbek tilida mavjud bo’lib kelmoqda.

    Yozish tizimlari

    1911 yildagi matn O’zbek arab alifbosi
    Asosiy maqola: O’zbek alifbosi

    Tarix davomida o’zbek tili turli xil yozuvlarda yozilgan:

    • 1928 yilgacha: arabcha Yaña imla alifbosi savodxonlar tomonidan, o’sha paytda o’zbeklarning taxminan 3,7%. [18]
      • 1880-yillar: rus missionerlari o’zbeklar uchun kirill yozuvidan foydalanishga urinishgan. [18]

      Lotin yozuvining O’zbekistonda rasmiy maqomga ega bo’lishiga qaramay, kirill yozuvidan foydalanish hali ham keng tarqalgan, ayniqsa reklama va plakatlarda. Gazetalarda stsenariylar aralash bo’lishi mumkin, sarlavhalari lotin va kirill yozuvidagi maqolalar. [19] Arab yozuvi endi cheklangan matnlarda faqat ramziy ma’noda O’zbekistonda ishlatilmaydi [19] yoki akademik tadqiqotlar uchun Chagatay (eski o’zbek). [18]

      Xitoyning g’arbiy mintaqasida Shinjon, o’zbek ozchilik bo’lgan joyda arabcha hanuzgacha foydalaniladi.

      Afg’onistonda an’anaviy arab imlosi hanuzgacha qo’llanilmoqda.

      Grammatika

      Fonologiya

      Unlilar

      Standard o’zbek tilida oltita unli fonema mavjud: [20]

      Undoshlar

      Labial	Tish	Alveolyar	Palatal	Velar	Uvular	Yaltiroq
      Burun		m	n	ŋ
      Yomon / Affricate	ovozsiz	p	t̪	( t͡s )	t͡ʃ	k	q	( ʔ )
      	ovozli	b	d̪	d͡ʒ	ɡ
      Fricative	ovozsiz	ɸ	s	ʃ	χ	h
      	ovozli	w ~ v	z	( ʒ )	ʁ
      Taxminan			l	j
      Rotik		ɾ

      Morfologiya va sintaksis

      Turkiy til sifatida o’zbek tili bo’sh mavzu, aglutinativ va yo’q maqolalar va yo’q ism sinflari (jinsi yoki boshqa). So’z tartibi sub’ekt-ob’ekt-fe’l (SOV). So’zlar odatda oksitonlar (ya’ni oxirgi bo’g’in ta’kidlangan), lekin ma’lum sonlar va qo’shimchalar zarralari ta’kidlanmagan.

      O’zbek tilida so’zlarning ikkita asosiy toifasi mavjud:

      • nominallar (otlar, olmoshlar, sifatlar va ba’zi qo’shimchalarga teng)
      • og’zaki so’zlar (fe’llar va ba’zi qo’shimchalar bilan teng)

      O’zbek tilida quyidagi og’zaki qo’shimchalar ishlatiladi:

      Qo’shimcha	Funktsiya	Misol	Tarjima
      -moq	infinitiv	kelmoq	kelmoq
      -di	o’tgan zamon	keldi	keldi
      -ing	majburiy	keling!	kel!

      Hozirgi va kelasi zamon ikkalasi ham bilan ifodalanadi -a va -y qo’shimchalar.

      Ismlar olmoshini oladi -ni noaniq artikl sifatida qo`shimcha. Qo’shimchasiz otlar aniq ma’noda tushuniladi.

      Olmoshlar

      Olmosh	Tarjima
      erkaklar	Men
      biz	biz
      sen	siz (norasmiy birlik)
      siz	siz (rasmiy birlik va ko’plik)
      siz	u / u
      ular	ular

      So’z tartibi

      O’zbek tilidagi so’zlarning tartibi quyidagicha sub’ekt-ob’ekt-fe’l (SOV), boshqalar kabi Turkiy tillar. Ingliz tilidan farqli o’laroq, ob’ekt fe’ldan oldin keladi va fe’l gapning oxirgi elementi hisoblanadi.

      Men kitobni ko’ryapman
      Erkaklar	kitobni	koʻrdim
      Mavzu	to’g’ridan-to’g’ri ob’ekt	o’tuvchi fe’l
      1. SS.	kitob	qarang-PRES.IND.

      Notiqlarning soni

      O’zbek tilida so’zlashuvchilar sonining taxminiy baholari har xil bo’lib, 25 dan 30 milliongacha. Etnolog hisob-kitoblarga ko’ra, barcha tanilgan dialektlar bo’yicha ona tilida so’zlashuvchilar soni 27 millionga teng. Shvetsiya milliy ensiklopediyasi, Milliylikklopedin, ona tilida so’zlashuvchilar soni 30 millionni tashkil qiladi, [21] va CIA World Factbook taxminiy 25 million. Boshqa manbalar o’zbek tilida so’zlashuvchilar soni O’zbekistonda 21 million kishini tashkil qiladi, [22] Afg’onistonda 3,4 million, [23] Tojikistonda 900 ming, [24] 800 ming Qirg’izistonda, [25] 500000 Qozog’istonda, [26] 300000 Turkmanistonda, [27] Rossiyada esa 300 ming kishi. [28]

      Ta’sir

      Ning ta’siri Islom va kengaytma bilan, Arabcha, o’zbek tilida yaqqol ko’rinib turibdi qarz so’zlari. Ning qoldiq ta’siri ham mavjud Ruscha, qachondan boshlab O’zbeklar hukmronligi ostida bo’lgan Rossiya imperiyasi va Sovet Ittifoqi. Eng muhimi, o’zbek so’z boyligi, frazeologiyasi va talaffuziga katta ta’sir ko’rsatgan Fors tili uning tarixiy ildizlari orqali. O’zbek tiliga fors tili sezilarli darajada ta’sir qilgan va u ham ta’sir ko’rsatgan Tojik (turli xil forscha). [29] [30] Turkiy tillar orasida o’zbek tili, ehtimol fors tiliga eng kuchli ta’sir ko’rsatgan tildir. [31]

      Lahjalar

      O’zbek tilida gaplashadigan odam

      O’zbek tilini taxminan uchta sheva guruhiga bo’lish mumkin. Markazi Toshkent, Samarqand, Buxoro va Farg’ona vodiysida joylashgan karluk lahjalari standart o’zbek tilining asosi hisoblanadi. Ushbu lahjaviy guruh forscha so’z boyligining, ayniqsa tarixiy fors shaharlari Buxoro va Samarqandda eng katta ta’sirini ko’rsatadi. Dan gapiradigan qipchoq lahjasi Surxondaryo viloyati shimoliy-markaziy O’zbekiston orqali Qoraqalpog’iston, dan sezilarli ta’sir ko’rsatmoqda Qipchoq Turkiy tillar, xususan [j] dan [ʑ] gacha bo’lgan mutatsiyasida Qozoq va Qirg’izlar. O’g’uz shevasi, asosan Xorazm Turkmaniston chegarasi bo’ylab boshlang’ich so’zning [k] dan [g] ga mutatsiyasi bilan ajralib turadi.

      Mamlakatlar bo’yicha

      Turkmaniston

      Turkmanistonda 2000-yillardan beri hukumat majburiy ravishda “Turkmanlashtirish “mamlakatda yashovchi o’zbeklarning. [32] [33] [34] Sovet yillarida va 1990 yillarda Turkmanistonda o’zbek tili erkin ishlatilgan. O’zbek tilida bir necha yuz maktab bor edi, ko’plab gazetalar shu tilda nashr etilardi. Hozir mamlakatda bir nechta o’zbek maktablari, shuningdek o’zbek tilida bir nechta gazeta mavjud. Shunga qaramay, o’zbek tili hali ham ushbu mamlakatda tan olingan milliy ozchiliklarning tillaridan biri hisoblanadi. Turkmanistonda taxminan 300,000-600,000 o’zbeklar yashaydi. O’zbek tilida so’zlashuvchilarning aksariyati yashaydi Dashoghuz Velayat, shuningdek Lebap Velayat va qisman Ashxobod. [35]

      Rossiya

      O’zbek tili milliy ozchiliklarning tan olingan ko’plab tillaridan biridir Rossiya. 400 mingdan ortiq O’zbeklar Rossiya Federatsiyasining fuqarolari va ushbu mamlakatda yashaydilar. Shuningdek, Rossiyada 2 dan 6 milliongacha o’zbeklar bor Markaziy Osiyo respublikalar (asosan O’zbekiston, Qirg’iziston va Tojikiston ) muhojirlar va muhojirlar bo’lganlar. Rossiyaning yirik shaharlarida o’zbeklarning yirik diasporalari yashaydi Moskva, Sankt-Peterburg, Yekaterinburg, Novosibirsk, Qozon, Volgograd, Samara, Rostov-Don, Perm, Nijniy Novgorod, Chelyabinsk, Vladivostok, Ufa, Krasnoyarsk, Omsk, Krasnodar, Voronej, Saratov va Tyumen. O’zbek tilidagi yozuvlar ushbu shaharlarda tez-tez uchraydi. Belgilar asosan turli xil restoran va ovqatlanish joylari, sartaroshxonalar, meva, sabzavot va to’qimachilik mahsulotlarini sotadigan do’konlarga tegishli. Kichik klinikasi bor, u erda o’zbek tilidagi yozuvlar va yorliqlar joylashgan. Shuningdek, ushbu shaharlar ko’chalarida o’zbek tilida noqonuniy belgilar er osti jinsiy aloqa xizmatlari mavjud (“Qizlarga qo’ng’iroq qiling “). Rossiyadagi o’zbeklar kirill yozuvidagi o’zbek alifbosidan foydalanishni afzal ko’rishmoqda, ammo so’nggi yillarda Rossiyadagi o’zbek yoshlari ham lotin o’zbek alifbosidan faol foydalanmoqdalar. Rossiyaning yirik shaharlarida o’zbek tilidagi kichik gazetalar nashr etilmoqda. [36] [37] [38] Muhojirlar va migrantlar uchun ba’zi yo’riqnomalar, shu jumladan o’zbek tilida takrorlangan. Fakultetlarida rus talabalari tomonidan o’zbek tili o’rganilmoqda Turkologiya butun Rossiya bo’ylab. [ iqtibos kerak ] Rossiyadagi eng yirik o’zbek tilini o’rganish markazlari Moskva va Sankt-Peterburg universitetlarida joylashgan. Bundan tashqari, juda ko’p Ruslar o’zbek tili va madaniyati bilan qiziqadigan va sevadigan va o’zlari uchun ushbu tilni o’rganadiganlar. Rus tili – sobiq SSSRning ko’plab tillari orasida eng ko’p o’rganilgan tillardan biri. Rossiyadagi o’zbek tilida so’zlashuvchilar odatda o’z so’z birikmalarida ko’plab so’zlarni ishlatadilar Ruscha. [39]

      Shuningdek qarang

      • Chagatay tili[40]
      • Janubiy o’zbek tili

      Izohlar

      1. ^ Afg’oniston va Xitoyda ishlatiladi
      2. ^ O’zbeklar ko’pchilik bo’lgan joylarda uchinchi rasmiy til [3]

      Adabiyotlar

      1. ^O’zbek da Etnolog (18-nashr, 2015)
         Shimoliy da Etnolog (18-nashr, 2015)
         Janubiy da Etnolog (18-nashr, 2015)
      2. ^ Skott Nyuton (2014 yil 20-noyabr). Sovet dunyosining qonuni va yaratilishi: Qizil Demiurge. Yo’nalish. 232– betlar. ISBN978-1-317-92978-9 .
      3. ^[1] Pashto, dari, o’zbek, turkmaniy, baluchi, pachay, nuristani, pomiri va boshqa mamlakatda mavjud bo’lgan boshqa tillardan pashto va dari davlatning rasmiy tillari hisoblanadi. Odamlarning aksariyati o’zbek tilida gaplashadigan joylarda, Turkmancha, pachaycha, nuristani, baluji yoki pomiri tillari, yuqorida tilga olingan tillarning har biri, pashto va dariy tillaridan tashqari, uchinchi rasmiy til bo’lib, ulardan foydalanish qonun bilan tartibga solinadi.
      4. ^ Xammarstrom, Xarald; Forkel, Robert; Xaspelmat, Martin, nashr. (2017). “O’zbek”. Glottolog 3.0. Jena, Germaniya: Maks Plank nomidagi Insoniyat tarixi fanlari instituti.
      5. ^“O’zbek tilining kelib chiqishi” (rus tilida). Arxivlandi asl nusxasi 2013 yil 2 sentyabrda . Olingan 5 yanvar 2013 .
      6. ^ Oltin, Piter. B. (1990), “13-bob – Qoraxoniylar va dastlabki islom”, Sinorda, Denis (tahr.), Ilk ichki Osiyoning Kembrij tarixi, Kembrij universiteti matbuoti, ISBN0-521-24304-1
      7. ^ Alluort, Edvard (1994). Markaziy Osiyo: Rossiya hukmronligining 130 yilligi, tarixiy sharh. Dyuk universiteti matbuoti. p. 72. ISBN0-8223-1521-1 .
      8. ^ Robert McHenry, tahrir. (1993). “Navā’ī, (Mir)” Al-Shur “. Britannica entsiklopediyasi. 8 (15-nashr). Chikago: Entsiklopediya Britannica, Inc. p. 563.
      9. ^ Subtelny, M. E. (1993). “Mur ‘Alī Shur Nawā’ī”. C. E. Bosvortda; E. Van Donzel; V. P. Geynrixs; Ch. Pellat (tahrir). Islom entsiklopediyasi. VII. Leyden —Nyu York: Brill Publishers. 90-93 betlar.
      10. ^ Valitova, A. A. (1974). “Alisher Navoiy”. A. M. Proxorovda (tahrir). Buyuk Sovet Entsiklopediyasi (rus tilida). 17 (3-nashr). Moskva: Sovet Entsiklopediyasi. 194-195 betlar.
      11. ^ A. M. Proxorov, tahr. (1997). “Navoiy, Nizomiddin Mir Alisher”. Buyuk entsiklopedik lug’at (rus tilida) (2-nashr). Sankt-Peterburg: Buyuk rus entsiklopediyasi. p. 777.
      12. ^“Alisher Navoiy”. Yozuvchilar tarixi. Arxivlandi asl nusxasi 2013 yil 16 oktyabrda . Olingan 26 yanvar 2012 .
      13. ^ Maksim Isaev (2009 yil 7-iyul). “O’zbekiston – Sharq adabiyoti mumtoz yozuvchilarining yodgorliklari olib tashlandi”. Farg’ona yangiliklari. Arxivlandi asl nusxasi 2011 yil 11 sentyabrda . Olingan 26 yanvar 2012 .
      14. ^ Kamola Oqilova. “Alisher Navoiy va uning davri O’zbekiston badiiy madaniyatining rivojlanishi sharoitida”. San’at jurnali . Olingan 28 yanvar 2012 .
      15. ^“O’zbek madaniyati”. UzHotels. Arxivlandi asl nusxasi 2012 yil 9 mayda . Olingan 27 yanvar 2012 .
      16. ^“Alisher Navoiy – Adabiyot toji”. Kitob.uz bolalar raqamli kutubxonasi (o’zbek tilida) . Olingan 8 fevral 2012 .
      17. [doimiy o’lik havola ]
      18. ^ Alluort, Edvard A. (1990). Zamonaviy o’zbeklar: XIV asrdan hozirgi kungacha: madaniy tarix. Hoover Institution Press. 229-230 betlar. ISBN978-0-8179-8732-9 .
      19. ^ abv Batalden, Stiven K. (1997). Evrosiyoning yangi mustaqil davlatlari: Sobiq Sovet respublikalari uchun qo’llanma. Greenwood Publishing Group. p. 194. ISBN978-0-89774-940-4 .
      20. ^ ab Evropa Markaziy Osiyo tadqiqotlari jamiyati. Xalqaro konferentsiya (2005). Markaziy Osiyo namoyish etiladi. LIT Verlag Münster. p. 221. ISBN978-3-8258-8309-6 .
      21. ^ Syoberg, Andri F. (1963). O’zbek tilining grammatikasi. Ural va Oltoy seriyalari. 18. Bloomington: Indiana universiteti. 16-18 betlar.
      22. ^ “Världens 100 största språk 2007” (“Dunyoning 2007 yildagi 100 ta eng yirik tillari”), Milliylikklopedin
      23. ^“O’zbekiston”. Markaziy razvedka boshqarmasi . Olingan 7 dekabr 2012 .
      24. ^“Afg’oniston tillari”. Etnolog . Olingan 7 dekabr 2012 .
      25. ^“Tojikiston tillari”. Etnolog . Olingan 7 dekabr 2012 .
      26. ^“Aholining etnik tarkibi” (PDF) . Qirg’iziston Respublikasi Milliy statistika qo’mitasi (rus tilida) . Olingan 7 dekabr 2012 .
      27. ^“Milliy aholini ro’yxatga olish 2009” (PDF) . Qozog’iston statistika agentligi (rus tilida). Arxivlandi asl nusxasi (PDF) 2010 yil 12 dekabrda . Olingan 7 dekabr 2010 .
      28. ^“Turkmaniston tillari”. Etnolog . Olingan 7 dekabr 2012 .
      29. ^“Milliy aholini ro’yxatga olish-2010”. Federal davlat statistika xizmati (rus tilida) . Olingan 7 dekabr 2012 .
      30. ^ Ido, Shinji (2014 yil 21 mart). “Buxorolik tojikcha” (PDF) . Xalqaro fonetik uyushma jurnali. 44 (1): 87–102. doi:10.1017 / S002510031300011X.
      31. ^Hikki, Raymond 2010. Til bilan aloqa qilish bo’yicha qo’llanma. Malden, MA: Wiley- Blackwel sahifasi 655
      32. ^“Ozarbayjon ix. Ozariy turkiyadagi eron elementlari – Ensiklopediya Iranica”. www.iranicaonline.org.
      33. ^memohrc.org – “Turkmanizatsiya” rukovodyashchix kadrlar v Dashoguze
      34. ^iamik.ru – Turkmanizatsiya uzbekov
      35. ^vb.kg – V Turkmanii zavershaetsya printsipelnaya turkmenizatsiya
      36. ^365info.kz – Turkmanskie uzbeki tiko likut va i sledyat za Mirziyoziyev
      37. ^fergananews.com – V Moskve nachinaet voxodit gazeta na uzbekskom yazyke
      38. ^vesti.kg – V Moskve nachinaet vyhodit gazeta na uzbekskom yazyke
      39. ^caravan.kz – V Moskve nachinaet vyhodit gazeta na uzbekskom yazyke
      40. ^the-village.ru – Moskvichi, izuchayushchie uzbekskiy, tadjikskiy i moldavskiy yaziki
      41. ^ [ ]

      Manbalar

      • Mamatov, Jahongir; Kadirova, Karamat (2008). O’zbekcha-inglizcha keng qamrovli lug’at. Hyattsville, Merilend: Dunwoody Press. ISBN978-1-931546-83-6 . OCLC300453555.
      • Ksato, Eva Agnes; Yoxanson, Lars (1936). Turkiy tillar. London: Routledge. ISBN0-415-41261-7 . OCLC40980286.
      • Bregel, Yu (1978). “Xiva xonligidagi sartlar”. Osiyo tarixi jurnali. 12 (2): 120–151. JSTOR41930294.
      • Bodrogligeti, Andras J. E. (2002). Zamonaviy adabiy o’zbek tili: intensiv boshlang’ich, o’rta va yuqori kurslar uchun qo’llanma. Myunxen: Lincom Europa. ISBN3-89586-695-4 . OCLC51061526.
      • Fierman, Uilyam (1991). Tilni rejalashtirish va milliy taraqqiyot: o’zbek tajribasi. Berlin: Mouton de Gruyter. ISBN3-11-085338-8 . OCLC815507595.
      • Ismatullaev, Xarulla (1995). Zamonaviy adabiy o’zbek I. Bloomington, Indiana: Indiana universiteti, Ichki Osiyo tadqiqotlari instituti. ISBN0-933070-36-5 . OCLC34576336.
      • Karl, A. Krippes (1996). O’zbekcha-inglizcha lug’at (Rev.). Kensington: Dunwoody Press. ISBN1-881265-45-5 . OCLC35822650.
      • Syoberg, Andri Frensis (1997). O’zbek tilining grammatikasi. Richmond: Curzon Press. ISBN0-7007-0818-9 . OCLC468438031.
      • Uoterson, Natali (1980). O’zbekcha-inglizcha lug’at. Oksford: Oksford universiteti matbuoti. ISBN0-19-713597-8 . OCLC5100980.
      • O’zbekiston Respublikasi, Oliy va o’rta ta’lim vazirligi. Lotin yozuviga ishlov berish o’zbek alifbosi va imlosi (Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosi va orfografiyasi), Toshkent moliya instituti: Toshkent, 2004 y.
      • A. Shermatov. “O’zbek dialektologiyasi rivojlanishining yangi bosqichi” O’zbek tarixi, madaniyati va tiliga oid insholar. Ed. Baxtiyor A. Nazarov va Denis Sinor. Bloomington, Indiana, 1993, 101-9 betlar.

      Tashqi havolalar

      • O’zbek kirill-lotin konvertori
      • O’zbek kirill-lotin matni va veb-sayt konvertori
      • Lotin-kirillcha o’zbekcha matn va veb-sayt konvertori
      • O’zbek tilining lug’ati I jild (A — R) (Toshkent, 1981)
      • O’zbek tilining lug’ati, II jild (S — H) (Toshkent, 1981)
      • Inglizcha-o’zbekcha va o’zbekcha-inglizcha onlayn lug’at
      • Inglizcha-o’zbekcha va o’zbekcha-inglizcha onlayn lug’at
      • Ruscha-o’zbekcha va o’zbekcha-ruscha onlayn lug’at
      • O’zbekcha <> turkcha lug’at (Pamukkale universiteti)
      • Ole Olufsen: “Bokara lahjasi lugati“[2] (Kobenhavn 1905)
      • O’zbek tiliga kirish, Mark Dikkens
      • O’zbek tili uchun asosiy orfografik qoidalar, O’zbekiston Vazirlar Mahkamasining 1995 yil 24 avgustdagi 339-sonli qarori tarjimasi
      • O’zbek alifbosi, Omniglot
      • Ona tili uz, o’zbek tili haqida veb-sayt
      • O’zbek tilidagi materiallar, Uz-Translations

      Related posts:

      1. O’zbek tili davlat tili konstitutsiya
      2. Chizmachilik kitob
      3. Elektron maktab darsliklari
      4. 3 sinf matematika masalalar yechimi