6-синфларда назорат диктанти

Dars uslubi: an’anaviy, noan’anaviy (tagiga chizilsin)

1-dars «Ona tili» 6– “A”, “B” sinf 6 «A» 6 «B» Mavzu: O’zbekistonda davlat tili va boshqa tillarning rivoji

1. Yetti o’lchab, bir kes (Maqol). 2. Qishpolvon o’z vazifasin uch oy ichra o’tarkan, Xizmat qilish navbat bilan Bahoroyga o’tarkan. (Po’lat Mo’min) 3. Kuzatishimcha, odamlar gapirayotgan gapning, taxminan, yetmish-sakson foizi ortiqcha ekan. (Asqad Muxtor) 4. Ular yana besh qadam bosishgach, o’ra labiga kelishdi. (Tohir Malik) 5. Bu sopol ko’za-chi, so’zimga ishon, Sodiq xizmat qildi ming yil odamga. (Qodir Dehqon)

1. Sanoq sonlar nimani bildiradi va ular qanday ifodalanadi?

2. Yuzlik sonlar qanday hosil qilinadi?

399-mashq. Uyga vazifa. «Ko’chat ekib, bog’ yarating» mavzusida matn tuzing. Matnda sanoq sonlardan foydalaning.

IV. Yangi mavzuni mustahkamlash: Og ’ zaki savol-javob.

V. Uyga vazifa

VI. Dars yakuni. Baholarni tahlil qilish.

O’quv-tarbiya ishlari bo’yicha direktor o’rinbosari: _______________________

Ona tili» 6– “A”, “B” sinf

Sana: ___________ _________ Soati______

MAVZU: DONA SON, UNING YASALISHI

Darsning maqsadi:

a) ta’limiy: Ona tili fanining nazariy va amaliy asoslarini o’rganish jarayonida o’quvchilarda estetik did, estetik ong, ona tiliga muhabbat, badiiy tafakkur va tasavvurini kamolga yetkazish va barkamol avlod tarbiyasiga zamin yaratish.

b) tarbiyaviy: Ona tili fani orqali o’quvchilarga DTS asosida dars berish.

c) rivojlantiruvchi: O’quvchilarni tafakkur va idrokini kengaytirish, ularni mustaqil fikrlashga o’rgatish.

Nutqiy kompetensiya (tinglab tushunish, so‘zlash, o‘qish, yozish):

Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi:

– darslik (lug‘atlar), kutubxona hamda media manbalardan zarur ma’lumotlarni izlab topa olish, saqlash.

O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi:

– mustaqil o‘qib o‘rganish, doimiy ravishda o‘z-o‘zini jismoniy, ma’naviy rivojlantirish, ijodiylik ko‘nikmalarini oshirib borish.

Milliy va umummadaniy kompetensiya:

– madaniy me’yorlarga va sog‘lom turmush tarziga hamda adabiy til me’yorlariga amal qilish.

Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi:

– guruhlarda hamkorlikda ishlay olish va bunda muomala madaniyatiga ega bo‘lish.

Dars jarayoni

1.Tashkiliy qism 4 minut

2.O’tilgan mavzuni takrorlash( mustahkamlash) 12 minut

3.Yangi mavzuni tushuntirish 10 minut

4.Yangi mavzuni mustahkamlash 14 minut

5.O’quvchilarni baholash 3 minut

6. Uyga vazifa 2 minut

Dars uslubi: an’anaviy, noan’anaviy (tagiga chizilsin)

Dars jihozi: Darslik, kompyuter, tarqatma materiallar, ko’rgazmali qurollar.

Dars shiori: Tilga ixtiyorsiz – elga e`tiborsiz. ( A. Navoiy )

Foydalaniladigan adabiyotlar:

«Ona tili» 6 -sinf uchun darslik. 6-sinf darsligining elektron varianti.

I. Darsning borishi:

a) salomlashish b) sinf tozaligi va davomatni nazorat qilish

c) kirish suhbati, o’quvchilarning og’zaki nutqini o’stirish

II. O’tgan mavzuni so’rash.

a) individual – tarqatma materiallar, kartochka.

b) Frontal (guruh bilan ishlash)

III. Yangi mavzu
1-topshiriq. Quyidagi sonlarga –ta qo’shimchasi, dona, nafar, bosh, tup, bog’ so’zlarini qo’shib birikmalar tuzing.

Olti, besh, uch, o’ttiz, ellik, yetmish.

BILIB OLING. Narsalarning miqdorini donalab ifodalaydigan sonlar dona son deyiladi. Ular -ta qo’shimchasi yordamida yasaladi.

Donalash ma’nosi -ta qo’shimchasidan tashqari dona so’zi bilan ham ifodalanadi.

Donalab sanalayotgan narsalarning turini ta’kidlash uchun -ta qo’shimchasi o’rnida bosh (hayvonlar), nafar (shaxslar), tup (o’simliklar, litr (suyuqlik), gramm (og’irlik) kabi so’zlar ham ishlatiladi.
400-mashq. Gaplarni yozing. Sonlarning yasalishini tushuntirib bering.

1. Kecha tog’ang berib ketgan zog’oradan ikkitasini olib qo’yganman, birgalashib choy ichamiz. 2. Nafis chayqaladi bir tup na’matak Yuksakda shamolning belanchagida, Quyoshga ko’tarib bir savat oq gul, Viqor-la o’shshaygan qoya labida. (Oybek) 3. Derazamning oldida bir tup O’rik oppoq bo’lib gulladi. (Hamid Olimjon) 4. Bir tup kessang, o’n tup ek. (Maqol) 5. Jo’jalardan ikkitasini kalxat oldi, qolgan ikki kam o’ttiztasi o’sib tovuq bo’ldi. Sakkiztasini olib qolib, yigirmatasini bozorga olib borib sotib, bitta ona-bola echki olib kelib, bularni ham boqa berdi. (Ertakdan)

401-mashq. Dona sonlarni qatnashtirib gaplar yozing. Dona sonlarni yasovchi vositalarning tagiga chizing.
402-mashq. Qavs ichidagi sonlarni kerakli shaklga solib, gaplarni ko’chiring.

1. So’ylasin Afrosiyob-u So’ylasin O’rxun xati, Ko’hna tarix shodasida (bir) marjon, o’zbegim. (E. Vohidov) 2. Saidiy kelganda Murodxo’ja domla (to’rt) gina sigirni sog’ib eplamagan xotinining palpisligidan koyib urishmoqda edi. (Abdulla Qahhor) 3. (Bir) kampir Ahmadjonni (ikki) sherigi bilan uyiga olib kirdi. (Abdulla Qahhor) 4. Meni qo’rqitayotgandir desam, (ikki)si chindan sudrab chiqib avtomobilga soldi. (Abdulla Qahhor) 5. Birinchi arava g’ildiraklariga bog’langan (uch) ot bor-u, qolgan otlardan darak yo’q. (Mirmuhsin)

1. Dona sonlarning yasalishi haqida gapiring.

2. -ta qo’shimchasi va dona, tup, nafar, bosh so’zlari yordamida hosil bo’lgan dona sonlar ishtirokida gaplar tuzing.
403-mashq. Uyga vazifa. Dona sonlarni qatnashtirib «Bahorgi dala ishlari» mavzusida hikoya yozing. Dona sonlarning yasalishini tushuntirib bering.

IV. Yangi mavzuni mustahkamlash: Og ’ zaki savol-javob.

V. Uyga vazifa

VI. Dars yakuni. Baholarni tahlil qilish.

O’quv-tarbiya ishlari bo’yicha direktor o’rinbosari: _____________________

Ona tili» 6– “A”, “B” sinf

Sana: ___________ _________ Soati______

MAVZU: CHAMA SON, UNING YASALISHI

Darsning maqsadi:

a) ta’limiy: Ona tili fanining nazariy va amaliy asoslarini o’rganish jarayonida o’quvchilarda estetik did, estetik ong, ona tiliga muhabbat, badiiy tafakkur va tasavvurini kamolga yetkazish va barkamol avlod tarbiyasiga zamin yaratish.

b) tarbiyaviy: Ona tili fani orqali o’quvchilarga DTS asosida dars berish.

c) rivojlantiruvchi: O’quvchilarni tafakkur va idrokini kengaytirish, ularni mustaqil fikrlashga o’rgatish.

Nutqiy kompetensiya (tinglab tushunish, so‘zlash, o‘qish, yozish):

Berilgan topshiriq, sodda matnlarni tinglab tushuna oladi;

Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi:

– darslik (lug‘atlar), kutubxona hamda media manbalardan zarur ma’lumotlarni izlab topa olish, saqlash.

O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi:

– mustaqil o‘qib o‘rganish, doimiy ravishda o‘z-o‘zini jismoniy, ma’naviy rivojlantirish, ijodiylik ko‘nikmalarini oshirib borish.

Milliy va umummadaniy kompetensiya:

– madaniy me’yorlarga va sog‘lom turmush tarziga hamda adabiy til me’yorlariga amal qilish.

Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi:

– guruhlarda hamkorlikda ishlay olish va bunda muomala madaniyatiga ega bo‘lish.

Dars jarayoni

1.Tashkiliy qism 4 minut

2.O’tilgan mavzuni takrorlash( mustahkamlash) 12 minut

3.Yangi mavzuni tushuntirish 10 minut

4.Yangi mavzuni mustahkamlash 14 minut

5.O’quvchilarni baholash 3 minut

6. Uyga vazifa 2 minut

Dars uslubi: an’anaviy, noan’anaviy (tagiga chizilsin)

Dars jihozi: Darslik, kompyuter, tarqatma materiallar, ko’rgazmali qurollar.

Dars shiori: Tilga ixtiyorsiz – elga e`tiborsiz. ( A. Navoiy )

Foydalaniladigan adabiyotlar:

«Ona tili» 6 -sinf uchun darslik. 6-sinf darsligining elektron varianti.

I. Darsning borishi:

a) salomlashish b) sinf tozaligi va davomatni nazorat qilish

c) kirish suhbati, o’quvchilarning og’zaki nutqini o’stirish

II. O’tgan mavzuni so’rash.

a) individual – tarqatma materiallar, kartochka.

b) Frontal (guruh bilan ishlash)

III. Yangi mavzu
Topshiriq. Berilgan sanoq sonlarga -tacha -lab, -larcha qo’shimchalarini qo’shing. Ma’noda qanday o’zgarish bo’lganini ayting.

Bir, ikki, uch, to’rt, besh, olti, yetti, yuz, ming.

BILIB OLING. Narsaning miqdorini taxminlab, chamalab ko’rsatadigan sonlarga chama son deyiladi. Ular -tacha, -lab, -larcha kabi qo’shimchalar yordamida yasaladi.
404-mashq. Gaplarda qatnashgan sonlarni aniqlang. Ulardan chama son shakllarini hosil qilib, o’zi birikkan so’z bilan ko’chiring.

1. Bekatda o’n odam avtobus kutib turishardi 2. Barvasta, yoshi ellikka borib qolgan bo’lsa ham, qomati sambitdek tik. (X To’xtaboyev) 3. Mashrab bilan Akmal esa o’n besh-yigirma bolaga javobgar. (O. Yoqubov) 4. Ichkaridan yoshi yetmishlardan oshgan nuroniy bir chol chiqib kelibdi. (N. Aminov) 5. Shoikrom o’n kuncha ilgari ishga ketayotib birrov kirib ukasidan hol so’ragan edi. (O’. Hoshimov) 6. Yo’q, uning oldida bundan besh-olti yil ilgarigi yarimta tana emas, katta qalb, katta hayot egasi go’zal hayot qo’shig’ini kuylardi. (O’. Umarbekov)

405-mashq. Gaplardagi sonlarni guruhlarga ajratib, jadvalga joylashtiring.

1. Axir o’n ikki yashar ukasini ko’rmaysizmi, shu yoshidan uloq chopmoqchi. (Abdulla Qodiriy) 2. Og’zini yumganicha, ovozini ichiga yutib, bir-ikki kulib oldi u. (X To’xtaboyev) 3. Uch-to’rt pud g’alla ketsa ketar. Bir qop g’alla deb, hammasidan ayrilib qolmaylik tag’in! (O. Yoqubov) 4. Tarixingdir ming asrlar, Ichra pinhon, o’zbegim. Senga tengdosh Pomir-u Oqsoch Tiyonshon, o’zbegim. (E. Vohidov) 5. Bayroq dastasida, stanokda, g’ishtda ming-minglab qo’llar taftini sezaman. (Asqad Muxtor)

406-mashq. Birdan o’ngacha bo’lgan sanoq sonlardan chama sonlar hosil qiling va ular ishtirokida birikmalar tuzing.

l. Chama sonlarni hosil qiluvchi vositalar haqida gapirib bering. 2. Adabiyot kitobingizdan chama sonlar qatnashgan 6 ta gap topib yozing. Ularning yasalishini tushuntiring.

407-mashq. Uyga vazifa. «Ertaklar olamiga sayohat» mavzusida hikoya tuzing. Unda chama sonlardan foydalaning.
IV. Yangi mavzuni mustahkamlash: Og ’ zaki savol-javob.

V. Uyga vazifa

VI. Dars yakuni. Baholarni tahlil qilish.

O’quv-tarbiya ishlari bo’yicha direktor o’rinbosari: ________________________

Ona tili» 6– “A”, “B” sinf

Sana: ___________ _________ Soati______

MAVZU: JAMLOVCHI SON, UNING YASALISHI

Darsning maqsadi:

a) ta’limiy: Ona tili fanining nazariy va amaliy asoslarini o’rganish jarayonida o’quvchilarda estetik did, estetik ong, ona tiliga muhabbat, badiiy tafakkur va tasavvurini kamolga yetkazish va barkamol avlod tarbiyasiga zamin yaratish.

b) tarbiyaviy: Ona tili fani orqali o’quvchilarga DTS asosida dars berish.

c) rivojlantiruvchi: O’quvchilarni tafakkur va idrokini kengaytirish, ularni mustaqil fikrlashga o’rgatish.

Nutqiy kompetensiya (tinglab tushunish, so‘zlash, o‘qish, yozish):

Berilgan topshiriq, sodda matnlarni tinglab tushuna oladi;

Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi:

– darslik (lug‘atlar), kutubxona hamda media manbalardan zarur ma’lumotlarni izlab topa olish, saqlash.

O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi:

– mustaqil o‘qib o‘rganish, doimiy ravishda o‘z-o‘zini jismoniy, ma’naviy rivojlantirish, ijodiylik ko‘nikmalarini oshirib borish.

Milliy va umummadaniy kompetensiya:

– madaniy me’yorlarga va sog‘lom turmush tarziga hamda adabiy til me’yorlariga amal qilish.

Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi:

– guruhlarda hamkorlikda ishlay olish va bunda muomala madaniyatiga ega bo‘lish.

Dars jarayoni

1.Tashkiliy qism 4 minut

2.O’tilgan mavzuni takrorlash( mustahkamlash) 12 minut

3.Yangi mavzuni tushuntirish 10 minut

4.Yangi mavzuni mustahkamlash 14 minut

5.O’quvchilarni baholash 3 minut

6. Uyga vazifa 2 minut

Dars uslubi: an’anaviy, noan’anaviy (tagiga chizilsin)

Dars jihozi: Darslik, kompyuter, tarqatma materiallar, ko’rgazmali qurollar.

Dars shiori: Tilga ixtiyorsiz – elga e`tiborsiz. ( A. Navoiy )

Foydalaniladigan adabiyotlar:

«Ona tili» 6 -sinf uchun darslik. 6-sinf darsligining elektron varianti.

I. Darsning borishi:

a) salomlashish b) sinf tozaligi va davomatni nazorat qilish

c) kirish suhbati, o’quvchilarning og’zaki nutqini o’stirish

II. O’tgan mavzuni so’rash.

a) individual – tarqatma materiallar, kartochka.

b) Frontal (guruh bilan ishlash)

III. Yangi mavzu
1-topshiriq. Berilgan sanoq sonlarga -ala, -ov qo’shimchalarini qo’shib ko’chiring. Bu qo’shimchalarni qaysi sonlarga qo’shib bo’lmasligini ayting. Sanoq sonlarga qo’shilgan yuqoridagi qo’shimchalarning qanday ma’no ifodalashini tushuntiring.

Bir, ikki, uch, besh, olti, sakkiz, o’n.

2-topshiriq. Unli bilan tugagan ikki, olti, yetti sonlariga -ala, -ov qo’shimchalari qo’shilganda asos qismda qanday o’zgarish bo’lganini aniqlang.
BILIB OLING. Narsalarning miqdorini jamlab ko’rsatadigan sonlar jamlovchi sonlar deyiladi. Ular -ov, -ala, -ovlon kabi qo’shimchalar yordamida yasaladi.
ESDA SAQLANG. -ov, -ala qo’shimchalari faqat ikkidan o’ngacha bo’lgan sonlarga qo’shilib, jamlik ma’nosini ifodalaydi. Bu qo’shimchalar unli bilan tugagan sanoq sonlarga qo’shilganda asos qismdagi i unlisi tushib qoladi.

408-mashq. Avval sanoq sonli, keyin dona sonli, so’ng chama va jamlovchi sonli gaplarni yozing.

1. Ikkovining orasida hech qanday sir yotmaydi. (Ibrohim Rahim) 2. Sizlar mana shu to’qqizta xivichni birga qo’shib sindirib ko’ringlar-chi! (Ertakdan) 3. U yig’lab, to’rt tomonga yuguribdi. (Ertakdan) 3. Bunyod yetti kun kezdi. Yetti qora tun kezdi. Eng oxiri tun chog’i Bir hid sezdi dimog’i. (Hamid Olimjon) 4. Po’lat qizga nisbatan bir yosh katta bo’lsa ham bir-biriga yondosh bo’lib, qadrdon qo’shni edilar. (Sh. Rashidov) 5. Yuragi shuvullab, cheklanib o’tarkan, uch-to’rt yashar qizchaga ko’zi tushdi. (Oybek) 6. Durroj ham Sherning so’zini ma’qul ko’rdi va shu o’rmonda ikkovi do’stona yashay boshladi. (Navoiy) 7. To’rtko’z bo’lsa bizdan o’n qadamcha ilgariroqda chopib borar, goh bizga yaqin kelib, atrofimizda o’ynoqlar edi. (G’ayratiy)

409-mashq. Nuqtalar o’rniga quyida berilgan sonlardan mosini qo’yib, gaplarni ko’chiring.

1. . tepalik orqasiga o’tib qarasak, bir chuqurga tushib qolgan To’rtko’z badanidan qon oqib ingrab yotibdi. (G’ayratiy) 2. Umidjon jonholatda . qo’li bilan boshini ushlab: «Yo’q, kerak emas, podshoh bo’lmayman», deya qichqirib yubordi. (N. Aminov) 3. Har . mehmon: «Biz, farosatsizlarni kechiring, otaxon», deya mezbonning oyog’iga yiqilishdi. (N. Aminov). 4. Hotamjon . oyog’ini qimirlatolmay yotardi. (O’. Umarbekov) 5. . dalaning poynagiga qarab yurdilar. (G’afur G’ulom)

Sonlar: Ikkalamiz, uchala, ikkala, uchovlari, bir, bitta.

410-mashq. Birdan o’ngacha bo’lgan sonlarga -ov, -ala qo’shimchalarini qo’shib, jamlovchi sonlarni hosil qiling. Ularni qatnashtirib gaplar tuzing va yozing.

1. Jamlovchi sonlar qanday yasaladi? Ular nima uchun shunday nomlanadi?

2. Jamlovchi son yasovchi qo’shimchalar qaysi son asoslariga qo’shilganda ular tarkibida o’zgarish yuz beradi?

IV. Yangi mavzuni mustahkamlash: Og ’ zaki savol-javob.

V. Uyga vazifa

VI. Dars yakuni. Baholarni tahlil qilish.

O’quv-tarbiya ishlari bo’yicha direktor o’rinbosari: _____________________

Ona tili» 6– “A”, “B” sinf

Sana: ___________ _________ Soati______

MAVZU: TAQSIM SON, UNING YASALISHI

Darsning maqsadi:

a) ta’limiy: Ona tili fanining nazariy va amaliy asoslarini o’rganish jarayonida o’quvchilarda estetik did, estetik ong, ona tiliga muhabbat, badiiy tafakkur va tasavvurini kamolga yetkazish va barkamol avlod tarbiyasiga zamin yaratish.

b) tarbiyaviy: Ona tili fani orqali o’quvchilarga DTS asosida dars berish.

c) rivojlantiruvchi: O’quvchilarni tafakkur va idrokini kengaytirish, ularni mustaqil fikrlashga o’rgatish.

Nutqiy kompetensiya (tinglab tushunish, so‘zlash, o‘qish, yozish):

Berilgan topshiriq, sodda matnlarni tinglab tushuna oladi;

Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi:

– darslik (lug‘atlar), kutubxona hamda media manbalardan zarur ma’lumotlarni izlab topa olish, saqlash.

O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi:

– mustaqil o‘qib o‘rganish, doimiy ravishda o‘z-o‘zini jismoniy, ma’naviy rivojlantirish, ijodiylik ko‘nikmalarini oshirib borish.

Milliy va umummadaniy kompetensiya:

– madaniy me’yorlarga va sog‘lom turmush tarziga hamda adabiy til me’yorlariga amal qilish.

Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi:

– guruhlarda hamkorlikda ishlay olish va bunda muomala madaniyatiga ega bo‘lish.

Dars jarayoni

1.Tashkiliy qism 4 minut

2.O’tilgan mavzuni takrorlash( mustahkamlash) 12 minut

3.Yangi mavzuni tushuntirish 10 minut

4.Yangi mavzuni mustahkamlash 14 minut

5.O’quvchilarni baholash 3 minut

6. Uyga vazifa 2 minut

Dars uslubi: an’anaviy, noan’anaviy (tagiga chizilsin)

Dars jihozi: Darslik, kompyuter, tarqatma materiallar, ko’rgazmali qurollar.

Dars shiori: Tilga ixtiyorsiz – elga e`tiborsiz. ( A. Navoiy )

Foydalaniladigan adabiyotlar:

«Ona tili» 6 -sinf uchun darslik. 6-sinf darsligining elektron varianti.

I. Darsning borishi:

a) salomlashish b) sinf tozaligi va davomatni nazorat qilish

c) kirish suhbati, o’quvchilarning og’zaki nutqini o’stirish

II. O’tgan mavzuni so’rash.

a) individual – tarqatma materiallar, kartochka.

b) Frontal (guruh bilan ishlash)

III. Yangi mavzu

1-topshiriq. Berilgan sanoq sonlarga -tadan qo’shimchasini qo’shing. Ma’noda qanday o’zgarish bo’lganini ayting.

Bir, ikki, o’n, yuz, ming.

BILIB OLING. Narsalarning miqdorini taqsimlab ko’rsatadigan sonlarga taqsim son deyiladi. Ular -tadan qo’shimchasi yordamida yasaladi.
412-mashq. Gaplarni o’qing. Taqsim sonlarni topib, yasalishini tushuntiring.

1. Azim har yelkasiga to’rttadan odam sig’adigan yigit bo’libdi. (Abdulla Qahhor) 2. Laylak har yili uchtadan bola ochar ekan. (Ertakdan) 3. U bu yilgi bahorda har yuz ona qo’ydan bir yuz yigirma bittadan qorako’l qo’zisi oldi. (G’afur G’ulom) 4. Eshakning ustiga ikkitadan bo’lib mindik. (X To’xtaboyev) 5. Ular ikkitadan bo’lib saf tortishdi.

413-mashq. Arab raqamlarida berilgan sonlarni harflar bilan yozing, ular ishtirokida gaplar tuzing.

7—8 tadan, 15 ovi, 2 tasi, 25 tadan, 50 tadan, 3 tachasidan, 9 tadan, 1 tadan, 7 tadan.

414-mashq. Gaplarni ko’chiring. Taqsim sonlarning tagiga chizib, hosil bo’lishini tushuntiring.

1. Men ikkoviga bittadan ezilgan shaftoli beraman. (Oybek) 2. Qurolsiz, navkarsiz mulla Fazliddin Ahmad Tanbalday yuz-ikki yuztadan qurolli yigitlari bor beklarga qanday bas keladi?! (P. Qodirov) 3. Har birining oldiga bir siqimdan mayiz, ikkitadan non, bir choynakdan choy qo’yib chiqdim. (M. Abdullayev) 4. Pakana buvi tuxum olib hammamizga ikkitadan ulashib chiqdi. (X. To’xtaboyev) 5. Odamlar bitta-ikkitadan bo’lib maydonga to’plana boshlashdi. (A. Abdumalikov)

415-mashq. Uyga vazifa. Gaplarni o’qing, sonlarni ajratib oling va ularni taqsim sonlarga aylantirib gaplar tuzing.

1. Bulbulning maqomlari, kuylari to’qqiz yuz to’qson to’qqiz emish. (Oybek) 2. Hamma yerim o’ttiz yetti gektar. (G’afur G’ulom) 3. Bitta qovun kamida o’n so’m turadi. (X. To’xtaboyev) 4. Go’yo quyoshning botishini birinchi marta ko’rayotgandek ko’zlarida hayrat aks etdi. (N. Arslonov) 5. Poyezddan tushgan uch-to’rt yo’lovchi tarqalib, bekatda Yigitalining yolg’iz o’zi qoldi. (Tohir Malik)

1. Taqsim sonlar qanday hosil qilinadi?

2. Ular gapda qanday gap bo’lagi vazifasini bajaradi?

3. Taqsim sonlar ishtirokida gaplar tuzing.

IV. Yangi mavzuni mustahkamlash: Og ’ zaki savol-javob.

V. Uyga vazifa

6-синфларда назорат диктанти

Olam gultoji hisoblanmish inson uchun tabiat bitmas-tuganmas ne`matlar ato etgan. Bug`doy-shu ne`matlarning bittasi xolos, oltinday sarg`ayib egilgan, hududsiz maydonlarda mavjlanib yotgan bug’doyzorlar ming yillardan buyon odamzot rizqining manbai hisoblanib kelgan.

Bug`doyning inson hayotidagi ahamiyati haqiqatdan beqiyos. Hozirgina tegirmonda tortilgan undan yopilgan yangi nonning xushbo`y ta`mini tasavvur etib ko`ring. U har bir kishida qaytarilmas, latif xotiralarni uyg`otadi.

O`zbek xalqining milliy belgilaridan biri tandir bo`lsa, ikkinchi belgi, shubhasiz, nondir. Nonning turfa xil turlari bor: patir, gijda ,shirmon, gulobi, obinon, yog`lama, kulcha, xon noni, lochira…

Ularni sanab chiqishning iloji bormikin?Nima bo`lganda ham ajdodlarimiz asrlar bo`yi ko`zga surtib, e`zozlab kelgan nonda chindan ham g`aroyib xususiyatlar bor. U zakovatning takrorlanmas mo`jizasi, quyoshning kichik bir ramzidir. U hech qachon ko`ngilga urmaydi, aziz-u mo`tabar ne`mat bo`lib qolaveradi.

6-sinf ona tilidan dars ishlanma

Президентимиз И.А.Каримов таъкитлаганларидек, ”Маълумки, ўзликни англаш, миллий онг ва тафаккурнинг ифодаси, авлодлар ўртасидаги руҳий-маънавий боғлиқлик тил орқали намоён бўлади. Жамики эзгу фазилатлар инсон қалбига, авволо, она алласи, она тилининг бетакрор жозибаси билан сингади. Она тили – бу миллатнинг руҳидир.”

Мавзу : Фе ъ л с ўз турк у ми

Морфологик белгилари

• Иш-ҳаракатни билдирган сўзлар.
• Сўроқлари: нима қилди? нима қиляпти? нима қилмоқчи?
• Ўтимлм (ол), ўтимсиз (кел) фел.
• Бўлишли, бўлишсиз шаклга эга.
• Нисбат, майл, замон шаклга эга.
• Равишдош, сифатдош, ҳаракат номи каби махсус вазифадош шакллари бор.

• Ясалиш хусусиятига эга.
• Тусланиш тизими мавжуд.
• Сифатдош шаклигина отлашади.
• Ҳаракат номи турланади, замон ва шахсни кўрсатмайди.

Синтактик белгилари

• Гапда асосан кесим бўлади.
• Равишдош, сифатдош, ҳаракат номи шакли хол бўлади.
• Ҳаракат номи гапнинг барча бўлаклари бўла олади.
• Сифатдош сифатловчи аниқловчи бўлади, отлашганда эга, тўлдирувчи, қаратқич-аниқловчи бўлади.
• Бошқарув ва битишувда бош сўз бўлиб келади.

Содда (мустақил) ва мураккаб феъллар

• Содда феъл бир ўзакли феъллардир: олди.
• Мураккаб феъл қўшма феъл кўмакчи феълли сўз қўшилмасидир.
• Қўшма феъл камида иккита мустақил луғавий маъно билдирадиган қисмлардан ташкил топади: олиб келди .

• Кўмакчи феълли сўз қўшилмасида фақат бир компонет луғавий маъно англатади: Салим ишлаб ўтирибди .
• Етакчи феъл кўмакчи феъл билан равишдошнинг – б, – иб, -а, -й қўшимчалари ёрдамида бирикади: бор , бошла, ёт, юр, кўр, туш, қара –б, -иб, -а, -й билан бирикса, ёз фақат -а, -й боқ кўмакчи феълли фақат –б, -иб, орқали боғланади;

• Сўз ўзгартирувчи ва шакл ясовчи қўшимчалар етакчи ва кўмакчи феълга қўшилиши мумкин: айтдим-қўйдим .
• Кўмакчи феъллар фақат феълга қўшилади.
• Тилимизда фақат етакчи ёки фақат кўмакчи бўлиб келадиган феъл мавжуд эмас : олибкел .
• Кўмакчи феълли сўз қўшилмаси луғавий бирлик ва ясама сўз ҳисобланади.

Тўлиқсиз феъллар

• Эмоқ феълининг эди, экан, эмиш, эрди, эса , эмас шакллари тўлиқсиз феълдир.
• Феъл ва феъл бўлмаган сўзлар билан қўлланади.
• Ёлғиз ишлатилмайди, ёлғиз холда луғавий маъно англатмайди.
• Ёлғиз ўзи тусланмайди.
• От-кесим таркибида боғлама вазифасини бажарад: Унинг мақсади олийжаноб экан .

Бўлишли ва бўлишсиз феъллар

• Бўлишли феъл иш-ҳаракат ҳақидаги тасдиқни ифодалайди, махсус кўрсаткичга эга эмас.
• Бўлишсиз феъллар иш-ҳаракат ҳақидаги инкорни ифодалайди ва махсус кўрсаткичлар(-ма, -май, -мас, -маслик) ҳамда инкор билдирувчи сўзлар(эмас, йўқ) ёрдамида ҳосил қилинади: ишламадим , ишлаган эмасман, ишлаганим йўқ.

• Мураккаб феълда бўлишсиз шакл ҳар икки феълга қўшилса, бўлишлилик ифодалайди: ёзмай қўйма (ёз).
• Ба ъ зан бўлишли шакл мазмунан бўлишсизликни ифодалайди: Унга ўқисин дебманми?(демадим).
• Кўмакчи феълли сўз қўшилмасида бўлишсиз шаклнинг турлича қўшилиш холати мавжуд: айтиб турма, айтмай тур,айтмай турма.

Нисбат (даража)лар

• Аниқ нисбат махсус кўрсаткичи йўқ: иш-ҳаракат эга томонидан аниқ бажарилади; борди, олиб келяпти, ўтирган экан.
• Ўзлик нисбати /- л, -ил, -н, -ин / ҳаракат бажарувчисининг ўзида қолади; ўран, чўмил, қимтиниб тур, ясан, суркал, қийналди.
• Мажҳул нисбати /- л, -ил, -н, -ин / ҳаракат бажарувчиси номаълум бўлади; борилди, олинди, уланди, олиб чиқилди, кесилди.
• Биргалик нисбати /- ш, -иш /: ҳаракат биргаликда бажарилади: баҳслашди, айтишди .

• Орттирма нисбат /-т, –ир, –из, –з, –ар, –гиз, –киз, –қиз, –дир, –тир, –газ, –каз, -қаз/ ҳаракат восита орқали бажарилади; кўрсатди, кўпайтди, уялтирди, туширди, чиқарди, оқизди, ёндиряпти.
• Феълда бир неча нисбат қўшимчаси бўлса, шу феълнинг қайси нисбатда эканлигини охирги нисбат қўшимчаси белгилайди: к ий+ин+тир+иш+ди (бирг. нисбат)
• О р ттирма нисбат қўшимчаси бир феълга кетма-кет қўшилади: том-из-дир, айт-тир-гиз-дир .
• О р ттирма нисбат қўшимчалари бирон восита ёрдамида бажарилган иш-ҳаракатни ифодалайди.
• Ҳаракат номига замон қўшимчаси қўшилса, биргалик нисбатига айланади.

Феълларнинг тусланиши

• Феълларнинг шахс-сон қўшимчалари билан ўзгариши тусланиш дейилади.
• Iгурух тусловчилар(-ди, -са қўшимчалари билан тугаган феълларга қўшилади):

а) I -м -к б) II -нг -ингиз с) III -, -,

а) I -ман -миз б) II -сан -сиз с) III -ди, -ди(лар)

• Равишдошнинг –б (-иб), -а (-й) шакли тусланади, -гач, -гунча, -гани шакли эса тусланмайди, сифатдош тусланади.
• Бу қўшимчалар кўмакчи феълли сўз қўшилмасида асосан кўмакчи фелга (ёзиб турди+м, ёзиб туриб+сан), базан ҳар иккаласига қўшилиши мумкин(ёзди+м – олди+м).

Феъл замонлари

• Феъл замонлари нутқ сўзланиб турган пайтдан олдин, ўша пайт ёки кейин бажарилган ёхуд бажарилмаган иш-ҳаракатни кўрсатади.
• Ўтган замон:

а) Яқин ўтган замон: /-ди/; ол+ди+м,

б) Узоқ ўтган замон: /-ган/; ол+ган+сиз.

в) Ўтган замон ҳикоя феъли: /-иб/; ол+иб+ман

г) Ўтган замон давом феъли: /-ар эди, -ётган эди/; олар эди+м.

а) Ҳозирги-келаси замон феъли: /-а, -й/; ол+а+ман, ўқи+й+ман.

б) Ҳозирги замон давом феъли: /-яп, -ётир, -моқда, -ётиб/; ол+яп+ман, ёз+моқ+дасан, тўқи+ётиб+ман.

а) Келаси замон гумон феъли:/-р, (-ар)/; ол+ар+ман, ўй+на+р+сан;

б) Келаси замон мақсад феъли:/-моқчи, -диган/; ол+а+диган+сиз, бор+моқчи+ман;

Феъл майллари

• Майл иш-ҳаракатнинг воқеликка муносабатини ифодалайди.
• Майл қўшимчалари шакл ясовчи ҳисобланади.
• Майллар:

а) аниқ (ҳабар) майл: олдим, ёзмадинг, ўқияпсиз .

б) буйруқ-истак майли :/-ай -й –гин –син –айлик –нг -ингиз/ Феъл ўзаги ҳеч қандай қўшимча олмаса, II шахс буйруқ майли; борай, олгин, ол, юрсин, бериб юборинг:

в) шарт майли: /-са/ борсам, юрсам эди.

г) мақсад майли: /- моқчи/; бормоқчиман.

Феълнинг вазифадош шакллари

а) ҳолат равишдоши: -а, -й, -б, -иб; ура-сура, йиғлай- йиғлай,бориб; ҳол, кесим бўла олади.

б) пайт равишдоши: – гач, -кач, -қач, -гунча, -кунча,-қунча:олгунча, дам олгач; пайт, мақсад шакли тусланмайди.

в) мақсад равишдоши :-гани, -кани, -қани ; мақсад шакли бўлишсизлик шаклига эга эмас.

• Сифатдош : -ган, -кан, -қан, -р, -ар, -диган, -ётган, -мас, -жак, -гай, -гуси; ўқиган, чиққан, айтар(сўз), гапирадиган, келажак, келгуси ; аниқловчи, кесим, ҳол бўлади, турланмайди, отлашади, отлашганда турланади.
• Ҳаракат номи : -моқ, -в, -ув, -ш, -иш; ўқимоқ, ўқиш, ўқув ; барча бўлак бўла олади, турланади.

Феълларнинг ясалиши

• Феъллар морфологик ва синтактик усулда ясалади:

а) аффиксация усулида отдан (фахрлан), сифатдан (қийинлаш), сондан (иккилан), равишдан (кечик), олмошдан (сизла), ундовдан (саломлаш), тақлид сўздан (ялтира), модал сўздан (йўқла) феъл ясалади;

б) синтактик усулда феъл билан феълни қўшиб (олиб келмоқ, сотиб олмоқ), феъл билан феъл бўлмаган сўзни қўшиб (касал бўлмоқ, милт- милт қилмоқ) ясалади.

• Изоҳ: феълдан сўз ясовчи қўшимча орқали феъл ясаб бўлмайди.
• Феъллар жуфтлашиб, асосан, от ҳосил қилади: борди-келди, олди-сотди; базан сифат ва равиш ҳосил қилади: узил-кесил.
• Деди, келди феъллари такрорланганда от ҳосил бўлади: деди-деди , келди- келди.

Феълнинг модал маънолари

• Ушбу қўшимчалар модал маъно ясаб, шакл ясовчи қўшимча ҳисобланади: -кила (турткила), -гила (сургила), -ғила (чўзғила), -ла (қувла, савала), -ала (қувала), -ка (сурка), -қа (чайқа), -мсира (йиғламсира), -имсира (кулимсира), -а (бура), -и (тўзи).

• Кўмакчи феъл етакчи феълга ушбу модал маъноларни қўшади:

а) ҳаракатнинг довомилигини: айтиб-тур, югуриб тур.

б) ҳаракатнинг бажарилишига оз қолганлигини: айта ёзди, ура ёзди

в) ҳаракатнинг такрорланиб туришини: айтиб юр

г) ҳаракатнинг йўналиши: айтиб кет, ёзиб бер.

д) ҳаракатнинг бажарилиши имконияти: ёзиб кўр , айтиб боқ.

е) ҳаракатнинг тугаллангани: айтиб бўл .

ё) ҳаракатнинг бажарилиш усули: ёзиб ташла, айтиб юбор.

• Етакчи феъл билан кўмакчи феъл бир шаклда бўлса, жуфт феъл ҳосил бўлади (ясама эмас): ўтди-кетди, олди-қолди, айтдим-қўйдим.

ЭЪТИБОРИНГИЗ УЧУН РАҲМАТ!