Xalqaro Qizil kitob: Hayvonlar. Xalqaro Qizil kitobni kim yuritadi

Ardog’lanish istaydi dildan

G’aroyib ma’ruza qildingiz domla, Tabiatning “Qizil kitob”i haqida!

Darsning maqsadi:a)ta’limiy O’quvshilarga turlarni muhofaza qilish, Qizil ktoblar haqida ma’lumotlar berish.Olingan bilim va ko’nikmalarni mustahkamlash.

1. tarbiyaviy O’quvchilarni vatani sevishga, uning tabiiy boyliklarini asrashga o’gatish O’quvchilarga jamoa bo’lib ishlash va o’zaro xurmat madaniyatlilik, insoniylik kabi xislatlarni shakllantirish b)rivojlantiruvchi Tafakkur, iroda idrok va hissiyotni jilolashni o’rgatish.O’quvchilarni bilm, malaka va ko’nikmalarini rivojlantirish.O’quvchilarda shaxsiy psixologik xususiyatlar: xotira, tafakkur, idrokni shakllantirish.
2. Dars uslubi:Og’zaki, yozma, aralash.
3. Dars usuli. Mustaqil ishlash. ,,Aqliy hujum,, ,,Musobaqa,, ,,Palma usuli,, ,,zinama -zina,,

Darsdan kutayotgan maqsad:

Faollik, yangilik, ijodkorlik, hamkorlik.

Darsning shiori. Oz-ozo’rganib dono bo’lur, qatra-qatra yig’illib daryo bo’lur,, A.Navoiy.

Dars uchun qoida: Vaqtdan unumli foydalanish, o’zaro hurmat, diqqatni jamlash, o’zgalarni fikrini tinglay bilish, tartib intizom, erkin fikrlash, darsga kechikanganda ma’naviy jazo, samimiy tanqid, faol qatnashish.

Darsning borishi

1.Tashkiliy qism, psixologik iqlim yaratish:10-daqiqa

b) O’qituvchining kirish so’zi

v)O’quvchilar tomonian shartlarning bajarilishi.60-daqiqa.

g) xulosa, umumlashtirish ,yakunlash, baholash.5- daqiqa.

3.Dars yakuni. Uyga vazifa berish.5-daqiqa

Dars bayoni

Sinf o’quvchilarini ranjitmaslik va ularni estetik did nuqtai nazaridan, kelishmovchiliklarsiz guruxlarga bo’linish maqsadida, sinf o’quvchilari sonini hisobga olgan holda, oldindan har xil rangdagi gullarni kesib tayorlab qo’yiladi. Bunda har bir o’quvch ixtiyoriy ravishda o’zi xohlagan rangdagi gulni shaklini tanlab oladi. Gullar har-xil rangli bo’lib, shu ranglar orqali o’quvchilar guruhlarga ajratiladi. O’quvchilarni guruhlarga bunday ajratish psixologik jixatdan xarakter xususiyatlari o’xshash bo’lgan o’quvchilarni bitta guruhda kelishmovchiliklarsiz hamkoplikda ishlashiga yordam beradi.

1-guruh- qizil lola guli shakli.

2-guruh-Sariq atirgul shakli.

3-guruh-pushti chinnigul shakli

4-guruh- Binafsha gul shakli.

O’qtuvchi o’quvchilarni ana shunday guruhlarga bo’lib, stollarga joylashtirib olgach , mavzu bo’yicha qisqa ma’lumot hamda mavzulli yo’llanma ko’rsatma beradi.

O’qituvchi so’zi: O’quvchilar biz o’tgan darslarda tur va populyatsiyaning ekologik ta’rifini bilibolgan edik.Bugungi mavzumizda turlarni muhofaza qilish, qizil kitoblar haqida bilib olamiz. O’tgan darsda mana shu mavzuni o’qib kelishni vazifa qilib bergan edim.Hozir qanday tayyorlanib kelganliklaringizni dars davomida bilib olamiz. Darsimiz quyidagicha amalgam oshadi.

Guruh ikkiga bo’linadi va guruhlarga nom berilladi.1-guruh Burgut 2-guruh Lochin deb nomlanadi Dars kichik gurularda ishlash usulida amalgam oshadi.

1-shart. Uyga vazifa Bu shartda o’quvchilar uyga berilgan vazifani aytib beradilar .Tarqatma materiallarda savollar yozilgan har ikkala guruhdan o’quvchillar birin –ketin javob beradilar

2-shart O’rganaman Oizil kitob –najot elchisideb nomlanadi. Turlarni muhofaza qilish. Qizil kitoblar mavzusini uyga o’qib kelish aytib yuboriladi. Bu shartda palma yaproqchalari usulidan foydalaniladi.o’quvchilarga yozilmagan yaproqchalari tarqatiladi. O’quvchilar yaproqchalargasavol yozadilar va doskadagi daraxt chizilgan daraxtga osib qo’yadilar.

Har ikkala guruhdan o’quvchilar chiqib savollarga javob beradilar.

3-shart. Ekologik tarbiya. (hadislar ,maqollar, hikoyalarda tabiatni muhofaza qilishga qaratilgan fikrlar aytiladi.)

4-shart. Siz qonuni bilasizmi? Tabiatni muhofaza qilishga qaratilgan qonunlar aytiladi

5-shart Asrab- avaylaymiz/ Eng muhim tabiat go’shalari aqida savol beriladi Har ikkala guruh navbati bilan javob beradilar

6-shart Amaliy ish Qizil kitobga kiritilgan turlardan birini rasmini chizib, o’sha tur haqida ma’lumot berish kerak.

7-shart Ekologiya va men, Tabiatni qo’riqlash kaliti qayerda? Mavzularida mustaqil ish topshirig’I berilgan. Har ikkala guruhdan o’quvchilar chiqib, refaratlarini qisqacha himoya qiladilar.

8-shart Mustahkamlayman. Tezkor savol- javob.Bunda o’quvchilar raqamiga qarab savol

9-Shart Ko’rgazmalar tanlovi O’quvchilarga oldindan mustaqil ishlar (urug’lar to’plami,Hashorotlar kolleksiyasi, o’simliklar gerbariylari, Qizil kitob kiritilgan turlarga bag’ishlangan al’bomlar, bukletlar ,rasmlar, plakatlar va hokozolar) beriladi. O’quvchilar ushbu shartda o’larining ko’rgazmalari bilan ishtirok etadilar.

1—shart savollari.

1.Ekologiya tushunchasiga ta’rif bering?

2.Ekologiya fani nimani o’rganadi?

3.Ekologiya faninig metodlari?

4.Muhit nima?

5 .Ekologik omillar nchaga bo’linadi?

6.Ekologik muommalarni sanab bering?

8.Simioz nima?

9.Panspermiya nima?

10.Yorug’lik nurlari va ularning ahamiyati?

11.Populyatsiya nima?

12.Fotosintez nima?

2-shart savollari

1T.M.X.I. nima? Bu tashkilot qachon tuzilgan?

2.Turlarning antropogen yo’qolib boorish sabablari?

3.O’n ming yillar ilgari ovchilar tomonidan qirilib ketgan?

4.Xalqaro “Qizil kitob qachon nashrdan chiqqan”

5.O’zbekiston Qizil kitobi necha jilddan iborat.

Nechanchi yillarda nashr etildi.

6.Qizil kitobga kiritilladigan turlar kategoriyasini aytib bering?

7.Nima uchun Qizil kitob qizil?

8.O’zbekiston Qizil kitobiga nechta hayvon va nechta o’simlik turi kiritilgan qayta nashr etilgandachi?

9.O’zbekistonda butunlay yo’qolib ketgan turlar?Yo’qolgan turlarni saqlash uchun qanday samarali usullardan foydalanilmoqda?

10.Kriokonservatsiya nima?Genlar banki nima?

3-shart Ekologik tarbiya

Ekologiya – bu poklik ozodalik toza zamin ob havo , suv qolaversa ona tabiat eng ongli azosi insonning ijobiy tabiati fel atvotri

Tabiat – bu men va sen biz yashaydigan makon , tabiat butun yer kurrasi mavjudadlar yashaydigan yagona zamin .

Muhammad Rasuluollox Alayhi Vassalom ‘‘ aytadilarki :kimki daraxt eksa va uni muhofaza qlishga sabr qilsa va xatto meva berguncha parvarish qilsa u odamga mevasidan bitgan har bir foyda uchun ollox huzurda ajr savoblar bo’lgay ‘‘Soya beruvchi daraxtni kesgan kishi boshi bilan do’zaxga tushadi.

Ilon va bola

Qadim zamonda bir kishi dalada o’tin yig’ib yurar edi. U tasodifan holsiz yotgan ilonni ko’rb qoldi. Odaming ilonga raxmi kelib qo’lidag sutli idishning oldiga qo’yadi ilon sutni ichib , iniga kirib ketadi va inidan

Bitta sariq oltin tanga olib chiqib sut idishga solib qo’yadi. Odam har kuni bir kosa sutga bir tanga oltin olaveradi . Kunlardan bir kun odam yosh o’g’liga ilonga sut berib kelishni buyiradi. Shu bilan birga bolaga nihoyatda ehtiyot bo’lishni , ilonni urmasligini uqtiradi Ammo , bola ilonga sut olib kelib uni qo’rqitib yuboradi va belkurak bilan ilonning dumini urub , chopib tashlaydi. Ilon jon holatda bolaga tashlanib uni chaqadi va zaxarini sochib bolani xalok qiladi .
Zamonamiz go’zal maftunkor ,

Sahovatga boydir tabiat . Shular bois azal – azaldan ,

Yuksaklikda ilm -ma’rifat

Lek olamda katta muommo,

Bo’lib qoldi ona tabiat

Suv notoza , tuproq zaharli

Jabirlangan ja’mi mavjudot

Toza bo’lsin butun koinot

Omon bo’lsin ona tabiat.

Tabiat ham inson misoli

Ardog’lanish istaydi dildan

So’zlay olmas aytolmas tildan

Izlanishni qo’ymaymiz bir dam

SHiorimiz doim tatqiqot

Tozza bo’lsin , musaffo bo’lsin

Yer- u osmon butun koinot

Toza bo’lsin butun koinot

Omon bo’lsin ona tabiat
Yerni tepma joni bor

Urub turgan qoni bor .

Birni kessang o’nni ek.
4 – shart javoblari.

Modda:Fuqorolar atrof tabiat muhitiga extiyotkarona munosabatda bo’lishiga majburdirlar respublikamizda xalqaro ekason tashkiloti tuzulgan.

Qo’riqxona : O’simlik va hayvon turlari

Tarqalgan inson nazorat qiladigan hudud .Tabiat boyliklari o’simlik hayvonlar va boshqalar muhofaza qiladi.

Guralash tog’- arj qo’riqxona chotqol voday to’qay, surxon,hisor,qizilqum ,nurota.

Miliy bog’lar –inson tomonidan

Kam o’zgartirish o’sish va hayvon turlariga

Boy bo’lgan xushmanzara joylar muhofaza qilinadi.Zamin ugom chotqol milliy bog’i bor .Buyurtmaxonalar tabiatning ayrim tarkibiy qismi yani o’simlik va hayvonlar qushlar yoki tabiatning ayrim bir bo’lagi

Muhofaza qilingan sayg’oq sidochie qoraqir

Botanik bog’i – 1950- yil

Toshkent shahrining Toshkent uning asoschisi F.N RUSANOV 100dan ortiq noyob yo’qolib borayotir 1000 dan ortiq

Tropik, suptropik o’simliklar iqlim .

Toshkent hayvonot bog’i

1920 yil ug’ asoschisi MIRZO ULUG’BEK milliy universetiti olimlari yovoyi hayvonlarning 300 dan ortiq 1500 tur hayvon namoyish etilmoqda Tabiat yodgorliklari

2 Huta Chor Chinor

4 Toshga aylangan hayvon qoldig’i

5 Sayrobdagi ming yosh chinor

6 Ko’hna urganch chinor]

7 Arslonbobdagi katta sharshara

8 Hazrati dovut g’ori

8 Shart savollari

1 Biologik progress .

2 Aramorfoz.

5 Maskirofka

6 Ontoginis

7 Mimikirya

8 Felogenis

10 Ksirofitlar

11 Mizofetlar

12 Antibios

15 Biogenitik qonun .

5-shart savollari.

1.O’zbekistonda nechta qo’riqxona bor ?

Nechta buyurtmaxona nechta milliy bog’ bor?

2.Yagona ekomarkazning nomi nima,qaysi viloyatda joylashgan?

3.Qo’riqxonalar haqida ma’lumot bering?

4.Buyurtmaxonalar haqida ma’lumot bering?

5.Milliy bog’lar haqida ma’lumot bering?

6.Botanika bog’i haqida ma’lumot bering?

7.Hayvonot bog’i haqida ma’lumot bering?

8.Qanday tabiat yodgorliglarini bilasiz?

9.Xalqaro atrof muhitini himoya qilish kuni qaysi kun xisoblanadi?

10.O’rmonlardan insonlar qanday maqsadlarida foydalanadi?

1.Biologiya A.G’ofurov va boshqalar Toshkent -2007

2. Inson va biosfera Sh. Otaboyev ,

M. Nabiyev Toshkent ,,O’qituvchi,,1995

3.Rang – barang tabiat Toshkent ,,yozuvchi,, nashriyoti.

4. Ekologiya I. Xoliyev Toshkent-2006

Biogeozenozlar va ularning xususiyatlari. Oziq zanjiri . Ekologik piramida.

Mavzu: Evolutsiyani isbotlashda biogeografiya fani dalillari

Mavzu: Evolutsiyani isbotlashda biogeografiya fani alillari.

Fan: Biologiya

Dars tipi: noananaviy Sayohat darsi.

Dars maqsadi: Ta’limiy:

o’quvchilarni evolutsiyani isbotlashda foydalaniladigan boilogiya fani dalilari bilan tanishtirish.

Tarbiyaviy:O’quvchilarni evolutsiyani isbotlashda fan dallilari bilan tanishtirish orqali ilmiy dunyoqarashini kengaytirish.

Rivojlantiruvchi O’quvchilarning organik olam evolutsiyasi haqidagi bilimlari, darslik ustida mustaqil ishlash ko’nikmalarini rivojlantirish.

Dars uslubi: Og’zaki bilimlar berish

Dars usuli: ,,Muzyorar usuli,,Boshqotirma usuli, ,,hamrohingni top, tezkor tez

Dars didaktikasi: Biogeografik viloyatlarining xaritasi, slaydlar, kompyuter, tarqatma materiallar

Darsning borishi

1. tashkiliy qism, psixologik iqlim yaratish

a) dars jarayoning borishi bilan o’quvchilarni tanishtirish

b) Yangi mavzuni tushuntirish

v) Xulosa ,umumlashtirish, yakunlash, baholash.

3.Dars yakuni. Uyga vazifa berish

Dars bayoni

Mavzuni o’tishda sayohat darsidan foydalanamiz. Buning uchun biogeografik viloyatlarni rasmi tushirilgan slaydlardan foydalanamiz. Sayohatimiz quyidagi viloyatlarda amalga oshadi. 1.Avstraliya.

O’qituvshinng so’zi : oquvchilar sayohatga chiqishdan oldin o’quv qurollaringni olib chiqinglar.

1-inchi biogeografik viloyatga borish uchun ,,muzyorar usulidan,, foydalanamiz. Bobomiz Ibn Sino qiyofasida bir o’quvchi kirib keladi va o’quvchilarga savol beradi.

1.Mening eng yirik asarim?

2,,Tib qonunlari,, asarim necha marta nashr qilingan?

3 2010 –yil qanday yil?

4.Bobur hayvonot dunyosini necha guruhga bo’lgan?

5.Qysi vatandoshimz Ch. Darvindan oldin yashash uchun kurash ,tabiiy tanlanish haqida fikrlarni aytb o’tgan?

6.Zardushdiylikning muqqadas kitobi?

Avstraliya biogeografik viloyatiga keldik. Oqituvchi kompyuter va slaydlardan foydalanib avstraliya materigini ko’satadi. Dunyo kartasidan ko’rsatishni o’quvchilardan so’raydi. Har bir o’quvchi savollarga javob berib borsa ,,rag’bat ,, kartichkalari berb boriladi. Bu yerda ,,eng bilimdon o’quvchi,, tanlovi ketadi.

Oquvchilar quyidagi savollarga javob topishi kerak.

Kompyuter ekranida quyidagi savollar chiqadi.

1.Avsraliya biogeografik viloyatiga qaysi orollar kiradi?

2.Qanday o’simliklar va hayvonlar kirishini daftaringizga yozib aytib bering?

2-Viloyatimizga sayohatimizni boshlaymiz. Buning uchun ushbu krassvordni yechish kerak.

Xalqaro Qizil kitob: Hayvonlar. Xalqaro Qizil kitobni kim yuritadi?

XX asrning boshlarida ingliz olimi J. Dyurrel o’xshashlik keltiradi: dunyo – bu o’rgimchak to’ri, agar unga ozgina teginsangiz, u eng yaxshisi titraydi, eng yomoni bo’shliq. Xuddi shunday, inson ham texnik taraqqiyot bilan birga dunyoni silkitib, unda teshiklarni hosil qiladi, ehtimol u yopilmaydi.Avvalo, bu butun sayyoramizdagi flora va faunaga ta’sir qiladi: turli xil hayvonlar turlari, o’simliklar, zamburug’lar yo’q bo’lib ketmoqda, ularning ko’pchiligi allaqachon paleontologik qazishmalar natijasida dunyo hamjamiyatiga ma’lum bo’lgan. Va bizning avlodlarimiz uchun nima qoladi? Ular hayvonot dunyosining avvalgi xilma-xilligini ensiklopediyalardagi rasmlardan va tarixiy ma’lumotnomalardan o’rganishlari kerak bo’ladimi?

Ertami-kechmi, insoniyat atrofdagi tabiatni asrab-avaylash va muhofaza qilish kerakligini anglashi kerak edi. O’simlik va hayvonot dunyosini saqlashga urinish Xalqaro Qizil kitobga olib keldi. Uning yaratilish tarixi juda qiziq.

Qizil kitob qanday yaratilgan

Uzoq 1902 yil. Parij, butun dunyo biologlarining kongressi, qushlarni himoya qilish dolzarb masala. Uzoq hisobotlardan so’ng, birinchi marta sayyoramizning bioxilma-xilligini muhofaza qilish to’g’risida qaror qabul qilindi va zamonaviy Qizil kitobning ajdodiga aylangan Qushlarni saqlash bo’yicha xalqaro konventsiya imzolandi.

Oradan qirq yildan ko’proq vaqt o’tdi. Ikkinchi jahon urushidan keyin butun dunyo qayta tiklanmoqda. 1948 yil, YuNESKO homiyligida nodavlat tashkilot – Tabiatni muhofaza qilish xalqaro ittifoqi – IUCN (IUCN) tashkil etildi. 1949 yildayoq IUCN “nazorat organi” ni yaratdi – Tirik qolgan turlar bo’yicha komissiya.

Asosiy vazifalar

Tabiatni muhofaza qilish xalqaro ittifoqi tirik qolgan turlar bo’yicha komissiyaning asosiy vazifalarini belgilab berdi:

• noyob o’simlik turlari, qo’ziqorinlar, hayvonlar holatini o’rganish;
• yo’q bo’lib ketish xavfi yuqori bo’lgan turlarni aniqlash;
• xalqaro shartnomalar, konvensiyalar loyihalarini ishlab chiqish;
• yo’qolib ketish xavfi ostida bo’lgan turlarning ro’yxatlarini tuzish;
• yo’qolib ketish xavfi ostida bo’lgan turlarning xavfsizligi bo’yicha echimlar taklif qilish.

Maqsad va vazifalarni aniqladik, ammo keyin nima bo’ladi? Va odatdagidek, ularni amalga oshirish kechiktirildi . Deyarli 20 yil o’tdi. 1963 yil, komissiya rahbari Piter Skot, nomi Xalqaro Qizil kitob bo’lgan yo’qolib ketish xavfi ostida bo’lgan hayvonlar ro’yxatini tuzishni taklif qiladi. Komissiya a’zolari quyidagi savolni berishdi: “Nega qizil?”, Unga Skott shunday javob berdi: “Qizil rang xavf-xatar rangidir, demak biz bor narsamizdan ham ozishimiz mumkin”.

Yaqinda bo’sh barglar taqvimiga o’xshash ikki jildli birinchi nashr nashr etiladi. Uning tarkibiga qushlarning 312 turi va sut emizuvchilarning 211 turi kiradi. Kitob ma’lum manzillar – olimlar va davlat arboblariga yuborilgan. Folio yaratuvchilari hayvonlar haqidagi ma’lumotlar o’zgarishi mumkinligini oldindan bilishgan, shuning uchun ma’lumotlar yangilanib borishi bilan adresatlarga eski varaqlarning o’rniga yangi varaqlar yuborilgan.

O’zgarishlar va qo’shimchalar: xronologiya

1980 yilgacha Qizil kitob yana uch marotaba qayta nashr etildi: formati o’zgartirildi, jildlar soni ko’paydi, turlar to’g’risidagi ma’lumotlar o’zgardi (4-nashrda 13 ta qayta tiklangan hayvon turlari paydo bo’ldi) va tuzilishi o’zgargan.

1988 yildan 1998 yilgacha Xalqaro Qizil kitob nashr etildi – tahdid qilingan turlarning Qizil ro’yxati deb nomlangan hayvonlar ro’yxati. 10 yil ichida 5 ta shunday ro’yxat nashr etildi. Ular Qizil kitobga o’xshash, ammo butunlay boshqacha formatga, turlarning boshqa tasnifiga ega. Shunday qilib, ro’yxat ikki blokdan iborat bo’lib, ular taksonlarga bo’linadi. Shunisi qiziqki, taksonlardan biriga asirlikda omon qolgan hayvonlar turlari kiradi.

Ham ro’yxatlar, ham Xalqaro Qizil ro’yxat IUCN va Butunjahon atrof-muhit monitoringi markazi tomonidan amalga oshiriladi (Kembrij, Buyuk Britaniya). IUCN homiyligida minglab noyob turlar bo’yicha komissarlar axborotni tahlil qilish, ma’lumotlarni yozib olish va kitoblarni nashr etish bilan shug’ullanadilar. Aynan ularning mehnati tufayli biz qaysi hayvonlarning himoyaga muhtojligini bilamiz va qaysi hayvonlarni, afsuski, biz sayyoramizda hech qachon ko’rmaymiz.

Tashqi ko’rinish

Xalqaro Qizil kitob nimaga o’xshaydi? Bu biroz kamalakni eslatuvchi juda qiziqarli tom: qopqoq yorqin qizil rangga ega va bo’limlari turli xil ranglarda (qizil, qora, oq, yashil, sariq, kulrang). Ko’p odamlar Qizil kitob qaerda saqlanayotgani to’g’risida savolga egalar. Yaxshiyamki, bu ochiq manbali nashr, shuning uchun uni har qanday yaxshi kutubxonada topishingiz mumkin.Ba’zi tabiat ixlosmandlari buni shaxsiy kitob arsenalida olishni afzal ko’rishadi.

Endi har bir bo’lim haqida batafsilroq gaplashamiz. Xalqaro Qizil kitob hayvonlari to’g’risidagi ma’lumotlar shartli ravishda olti qismga bo’linadi:

• yo’q bo’lib ketgan turlar;
• yo’qolib ketish xavfi ostida bo’lgan va noyob hayvonlar;
• tezda yo’q bo’lib ketadigan turlar;
• kichik turlar;
• kam o’rganilgan turlar;
• himoyaga muhtoj bo’lmagan hayvonlar.

Buning yordamida u yoki bu hayvon haqida ma’lumot topish oson.

Kodlash turlari

Qizil kitobning har bir bo’limi vakillari o’zlarining kodlashlariga ega.

Tomning qora sahifalarida yo’q bo’lib ketgan hayvonlar (EX) va tabiatdagi yo’q bo’lib ketgan hayvonlar (EW) mavjud; qizil sahifalar – zaif (VU) va juda xavfli (CR) turlari; sariq sahifalar – yo’qolib ketish xavfi ostida bo’lgan turlar (VN); oq sahifalar – zaif holatga yaqin turlar (NT); kulrang sahifalar – kam o’rganilgan turlar (CD); yashil sahifalar – Eng kam tahdid qilingan turlar (LC).

Xalqaro Qizil kitobda yana qanday ma’lumotlar mavjud? Hayvonlarning fotosuratlari. Tabiiyki, kitob sahifalarida biologik ma’lumotlar yonida tasvirlangan turlarning fotosurati mavjud (yo’q bo’lib ketgan hayvonlar bundan mustasno, ularning tashqi qiyofasi grafik yoki kompyuter grafikasi yordamida qayta tiklanadi).

Xalqaro Qizil kitob shunday ko’rinishga ega. Unda tasvirlangan hayvonlar xilma-xildir. Ilmiy taraqqiyot bilan bog’liq holda, ma’lumotlar doimiy ravishda yangilanadi, yangi turlar qo’shiladi va ba’zi hayvonlar tabiatni muhofaza qilish harakatlari tufayli maqomini o’zgartiradilar. Va bu yaxshi yangilik!

Qizil kitobning mintaqaviy nashrlari

Xalqaro Qizil kitob haqida gapirganda, uning o’xshashlari borligini ta’kidlash kerak: masalan, Ukrainaning Xalqaro Qizil kitobi yoki Rossiyaning Xalqaro Qizil kitobi. Bunday nashrlarda mavjud bo’lgan hayvonlar, ko’rsatilgan hududlarda yashaydi (yoki bir marta yashagan).

Ma’lum bo’lishicha, Qizil kitobning mintaqaviy nashrlarida ushbu tur haqida xalqaro ma’lumotdan farqli o’laroq, batafsilroq ma’lumotlar mavjud. Bu haqiqat mintaqalarda, avvalambor, ularning soni va xilma-xilligi global miqyosdan sezilarli darajada farq qiladigan ma’lum bir hududga xos bo’lgan hayvonot dunyosiga qaratilganligi bilan bog’liq. Shuning uchun ma’lumotlar yanada chuqurroq tahlil qilinadi va muntazam ravishda yangilanadi.

Shuningdek, mintaqaviy kitoblar dizayni bilan xalqaro versiyasidan farq qiladi, faqat qizil muqovasi o’zgarishsiz qoladi.

Endi yo’q bo’lib ketish arafasida turgan va Qizil kitobga kiritilgan hayvonlar dunyosining eng hayratlanarli shaxslari haqida to’xtalamiz.

Xalqaro Qizil kitob: Amur yo’lbarsi (Panthera tigris altaica)

Qizil kitobdagi Amur yo’lbarsi (Ussuri) Rossiyaning shimoliy qismida kichik tur (VU) sifatida belgilangan. Hatto 100 yil oldin ham bu hayvonlar soni minglab edi, ammo ovchilik sanoati tufayli aholi keskin kamayishni boshladi. Bugungi kunda Amur yo’lbarsining soni deyarli 500 kishiga etadi.

Ushbu tur mushuklar oilasining tayganing qattiq iqlimiga moslashgan kam sonli vakillaridan biridir . Ushbu pastki ko’rinishning o’ziga xos xususiyati qorin bo’shlig’idagi besh santimetr yog ‘qatlami bo’lib, mushuk haddan tashqari past haroratga toqat qilishiga imkon beradi.

Xalqaro Qizil Kitob: Hayvonlar – Snow Leopard (Panthera uncia)

Snow leopard (irbis, snow leopard) – Markaziy Osiyoning tog’li hududlarida yashovchi yirik mushuk. 20-asrning boshlariga qadar qor qoplonlari mo’yna savdosining muhim bo’g’ini edi. Bugungi kunda qor qoplilariga ov qilish taqiqlangan, hayvon haqida ma’lumot Xalqaro Qizil kitobga kiritilgan. Qor qoplonlari yo’qolib ketish xavfi ostida (EN).

Visayan urushli cho’chqa (Sus cebifrons)

Visayan urushli cho’chqa dunyoda faqat ikkita orolda – Panay va Negrda (Filippin arxipelagi) yashaydi. Xaotik ov tufayli bu cho’chqalar soni 60 yil ichida 80% ga kamaydi! 1998 yildan buyon Visayan urushqoq cho’chqasi Xalqaro Qizil kitob bilan himoyalangan.Hayvonlar xavf ostida deb hisoblanadi (EN).

Dog’li marsupial marten (Dasyurus maculatus)

Dog’li marsupial suvoroni (yo’lbars mushuk) uning nomini suvoru mushukka o’xshashligidan olgan. Bugungi kunda, bu sersuv tur Avstraliyaning qirg’og’idagi ikkita izolyatsiya qilingan populyatsiyada yashaydi (shimol – Kvinslend, sharqiy – janubiy Kvinslenddan Tasmaniyaga). Marsupial martenslar to’g’risidagi ma’lumotlar Xalqaro Qizil kitobga kiritilgan. Ushbu turdagi hayvonlar zaif holatga (NT) yaqin maqomga ega.

Yupqa tishli arra (Pristis microdon)

Kichik tishli arra (pylon stingray) – Tinch okeani va Hind okeanining qirg’oq suvlari aholisi. Asirlikda umr ko’rish davomiyligi 7 yoshdan oshmaydi. Qizil kitobda, arra tishi “juda xavfli” (CR) maqomiga ega.

Burma burni burunli maymun (Rhinopithecus strykeri)

Burma burni maymun (Striker rinopitekasi) tur sifatida olimlarga 2010 yildagina ma’lum bo’ldi. Ushbu maymun turi faqat Birmaning shimolida yashaydi. Primat o’z nomini kashf etuvchisi va burunning g’ayrioddiy tuzilishi tufayli oldi – rinopitekning burun teshiklari ochildi. Shunga o’xshash anatomik xususiyat tufayli Birma maymuni yomg’ir paytida hapşırır – burunga tomchi suv kiradi. 2012 yilda allaqachon Birma maymuni Qizil kitobga kiritilgan, bu holat – yo’q bo’lib ketish arafasida (CR). Bugungi kunda dunyoda Burma burni maymunining 300 ga yaqin shaxsi mavjud.

Bizning eng yaqin qarindoshimiz bu orangutan (Pongo)

Orangutan yog’ochli antropoid maymuni, uning DNKsi tuzilishi inson DNKiga eng yaqin. Sumatran va Kalimantan orangutanlari ajralib turadi (o’lchamdagi farq shundaki, Kalimantan orangutanlari kattaroqdir). Aholining kamayishiga sabab yomg’ir o’rmonlarining kesilishi (orangutanlarning yashash joylari) va brakonerlikdir.

Sumatran orangutan Qizil kitobga kiritilgan, holati – yo’q bo’lib ketish arafasida (CR); Kalimantan orangutaniga “zaif turlar” (VU) maqomi berilgan. Hayvonot bog’lari va qo’riqxonalar tufayli ushbu tur saqlanib qolishiga hali ham umid bor.

Kaspiy muhri (Phoca caspica)

Kaspiy muhri (Kaspiy muhri) Kaspiy dengizining shimoliy qismi va Ural o’rtasida ko’chib yuradi. Hatto 100 yil oldin ham muhrlar soni bir milliondan ortiq odamni tashkil etgan bo’lsa, bugungi kunda ularning soni 100 mingga yaqinlashmoqda. Sabablari: ommaviy brakonerlik, suvning ifloslanishi, iqlim o’zgarishi. Kaspiy tamg’asi yo’q bo’lib ketish arafasida bo’lgan tur sifatida Qizil kitobga kiritilgan (EN).

Xulosa sifatida

Odam aql-idrokli jonzotga o’xshaydi, ammo u o’ylamasdan dalalarni, o’rmonlarni yo’q qiladi, “daryolarni orqaga buradi”, ov qilishdan oldin ov qiladi va brakonerlik bilan shug’ullanadi. Bunday beparvo xulq-atvorning natijasi flora va fauna vakillarining yo’q bo’lib ketishi.

“Qizil kitob” nashr etilgandan so’ng, odam atrofdagi tabiatga qanday zarar etkazganiga jamoatchilik e’tiborini qaratdi. Albatta, ba’zi turlar, afsuski, tarix sahifalarida qoladi, ammo kelajak avlodlar uchun saqlanib qoladigan turlari hali ham mavjud.

Turlarning xavfsizligiga beqiyos hissa qo’shadigan barcha hayvonot bog’lari va qo’riqxonalariga rahmat! Ammo shunga qaramay, men Yer yuzidagi har bir inson atrof-muhitni saqlashga hissa qo’shishini juda xohlayman va Qizil kitob muntazam ravishda yashil sahifalar bilan yangilanadi.

Yerliklar! Esingizda bo’lsin: biz uchun hali ham toqat qilayotgan sayyorani himoya qilish, bizni o’rab turgan tabiatni qadrlash va asrab-avaylash juda muhim, Yer yuzidagi har bir jonzot zarur va muhimligini bir daqiqaga ham unutmang! Hayvonlar sayyoradagi bizning qo’shnilarimiz, kiyim va oziq-ovqat emas!

O‘zbekiston “Qizil kitobi”ning navbatdagi nashri taqdim etildi

2019 yil 6 dekabr kuni O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Botanika institutida “O‘zbekiston Respublikasi Qizil kitobi”ning navbatdagi nashri taqdimoti bo‘lib o‘tdi.

2019 yil 6 dekabr kuni O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Botanika institutida “O‘zbekiston Respublikasi Qizil kitobi”ning navbatdagi nashri taqdimoti bo‘lib o‘tdi. Ushbu nashr soha mutaxassislarining besh yillik izchil mehnati mahsuli sanaladi. U “Chinor ENK” nashriyoti tomonidan O‘zbekiston Respublikasi Davlat Ekologiya qo‘mitasi va O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi (FA) hamkorligida tayyorlangan.

Kitob ikki jildda nashr qilinyapti, unda o‘simlik va hayvonlarning kamyob va yo‘qolib ketish xavfi ostida qolgan turlari haqida asosiy ma’lumotlar berilgan. Birinchi jild O‘zbekistondagi nabotot olami, ikkinchi jild esa hayvonot olami haqidagi ma’lumotlarni qamrab olgan.

“Qizil kitob”ga O‘zbekistondagi nodir va yo‘qolib ketish xavfi ostida qolgan, himoyaga muhtoj 314 o‘simlik turi kiritilgan. Uning avvalgi nashrida (2009 yil) bunday o‘simlik va zamburug‘lar soni 324 ta deb keltirilgan edi.

Yangi nashrda o‘n yil avvalgisidan kamroq o‘simlik nomi keltirilganining sababini FA Botanika Instituti olimlari shunday izohladi: o‘tgan vaqt davomida olib borilgan o‘rganishlar davomida eski ro‘yxatdagi ba’zi o‘simliklar o‘zi aslida O‘zbekiston hududida uchramasligi, ba’zilari O‘zbekiston hududida kamyob bo‘lgani bilan qo‘shni Qozog‘iston, Qirg‘iziston va Tojikistonda keng tarqalgani, yana ayrim turlar esa kamyob bo‘lmay katta mintaqalarda uchrashi yuzaga chiqqan. Shunga asoslanib yangi nashrda Olatov shafrani, Martius qilicho‘ti, Tojikiston alloxruzi kabi o‘simliklar ro‘yxatdan chiqarib tashlangan.

Yangi nashrda butunlay yo‘qolib ketgan o‘ismlik turlari soni 19 tadan 10 taga kamaygan. Ayni paytda, unga 15 ta kamyob o‘simlik turi qo‘shilgan. Umuman olganda avvalgi nashrga taqqoslaganda 157 o‘simlik turining maqomi o‘zgargan.

“Qizil kitob”ning yangi nashri 2-jildiga sutemizuvchi hayvonlarning 30 turi, qushlarning 52 xili, sudralib yuruvchilarning 21 turi, baliqlarning 17 turi, 3 xil chuvalchang, 14 xil mollyuska, bo‘g‘imoyoqlilarning 66 turi kiritilgan.

Taqqoslash uchun avvalgi, 2009 yilda nashr etilgan “Qizil kitob”dagi hayvonlarga doir ma’lumotlarni keltirib o‘tamiz: unga sutemizuvchilarning 24 turi, sudralib yuruvchilarning 16 xili, baliqlarning 17 turi, 3 xil chuvalchang, 14 xil mollyuska, bo‘g‘imoyoqlilarning 60 turi kiritilgan bo‘lgan.