Qizil kitobga nimalar kiritiladi
Hujjat davlat tilida qabul qilingan.
Ekologiya qo‘mitasi Bo‘stonliqda “Qizil kitob”ga kiritilgan ayiq rossiyalik ovchi tomonidan o‘ldirilishiga nega ruxsat berilganiga izoh berdi
Toshkent viloyatining Bo‘stonliq tumanida O‘zbekiston “Qizil kitobi”ga kiritilgan Tyanshan qo‘ng‘ir ayig‘i otib o‘ldirilgani, uni otishga Ekologiya qo‘mitasi rahbari ruxsat bergani haqida xabar tarqalgandi. Qo‘mita holat yuzasidan rasmiy bayonot berdi.
Foto: Telegram / @ekologuz
Ma’lum qilinishicha, O‘zbekistonning “Ov qilish va ovchilik xo‘jaligi to‘g‘risida”gi qonunining 15-moddasida yovvoyi hayvonlarni tutishga doir har yilgi kvota yovvoyi hayvonlarning ko‘p miqdorda tutiladigan turlariga, shuningdek, kamyob va oz sonli turlariga nisbatan belgilanishi ko‘rsatilgan. Qonun talabiga asosan yovvoyi hayvonlarni tutishga doir talabnomalar jismoniy va yuridik shaxslar tomonidan Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat qo‘mitasiga topshiriladi.
Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi esa yovvoyi hayvonlarni tutishga doir kvota loyihasini talabnomalar asosida tayyorlaydi va Fanlar akademiyasiga yuboradi. Fanlar akademiyasining yovvoyi hayvonlarni tutishga doir kvota loyihasi bo‘yicha xulosasi asosida Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi yovvoyi hayvonlarni tutishga doir kvotalarni tasdiqlaydi, kvotani taqsimlash to‘g‘risida qaror qabul qiladi hamda uni Qoraqalpog‘iston Respublikasi Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish qo‘mitasiga, viloyatlar va Toshkent shahar ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish boshqarmalariga yuboradi.
Yovvoyi hayvonlarni tutishga doir tasdiqlangan kvotalarga muvofiq ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish hududiy organlari kvotalarni berilgan talabnomalarga muvofiq taqsimlaydi hamda hayvonot dunyosidan foydalanishga doir ruxsatnomalarni beradi.
Xuddi shu qonunning 16-moddasida esa O‘zbekiston hududida yovvoyi hayvonlarni ov qilish haq to‘lash asosida amalga oshirilishi ko‘rsatib qo‘yilgan. To‘lovlar yovvoyi hayvonlarni tutishga doir ruxsatnomada ko‘rsatilgan har bir yovvoyi hayvon uchun kiritiladi.
Yovvoyi hayvonlarni tutish uchun to‘lovlar miqdorlari ushbu qonunning 1-ilovasiga muvofiq belgilab qo‘yilgan. Tyanshan qo‘ng‘ir ayig‘ini ovlashga ham ayni shu tartibda, ya’ni qonuniy talablarga to‘liq amalga qilgan holda ruxsat berilgan.
2020-yilning 25-noyabrida Fanlar akademiyasiga qonun talablariga asosan yovvoyi hayvonlarni tutishga doir kvota loyihasini ko‘rib chiqib, xulosa berish uchun so‘rov yuborilgan. 2020-yilning 4-dekabrida Fanlar akademiyasining Bioresurslar bo‘yicha idoralararo komissiyasi 2021-yil uchun noyob va “Qizil kitob”ga kiritilgan hayvonlarga ajratilgan kvotalar to‘g‘risidagi xulosasini qo‘mitaga taqdim etgan. Unda 2 dona Tyanshan qo‘ng‘ir ayig‘ini tutish ham ko‘rsatilgan.
Shundan so‘ng Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi raisining “Yovvoyi hayvonlarni tutishga doir 2021-yilgi kvotani tasdiqlash to‘g‘risida”gi buyrug‘i qabul qilinadi. Mazkur buyruqda kvotaga kiritilgan yovvoyi hayvonlarni tutish, ya’ni tabiatdan ajratib olish tartib-qoidalari aniq ko‘rsatilgan.
Bundan tashqari, 2020-yilning 28-dekabrida bu haqda Vazirlar Mahkamasiga yozma ravishda rasmiy axborot berilgan. Hukumatning ayni masala bo‘yicha 2021-yil 8-yanvarda imzolangan topshirig‘ida “Qizil kitob”ga kiritilgan hayvonlarni tabiatdan olishga qonun talablarida belgilangan tartibda ruxsatnoma berishni ta’minlash topshirilgan.
“Ko‘rib turganingizdek, barcha qonuniy talablar bajarilgandan keyingina ikki dona Tyanshan qo‘ng‘ir ayig‘ini otish orqali tutishga ruxsatnoma berilgan. Bunda O‘zbekiston Respublikasining 2020-yil 8-iyulda qabul qilingan ‘Ov qilish va ovchilik xo‘jaligi to‘g‘risida’gi qonunning 1-ilovasida tasdiqlangan miqdordagi to‘lovlarning davlat budjetiga undirilishi ta’minlangan”, — deyiladi qo‘mita bayonotida.
Shuningdek, qo‘mitaning ta’kidlashicha, ushbu xabarni tarqatgan Nargis Qosimova shu tartibdagi qonuniy asoslarni chuqur o‘rganmasdan, ayni jarayon bilan bog‘liq ma’lumotlarni tegishli tashkilotlar mutaxassislaridan aniqlamasdan jamoatchilikka noo‘rin xabar tarqatgan.
“Muallif o‘z chiqishida bu mavzuga umuman aloqasi yo‘q shaxsiy qarashlarini biror isboti bo‘lmagan holda qonunga xilof ravishda bayon etgan. Dono xalqimiz iborasi bilan aytganda, o‘ylamasdan so‘ylagan, aholi orasida noto‘g‘ri tushuncha shakllanishiga sababchi bo‘lgan. O‘ylaymizki, huquqni muhofaza qilish organlari bu holatga o‘z vakolatlari doirasida qonuniy baho berishadi”, — deyiladi qo‘mita xabarida.
Ekologiya qo‘mitasining qo‘shimcha qilishicha, O‘zbekistonning ayrim tog‘li hududlarida biolog mutaxassislar tomonidan olib borilgan hisob natijalariga ko‘ra, ayni paytda qo‘ng‘ir ayiqlar soni xabarda aytilganidek 150 emas, 500 ga yaqin aniqlangan.
Bunga javoban ekofaol Nargis Qosimova Tyanshan qo‘ng‘ir ayig‘ini otish uchun ruxsatmoma berilgan Rossiya fuqarosi Shirokov Ye. Bundan avval 2020-yilning dekabr oyida O‘zbekistonga Buxarskiy urial (tog‘ qo‘yi) ovlash uchun kelganini ma’lum qilgan. 2020-yil fevral oyida bu hayvonlar BMTning “Ko‘chib yuruvchi yovvoyi hayvon turlarini saqlab qolish” konvensiyasiga kiritilgan.
“Nega ovchiga aynan yo‘qolib borayotgan turlarni ovlashga qo‘mita ruxsat beradi?”, — degan u.
Nargis Qosimovaning aytishicha, 2019-yilda nashr qilingan “Qizil kitob”da qo‘ng‘ir ayiqlar soni 1970—1980-yillarda G‘arbiy Tyanshanda 200-220 tasi hisobga olingani, muhofaza choralari tufayli soni barqarorlashgani, g‘arbiy Tyanshanda umumiy ko‘rsatkich 250-300 taga yetgani ko‘rsatilgan. Piskom daryosi vodiysining yuqori qismida 1 ta, yirik darada 2-3 ta, Chotqol qo‘riqxonasida 40-45 tasi qayd etilgan. G‘arbiy Pomir-Oloyda katta qismi Hisor tizmasida hayot kechirishi, Hisor qo‘riqxonasida qo‘ng‘ir ayiqlar o‘rtacha 157 tani tashkil etishi yozilgan.
“Uzog‘i bilan 205 ta, ammo 500 ta emas! 500 ta bo‘lsa, nur ustiga a’lo nur. Ammo qani o‘sha hisoblangan hujjat? Nega u e’lon qilinmagan shu paytgacha? Keyin 500 ta ayiq ham ularni otish uchun asos bo‘la olmaydi”, — deydi Nargis Qosimova.
“Eng qizig‘i, rais imzo chekkan ruxsatnomada Fanlar akademiyasi xulosasi ham turibdi. 2021-yilga 2 ta ayiqqa kvota ajratilgan. Ammo u yerda ‘O‘zbekiston Respublikasining Qizil kitobiga kiritilgan kamyob va yo‘qolib borayotgan yovvoyi hayvonlar turlarini tabiiy yashash muhitidan ajratib olishga 2021-yilgi kvota’ deb berilgan, o‘ldirishga emas. Ilmiy o‘rganish borasida bo‘lsa, o‘ldirmasdan ham o‘rgansa bo‘ladi, ammo bu yerda gap yo‘qolib borayotgan turning o‘ldirilishi haqida ketyapti”, — deydi ekofaol.
Nargis Qosimova Davlat ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish qo‘mitasi raisiga hech qanday xusumati yo‘qligini, O‘zbekiston fuqarosi sifatida mamlakat tabiati yo‘q qilinishini istamasligini ta’kidlab, yuqoridagi savollarga aniq javob so‘ragan.
Eslatib o‘tamiz, 2019-yilda Qashqadaryoning Chiroqchi tumanida bir guruh shaxslar xalqaro “Qizil kitob”ga kiritilgan qo‘ng‘ir ayiqni o‘lasi qilib do‘pposlagan, Namangan viloyati Chust tumanida ham “Qizil kitob”ga kiritilgan qo‘ng‘ir ayiq otib o‘ldirilgan edi.
Qizil kitobga nimalar kiritiladi
Tabiatni muhofaza qilish davlat qoʻmitasining qarori (Adliya vazirligi tomonidan 2016 yil 26 iyulda 2817-son bilan roʻyхatdan oʻtkazilgan) bilan «Oʻzbekiston Respublikasining Qizil kitobi» toʻgʻrisidagi nizom tasdiqlandi.
Eslatib oʻtamiz, Qizil kitob Oʻzbekiston hududida tabiiy muhitda yashaydigan hayvonlar, oʻsimliklar hamda qoʻziqorinlarning kamyob va yoʻqolib ketish хavfi ostidagi turlari, ularning holati va ularni muhofaza qilish chora-tadbirlari toʻgʻrisidagi ma’lumotlar majmui hisoblanadi. Qizil kitobga kiritilgan hayvonlar va oʻsimliklar turlarining nobud boʻlishi, miqdori kamayib ketishi yoki ularning yashash muhiti buzilishiga olib kelishi mumkin boʻlgan хatti-harakatlarga yoʻl qoʻyilmaydi.
Hujjat Qizil kitobda qayd etiladigan hayvonlar va oʻsimliklarga oid ma’lumotlarning turlarini, ularni Qizil kitobga kiritish va undan chiqarish asoslari hamda tartibini, shuningdek Qizil kitobni yuritish chora-tadbirlarini va boshqa masalalarni oʻz ichiga oladi.
Belgilanishicha, Qizil kitob Tabiatni muhofaza qilish davlat qoʻmitasi tomonidan elektron shaklda yuritiladi. Qizil kitobning elektron shakli Tabiatni muhofaza qilish davlat qoʻmitasining rasmiy saytida (www.uznature.uz) joylashtiriladi. Shu bilan birga, Qizil kitob 10 yilda kamida bir marta ilmiy-ommabop nashr sifatida chop etiladi.
Tabiatni muhofaza qilish davlat qoʻmitasi Qizil kitobga kiritilgan oʻzgartirish va qoʻshimchalarning ommaviy aхborot vositalarida keng yoritilishini ta’minlaydi, ularni oʻzining saytida joylashtiradi, shuningdek hayvonot va oʻsimlik dunyosidan foydalanuvchilar hamda ushbu sohada davlat nazoratini amalga oshiruvchi tashkilotlarga e’tiboriga yetkazadi.
Hujjat davlat tilida qabul qilingan.
Qaror Oʻzbekiston Respublikasi qonun hujjatlari toʻplamining 2016 yil 1 avgustdagi 30-sonida rasmiy e’lon qilingan kundan e’tiboran kuchga kiradi.
Mazkur hujjatning matni bilan, u bilan bogʻlangan boshqa qonun hujjatlariga sharhlar va izohlar bilan «Oʻzbekiston Respublikasi qonunchiligi» aхborot-qidiruv tizimida tanishish mumkin.
«Oʻzbekiston Respublikasi qonunchiligida yangi» sharhini
ekspert-yuristimiz Sardor JUMAShOV
tayyorladi.
Mavzu boʻyicha material:
Qizil kitob nega qizil rangda
Bugungi sanada: 2 ta
Bugungi sanada: 1 ta
Bugungi sanada: 12 ta
BUGUN: 08-Mart, 2023-yil. Chorshanba
- Asosiy
- Yangiliklar
- Bilasizmi?
- O`zbekiston Respublikasining “Qizil kitob”i
O`zbekiston Respublikasining “Qizil kitob”i
Yer kurrasida hozirgi vaqtda 670 ming (shundan 500 mingi gulli o’simliklar) o’simliklar va 1,5 million hayvon turlari mavjud bo’lib, ularning 93 foizi uchun quruqlik va 7 foizi uchun suv yashash muhiti hisoblanadi. Turlarning hosil bo’lishi va ularning yo’qolib ketishi sababi evolyutsion taraqqiyot jarayoni bo’lib, yerda geologik sharoitlarning o’zgarishiga ham bog’liqdir. Ammo odamning kelib chiqishi natijasida bu tabiiy jarayon buzila boshladi, hayvon va o’simliklarning antropogcn (inson faoliyati) ta”sirlari natijasida yo’qolib borish jarayoni tezlasha boshladi. Odam tomonidan yangi yorlarning, orollarning va kontinentlarning o’zlashtirilishi natijasida butun sayyora masshtabida fauna va floraning xilma-xilligi tobora kamayib borish jarayoni kuzatilmoqda.
Turlarning qirilishi qadim zamonlardayoq boshlangan edi. O’n minglab yillar ilgari ovchilar tomonidan mamontlar, qalin junli karkidonlar, gigant bug’ular, g’or arsloni va ayiqlari, o’rta asrlarda Yevropa turi, Stellcr sigiri qirilib ketdi. Hozirgi biz yashab turgan davrda turlarning yo’qolib ketish jarayoni juda jadallik bilan davom etmoqda. 1600-yildan 1875-yilgacha sut emizuvchilarning 63-turi, qushlaming 74 turi yo’qolib ketdi. Keyingi yillarda har yili 1 dan 10 gacha hayvon va ltadan o’simlik turlari yo’qolib ketmoqda. Hozirgi vaqtda umurtqali hayvonlarning 600 ga yaqin turi, juda ko’p o’simliklar turlari butunlay yo’qolib ketish xavfi ostida turibdi.
O’simlik va hayvon turlarining tobora yo’qolib borish xavfi mamIakatlar va butun dunyo miqyosida zarur chora-tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirish ehtiyojini tug’dirmoqda.
1948-yilda tabiatni va tabiiy resurslarni muhofaza qilish Xalqaro Ittifoqi tuzildi. Bu tashkilot flora va faunani muhofaza qilishga qaratilgan hamma ishlarni birlashtiradi. Mazkur xalqaro uyushma 1973 yilda «qora ro’yxat»ni chop etdi, unda batamom yo’qolib kotgan hayvonot turlari ro’yxati keltirilgan.
«Qizil kitob» xavf-xatar belgisi. Bu kitobga kam va yo’qolib ketayotgan o’simlik va hayvonlarning turlari to’g’risida ma’lumotlar berilgan
O’zbekistonda o’simlik va hayvon turlari soni 27000 dan ortiq bo’lib, ulardan hayvon turlari 15000 dan ortiq, o’simliklar, zamburug’lar va suv o’tlari esa 11000 atrofida. O’zbekiston Respublikasi hududida hozirgi kunda 4500 ga yaqin gulli o’simlik turlari mavjud. Ular orasida jiddiy muhofazaga muhtoj ko’pgina kamyob, endem va rHikt lurlar mavjud. Bunday turlarning soni 400 atrofida bo’lib, ular O’zbekiston florasining 10-12 foizini tashkil qiladi.
O’zbekiston florasining yo’qolib ketish xavfi ostida turgan 163 tur o’simlik «Qizil kitob»ning 1984-yilgi nashriga kiritilgan, yangi «Qizil kitob»da esa (1998) kiritilgan o’simlik turlarining soni 301 taga yetdi.
O’zbekiston faunasida umurtqasiz hayvonlarning 677 turi (sut emizuvchilar-108, qushlar-432, sudralib yuruvchilar-58, amfibiyalar-2 va baliqlar-77) mavjud, umurtqasiz hayvonlar turlari esa 15 mingdan ortiq.
O’zbekistonning birinchi «Oizil kitob»i 1983-yilda nashr qilingan bo’lib, unga umurtgali hayvonlarning 63 turi kiritilgan edi.
Yangi «Qizil kitob» (2003) birinchi bor davlat tilida yozilgan bo’lib, ikkinchi tomida sut emizuvchilarning 23 turi, qushlarning 48 turi, sudralib yuruvchilarning 16 turi, baliqlarning 17 turi, halqasimon chuvalchanglarning 3 turi, molluskalarning 14 turi va bo’g’imoyoqlilarning 61 turi kiritilgan.
Ta’kidlash lozimki, «Qizil kitob»ga kiritilgan o’simliklar va hayvonlar ro’yxati yildan-yilga aniqroq bo’lmoqda va biz ularning yangi nashrlariga guvoh bo’lamiz.
O’zbekiston Respublikasi «Qiz.il kitob»ida o’simlik va hayvonot turi, oilasi, avlodi, turkumi tartibida alfavit bo’yicha ro’yxatga olingan va har bir o’simlik ko’rgazmali tarzda suratlari keltirilgan. Bu o’z navbatida noyob va yo’golib borayotgan o’simlik va hayvonot turlari to’g’risida keng omma tomonidan anig tasawurga ega bo’lishlariga yordam beradi.
«Qizil kitob» muhofaza choralarini kuchaytirish, go’rigxona va buyurtma hududlarini kengaytirish, yowoyi o’simliklar bilan savdo-sotiqni lartibga solishda litsenziyalar tizimini joriy qilish kabi bir talay muhim tadbirlarni kun tartibiga qo’yadi.
Umuman, bu kitob barcha o’simlik va hayvonotni muhofaza qilish borasida gonun asoslariga tayangan muhim hujjat hisoblanadi.
Kitobga kiritilgan o’simlik turlari 4 kategoriyaga bo’lingan: «0» maqomi borilgan o’simlik turlari yo’golgan yoki yo’qolish arafasida turgan o’simliklardir.
«1» magomidagi o’simliklar turlari esa yo’qolib borayotgan turlardir.
Bunga yo’qolib ketish xavfi ostida turgan, saqlab qolish uchun maxsus muhofaza qilishni talab etadigan o’simlik turlari kiritilgan.
«2» maqomidagi turlar esa noyob turlardir. Bu guruhga ma’lum kichik maydonlarda o’ziga xos sharoitlarda saqlanib qolgan, tez yo’qolib ketishi mumkin bo’lgan va ularning saqlanishini ta’minlash uchun jiddiy nazoratni talab etuvchi turlar kiradi.
«3» maqomidagi o’simlik turlari kamayib borayotgan o’simliklardir. Bu guruhga kiritilgan o’simlik turlari ma’lum vaqt ichida soni va tarqalish maydonlari tabiiy sabablarga yoki antropogen omillari ta’siri ostida qisqarib ketayotgan turlar kiradi.
Mazkur risolaga Samarqand viloyati hududida uchraydigan va O’zbekiston Respublikasi «Qizil kitob»iga kiritilgan noyob va yo’qolib borayotgan, inson muhofazasiga muhtoj o’simlik va hayvon turlari to’g’risidagi ma”lumotlar matnlari o’zgartirishlarsiz kiritildi.
O’zbekistonning tabiiy sharoitlari rang-barang (har xil tipdagi cho’llar, adirlar, o’rmonlar, madaniy landshaftlar) bo’lganligi tufayli o’simlik va hayvonot olami ham xilma-xildir.
Respublikamizda o’simliklar va hayvonot dunyosini asrab-avaylash borasida bir qancha ishlar amalgam oshirilmoqda. Jumladan 1997-yilning 26-dekabrida O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan «O r simlik dunyosini muhofaza qilish va undan ratsional foydalanish» va «Hayvonlar dunyosini muhofaza qilish va undan ratsional foyda!anish» qonunlari qabul qilindi.
Tabiiy xilma-xillikni asrash dastlab uni chuqur bilishdan boshlanadi. Shunday ekan, Respublikamizda uchraydigan va O’zbekiston Respublikasi «Qizil kitobi»ga kiritilgan o’simlik va hayvon turlari to’g’risidagi ma”lumotlar ko’pchilik tabiatni sevuvchi yurtdoshlarimizni albatta, qiziqtirishi, shubhasiz.
Baxtiyor AMONOV,
biologiya fanlari nomzodi
Akmal SHOHIMARDONOV,
Kitob tumanidagi 71-maktabning
biologiya fan o’qituvchisi