Boshlang`ich talim pedagogikasi fakulteti
Tekshirish metodlari ikkiga bo’linadi: 1) nazariy tekshirish metodlari; 2) empirik (tajribaga asoslangan) tekshirish metodlari. Bular tekshirish faoliyati jarayonida birgalikda, bir-biriga uzviy bog’liq holda qo’llanadi.
Новые цены автомобилей UzAvto Motors. Прайс-лист на Март 2023г.
Актуальные цены на автомобили в Узбекистане отечественного производителя GM Uzbekistan.
Chevrolet Damas (Шевроле Дамас)
| Модификация/Характеристика | DLX | LABO (Длинный кузов) | VAN |
| Цена (сум) | 86 110 000 | 87 116 000 | 83 520 000 |
| Трансмиссия | 5МКПП | ||
| Расход топлива | 8,6л./7,8л. | ||
| Объем, см3 | 796 | ||
| Мощность, л.с. | 38 | ||
Chevrolet Spark (Шевроле Спарк)
| Модификация/Характеристика | LS M/T | LT A/T | LS M/T Optimum Plus | LT A/T Elegant Plus |
| Цена (сум) | 73 477 000 (отсутствует) | 92 821 000 (отсутствует) | 75 706 000 (отсутствует) | 104 095 000 |
| Трансмиссия | 5МКПП | 4АКПП | 5МКПП | 4АКПП |
| Расход топлива | 8,2л./6,2л. | |||
| Объем, см3 | 1249 | |||
| Мощность, л.с. | 85 | |||
Chevrolet Cobalt (Шевроле Кобальт)
| Модификация/Характеристика | LT AT | LTZ A/T Plus |
| Цена (сум) | 126 984 000 | 128 139 000 |
| Трансмиссия | 6АКПП | 6АКПП |
| Расход топлива | 10л./6,7л. | 10л./6,7л. |
| Объем, см3 | 1485 | |
| Мощность, л.с. | 106 | |
Читайте наш обзор на Chevrolet Cobalt.
Chevrolet Nexia-3 (Шевроле Нексия)
| Модификация/Характеристика | LT M/T | LTZ A/T | LT M/T Optimum Plus | LTZ A/T Elegant Plus |
| Цена (сум) | 87 320 000 (отсутствует) | 106 429 000 (отсутствует) | 89 916 000 (отсутствует) | 119 921 000 |
| Трансмиссия | 5МКПП | 6АКПП | 5МКПП | 6АКПП |
| Расход топлива | 8л./6,5л. | 9.3л./7л. | ||
| Объем, см3 | 1485 | |||
| Мощность, л.с. | 105 | |||
Chevrolet Lacetti (Шевроле Ласетти)
| Модификация/Характеристика | L Comfort Plus | CDX A/T Elegant Plus |
| Цена (сум) | 129 457 000 | 154 679 000 |
| Трансмиссия | 5МКПП | 6АКПП |
| Расход топлива | 8,5л./7л. | 10л./7,5л. |
| Объем, см3 | 1485 | |
| Мощность, л.с. | 107 | |
Стоимость Chevrolet Lacetti с ГБО (газобалонное оборудование)
| Модификация/Характеристика | SX CNG Plus |
| Цена (сум) | 139 092 000 |
| Трансмиссия | 5МКПП |
| Расход топлива | 8,5л./7л. |
| Объем, см3 | 1485 |
| Мощность, л.с. | 107 |
Chevrolet Tracker-2 (Шевроле Трекер 2)
| Модификация/Характеристика | LT M/T | Premier A/T |
| Цена (сум) | 189 838 121 | 222 150 992 |
| Трансмиссия | 5МКПП | 6АКПП |
| Расход топлива | 7,9л./10,7л. | 7,9л./10,7л. |
| Объем, см3 | 1796 | 1796 |
| Мощность, л.с. | 140 | 140 |
Chevrolet Malibu 2 + Turbo (Шевроле Малибу)
| Модификация/Характеристика | LTZ 2.0л (турбо) с люком |
| Цена (сум) | 405 900 000 |
| Трансмиссия | 6АКПП |
| Расход топлива | 11,8л./8,5л. |
| Объем, см3 | 1998 |
| Мощность, л.с. | 253 |
Chevrolet Captiva (Шевроле Каптива)
| Модификация/Характеристика | LT A/T |
| Цена (сум) | 260 455 998 |
| Трансмиссия | 6АКПП |
| Расход топлива | 12,8л./9,3л. |
| Объем, см3 | 2384 |
| Мощность, л.с. | 167 |
Chevrolet Trailblazer (Шевроле Трейлблейзер)
| Модификация/Характеристика | LTZ 6АT |
| Цена (сум) | 398 000 000 |
| Трансмиссия | 6АКПП |
| Расход топлива | 11,8л./9,7л. |
| Объем, см3 | 3564 |
| Мощность, л.с. | 275 |
Chevrolet Equinox 2 (Шевроле Эквинокс 2)
| Модификация/Характеристика | AT 1LT FWD MH | AT 1LT AWD MH | AT 3LT AWD MH |
| Цена (сум) | 398 000 000 | 420 000 000 | 450 000 000 |
| Трансмиссия | 9АКПП | ||
| Расход топлива | 10,9л./8,2л. | ||
| Объем, см3 | 1998 | ||
| Мощность, л.с. | 260 | ||
Chevrolet Traverse (Шевроле Траверс)
| Модификация/Характеристика | Начальная комплектация | Premier AT MY22 |
| Цена (сум) | 408 009 595 + 15% НДС | 563 130 435 + 15% НДС |
| Трансмиссия | 9АКПП | |
| Расход топлива | 13,6л./7,8л. | |
| Объем, см3 | 3564 | |
| Мощность, л.с. | 318 | |
Chevrolet Tahoe 2022 (Шевроле Тахо)
| Модификация/Характеристика | Premier AT | RST AT MY22 |
| Цена (сум) | 519 728 198 + 15% НДС | 823 913 043 + 15% НДС |
| Трансмиссия | 10АКПП | |
| Расход топлива | 17,9л./9,6л. | |
| Объем, см3 | 5327 | |
| Мощность, л.с. | 343 | |
Полный прайс-лист GM Uzbekistan
Электронная очередь
29 сентября 2017 года покупка всех машин GM Uzbekistan стала доступна через единый портал продаж Chevrolet.uz. Чтобы приобрести желанный автомобиль, необходимо выполнить 3 простых действия:
- Шаг 1: Войдите с помощью системы id.gov.uz. Если у Вас нет id, ничего страшного, регистрация в нем несложная, нужно всего лишь заполнить несколько полей. После успешного входа в личный кабинет необходимо указать кем Вы являетесь: физическое или юридическое лицо. Далее указать чем Вы занимаетесь.
- Шаг 2: Выбрать желаемый автомобиль – указать модель, модификацию, цвет и количество.
- Шаг 3: Забронировать онлайн, указав город и личные данные.
Прослеживание заявки
После онлайн-бронирования Вам присваивается уникальный идентификационный номер, по которому можно будет отследить движение очереди. Максимальный срок поставки автомобиля – 2 месяца со дня оформления брони. Проследить свой статус можно на официальном сайте GM Uzbekistan, указав номер заявки, серию паспорта, если Вы физлицо или ИНН, если Вы юридическое лицо.
Популярные статьи:
Комментарии
17 Февраля 2023 в 01:00
Ey insofsizlar buldida endi, sabrniyam chegarasi bor, 4 yildan pul beri yigaman, damas olaman deb, ololmayabman, yashasin manapoliya, hech bulmasa rastamojkani ochilar, bizlaram moshina minaylik.
13 Февраля 2023 в 09:47
vashi gap yuq xalqni soğishni yaxshi yuli man musofirchilikda yuriman moshina olamandeb bu ketishda qolib ketsam kerak musofir bulib prizidint nima qvoti xalqni yalintirvotimi boshqa davlat unaqamasu yomon odamga alam qivoti e vashi 1 tinga qimat moshina yana narxi osmon usha puli farzandlaringa beraslami oxiratda kuyasanla avloding bilan
19 Января 2023 в 20:18
Namuncha arzon
13 Января 2023 в 19:03
2023 йилда машиналар нархини яна оширишни режалаштирилаётган бўлсаларинг керак. Йил бошидан шартнома бериш тўҳтатилди демак нарх камида 30 фоизга ошса керак. Халқ топаётган пули купайиб кетдими дейманда машина нархини оширишмоқчи. Монополлардан қачон қутиламиз биладим.
03 Января 2023 в 14:31
В Москве за 63 миллиона стоит кобальт равон, а жентра за 76 миллиона ! Просто нелепо! �� Все равно не успеют съесть денег всех людей родины! Жаль очень жаль
27 Декабря 2022 в 15:12
Navbat bilish
Рашид Усмонович
22 Декабря 2022 в 01:05
JM alav osin yangi yilga qomasdan OMINNNN
Улиб кетгин жм котталари, заводга ут тушсин, учириб улгирма
Muhammadjon
13 Декабря 2022 в 14:56
Maahinalar juda narhlari +++
02 Декабря 2022 в 19:33
Osmon bilan narxni farqi yoq
29 Ноября 2022 в 20:50
Malades qoyil shunchasiga chidadik bundan keyin ham chidemizda yana narxni ko‘tarish kerak axir bu mashinalar judayam alo. Darajada jaxon standartlariga javop beradi��♂️��♂️��♂️
26 Октября 2022 в 22:53
Читая комментарии чуть не упала стола и смех и грех, до слез довели ����
09 Октября 2022 в 13:03
1 tiyinga qimmat gap befoyda xudodan qorqila oxirata mowinani opketomisala ozin borasan pullarinam yeri ustida qoladi
18 Сентября 2022 в 11:53
Kanday boģlansam buladi
15 Сентября 2022 в 14:58
GM YAQINDA VES CHEGARA RESTAMOJKASINI OCHADI OZ QOLDI KN YANA YALINASANLA UYINI ESHIGIGACHA OBORAMZA U BU NARSA QOSHBERAMZA DEB KN BEZ PRATSENT SOTISHGAYAM TAYYOR BOLASANLA XAMMA NARSANI BOSHI BO’LGANIDEG YAKUNIYAM BOR OZ QOLDI MOSHINENI TRAKTORI ORNIGA ISHLATADI DALADA
20 Августа 2022 в 20:03
Москвада 300 000 рублга янги салонда турибди ласетти узимизни сумга хисоблаганда хозирги курс бн 56100000 сумга тугри келаркан
12 Августа 2022 в 15:28
Uzbekistonda narx juda xam qimmat bu narxlar osmon. Bizlar xam mashina minelik
11 Августа 2022 в 13:14
Доллар кутарилди майли нархини кутардинглар энди эса доллар ярим бахосига тушди сизлар нимага консерва кутиларинггизнинг нархини тушурмайсизлар инсофсизлар����
01 Августа 2022 в 12:18
bir tiyoingaaaa arzimaydigan mashinlar muncha qimaat
31 Июля 2022 в 09:48
Shartnomani aftomobil modelini boshqasiga õzgartirsa bôladimi. Biladiganlar javob yozvoringlar
27 Июля 2022 в 12:16
Мошина оламан деб 4-йилдан бери ойлигимдан пул йиғаман, лекин ҳали ярмини ҳам йиғолмадим. Оллоҳ насиб қилган булса мен ҳам оларман иншооллоҳ!
22 Июля 2022 в 00:47
Ochirit olish
Хурсандбек
15 Июля 2022 в 13:22
Дамас хоразмда неччи пул ёзилмокчиман Олдиндан тулови канча. Неччи ой да чикади?
18 Июня 2022 в 11:54
Яшасин коррупсия.Коррупсия бор давлатда ривожланиш булади.бизлар узбеклар оила бокамиз уй жой туй киламиз мошина оламиз деб бутун хаётимиз мусофирчиликда утиб кетади.Тепадагиларга фарки йук канча гапирсаям чунки улар давлатниям халкниям йеб ётибди
13 Июня 2022 в 23:27
Когда закончится этот Манаполия закройте завод такой без качественный машины не надо
Болта ва чопқи
10 Июня 2022 в 14:47
Ҳар бир Инсоннинг қалби Аллоҳ яратгандай тоза бўлса, қилаётган ишларидан Аллоҳ рози бўлса, бой-ю камбағалнинг турмуш ҳаёти бир хил бўлади.
13 Мая 2022 в 00:08
Биртинга кимат мошинларни нархи ни кутарасилар лекин сифати йук мусур мошинни жохон стандарт га жавоб бермайди
03 Мая 2022 в 00:37
Нархлар тугрисида малумот беринг иложи булса
25 Марта 2022 в 19:54
Salamalekum bu yana men bizda Gentra 2015 narxi 5000$
Damas 2018 5000$
Matiz 2010 3500$
Sizlar da bu narxlar 2x ekan
Molodes
16 Марта 2022 в 17:19
Halqqa qimmat chetga arzon sotasizlar. Majbur bizning bechora halq sizni shaltiq aravangizni sotib oladi. Sal insofinglarni emanglar endi.
12 Марта 2022 в 21:04
Ассалому алейкум яхшимисиз лар бизда машина жуда киммат. Рассияда эса арзон kia rio бизни пулга угирса 70 милион сум булади. бизда Узбекистонда эса оддий спарк 76 милион уялмисизларми а. ����♂️����♂️����♂️
05 Марта 2022 в 00:09
тих мошинангни жм итсанлар
04 Марта 2022 в 19:22
Олдинги сафар ошганда хам шунака шов шув вой дод булганди. Эсдан чикди одамлар олаверди мошинларди. Хозиргиси хам шунака булади. Хаммаси унитилади.
03 Марта 2022 в 17:05
GM insof bermasa qiyinakan. Bukrini go’r tuzatadi. Hali u dunyoda odamlarni qiynab mashina sotganlarin uchun javob berasanlar. Insof bersin hammenga. Odamlar qiynalib pul topadi. Moshina olaman dib niyat qiladi. Monopoliya qimaganinda sani moshinenga odamlar tupuradi. San moshina ishlab chiqarasan, sotvoganlar yana rashid qiladi. Insofsizlar.
14 Февраля 2022 в 17:58
Eee namuncha akilli bu Ali degani.oltin boqqa tushsa ham yaltiraydi.bizni moshinalarni o’zi bokku.BMV MRS oldida, Namuncha pachaklashasizlar.Tupizim sanitari bor davlatda rivojlanish bomidi
05 Февраля 2022 в 20:14
70 millondan qimmati qimmat. Olgan pulga mashena umuman arzimaydi. Kuzflari juda yupqa. Mator yana 1.5. juda kuchsiz. Moshenanin ogandan keyin 10 mln koʻpi bilan 15 mln indamay ketadi. Odamlar shunday boʻlsa ham salondan olaveradida. Agar odamlar 1 yil salondan moshena olmay qoysa. UzAvtomotors ning xayoli joyiga kelardi
01 Февраля 2022 в 06:55
Prezdentimiz sizlarga chora korolmaydimi?
29 Января 2022 в 21:28
Eblagan qandini ursin yashasin monopoliya hurmat bilan Gm Uzbekistan �� Bularga foydasi yoʻq arzon
29 Января 2022 в 03:39
Ким машина олмокчи боса Рассия дан олсин бензин хам машинахам арзон
����������������
27 Января 2022 в 14:12
Assalomu alaykum GM ni raxbarlari iltimos mashina narxlarini tushuringlar. Kulguli emasmi? xalq biladiku bu mashinalar necha pulga arziydi. Ana olaman mana olaman deb oddiy xalqga qiyin bu narxga moshina olish.
Адхамжон Бойматов
26 Января 2022 в 03:02
Салондан спарк автомобили канчада чикади биринчи Тулови канча
23 Января 2022 в 12:06
Alijon akamisiz ukamisiz bilmadmu lekin kallani ishlating yashilab juda yashilab ishlating oyoda kalish bilan yursangiz ham bolaveradi lekin brendlik qimmat sapok kiysangiz ham boladi bredlik qimmat sapok deganda chet elniki chet el moshinasi kamfot juda zor 5 yil mingandan kiyn rasxot deyapsizmi 97 yil chiqarilgan bmv niyam minyapti odamlar kanserva bankadan kora yashi yani neksiya 3 dan yashi rasxoti baland bolsa ham endi chet el moshnasi masalan mersni olsak jentradan rashoti kam va minish juda kayf agar mers 2008 yildagini minib korsangiz anu vanni togaralarni eshigini ushlamayman deysiz zapchasi qimmat emas balki arzon sababi bizda kam bolgani uchun qimmat tuyladi albatta qimmat tuyladi shunchalik zor boladyu anu kanserva bankalanikiga solishtrmag dostim barbir kam rasxod deysiz onasini emsin rashotiga barbir 3 litr rasxot qladigon moshina bersang ham odamizot gaz qoyadi togridr qaysidr gapiz kimdr nmani hohlashini bilmaysizda ogayni lekin talabga umuman javob bermaydi oddiy kareyani damasini labosini solishtr ham arzon ham kachestvo zor 1000 foiz zor hatto kondisaneri bor laboda endi uzbdagi laboni 1 yil yuk tashi yurchi nma bolarkin uylab kor tajribadan utkazgin kiyn gaplashamiz oddiy neksiya kandisaner supper salon ammo kandisaner kivhkina matorda yoqsa bogilib qoladi hullas kareyani tikosidayam bor kandisaer neksiyamizda zor efekt bermaydi nmaga uzbek olavedadi orzu umid qlib ulib ketadi bizdan lldingilar ham ulgan biz ham puling yetsa taho olib minasan yetmasa nimani minaaan minib yuraverasande hullas
11 Января 2022 в 22:31
GM Uzbekistan mashinalari juda qimmat bu moshinalarni olishga bizlarni pulimiz yetmaydi .
Nima boʻlsa ham GM Uzbekistan menga bitta Spark avtomobilini sovgʻa qilsa ekan iltimos
10 Января 2022 в 01:03
Qimmatlashgan Sari ochretga tur ozbegim
07 Января 2022 в 13:11
АЛИ ТУРКМЕНИСТАН ДА СПАРК 4000 ДОЛЛАР ЭКАН.НИМА ДЕЙСАН БУНГА. ШУНЧА ЙУЛ БОСИБ РАСТАМОЖКАСИНИ ТУЛАБ ШУНДАХАМ НАРХИ 4000$. СОТИБ ОЛМАНГЛАР МОШИНА САЛОНДАН . АСОСИЙ АЙБ УЗИМИЗДА .ОРАМИЗДА ОЛИБСОТАРЛАР БОР УШАЛАР ЖМ БОКЯПТИ. БИР ЙИЛ САБР КИЛСА ХАММА АХВОЛ УЗГАРДИ. БУЛМАСА ЮРАВЕРАМИЗ
29 Декабря 2021 в 11:59
Hammasini olloh kõrib turipti olovda yonib kul boganingda bilasan hammang lanati ifloslar
19 Декабря 2021 в 16:10
АССАЛОМУ АЛАЙКУМ НЕГА БУЛМАСА ЧЕТ ЭЛГА АРЗОН НАРХДА СОТИШАДИ МАШИНАЛАРНИ
19 Декабря 2021 в 14:34
Cobalt olmoqchiman boshlanģich tolovi qancha narxi qancha
30 Ноября 2021 в 01:26
Assalomu alaykum Cobalt olmoqchiman qanaqa dakumenlar kerak VA qancha vaqtda chiqadi pulini 100berib BIRDAN olsa ham buladimi
25 Ноября 2021 в 21:31
Bular pulga toymedi qabrigaham pul bilan komishadi
07 Ноября 2021 в 20:05
Фолсваген немис маркаси булиб одамлар учун диган манони билдиради уларни биз фашистлар диймиз мана головаломка)
06 Ноября 2021 в 18:58
Asalom aleykum Aziz vatandoshlar nega uz avto narxlari qimat bizda och ko’zlik juda qatiq rivojlangan moshinalar 80 milon eng odiyai 80 milonga moshin olish uchun 10 yil ishlasak ham kam bazilar uchun bu so’ma qimat emas shunday oiylalar bor nonga zor bolib yashaysiz, ular ham orzu qiladi moshin minishdi ota onasini moshinga mindirb yurushdi chiqarga moshinga rashidi 30% ga teng bosa 70% narx qoyib sotasilar bir tinga qimat moshinalardi halqdi o’ylanglar qachongacha halqdi qiynab kelasilar olloh berganini olib bo’ldilariz ortiqi xalol emas har oy har yil moshini narhni kotaraslar bu noxaqlik men tehnikaga juda yaxshi tushunaman odiy misol kobolt avto mashnasni salonda qilingan rashotimi hisoblab chiqsag 49 ,50 millonga ham bormaydi nega bunaqa siz bugun sal qotin qosa musunrga tashlayotgan nonizdi qotganini ham zor bolin yeyaydgan odamlar bor halqdi unaqa qiynamaylar hamaizdan qob ketadi bu dunyo
27 Октября 2021 в 10:18
Hamma qarshi butun xalq qarshi tentakxam biladi qimmat va puliga javob bermasligini lekin baribir chiqarilyabdi xalq ilojsizlikdan olyabdi.bundan ogʻzaki bir ikki kishi bilan buni oʻzgartirib boʻlmaydi nima boʻlishini bilmadimu rastamojka ochilsa zoʻr boʻlardi keyn raqobat desa boʻladi chekkani mashinasimi yoki jm raqobatlashsa boʻladi
12 Октября 2021 в 20:33
Akalar ukalar beztolk bunaqa kamentarya yozp voxtilarni ketqmila yaxwsi uwa mawinala arzon joylaga suriw kerak😂😂😂
10 Октября 2021 в 00:01
Salondan gentra avtomabili mexanikasi qancha vaqtda chiqyapti aniq javob bormi
Atxam bekobod
07 Октября 2021 в 08:33
Bir tiyinga qimmat kanserva banka moshinlaring narxiga arzimidi ming lanat xammalaringa
21 Сентября 2021 в 13:28
Rastamoshkani ochmaganga ko’ra mashinalani narxini arzonlatila oddiy xalq oyligi 1.5–2.5 milliondan oshmasa mashina ololmasdan o’lib ketasanqu bu borishda
16 Сентября 2021 в 03:01
Ассалому алейкум ман Спарк сотиб олмокчиман шартнома вактинчалик тухтаганми
14 Сентября 2021 в 11:11
Али: “бошка авто брендларига караганда автомобилларимиз мустахкамлиги ва Кам харажатлиги Билан хаттоки машхур Мерседес автоларидан юкори эканлигини тан олмаймиз.” Сиз дустим шу гапларни ёзган пайтиз мазаиз жойда эдими. консерва куттини нимаси устун турар экан?! Улимлар сони буйичами….
10 Сентября 2021 в 21:33
Arzonroq qilila moshinani narxlarini yoki rastamochkani ochila nima buncha xalqni ezasila
08 Сентября 2021 в 12:34
Хурматли ватандошлар , бир гап айтайми – балик бошидан сасиди , бизда хакикат йук , булмаган ва булмайди хам.
Президентимиз халкка ердам килинглар дегани сари халкни эзишади. – падарига ланат шу заводиниям сифатсиз мошинасини хам.
02 Сентября 2021 в 19:25
kallang bilan kelishmay qolgan ekansan Ali
28 Августа 2021 в 04:24
Mehnatingiz uchun rahmat. Monopoliyada hattoki ba’zi kattalar ham manfaaddor
Quyman baaaa
25 Августа 2021 в 21:04
Yoshligimdan baaa deganman baaa tushimda moshinaga qarasam quy ekanman vay baaa deb uygonib ketibman
11 Августа 2021 в 16:50
Али деганни фикрига жавоб. Сани дунё курмаганинг гапингдан сезиляпти. Ман Россияда анча яшаб куриб келдим. Манга ухшаганлар миллионлаб. Майли агар мошиналараринг шунча зу’р буса, нимага эркин конкуренция кимисанла. Конкуренция бумаган давлатда усиш бумиди. Щуни миянга яхшилаб урнат. 10 минг $ бу ерда оган мошинингга, бошка жойда ундан 2 марта яхшисини оласан. Бу навязывать деб аталади. Хохласангам, хохламасангам санга шу дегани. Сифатга кесак солиштиришни хожати йук. Миниб курсанг билиб оласан
24 Июля 2021 в 09:02
Али деганга жавоб- узинг уздэуавто да ишласанг керак. Булмаса давлатни ва мошинафурушларни оркасини упиб юрмасдинг- галамис. Таннархи 3000 доллар турадиган мошинани – 10000 га сотвоссанлар- Ноинсоф.
22 Июля 2021 в 17:12
Ассалому алайкум Азиз юртдошлар. Коментарияларни укиб чикдим. Хаммани уз фикри Дуне караши бор. Мен кимнидир оклаб кимнидир коралаш ниятдамасман. Озгина атрофга каранг. Козогистонда мошина арзон деймиз тугрими? Ахоли сони Узбекистон ахолисидан каму лекин ер майдони катта асосий даромади дунедаги космосга учадиган ракеталарнинг карийб 90% Козогистондан учади бу ер ва ер усти ресурсларининг бузулиши еки бутунлай ишдан чикишидир. Киргизистон Республикаси- Россия билан божхона бирлиги бор ва ахолининг карийб 50% дан купроги Россия давлатида доимий иш фаолиятини олиб боради. Чунки ишсизлар синфи Республиканинг тоглик худди куплиги учун иш урнига эга эмас.Уйида Мерседес автоси булганининг Нима фойдаси бор? Уни миниб юрмаса?
Тожикистон Республиками- агар тожикистонда хакикатдан авто нархи паст булса Нима учун тожикистон ахолиси Факатгина 1,6 обемдаги б/у автолар Билан чекланишади? Сабаби оддий ахоли иш даромадининг 80% Россия давлатидан келадиган даромадга боглик ва ахолининг 60% якини Россия давлатида доимий ишлаши керак. Ахоли сони Узбекистон ахоли сонинг 25% га хам тугри келмайди. Авто солиги борлиги учун ахоли арзон ва кичик обемдаги автолар Билан чекланиши Билан бирга автони Хар Бир хонадон эгаси авто эгаси булолмайди.
Узбекистонга келсак Ким айтади бизда асосий сотиладиган ва харид автолар холатини албатта янги автолар ташкил этади. Тугри киммат деймиз лекин даромадларимиз ва имкониятларимиз учун авто нархи жуда хам кимматлик килмайди. Келинг хисоблаб курамиз- Бир бош корамол нархи 700$ уртача нархда демак авто нархидан 10 бародар арзон. Бир авто олиш учун 10 бош корамол тугри келади. 1 бош корамол 10 бошга етиши учун уртача 6 йил талаб этилади. Бу биргина отдала 1 киши шугулланиши мумкин булган иш тугрисида гапирдим, кушимча даромадлар хисобдан ташкари. Ва бу хисобларим кишлок шароитида яшаетган ахоли учун. Сизда вужудга келиши таббий савол рузгорчи? Эркакларнинг севимли хоббиси хакида гапириб утсам булмас)) 1 дона пиво нархи 4000 сум агар сиз Бир Кунда 1 дона пиво харид килсангиз Бир йил давомида 1,5 млн сумлик алкогол харид килар экансиз. Бу борада эркакларнинг кушимча оила бюджетидан ташкари махфий харажатларини хисобламадим. Тугрими?
Россия ахолиси хафтанинг 6 куни ишда булишлиги ва дам олиш куни кун буйи уйда дам олишлиги сабабли харажатлари Кам булиб бу уз урнида оила бюджетнинг усишига олиб келади. Автога кайтадиган булсак авто киммат деймизу лекин бошка авто брендларига караганда автомобилларимиз мустахкамлиги ва Кам харажатлиги Билан хаттоки машхур Мерседес автоларидан юкори эканлигини тан олмаймиз. Келинг солиштириб курамиз- Узавтолар доимий автомобилларга техник сервис хизмат курсатиш шахобчалари хизматига мухтож эмас. Немис конвеирлари бундан мустасно. Немис автолари 5 йил хизмат муддатидан Сунг узинг куп харажатлиги Билан луне рекордини эгаллайди. Бошка Европа конвеирлари бундан мустасно эмас. Демак сиз ва мен хохлайдиган Европа автолари 5 йилдан Сунг бизнинг хаменимиз кушандаси. Бу хакикат булсада тан олишимиз керак. Чунки Европа автолари нархларинг арзонлиги уларнинг келажакдаги киммат эхтиет кисмлари ва киммат екилги мойлари Билан богланган. Европа автолари мана шундай принцплар аслида барпо этилган.
Азиз юртдошим биз узбек Халкида эскидан гап бор “хуроз хамма жойда Бир хил кичкиради”, “яшаш жудахам яхши факат биз булмаган жойда” шундай эмасми.
Юкорида айтганларим менинг шахсий фикрларим Эди.
Омон булинг.
22 Июля 2021 в 00:49
Ey moshinalar narxi vashshe baland.Tahoe ni puliga yangi mustang GT-500 2021 YIL chiqqanini beradi!! Ey uzur osmonimiz musaffoligi esimdan chiqib qolibdi😁😁😁
Boshlang`ich talim pedagogikasi fakulteti
1.Ona tili o’qitish usuliyoti fanining predmeti va vazifalari.
2.Ona tili o’qitish usuliyoti fanining ilmiy asoslari.
3.Ona tili usuliyotining tamoyillari.
4.Ona tili usuliyotining tekshirish metodlari.
5.Boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitish tarixidan.
6.Ona tili – boshlang’ich sinflarda o’quv predmeti.
1.Abdullayev Y. Eski maktabda xat-savod o’rgatish.- Toshkent,1960.
2.Abdullayeva Q. Birinchi sinfda nutq o’stirish. – Toshkent, “O’qituvchi”, 1980.
3.Abdullaeva Q. Savod o’rgatish. Toshkent, 1983.
4.Abdullayeva Q., Rahmonova S. Ona tili darslari (usuliy qo’llanma). Toshkent, 1999.
5.Azizova A. G. Uchinchi sinfda ona tili darslari. Toshkent, 1982.
6.Azizova A.G., Ikromova R. To’rtinchi sinfda ona tili darslari. Toshkent, “O’qituvchi”, 1984.
7.Ashrapova T., Odilova M. Boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitish metodikasi. Toshkent, 1984.
8.Ashrapova T., Hotamov N. Uchinchi sinfda o’qitish darslari. Toshkent, 1983.
Ona tili o’qitish ona tili o’qitish usuliyoti pedagogik fanlar qatorida turadi.. Ona tili usuliyotini amaliy fan deb nomlash mumkin, chunki u nazariyaga asoslanib o’quvchilarni o’qitish, tarbiyalash, o’stirishning amaliy vazifalarini bajaradi. Boshqa fanlar kabi ona tili o’qitish usuliyotining ham o’z predmeti bor. Ona tili o’qitish usuliyotining o’rganish predmeti ta’lim berish (o’qitish) sharoitida ona tilini egallash, ya’ni nutqni, yozuv, o’qish, grammatika, fonetika va boshqalarni bilib olish jarayoni hisoblanadi. Ona tili usuliyoti o’zbek tilidan ko’nikma va malakalarni shakllantirish, grammatikadan va til haqidagi fanning boshqa bo’limlaridan ilmiy tushunchalar tizimini o’zlashtirish qonuniyatlarini o’rganadi. Bunday o’rganishning natijasi bilib olingan qonuniyatlar asosida til o’rgatishning eng qulay, eng oson tizimini ishlab chiqish uchun puxta zamin vazifasini bajaradi. Bu tizim har bir o’quvchini tilga oid bilim, ko’nikma va malakaning zaruriy minimumi bilan ta’minlashi lozim. Usuliyot ta’limga qo’yilgan qator talablarni, ya’ni ta’lim berish bilan bir vaqtda o’quvchilarni milliy istiqlol g’oyasi ruhida tarbiyalash, ularning tafakkurini o’stirishga yetarli yordam berish, shuningdek, ta’limning foydali, ixcham bo’lishini ta’minlashga oid talablarni hisobga oladi.
Boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitish usuliyoti amaliy fan sifatida uch vazifani bajaradi:
1. Nimani o’qitish kerak? savoliga javob tayyorlaydi. Demak, ta’lim mazmunini, ya’ni boshlang’ich sinflar ona tili kursining dasturini belgilab beradi, o’quvchilar uchun darsliklar va turli o’quv qo’llanmalari yaratib beradi, ularni doimiy takomillashtirib, muvofiqligi va samaradorligini tekshirib boradi.
2.Q anday o’qitish kerak ? savoliga javob tayyorlab beradi. Demak, ta’lim berishning metodlari, metodik priyomlari, mashqlar tizimi, u yoki bu qo’llanmani tatbiq etish tavsiyanomalarini, o’quvchilar amaliy ishlarining izchillik tizimini, dars va uning turlarini ishlab beradi.
3. Nega xuddi mana shunday o’qitish kerak? savoliga javob tayyorlab beradi. Bunda ilmiy nuqtai nazardan eng foydali metodlarni o’rganish, tanlangan metodlarni asoslash, tavsiyalarni eksperimental tekshirish va boshqalar tushuniladi.
Ona tili o’qitish usuliyoti ta’limning turli bosqichlarida o’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalari darajasini o’rganadi, o’qitishning muvaffaqiyati yoki kamchiliklarining sababini aniqlaydi, nutqiy, orfografik va boshqa tipik xatolarni tekshiradi va ularning oldini olish, yo’qotish usullarini topadi.Vaqtning, zamonning o’zi pedagogik fan sifatida usuliyotga uning vazifalarini ko’rsatib beradi. Shunday qilib, hozirda ona tili o’qitish usuliyotida ta’lim berish jarayonida o’quvchilarning bilish faolligi va mustaqilligini, tafakkuri va nutqini yaxshi o’stirishni, bilim, ko’nikma va malakalarning puxta bo’lishini maksimal ta’minlaydigan metod va priyomlar faol izlanyapti.
Maktabgacha tarbiya muassasalari, boshlang’ich va o’rta maktablar, pedagogika bilim yurtlari, oliy o’quv yurtlarida til o’qitiladi. Ta’limning bu bosqichlarida ona tilini o’qitish vazifalari, albatta, bir xil emas. Ammo ta’limning barcha bosqichlarida ham fanning asosiy talablari bir xil bo’lib, uning o’rganadigan predmeti tilni egallash — bilib olish jarayoni hisoblanadi, usuliyot tilni o’zlashtirishning ob’yektiv qonuniyatlarini o’rganadi, ta’lim berish tizimini ishlab beradi va takomillashtiradi.
Ona tili o’qitishning har bir bosqichi o’z xususiyatlariga ega. Masalan, maktabgacha tarbiya usuliyoti ona tilini o’rganishda, asosan, bolalar nutqini o’stirishni nazarda tutadi.
Boshlangich sinflarda ona tili o’qitish usuliyotining esa, o’quvchilar nutqini o’stirishdan tashqari barcha bo’limlari ilgari o’rganilgan qandaydir fundamentga asoslana olmaydi. Uning “boshlang’ich ta’lim usuliyoti” nomidanoq buni bilish mumkin. Boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitish usuliyotining asosiy bo’limlari quyidagilardir:
Savod o’ rgatish usuliyoti ya’ni elementar o’qish va yozishga o’rgatish. Bolalarga savod o’rgatish pedagogikadagina emas, balki ijtimoiy hayotda ham juda jiddiy qo’yilgan muammodir.
O’qish usuliyoti. Boshlang’ich sinflarda o’qish predmetining vazifasi, birinchi navbatda, bolalarni tez (me’yorida), to’g’ri, ongli va ifodali o’qish malakalari bilan qurollantirish hisoblanadi.
Grammatika va imlo usuliyoti. Bu bo’lim elementar to’g’ri yozuvga va husnixatga o’rgatishni, grammatik tushunchalarni, boshlang’ich imlo malakalarini shakllantirishni o’z ichiga oladi.
O’quvchilar nutqini o’stirish usuliyoti. Bu bo’lim boshlang’ich sinflarda alohida o’rin tutadi. Bolalar birinchi marta til, nutqni o’quv predmeti sifatida anglaydilar, ular xohlagan va qiziqarli narsalarnigina emas, balki zaruriy va hodisalar haqida o’ylab, Rejalashtirib nutq tuzish zarurligini ham tushuna boshlaydilar, ular o’zining grafik shakli bilangina emas, balki leksikasi, sintaktik va morfologik shakli bilan ham og’zaki nutqdan farq qiladigan yozma nutqni egallaydilar.
Usuliyot bolalarning nutqini boyitishni, sintaksisi va bog’lanishli nutqini o’stirishni ham ta’minlashi kerak. Usuliyotning amaliy ahamiyati o’quvchilarning til boyligini har tomonlama to’liq bilib olishlarini ta’minlashdir. Buning uchun biz quyidagilarni yodda tutishimiz lozim: til kishilar o’rtasidagi aloqaning zaruriy vositasidir: tilsiz jamiyatning yashashi mumkin emas; tilning aloqa vositasi sifatidagi roli uzluksiz ortib boradi; maktabning vazifasi tilni aloqa — kishilar orasidagi munosabatning rivojlangan, nozik quroliga aylantirish hisoblanadi. Til oqilona, mantiqiy bilish vositasidir; til birliklari va shakllari yordamidagina bilish jarayonida umumlashtirish, tushunchani muhokama va xulosa bilan amalga oshiriladi; til va nutq tafakkur bilan uzviy bog’lanadi; biz fikrni nutqda shakllantiramiz; tilni egallash va nutqni o’stirish bilan o’quvchining fikrlash qobiliyati ham o’sadi.
Metodik fan sifatida ona tili o’qitish usuliyoti maktabda o’qitishning o’quvchilar nutqining yaxshi rivojlanishiga kafolat beradigan, tilni har tomonlama bilishning ijtimoiy rolini tushuntiradigan yo’llari bilan ta’minlashi kerak. Demak, nutq o’stirish maktabning muhim vazifasidir.
Analitik-sintetik ishlar yordamida til ustida ishlashdan umumiy xulosa chiqarishga, nazariy ta’rif va qoidaga, shular asosida yana og’zaki va yozma tarzdagi jonli nutqiy aloqaga, to’g’ri yozuv va to’g’ri talaffuzga o’tiladi. O’quvchilar jonli nutqiy aloqaga, to’g’ri yozuv va to’g’ri talaffuzga amaliy va nazariy jihatdan boyib kirishadilar. Ular kuzatish jarayonida uchragan til namunalarini, o’zlari bilib olgan va nazariy o’zlashtirgan qoidalarni amaliyotga ongli tatbiq. etadilar. Maktabda ona tili o’qitish usuliyotining bunday yo’nalishi haqiqatni bilish qonuniyatlariga ham, hozirgi zamon didaktikasi vazifalariga ham mos keladi, javob beradi.
Pedagogik psixologiya bilimlarning o’quvchilar tomonidan o’zlashtirilishi hamda ko’nikma va malakalarning shakllanish jarayonini tekshiradi; bu jarayonda bolalar duch keladigan qiyinchiliklarni o’rganadi, ta’lim jarayonida bolalarning umumiy taraqqiyot qonuniyatlarini belgilaydi, shuningdek, umuman va ayniqsa ona tilidan beriladigan bilim, ko’nikma va malakalarning o’sishini belgilaydi. Bu bilan pedagogik psixologiya metodikaga o’quv materialini tanlashda, boshlang’ich sinflarda ona tiliga o’rgatishning mazmuni va hajmini, materialni sinflar bo’yicha va har bir sinfning o’z ichida ma’lum izchillikda joylashtirishni belgilashda yordam beradi, o’qitishning o’quvchilar analitik-sintetik faoliyatining to’g’ri o’sishiga ko’maklashadigan eng samarali usul va shakllarini uliyot psixologiya fani ma’lumotlaridan foydalanib, bolalarning yosh xususiyatlarini hisobga olish va o’quvchilarga individual yondashish imkoniyatiga ega bo’ladi.
Ona tili o’qitish usuliyoti psixolingvistika fani bilan ham uzviy bog’liqdir. Psixolingvistika usuliyotga nutq haqida — nutqni talab qiluvchi, keltirib chiqaruvchi sabablar haqida, fikr bayon qilish darajasi haqida, fikr bayon qilish turlarini belgilovchi omillar haqida, “nutqni qabul qilish signallari” apparati haqida, individual munosabatga va ommaviy aloqaga nutqiy ta’sirning foydasi haqida ma’lumot beradi. Bu ma’lumotlar metodik masalalarni hal qilish uchun, ayniqsa, bog’lanishli nutqni o’stirish usuliyoti uchun juda muhimdir.
Boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitish usuliyoti didaktika bilan, ya’ni ta’limning umumiy nazariyasi bilan ham bog’lanadi. Usuliyot didaktika belgilab bergan qonuniyatlar, qoida va prinsiplarga asoslanadi. Didaktikaning prinsiplariga, ya’ni o’rganiladigan materialning ilmiyligi va muvofiqligi, til materialini o’rgatish va mustahkamlashda ko’rsatmalilik onglilik bilim, ko’nikma va malakaning puxtaligi, doimiy takrorlash, o’quvchilar bilish faoliyatining faolligi, mustaqillik o’qitish-ni hayot bilan, bolalarning qiziqishlari bilan bog’lab olib borishga rioya qilish maktabda o’qitiladigan barcha predmetlardan, shu jumladan, ona tilidan ham o’quv jarayonini tashkil qilishda juda zarurdir.
Ona tili usuliyoti umumiy pedagogika bilan ham o’zaro bog’lanadi. Maktab ta’limidagi har bir o’quv predmeti, shu jumladan, ona tili ham faqat bilim berish, ko’nikma va malaka hosil qilish bilangina chegaralanmay, bolaning ongini oshirishi va tarbiyalashi ham lozim. Haqiqatan ham, ona tili o’qitish jarayonida bolalarning dunyoqarashi shakllanadi, bilish qobiliyatlari o’sadi, ular aqliy, axloqiy, estetik tomondan rivojlanadi, xarakterida ma’lum ijobiy xususiyatlar yuzaga keladi, mehnat qilishga o’rganadi va hokazo.
Pedagogika fani bolalarni har tomonlama rivojlantirish va ularni tarbiyalash masalalarini ilmiy tomondan ishlab beradi. Ona tili o’qitish usuliyoti pedagogika fani yangiliklariga, uning yuqorida qayd etilgan masalalarni ilmiy tomondan ishlab bergan ma’lumotlariga asoslanadi.
Ona tili usuliyotini umumiy pedagogika bilan bog’lash ayniqsa boshlang’ich sinflarda muhimdir. Kichik yoshdagi o’quvchilarning jamoa va shaxsiy o’quv faoliyatida zarur bo’lgan ko’p odat va ko’nikmalar hali tarbiyalanmagan bo’ladi. Tashkilotchilik jamoa ishiga tez kirishish, e’tibor bilan eshitish, o’qish va yozish, faol va mustaqil ishlash, barcha ishlarni puxta va saranjom, iloji boricha, chiroyli bajarish kabi ko’nikma va odatlar o’qituvchi va maktab tomonidan amalga oshiriladigan umumpedagogik tadbirlar tizimini tashkil etadi. Tarbiyaning shunga o’xshash nazariy va amaliy masalalarini pedagogika ishlab beradi. O’qituvchi pedagogik talablarni amalga oshirsagina, ona tiliga o’rgatishni ta’lim-tarbiya jihatidan foyda keltiradigan qilib uyushtira oladi.
Ona tili o’qitish usuliyoti o’zbek tilini amaliy va ma’lum qismini nazariy egallashni nazarda tutadi, shuning uchun ham lingvistik sikldagi fanlar (fonetika va fonologiya, leksikologiya va frazeologiya, so’z yasalishi va etimologiya, grammatika — morfologiya va sintaksis, stilistika, shuningdek? orfoepiya, grafika, orfografiya) usuliyotning muhim asosi hisoblanadi.
Fonetika va fonologiya grafika bilan bog’liq holda savod o’rgatish usuliyotini ishlashda, elementar o’qish ko’nikmasini shakllantirishda asos bo’lib xizmat qiladi. Fonetika va grafikaning fonetik prinsip asosida yoziladigan imlo qoidalarini o’zlashtirishda ham ahamiyati katta. Husnixat usuliyoti grafika nazariyasiga tayanadi.
Leksikologiyani bilish maktabda lug’at ishi (sinonim va antonimlar, so’zlarning tematik guruhlariga oid xilma-xil mashqlar o’tkazish, ko’p ma’noli so’zlar, ularning ma’no ottenkalari ustida ishlash)ni to’g’ri tashkil etish uchun juda muhimdir.
So’zning tarkibi va so’z yasalishini o’rganishda usuliyotga lingvistik fanlardan so’z yasalishi, etimologiya, grammatika asos vazifasini bajaradi.
Morfologiya va sintaksis mavhum til hodisalarini shakllantirishni, til qurilishi haqida tushuncha hosil qilishni to’g’ri tashkil etishga, grammatik tushunchalardan to’g’ri yozuv masalalarini hal qilish uchun foydalanishga imkon beradi. Grammatikadan bilimi bo’lmagan o’quvchilarda orfografiya va punktuatsiyadan ko’nikma va malakalarni shakllantirish mumkin emas. Grammatika o’quvchilar nutqini o’stirishda ham muhim rol o’ynaydi, chunki grammatika so’z shakllarini to’g’ri tuzish, so’z birikmasi tarkibidagi so’zlarni o’zaro to’g’ri bog’lash va gapni to’g’ri tuzishga o’rgatadi.
To’g’ri yozuvga o’rgatish usuliyotining rivojlanishida o’zbek tili orfografiyasi nazariyasini hisobga olish talab etiladi.
O’qish usuliyoti adabiyot nazariyasiga asoslanadi, chunki o’quvchilar badiiy asarni amaliy tarzda tahlil qiladilar, ularga adabiyotshunoslikdan nazariy ma’lumot berilmaydi, ammo usuliyot adabiy asarning yaratilish qonuniyatlarini va uning o’quvchilarga ta’sirini, ayniqsa, adabiyotshunoslikka oid mavzulardan asarning g’oyaviy mazmuni, uning mavzusi va syujeti, kompozitsiyasi, janri, tasviriy vositalarini hisobga olishi zarur.
O’quvchilarga ona tili o’rgatish, ularni tarbiyalash va har tomonlama o’stirish vazifalaridan kelib chiqib, bir-biriga yaqin fanlarga asoslanib, usuliyot o’zining ona tilini o’rgatish prinsiplarini oldinga suradi; bu prinsiplar umumdidaktik prinsiplardan tashqari bo’lib, o’qituvchi bilan o’quvchi bajaradigan o’quv mehnatining asosiy yo’nalishlarini belgilaydi.
Til materiyasiga , nutq organlarining o’sishiga, nutq malakalarining to’g’ri rivojlanishiga e ‘ t i b o r b e r i sh p r i n s i p i. Nutq til qonuniyatlariga, oz bo’lsada, e’tibor bermaslik amaliy nutq faoliyatini egallashga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Masalan, fonetik ko’nikmalarga etarli baho berilmasa, imloviy savodxonlikka putur yetadi. Bu ta’lim prinsipi tildan olib boriladigan mashg’ulotlarda eshituv va ko’ruv ko’rsatmaliligini ta’minlashni va nutq organlarini mashqlantirishni (gapirib berish, ifodali o’qishni, ichda gapirishni) talab etadi.
Til ma’nolarini (leksik grammatik morfemik sin taktik ma’nolarni) tushu nish prinsipi. So’z, morfema, so’z birikmasi va gapni tushunish borliqdagi ma’lum voqea-hodisalar o’rtasidagi bog’lanishni aniqlash demakdir. Til ma’nolarini tushunish prinsipiga amal qilishning sharti tilning hamma tomonlarini, tilga oid barcha fanlar (grammatika, leksika, fonetika, orfografiya, stilistika)ni o’zaro bog’langan holda o’rganish hisoblanadi. Masalan, morfologiyani sintaksisga tayangan holdagina o’rganish, o’zlashtirish mumkin, sintaksisni o’rganishda esa morfologiyaga suyaniladi, orfografiya fonetika, grammatika, so’z yasalishiga suyanadi va hokazo. So’zni morfemik tomondan tahlil qilish uning ma’nosini tushunishga yordam beradi. Tilning hamma tomonlari bir-biri bilan o’zaro bog’langan bo’lib, o’qitishda buni albatta hisobga olish kerak
Tilga sezgirlikni o’stirish prinsipi. Til — juda murakkab hodisa, uning strukturasini, tizimini fahmlab olmay turib, sal bo’lsada, uning qonuniyatlarini, o’xshashliklarini o’zlashtirmay turib, uni yodda saqlab bo’lmaydi. Bola gaplashish, o’qish, eshitish bilan til materiallarini yig’adi, uning qonunlarini o’zlashtiradi. Natijada kishida tilga sezgirlik (til hodisalarini tushunish) xususiyati shakllanadi; til hodisalarini tushunmay turib savodli yozish, nutq madaniyatini egallash mumkin emas.
Nutqning ifodaliligiga baho berish prinsi pi. Bu prinsip til vositalarining xabar berish funksiyasini tushunish bilan bir qatorda, uning ifodalilik (uslubga oid) funksiyasini tushunishni, mazmuninigina emas, balki so’z va nutq oborotlarining, tilning boshqa badiiy-tasviriy vositalarining emotsional ottenkalarini ham tushunishni ko’zda tutadi. Bu prinsipga amal qilish uchun, birinchi navbatda, badiiy adabiyotlardan, shuningdek tilning funksional-stilistik xususiyatlari aniq ifodalangan boshqa matnlardan foydalanish talab qilinadi. Bu materiallar matnning emotsional va mazmun jihatdan “nozikligi”ni tushunishga yordam beradi.
Og’zaki nutqni yozma nutqdan oldin o’ zlasht rish prinsipi. Bu prinsip ham kishi nutqining rivojlanganiga ta’sir etadi va til o’qitish usuliyotini tuzishda xizmat qiladi.
Usuliyot prinsiplari, didaktika prinsiplari kabi o’qituvchi bilan o’quvchining maqsadga muvofiq faoliyatini belgilashga ularning birgalikdagi ishlarida qulay yo’nalishni tanlashga yordam beradi, usuliyotning fan sifatida nazariy asoslash elementlaridan biri bo’lib xizmat qiladi.
Ona tili usuliyoti — amaliy fan, shuning uchun amaliyot katta rol o’ynaydi binobarin, uning amaliy xulosalari, tavsiyalarining ishonarliligi muhim ahamiyatga ega.
Usuliyot amaliy tavsiyalarining yuqori ilmiy darajasi xulosalarining aniq va nazariy tasdiqlanishi tekshirish metodlarining har tomonlama puxta ishlanishiga ham bog’liq.
Tekshirish metodlari ikkiga bo’linadi: 1) nazariy tekshirish metodlari; 2) empirik (tajribaga asoslangan) tekshirish metodlari. Bular tekshirish faoliyati jarayonida birgalikda, bir-biriga uzviy bog’liq holda qo’llanadi.
Nazariy metodlar quyidagilarda tatbiq etiladi: a) biror hodisaning metodik asosini (masalan, tekshiruvchi o’quvchilar nutqini o’stirishning qulay yo’llarini topishni maqsad qilgan bo’lsa, tafakkurning nutq bilan bog’liqligini), shuningdek, bog’liq fanlarni o’rganish, qo’yilgan gipotezani asoslash, o’qitishning muhim prinsiplarini, izlanishning asosiy yo’nalishini belgilash uchun tatbiq etiladi; b) “masala tarixi”ni o’rganish, ya’ni tanlangan mavzu yuzasidan ilgarigi tajribalarni, shuningdek, chet el maktablari tajribasini o’rganish, mavzuga taalluqli barcha adabiyotlarni o’rganish, o’rganilgan tajribani tahlil qilish, aniq-noaniq o’rinlarini, hal qilingan va hal qilinmagan tomonlarini, isbotlangan-isbotlanmagan o’rinlarini aniqlash, ilgarigi tajribalarni umumlashtirish, uni ishning hozirgi ahvoli bilan taqqoslash, hozirgi vazifalar nuqtai nazaridan baholash; v) hozirgi fanlarga oid masalalarni, bir-biriga yaqin fanlar (psixologiya, lingvistika, sotsiologiya)ning tekshirish metodlarini, katta olimlarning tekshirish ishlari tajribasini o’rganish; bu tekshirish metodi tekshirishning qulay metodlarini tanlash yoki o’zining yangi eksperimental usuliyotini yaratish va materiallarini ishlab tayyorlash maqsadida tatbiq qilinadi; g) empirik yo’l bilan olingan materiallarni tahlil qilish va umumlashtirish, kuzatishlar, o’qituvchilar ish tajribasini o’rganish, eksperiment natijasini tahlil qilish va umumlashtirish, xulosalarni, amaliy tavsiyanomalarni shakllantirish; hozirgi zamon ilmiy tekshirish ishlarining bu bosqichida ayrim mavzuga oid metodlar ham tatbiq etiladi.
Empirik metodlar: a) bu metod o’qituvchilarning ish tajribasini (asosan, ommaviy, ba’zan shaxsiy tajribani) o’rganish; bu, birinchidan, ilg’or o’qituvchilarning kundalik ijodiy mehnatlari natijasida tug’ilgan qimmatli ishlarni va yangiliklarni tanlash, umumlashtirish, baholash va ommalashtirish, ikkinchidan, metodik fan mo’ljallagan o’qituvchi va o’quvchilar faoliyatining darajasini aniqlash maqsadida o’tkaziladi; b) o’quvchilarni o’qitish jarayonini maqsadga muvofiq kuzatish. Bu kuzatish mavzuga va tekshirishning maqsadiga bog’liq holda olib boriladi. Bunda dars va uning biror qismi, savollarga o’quvchilarning javobi, hikoyasi, magnitofon yozuvi kiritilishi, rasmga olish, o’quvchilarning yozma mashqlari va nazorat ishlari (diktant, bayon, insho)ni yig’ish va o’rganish, o’qituvchi va o’quvchilarni anketa orqali tekshirish kabilar qayd etiladi; v) eksperiment usuliyot taraqqiyotida hozirda juda keng tarqalgan metoddir. Bu metodning oldingi ikki metoddan farqi shundaki, eksperimentda haqiqatni izlashda deduktiv yo’ldan boriladi, ya’ni gipoteza qo’yiladi, mavzuga asosan eksperiment uchun material (o’qitish materiali) tayyorlanadi (masalan, materialni prinsipial yangicha joylashtirish, o’quvchilar amaliy ishlarining prinsipial yangi metodini belgilash kabi). Eksperiment bir necha marta takrorlanadi, bir necha sinf yo guruhlarda parallel o’tkaziladi. Tekshirish uchun o’qitish mavjud metodlar asosida olib borilayotgan nazorat sinflar olinadi. Eksperimental va nazorat sinflarda xilma-xil usullardan foydalaniladi. Masalan, chaprost deb ataladigan eksperimentda tekshiriladigan ish priyomi navbatma-navbat — bir eksperimental sinfda, bir nazorat sinfda tatbiq etiladi. Agar ikkala sinfda ham natija bir xilda yuqori bo’lsa, shu ish priyomi foydali hisoblanadi. Eksperimentning aniq to’g’ri o’tkazilishi uchun eksperimental sinf bilan unga parallel nazorat sinfning o’quvchilar tarkibi bir xil bo’lishi zarur.
Eksperimental tekshirish o’z maqsadining kengligi bilan farqlanadi: ayrim metodik priyomlarni tekshirishda ommaviylik talab qilinmaydi, ammo yangi dastur, darsliklarni nazorat tekshirishga butun tuman, viloyat jalb qilinadi.
Eksperiment o’z vazifasiga ko’ra: 1) yangi metod, yangi darsliklarning muvofiqligini tekshirish; 2) metod yoki qo’llanmaning qaydaraja foydaliligini va 3) metod yoki qo’llanmaning muvofiqligi va samaraliligini bir vaqtda aniqlash uchun o’tkaziladi.
Eksperiment natijasini chiqarishda unga beriladigan baho me’yori muhimdir. Bunday me’yor aniq barcha holatlar uchun ham bir xil bo’lishi lozim. Ona tili usuliyotida nazorat ishlarda yo’l qo’yilgan xatolar soni va xarakteri, muayyan bir vaqtda o’qilgan
yoki yozilgan so’zlar soni, og’zaki hikoya va yozma insho hajmi va izchilligi me’yoridan foydalaniladi.
20-yillarda maktabni rivojlantirishda jiddiy xatolarga yo’l qo’yildi. Kompleks dasturlarda ona tilini o’rganish tizimi buzildi; grammatik orfografik ko’nikmalarga yetarli ahamiyat berilmadi. Savod o’rgatishda yaxlit so’z metodi tilning fonetik xususiyatlariga mos kelmadi, analitik-sintetik ishlarni ta’minlamadi, puxta to’g’ri yozuv malakalari uchun baza yaratilmadi. Shunday qilib, fan sifatida ona tili o’qitish usuliyotining o’z predmeti, vazifasi, nazariy va amaliy sohasi bo’lib, bir qator fanlar o’rtasida uning ma’lum o’rni bor va boshqa fanlar bilan uzviy bog’lanadi; o’zining tekshirish metodlari tizimi, o’z prinsiplari mavjud; u fan sifatida shakllanib, rivojlanishning murakkab yo’lini bosib o’tmoqda.
Til fikrni shakllantirish va bayon qilish, taassurot, his, kechinmalarni ifodalashda muhim o’rin tutadi. Til jamiyat a’zolarining bir-birlari bilan o’zaro aloqasi uchun xizmat qiladigan kommunikativ vositadir. Bu vosita qanchalik takomillashsa, fikrni shunchalik aniq ta’sirchan ifodalaydi. Maktabda ona tilini chuqur o’rganish zaruriyati tilning mana shu asosiy funksiyalaridan kelib chiqadi.
Boshlang’ich sinflarda ona tilidan mashg’ulotlar turi va mazmuni quyidagilarni o’z ichiga oladi:
1.O’qish, yozuv, grammatik materialni o’rganish, kuzatishlar hamda o’quvchilarning ijtimoiy faoliyatlari bilan bog’liq, holda, ularning og’zaki va yozma nutqini o’stirish.
2. Birinchi sinfga kelgan bolalarga savod o’rgatish, ya’ni ularni elementar o’qish va yozishga o’rgatish, bu ko’nikmalarni takomillashtira borib, malakaga aylantirish.
3. Adabiy til me’yorlarini, ya’ni imloviy va punktuatsion savodli yozuvni, orfoepik to’g’ri talaffuzni o’rganish, ifodali nutq va stilistik (uslubiy) elementlarni egallash.
4.Grammatika, fonetika, leksikadan nazariy materiallarni o’rganish, tildan ilmiy tushunchalar tizimini shakllantirish.
5.O’quvchilarni o’qish va grammatika darslari orqali badiiy, ilmiy-ommabop va boshqa adabiyotlar namunasi bilan tanishtirish, ularda adabiy asarni idrok etish ko’nikmasini hosil qilish.
Savod o’rgatish usuliyotining psixofiziologik
1.O’qish va yozish –nutq faoliyatining turi.
2.O’zbek tilining tovush tuzilishi va grafikasi.
1.Abdullayev Y. Eski maktabda xat-savod o’rgatish.- Toshkent,1960.
2.Abdullayeva Q. Birinchi sinfda nutq o’stirish. – Toshkent, “O’qituvchi”, 1980.
3.Abdullayeva Q. Savod o’rgatish. Toshkent, 1983.
4.Abdullayeva Q., Rahmonova S. Ona tili darslari (usuliy qo’llanma). Toshkent, 1999.
5.Azizova A. G. Uchinchi sinfda ona tili darslari. Toshkent, 1982.
6.Azizova A.G., Ikromova R. To’rtinchi sinfda ona tili darslari. Toshkent, “O’qituvchi”, 1984.
7.Ashrapova T., Odilova M. Boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitish metodikasi. Toshkent, 1984.
8.Ashrapova T., Hotamov N. Uchinchi sinfda o’qitish darslari. Toshkent, 1983.
Maktabda o’qitish elementar o’qish va yozishga o’rgatishdan boshlanadi. “Alifbe”ga asoslangan holda qisqa vaqt ichida bolaga o’qish va yozish o’rgatiladi, keyin o’qish va yozish ko’nikmasini takomillashtira borib, malakaga aylantiriladi, malaka mustahkamlanadi, avtomatlashtira boriladi. Maktabda o’qitishning
muvaffaqiyati savod o’rgatishning qanday tashkil etilganligiga bog’liq.
O’qish va yozish kishining nutq faoliyatining turi bo’lib, va yozuv malakasi nutqqa oid malakadir. O’qish malakasi yozuv malakasi ham nutq faoliyatining boshqa turlari bo’lgan og’zaki hikoya qilish, boshqalar nutqini eshitib idrok etish, ichki nutq bilan uzviy bog’liq holda shakllanadi. Malakaning shakllanishi uchun ma’lum bir faoliyat ko’p marta takrorlanishi talab etiladi. Shunday ekan, savod o’rgatish jarayonida bola juda ko’p o’qishi va yozishi zarur. O’qish uchun ham, yozish uchun ham yangi matn olinadi, chunki bir matnni bir necha bor qayta o’qish bilan maqsadga erishish qiyin, bu ko’pincha o’qilgan matnni yuzaki yodlashga olib keladi. Bundan tashqari, takroriy faoliyatda vaziyat bilan mazmunning almashinishi malakani mustahkamlashga yordam beradi, qobiliyatini o’stiradi.
Bizning yozuvimiz tovush yozuvi hisoblanadi, o’qishda grafik belgilar (harakatlar)ni tovushga aylantirish bosqichi, yozuvda esa aksincha, tovushni harfga aylantirish bosqichi bo’lib, bu o’qish va yozishni ancha qiyinlashtiradi, so’zni tovush-harf tomonidan tahlil qilish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Bir qaraganda tovush yozuvi o’qish jarayonini qiyinlashtirgandek ko’rinadi, aslida esa u o’qish jarayonini soddalashtiradi, chunki tilimizdagi asosiy tovushlarni ifodalovchi harflar soni ko’p emas; o’qish va yozishni o’rganish uchun tovush va harflarning o’zaro munosabatiga oid qoidalarni o’zlashtirish kifoya.
O’qish va yozish jarayonida harfni tovushga va, aksincha, tovushni harfga aylantirish bosqichi bo’lgani uchun bu ikki ko’nikma birgalikda, parallel ravishda hosil qilinadi. Buning uchun savod o’rgatish usuliyotida o’zbek tili tovush va harflar tizimining o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olish talab etiladi.
O’zbek yozuvi tovushli aniqrog’i, fonemali yozuvdir, ya’ni nutqdagi har bir asosiy tovush yoki fonema yozuv tizimida o’z belgisi (grafemasi)ga mos keladi. Savod o’rgatish usuliyoti o’quvchilarga tovushlar haqida ma’lumot berishda o’zbek tilining fonetik tizimi xususiyatlarini hisobga oladi. Savod o’rgatish uchun so’z ma’nolarini farqlashga xizmat qiladigan tovushlarni, ya’ni fonemalarni bilish juda muhim.
Maktabda savod analitik-sintetik tovush metodi bilan o’rgatiladi. O’quvchilar so’zni analiz qilish bilan kerakli tovushni ajratadilar, uni tashkil qiladilar, sintezlaydilar, shu asosda harfni va butun o’qish jarayonini o’zlashtiradilar. Bunda o’zbek tili grafik tizimini, tovushlarni yozuvda belgilash xususiyatlarini hisobga olish zarur. Savod o’rgatishda o’zbek tili grafik tizimining quyidagi xususiyatlarini hisobga olish muhim ahamiyatga ega.
Hozirgi o’zbek adabiy tilida 6 unli fonema bor: i, e, a, o, u, u.
O’rta keng, lablangan e unli tovushi so’z va bo’g’in boshida qo’llanadi (ekin, echki); undoshdan so’ng esa e unli tovushi e harfi bilan ifodalanadi (kel, tez). Savod o’rgatishda e unli tovushi bilan harfi o’rtasidagi bu farqni hisobga olib:
a) avval e tovushi o’rgatiladi; b) keyin so’z va bo’g’in boshida kelib, ikki tovushni ifodalaydigan harf bilan tanishtiriladi; v) o’quvchilarda e harfi ikki tovushni ifodalashi haqida ko’nikma hosil qilingandan so’ng, e-unlisi undosh tovushdan so’ng
kelganda, e harfi yozilishi, kel.
O’zbek adabiy tilida 24 undosh .fonemalari ( g, d, j (jurnal), j (joy, jiyda), z, i, q l, m, n, ng (tong so’zidagi oxirgi tovush), p, r, s, t, f, x, s, ch, sh, s, f, h bo’lib, ular 2 ta harf bilan belgilanadi: undosh tovush soni undosh harf sonidan ikkita ko’p. Buni savod o’rgatishda hisobga olish va: a) avval o’zbek tilidagi so’zlarda ishlatiladigan portlovchi undosh j tovushini o’rgatish, talaffuzini tushuntirish, analitik-sintetik mashqlar yordamida ko’nikma hosil qilish; so’ngra alohida bir daryo ajratib, o’quvchiga tanish bo’lgan jirafa, jurnal kabi ayrim so’zlardagina ishlatiladigan sirg’aluvchi j tovushini o’rgatish, bunda portlovchi j bilan sirg’aluvchi j tovushlarining talaffuzidagi farqni taqqoslab tushuntirgach, bu ikki tovush bitta belgi (harakat) bilan ifodalanishi ta’kidlanadi, berilgan bilim analitik-sintetik mashqlap yordamida mustahkamlab boriladi; b) tong, keng so’zlari oxiridagi — uchinchi jarangli undosh ( sonor) tovush ng harakat birikmasi bilan ifodalanadi, shuning uchun savod o’rgatishda oldin n va g jarangli undosh tovushlari, so’ng ng sonor tovushi o’rgatiladi, bunda shu tovush qatnashgan so’zlarning talaffuziga alohida ahamiyat berish, bolalarni bu tovushni bir tovush tarzida (n va g tarzida emas) talaffuz qilish o’rgatish muhimdir. Bu tovushni to’g’ri talaffuz qilish imlo xatoning oldini oladi.
Savod o’rgatishda bo’g’inlab (pozision) o’qish prinsipi qabul qilingan, shuning uchun o’qishga o’rgatishning birinchi kunlaridanoq o’quvchilarni bo’g’inlab o’qishni mo’ljallab o’qishga o’rgatiladi. Albatta, bolalarni birdan orfoepik qoidalarga mos ravishda o’qishga o’rgatib bo’lmaydi. Ular keldi, bir, biroq so’zlaridagi i tovushini cho’ziq talaffuz qilib o’qiydilar. Bunday hollarda orfografik qanday yozilgan bo’lsa shunday) o’qish, keyin orfoepik o’qish tavsiya etiladi. Ayrim qiyin holatlarda o’quvchilarga tanish bo’lmagan, birinchi marta uchragan so’zni avval, harflab o’qishga ruxsat etiladi, ammo harflab o’qishdan so’ng so’z bo’g’inlab, keyin yaxlit (bo’g’inga bo’lmay) o’qishga o’rgatiladi.
Savod o’rgatishda o’zbek alfavitidagi harflar to’rt variant (bosma va yozma, bosh va kichik harflar) ishlatilishini ham hisobga olish zarur. Birinchi sinf o’quvchilari savod o’rgatish jarayonida gapning birinchi so’zi va kishilarning ismi bosh harf bilan yozilishini amaliy o’zlashtiradilar. To’g’ri, ongli, normal tezlikda o’qish uchun nuqta, so’roq va undov belgilarining vazifasini ham bilishlari kerak.
Metodik masalalarni hal qilishda so’zni bo’g’inga ajratishning muhim ahamiyati bor. O’pkadan chiqib kelayotgan havo oqimiga berilgan bir zarb bilan aytiladigan tovushlar yoki ayrim bir tovush bo’g’in deyiladi. Unli tovush bo’g’in hosil qiluvchi tovushdir. Shuning uchun so’zda nechta unli tovush bo’lsa, bo’g’inlar soni ham shuncha bo’ladi. Bo’g’inlar ikki xil: 1) ochiq bo’g’in— bir unli tovushli yoki oxiri unli tovush bilan tugagan bo’g’in: o-i-la, ba-ho, da-la, bri-ga-da kabi; 2) yopiq; bo’g’in — oxiri undosh tovush bilan tugagan bo’g’in: ko’q zum-rad, stul kabi. O’quvchilar undoshunli (bo-la, lo-la) tipidagi ochiq bo’g’inni va, unli undosh (oz, ol, yoz) tipidagi yopiq bo’g’inni o’qishda qiynalmaydilar.
O’qish va yozish murakkab jarayon hisoblanadi. Katta yoshdagi tajribali kitobxon bu murakkab jarayonni sezmaydi, chunki unda o’qish va yozish avtomatlashgan bo’lai. Ammo o’qish va yozishga endigina o’rganayotgan bola barcha elementar harakatlarni yaxlit bir harakatga aylantira olmaydi, bola uchun harakat bir element mustaqil harakat, ba’zan juda qiyin, irodani, aqlnigina emas, balki jismoniy harakatni ham
talab qiladi.
O’qish va yozish bir necha harakat elementlaridan tuzilganini ko’z oldiga keltirmasdan bolaga savod o’rgatib bo’lmaydi.
O’qish. Tajribali kitobxon har bir harf, hatto so’zni ko’rib ham to’xtamaydi, chunki u bir vaqtda 2—3 so’zni (hatto bir necha qatorni) ko’radi. To’xtashi bilan matn mazmunini tushuna boradi. To’xtash soni kitobxonning tajribasigagina emas, balki matnning oson -qiyinligiga ham bog’liq.
Endigina o’qishga o’rgangan bolaning o’qish jarayoni nimalar bilan farqlanadi?
1. Bola o’qish jarayonida bir harakatnigina ko’radi, uni “bilish” uchun ba’zan boshqa harflarga qiyoslaydi; harakatni ko’rish bilan uni ovoz chiqarib-o’qigisi keladi, ammo o’qituvchi undan bo’g’inni yaxlit o’qishni talab qiladi, shundan keyin oldingi harakatni yodda tutib, yana kamida bir harakatni o’qishga to’g’ri keladi. Bunda ko’pchilik bola ma’lum qiyinchilikka duch keladi. So’zni o’qish uchun undagi tovushlarni aytishning o’zi yetarli emas, harakat bir harfni idrok qilish va bilish aktini bajarish, bundan tashqari, tovushlardan bo’g’in, bo’g’indan so’z hosil qilish lozim, shuning uchun o’qish jarayoni sust boradi.
2. Endi o’qishga o’rganayotgan bola ko’pincha qatorni yo’qotib qo’yadi, chunki harakatni, bo’g’inni qayta o’qishiga to’g’ri keladi. Uning ko’zi hali qator bilan parallel yurishga o’rganmagan bo’ladi. Bu qiyinchilik o’quvchining diqqat doirasi kengaygan sari yo’qola boradi va u asta-sekin bo’g’in yoki so’zni butunicha idrok eta boshlaydi.
3. O’qishga o’rganayotgan bola harakat vaqt ham o’qigan matnining mazmunini yengil o’zlashtiravermaydi, chunki o’qishning texnik tomoniga, har bir harakat elementiga, shuningdek so’zni qanday o’qish va talaffuz qilishga katta e’tibor qiladi. So’z ma’nosini tushunish uni o’qishdan ajralib qoladi, so’z ma’nosi o’qish bilan bir vaqtda emas, balki undan keyin o’zlashtiriladi. Maktab ongli o’qishga katta ahamiyat beradi. Rasmlar, savollar va o’qituvchining tushuntirishi, ko’rgazma-qo’llanmalar ongli o’qishni ta’minlaydi; ovoz bilan o’qish ham o’qishning ongli bo’lishiga yordam beradi.
4. Tajribasiz kitobxon, odatda, so’zni birinchi bo’g’iniga, yo rasmga, yoki kontekstga qarab topadi. Bu hol xato o’qishga olib kelsa ham, o’quvchi ongli o’qishga harakat qiladi. (Topib o’qish tajribali kitobxon uchun ham xarakterli, ammo u kam yanglishadi.) Bunday topib o’qishda yo’l qo’yilgan xatoni to’g’rilash uchun u so’z bo’g’inlab, sekin o’qitiladi, tovush-harf tomondan analiz va sintez qilinadi.
o’qishga o’rgatishda tovushlarni qo’shish qiyin harakat hisoblanadi, ko’p o’quvchilar tovushlarni alohida talaffuz qiladilar, ammo bo’g’in hosil qila olmaydilar. Bu qiyinchilikni bartaraf qilish uchun uning fiziologik asosini ko’rib chiqish zarur. Nutq organlari (til, lablar, yumshoq tanglay, kichik til, o’pka, un paychalari) harakat bir tovushni alohida talaffuz qilganda harakatda, to’xtagan va har hil holatda bo’ladi:
Bo’g’indagi ikki tovush talaffuz qilinganda birinchi tovush talaffuziga ikkinchi tovush talaffuzi qo’shilib ketadi. Demak, qo’shishdagi qiyinchiliklarni yengish uchun o’quvchi birinchi tovushni talaffuz qilmay turib, ikkinchi tovush bilan birga qo’shib talaffuz qilishi zarur. Tovushlarni qo’shishdagi qiyinchiliklarni engishning birdan-bir ma’qul usuli bo’g’inlab o’qish hisoblanadi. O’qish birligi sifatida bo’g’inni olish tovushlarni qo’shishdagi qiyinchilikni xiyla kamaytiradi. Ko’rinib turibdiki, 1-sinf o’quvchilari uchun o’qish juda murakkab jarayondir. Bolalarda muhim aqliy jarayonlarni: idrokni, xotirani, tafakkurni va nutqni o’stirish o’qitishda muvaffaqiyatga erishishning kaliti hisoblanadi. O’qitishni bunday uyushtirishda tez va aniq idrok qilish, diqqatda barqarorlik uzoq esda caqlash, xotiraning tayyorligi, tafakkurning puxtaligi, mantiqiyligi va nutqning boyligi, rang-barangligi, to’g’riligi har bir o’quvchining faol, ma’lum darajada mustaqil bilim olishiga xizmat qiladi. O’quvchi faqat faoliyat, mashq qilish orqaligina o’sishi mumkin.
Savod o’rgatish davrida fonematik eshitish qobiliyatini o’stirishga, ya’ni so’zlarni to’g’ri, aniq talaffuz qilish, talaffuzda ayrim tovushlarni farqlash, so’zdan, bo’g’indan tovushni ajrata olish ko’nikmasini o’stirishga katta ahamiyat beriladi. Fonematik eshitish orfografik malakani hosil silish uchun ham zarur. Fonematik eshitishni rivojlantirish uchun eshitish apparati juda o’sgan bo’lishi talab qilinadi. Shuning uchun savod o’rgatish davrida eshitishga, eshitish idrokini o’stirishga oid xilma-xil mashqlar o’tkazilishi zarur.
Yozuv. 1-sinf o’quvchilari yozuv jarayonida ko’pgina mustaqil faoliyat bajaradilar: ruchkani to’g’ri ushlash, daftarni to’g’ri qo’yish; harfni yozishga o’rganish bilan uning shaklini, elementlarini, chiziqlarini hisobga olib daftar qatoriga sig’dirishi-qator bo’ylab ruchkani qanday harakat qildirishni esda saqlashi; so’zni yozganda, harakatni harakatga qanday qo’shishni bilishi va so’zning bir qatorga sig’ish-sig’masligini hisoblashi, ko’zni daftarga yaqinlashtirmasdan to’g’ri o’tirishni esda tutishi lozim. Bola hali bu vazifalarni bajarishga odatlanmagan, shuning uchun ko’rsatilgan harakatlar undan ongli ishlashni talab qiladi. Bular yozuvni sekinlashtiribgina qolmay, balki bolani aqliy va jismoniy charchatadi. 1-sinf o’quvchisi yozganda butun gavdasi zo’riqadi, ayniqsa, barmoq va elka muskullari charchaydi. Shuning uchun ham dars davomida maxsus dam olish daqiqalari o’tkaziladi.
O’quvchi qanday yozishini kuzataylik: pero (sharikli ruchka) ni qog’oz ustida sekin, ishonchsizlik bilan qimirlatadi; harakatni yozib, to’xtaydi va uni ko’radi, namunaga solishtiradi, ba’zan to’g’rilaydi. qo’l ko’pincha bosh yoki til bilan birgalikda harakat qiladi. O’quvchining daftarini tekshirganda, bir harakat turli holatlarda har xil yozilganini ko’ramiz. Bu ko’nikmaning yetarli emasligi, charchash natijasidir. Harf va so’zni qayta yozish o’quvchilar uchun mexanik jarayon bo’lmay, ongli faoliyat hisoblanadi.
Savod o’rgatish metodlarining qiyosiy-tanqidiy
1.Eski maktabda xat-savod o’rgatish jarayoni.
2.Hijo usulida o’qishga o’rgatish usuli.
3.Yangi savod o’rgatish jarayoni.
4.Savod o’rgatish metodlarining qiyosiy-tanqidiy tahlili.
1.Abdullaev Y. Eski maktabda xat-savod o’rgatish. – Toshkent,1960.
2.Abdullayeva Q. Birinchi sinfda nutq o’stirish. -Toshkent, “O’qituvchi”, 1980.
3.Abdullayeva Q. Savod o’rgatish. Toshkent, 1983.
4.Abdullayeva Q., Rahmonova S. Ona tili darslari (usuliy qo’llanma). Toshkent, 1999.
5.Azizova A. G. Uchinchi sinfda ona tili darslari. Toshkent, 1982.
6.Azizova A.G., Ikromova R. To’rtinchi sinfda ona tili darslari. Toshkent, “O’qituvchi”, 1984.
7.Ashrapova T., Odilova M. Boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitish metodikasi. Toshkent, 1984.
8.Ashrapova T., Hotamov N. Uchinchi sinfda o’qitish darslari. Toshkent, 1983.
Eski maktabda o’qish bilan yozish bir vaqtda o’rgatilmagan, avval faqat o’qish o’rgatilgan. O’qish hijo (bo’g’in) usuli bilan o’rgatilgan. O’qishga o’rgatishning “hijjai qadimiy” deb atalgan bu usuli asrlar davomida hech qanday o’zgarishsiz davom etib kelgan. Hijo usulida o’qishga o’rgatishni uch bosqichga bo’lish mumkin:
1-bosqich. Harflarning nomini yodlatish. (“Harfiy metod”.) Bu metodning mohiyati, asosan, quyidagilardan iborat: bir necha yildan beri o’qiyotgan bolalar maktabxonaga yangi kelgan bolaga bir necha kichik-kichik surani og’zaki yodlatgan. Bola aytayotgan so’zlarning ma’nosini bilmay, mazkur suralarni birin-ketin yodlab olgan, bu orada taxminan bir yilga yaqin vaqt o’tgan. Shundan keyin arab alfaviti yodlatila boshlangan; bola uyidan har ikki tomoni randalanib silliqlangan maxsus taxta olib kelgan. Maktabdor taxtaning bir tomoniga qora siyoh bilan 28 ta arabcha harfning yolg’iz shaklini alfavit tartibida bandlarga bo’lib yozib bergan.
Maktabdor birinchi banddagi harflarning nomini alif, be, te, se deb aytgan; bola domlaga ergashib takrorlagan; ayta olmasa, domla yana aytgan va shuni yaxshilab o’rganishni vazifa qilib topshirgan. Bola birinchi bandni yodlab olgach, ikkinchi bandi tarifa yodlagan va hokazo. Bolalar 28 harf nomini 5 — 6 oyda zo’rg’a bilib olganlar. Ular harflarning nomini yodlab olsalar ham, qaysisi be, q aysisi se ekanini ko’rsatib bera olmaganlar.
2-bosqich. Bo’g’in hosil qilish. Harflar nomi yodlab bo’lingach, hosil qilishga, ya’ni “zeru zabar”ni o’rgatishga o’tilgan. Eski maktabda “zeru zabar” har xil o’rgatilgan.
3-bosqich. Bo’g’inlarni qo’shish. Eski maktabda bo’g’inlarni qo’shish “abjad” bilan boshlangan. Maktabdor taxtaning ikkinchi tomoniga arab tili alfavitidagi 28 ta harf jamlangan 8 ta so’zni “zeru zabar” bilan yozib bergan. Bolalar bu sakkizta so’zni birin-ketin hijo usulida o’qib yodlab olganlar. Masalan, abjad so’zi alif ga zabar qo’yib, be ga urishtirilsa, ab; jim ga zabar qo’yib, dol ga urishtirilsa, jad; bularning ikkisidan abjad h osil bo’lgan kabi.
Abjaddan keyin eski maktab o’quv kitobi bo’lgan “Haftiyak”ka o’tilgan. “Haftiyak”dagi suralar ham “Abjad”dagi kabi hijo usulida o’qitilgan. Bolalar “Haftiyak”ning bir betini hijo usulida o’qish uchun juda ko’p vaqt va kuch sarflaganlar. So’zni hijo usulida o’qishda avval so’zdagi birinchi undosh harfning nomini, keyin ikkinchi undosh harfning nomini aytib, unga zarur harakatni qo’yib, hijo hosil qilingan; shu usulda navbatdagi harflardan ham hijo hosil qilinib, keyin hijolarni bir-biriga qo’shib, bu so’z bir butunicha aytilgan. So’zni hijo usulida o’qitishda tovush emas, balki shu tovushni ifodalovchi harfning nomi asos qilib olingan; so’zni tovush jihatidan tahlil qilishga oid hech qanday ish qilinmagan, tovushlarning qo’shilishi bolalarga tushunarli bo’lmagan, bolalar so’zdagi har bir harf ma’lum bir tovushni bildirishini mutlaqo anglamaganlar. Hijo usulida o’qishga o’rgatish, birinchidan, mexanik ravishda bo’lib, ayni bir narsani qayta-qayta aytishga majbur qilingan, ikkinchidan, bola o’zi aytgan so’zining ma’nosini tushunmay, maktabdordan eshitganini takrorlay bergan.
“Haftiyak”ning keyingi ayrim suralari so’zni yaxlit “o’qish” usulida olib borilgan, aniqrog’i, bola o’qimagan, eshitganini to’tiqush kabi yodlagan. Natijada bolalar maktabxonada o’qiganlarini o’zi o’qib yurgan kitobidan “o’qib bergan”, ammo ularning qo’liga maktabda o’qilmagan boshqa bir kitob berilsa, uni o’qiy olmagan; eski maktabda 6—10 yil muntazam o’qigan bolalarning juda ko’p deganda 4—5%gina o’qish va yozish ko’nikmasini hosil qilgan.
Turkistonda ochilgan rus-tuzem maktablari savod o’rgatishda ma’lum darajada ijobiy rol o’ynadi. Rus-tuzem maktablarining o’zbekcha sinflarida o’zbekcha xat-savod o’rgatish metodi 1900-yildan boshlab asta-sekin isloh qilindi: hijo metodidan- tovush metodiga o’tildi. 1900-yillardan rus-tuzem maktabi o’zbekcha sinflarining peshqadam muallimlari tovush metodi asosida tuzilgan tatarcha alifbedan foydalanganlar. Bu kitobning tili va mazmuni o’zbekcha sinflarga mos kelmasdi. 1902-yilda Saidrasul Saidazizovning tovush metodi talabiga muvofiq tuzilgan ona tili alifbesi “Ustodi avval” nashr etildi. “Ustodi avval” nashr qilingandan keyin o’zbekcha xat-savod o’rgatishda yangi davr boshlandi. Tovush metodi savod o’rgatishning eski usulidan tamomila farq qilib, o’qitishni osonlashtirdi, ta’limni bola tushunadigan, anglaydigan ta’limga, faol ta’limga aylantirdi.
“Ustodi avval” uch bo’limdan iborat: birinchi bo’lim, hozirgi termin bilan ataganimizda, alifbe davridir. “Ustodi avval”ning- ikkinchi bo’limi alifbedan keyingi davrdir. Bu bo’limda hikoya, masal va 50 maqola berilgan. Ularning ayrimlarida bilim targ’ib qilinsa, boshqalari tarbiyaviy mazmundadir.
S. Saidazizov kitobining uchinchi bo’limini “Alifboi qur’-oni” deb atagan va o’z oldiga bolalarga “Qur’on”ni tushunib o’qishga o’rgatishni maqsad qilib qo’ygan. Umuman, tovush metodi Markaziy Osiyoga ikki manbadan yoyildi:
1. Rus-tuzem maktablari ruscha sinflarida xat-savod tovush metodi bilan o’rgatilar edi. O’zbekcha sinf muallimlari tovush metodi oson va qulayligini amalda o’z ko’zlari bilan ko’rdilar va ular rus o’qituvchilarga taqlid qilib, asta-sekin tovush metodini o’z sinflariga tatbiq eta boshladilar.
2. XIX asrning oxiridan boshlab ichki Rossiyadan O’rta Osiyoga kelgan tatar muallimlari tovush metodida xat-savod o’rgata boshlagan edilar, oradan ko’p o’tmay, bir qancha mahalliy muallimlar ham tatar muallimlariga taqlid qilib, yangi maktablar ochdi-da, bolalarga xat-savodni tovush metodida o’rgata boshladi.
Shunday qilib, Markaziy Osiyoda tovush metodi asta -sekin hijo metodining o’rnini ola boshladi. Ma’lumki, tovush metodi bilan savod o’rgatishga Rossiyada D. Ushinskiy asos solib, u sintetik tovush metodini qat’iy himoya qilgan edi. Tovush metodi bilan savod o’rgatilganda, so’zning eng kichik bo’lagi, ya’ni nutq tovushlari asos qilib olinadi. So’zning ma’nosini o’zgartira oluvchi har bir tovush yozuvda harf orqali ifodalanishi: so’zda tovushlar almashishi, ortishi yoki kamayishi natijasida boshqa bir yangi so’z hosil bo’lishi mumkinligi bolalarning ongiga yetkaziladi.
Eski maktabda yozuvga o’rgatishning birdan-bir yo’li ko’chirib yozuv—nusxa ko’chirish bo’lgan, natijada bolada yozma nutq ko’nikmasi hosil qilinmagan. Bu mashq, bolani juda zeriktirgan, hech o’ylamasdan yozishga odatlantirgan. Maktabxonada ijodiy ko’chirib yozuv mashqlarining, shuningdek, boshqa usullarning qo’llanmaganligi orqasida bola chiroyli ko’chirib yozish ko’nikmasini hosil qilgan bo’lsa ham, ammo o’z fikrini yozma ifoda qila olmagan, eng oddiy jumlalarni ham juda ko’p xato qilib zo’r-bazo’r yozgan.
Eski maktablarda, madrasalarda o’zbek tili o’qitilmagan, natijada eski maktab bolalarigina emas, hatto madrasada bir necha yil umr o’tkazgan ba’zi bolalar ham o’z ismini yozishni bilmagan.
Savod o’rgatishda analitik-sintetik tovush metodi
1.Metodning umumiy xususiyatlari.
2.Savod o’rgatishning tarbiyaviy tavsifi.
3.Bolalarning savod o’rgatishga tayyorligini o’rganish.
4.Savod o’rgatish davri bosqichlari.
1.Abdullayev Y. Eski maktabda xat-savod o’rgatish.- Toshkent,1960.
2.Abdullayeva Q. Birinchi sinfda nutq o’stirish. – Toshkent, “O’qituvchi”, 1980.
3.Abdullayeva Q. Savod o’rgatish. Toshkent, 1983.
4.Abdullayeva Q., Rahmonova S. Ona tili darslari (usuliy qo’llanma). Toshkent, 1999.
5.Azizova A. G. Uchinchi sinfda ona tili darslari. Toshkent, 1982.
6.Azizova A.G., Ikromova R. To’rtinchi sinfda ona tili darslari. Toshkent, “O’qituvchi”, 1984.
7.Ashrapova T., Odilova M. Boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitish metodikasi. Toshkent, 1984.
8.Ashrapova T., Hotamov N. Uchinchi sinfda o’qitish darslari. Toshkent, 1983.
Savod o’rgatishda analitik-sintetik tovush metodi hinskiydan to shu davrga qadar rivojlanishning murakkab yo’lini bosib o’tdi. Hozirda u anchagina takomillashdi. Shuning uchun avval analitik-sintetik tovush metodining traditsion xususiyatlari haqida, so’ngra keyinroq shakllangan yoki shakllanish, tekshirilish, tashkil topish jarayonida bo’lgan xususiyatlari haqida to’xtalamiz. Metodning traditsion prinsiplari quyidagilardan iborat:
1. Savod o’rgatishda analitik-sintetik tovush metodi shaxsni shakllantirish maqsadiga ko’ra, ta’limiy va o’stiruvchi xarakterda bo’ladi, u analitik-sintetik mashqlar tizimi orqali, nutqiy mashqlar orqali aqlning o’sishini ta’minlaydi, o’quvchilarning o’z tajribalariga tayanadi, o’qishning yuksak ongli bo’lishini va o’quvchilarning o’quv mehnatlarining boshqa turlarini talab qiladi.
2. Analitik-sintetik tovush metodi tashkiliy tomondan birinchidan, alifbegacha bo’lgan (tayyorlov) davr, alifbe da va alifbedan so’nggi davrga bo’linadi; ikkinchidan, yozuvga yo’rgatish o’qishga o’rgatish bilan bir vaqtda — parallel holda boradi.
3. Analitik-sintetik tovush metodi psixologo-lingvistik nuqtai nazardan: birinchidan, savod o’rgatish bolalarning jonli nutqiga, ular egallagan nutq malakasiga asoslanadi; ikkinchidan, savod o’rgatishga tovush asos qilib olinadi, bunda tovushni ajratishga, uni analiz va sintez qilishga, tovushlar artikulyatsiyasiga, bolalarda fonematik eshitishni rivojlantirishga katta ahamiyat beriladi, uchinchidan, o’qish birligi sifatida bo’g’in olinadi; bunda bo’g’in ustida ishlash (bo’g’in, bo’g’inlar jadvalini o’qish)ga katta e’tibor beriladi.
Metodning nisbatan yaqinda shakllangan yoki tashkil topish jarayonida bo’lgan xususiyatlari va prinsiplari:
1.Ta’lim jarayonini tashkil etish nuqtai nazaridan: savod o’rgatish jarayonida o’quvchilarga differensial va individual yondashish (bu bolaning umumiy rivojlanishi hamda o’qish va yozishga tayyorligiga bog’liq).
2. O’qitishning istiqboli nuqtai nazaridan: grammatika, so’z yasalishi, orfografiya, leksikologiyaga oid propedevtik elementlarni nazariy tushunchasiz — amaliy asosda muntazam berib borish.
3. Psixologo-lingvistik nuqtai nazardan: tovush va harfni o’rgatishning qulay tartibini izlash, unda tovush va harfning mosligi va osonligi, ikkinchidan, ta’limning tarbiyaviy va o’stiruvchan xarakteri hisobga olinadi.
Ta’lim jarayonida o’quvchilarni tarbiyalash didaktikaning muhim prinsipidir. Maktabda axloqiy xatti-harakat ko’nikmalari shakllantiriladi. Alifbe davrining boshlanishidayoq o’qishning to’liq ongli bo’lishi juda ham muhimdir. O’qilgan matnni o’quvchilar tushungan- tushunmagani savollar yordamida, shuningdek, suhbat o’qitishdan oldin o’tkaziladigan tayyorlov suhbati yoki o’qilganlar yuzasidan o’tkaziladigan suhbat) orqali ham tekshiriladi. Mumkin bo’lgan o’rinda “muammoli vaziyat”ni hosil qilish mashqi; Bunday vaziyatni hosil qilishda alifbedan, yo harakat terish kartonidan, yoki sirli matodan o’qib, javobini topish talab etiladigan topishmoqdan foydalaniladi, yoki taxminiy suhbat o’tkaziladi. Buning uchun “qaysi qush yoqimli sayraydi? O’qib bilamiz!” kabi savol-topishiriqdan foydalaniladi. (Bolalar harf terish kartonidan “bulbul” so’zini o’qiydilar.) Bunday vaziyat o’qishning ongli bo’lishini ta’minlaydi, o’quvchilar tushunib o’qiydilar, o’qishga qiziqadilar.
Ongli o’qishni ifodali o’qishdan ajratib bo’lmaydi. Analitik o’qishning birinchi bosqichida ifodali o’qish mumkin emas, chunki bolalar hali tugallangan ohangni, so’roq, ohangini ifodalay olmaydilar, ko’pincha orfoepik jihatdan ham to’g’ri o’qiy olmaydylar. Shuning uchun bunday analitik o’qish bosiqichida takroriy, yaxlit, shuningdek, orfoepik o’qish tavsiya etiladi. Bunday takroriy o’qish to’g’ri ohangga, ifodali o’qishga o’rgatishi bilan birga, o’qishning ongli bo’lishini ham ta’minlaydi. Ikkinchi b o c q i ch d a yuqoridagi vazifalarning o’zi qoladi, ammo sifati o’zgaradi. Tovush va harakatning analiz va sintezida: birinchi bosqichdagilarga nisbatan artikulyatsiyasi qiyin bo’lgan q, p, v kabi tovush-lar, tong, so’ng, rang, si-ngil singari so’zlarda keladigan ikki harakat bilan ifodalanadigan jarangli ng tovushi o’rganiladi, shuning uchun tovushlarning artikulyatsiyasi ustidagi ishlar qiyinlashadi.
O’rganiladigan tovushlarning xususiyatiga qarab, bu bosqichda bo’g’inlab o’qish vazifasi murakkablashadi; undosh unli undosh undoshdan (do’st, rasm, yo’l-bars, qo’rq), undosh undosh unli undoshdan (stol , stul, kran, trak-tor) ibopat yangi tip bo’g’inlar o’qitiladi.
Bu bosqichda ham ongli o’qish ustida ishlash davom ettiriladi, differensial yondashish amalga oshiriladi, yozuv malakasi o’stiriladi.
U ch i n ch i b o s q i ch d a o’zbek tilidagi qiyin tovush va harflar (bir bir harf bilan ifodalanadigan juda, jura kabi so’zlardagi portlovchi j tovushi va jurnal, jirafa kabi so’zlardagi sirg’aluvchi j tovushi, yo, ya, yu harakatlari, ayirish (‘) va yumshatish () belgilari o’rganiladi. qiyinligi shundan iboratki, bolalarga bunday tovush va harflar haqidagi bilim nazariyasiz, amaliy ravishda tushuntiriladi.
Alifbe davrining uchinchi bosqichi oxirida o’quvchilar quyidagi muhim ko’nikmalarga ega bo’lishlari zarur: 1) hamma tovushlarni so’zdan tashqari ham, so’z ichida ham erkin va to’g’ri talaffuz qilish; 2) so’zning tovush tarkibini, undagi tovushlarning izchil tartibini aniqlash, so’zni bo’g’inga ajratish, urg’uli bo’g’inni ko’rsatish; 3) kesma harakatlardan so’z tuzish va uni yozish; 4) jarangli va jarangsiz undosh tovushlarni farqlash; 5) hamma harakatlarni bilish; 6) bo’g’inlab (harflab emas) o’qish, ya’ni o’quvchilar ma’nosini tushunadigan ikki, uch, to’rt bo’g’inli so’zlarni, bo’g’inlar tarkibidagi harakatlar qanday bo’lishidan qat’iy nazar, bo’g’inlab yoki pozitsion o’qishni bilishi zarur; 7) so’zni va matnni qayta o’qiganda, asosiy orfoepik normani saqlash, oddiy holatlarda pauza qilish, logik urg’uni qo’ya bilish, oddiy ohangga rioya qilish; 8) o’qilgan matnning mazmunini tushunish, matn yuzasidan berilgan savollarga javob berish, soddalashtirib qayta hikoyalash.
Sinfda o’qish darslarining ta’lim-tarbiyaviy
ahamiyati va vazifalari
1.Yaxshi o’qish malakasining sifatlari va ularni takomillashtirish yo’llari.
2.Sinfda o’qish darslarining ahamiyati.
3.Sinfda o’qish darslarining vazifalari.
1.Abdullayev Y. Eski maktabda xat-savod o’rgatish.- Toshkent,1960.
2.Abdullayeva Q. Birinchi sinfda nutq o’stirish. -Toshkent, “O’qituvchi”, 1980.
3.Abdullayeva Q. Savod o’rgatish. Toshkent, 1983.
4.Abdullayeva Q., Rahmonova S. Ona tili darslari (usuliy qo’llanma). Toshkent, 1999.
5.Azizova A. G. Uchinchi sinfda ona tili darslari. Toshkent, 1982.
6.Azizova A.G., Ikromova R. To’rtinchi sinfda ona tili darslari. Toshkent, “O’qituvchi”, 1984.
7.Ashrapova T., Odilova M. Boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitish metodikasi. Toshkent, 1984.
8.Ashrapova T., Hotamov N. Uchinchi sinfda o’qitish darslari. Toshkent, 1983.
Sinfda o’qish darslarida ta’lim-tarbiyaviy vazifalar kompleks ravishda hal qilinadi, bolalarning atrofini o’rab olgan muhit haqidagi, shuningdek, o’quvchilarning ijobiy axloqiy sifatlari shakllanadi, ular aqliy va estetik jihatdan kamol topadilar, mustaqil. ravishda bilim olish asoslarini egallaydilar. “O’qish kitobi”ni tahlil qilish fikrimizni tasdiqlaydi. Bu kitoblarning mazmuni va metodik materiallari (matnni tahlil qilish uchun topshiriq va savollar, mustaqil ishlar tizimi va hokazo) o’zaro bog’liq holda boriladi. Ta’lim-tarbiyaviy vazifalarni birgalikda amalga oshirish uchun o’qish darslarida matnni o’qishgina emas, balki matn ustida qanday ishlash kerakligi ham muhimdir.
O’qish kitoblariga kiritilgan asarlar mavzuida Vatanimiz xalqi haqidagi bilimlar o’quvchilar sinfdan sinfga o’tishi bilan tobora chuqurlashtira boriladi. Vatan, uning sharafli o’tmishi va qahramonona hozirgi kuni o’qish kitoblarida. O’qituvchi o’quvchilarning Vatan— bu, yer, suv, o’rmon, paxta-dalasi, tog’largina emas, balki, avvalo, o’z mehnati bilan el boyligiga boylik qo’shuvchi, xushchaqchaq, erkin hayot yaratuvchi, o’z-kuchi va hayotini ayamasdan dushmanlardan ona yerini himoya qiluvchi kishilar xalq ekanini tushunishlariga erishadi. Sinfda o’qish darslarining ta’lim-tarbiyaviy funksiyasini bir jarayonga birlashtirishning sharti badiiy asar yoki ilmiy-ommabop maqolani idrok etish va tahlil qilish davomida o’quvchilarni asarning ijtimoiy mohiyatini baholay olishga o’rgatish yuzasidan o’qituvchining ko’rsatma berishi hisoblanadi. “Psixolog olim A.N.Leontyev:“So’zni yodlash va tushunishgina emas, hatto undagi g’oya-fikr va hisni bilish ham yetmaydi; bu g’oya-fikr, bu his shaxsning ichki dunyosini belgilashga yordam berishi kerak. Demak, asosiy narsa shundan iboratki, biz bergan fikr va bilim, biz bolada tarbiyalagan his-tuyg’u, biz unda uyg’otgan orzu-umid o’sha kishiniki bo’lsin”,- deb ta’kidlaydi.
O’qituvchi uchun eng muhimi shundan iboratki, bola o’zi oladigan bilim, unda shakllanadigan his-tuyg’u hayotda zarur va ahamiyatli ekanini tushunib yetsin. Bu o’rinda o’qish darslari alohida o’rin tutadi.
Sinfda o’qish darslarining vazifasi:
1.O’qish malakasini takomillashtirish. O’quvchilarda yaxshi o’qish sifatlari: to’g’ri, tez, ongli, ifodali o’qish malakalarini shakllantirish.
2.Bolalarda kitobga muhabbat uyg’otish, kitobdan foydalanishga, undan kerakli bilimni olishga o’rgatish, ya’ni kitobni sevuvchi, kitob bilan ishlashni biladigan chuqur fikrlovchi, sermulohaza kitobxonlarni yetishtirish.
3.O’quvchilarda atrof-muhit haqidagi bnlimlarni kengaytirish va chuqurlashtirish, ilmiy dunyoqarash elementlarini shakllantirish.
4.O’quvchilarni axloqiy, estetik jihatdan va mehnatga muhabbat ruhida tarbiyalash.
5.O’quvchilar nutqini va tafakkurini o’stirish.
6. Adabiy tasavvur elementlarini shakllantirish.
Har bir- vazifani bajarishning aniq yo’li mavjud, ammo bir vazifa boshqalari bilan o’zaro bog’liq holda o’qish darslari va sinfdan tashqari mashg’ulotlar jarayonida hal qilinadi. Yaxshi o’qish malakasining sifatlari deganda malakasining to’g’ri, ongli, ifodali o’qish; o’qish sifatlari va ularning malakasini takomillashtirish deganda esa takomillashtirish o’quvchilarda yaxshi o’qish malakasini shakllantirish tushuniladi. O’qish sifatlari bir-biri bilan o’zaro uzviy bog’liq bo’lib, ongli o’qish asosiy hisoblanadi; o’quvchi tez o’qisa-yu, anglab o’qimasa, o’zi ham, boshqalar ham matn mazmunini tushunmaydi; to’g’ri o’qish ham ongli o’qishga xizmat qiladi; to’g’ri, tez va ongli o’qish ifodali o’qishning asosi hisoblanadi.
Yaxshi o’qish malakasini egallash maktabda o’qitiladigan barcha predmetlardan muvaffaqiyatli o’qishning muhim sharti hisoblanadi. O’qish faoliyatning asosiy turi bo’lib, o’quvchilarni g’oyaviy-siyosiy, aqliy, estetik va nutq; jihatidan rivojlantirish uchun katta imkoniyat yaratadi. Bular o’qish malakasini o’stirish va takomillashtirish ustida muntazam va maqsadga muvofiq ishlash zarurligini ta’kidlaydi.
To’g’ri o’qish deganda xato qilmasdan, yanglishmasdan o’qish tushuniladi, ya’ni to’g’ri o’qish so’zning tovush-harakat tarkibini,. grammatik shakllarini bo’zmasdan, so’zdagi biror tovush yoki bo’g’inni tushirib qoldirmay, ortiqcha tovush yo bo’g’in qo’shmay, harflar o’rnini almashtirmay aniq talaffuz qilib, so’zga urg’uni to’g’ri qo’yib o’qishdir. Boshlang’ich sinf o’quvchilarida so’zni talaffuz qilish va matnni tushunish o’rsatida puxta sintez bo’lmagani uchun ular o’qishda xatoga yo’l qo’yadilar.
Badiiy asar ustida ishlash jarayoni
1.Badiiy asarni o’qishga tayyorgarlik.
2.Asar mazmuni bilan birinchi tanishtirish.
3.Asar mazmunini tahlil qilish.
1.Abdullayev Y. Eski maktabda xat-savod o’rgatish.- Toshkent,1960.
2.Abdullayeva Q. Birinchi sinfda nutq o’stirish. -Toshkent, “O’qituvchi”, 1980.
3.Abdullayeva Q. Savod o’rgatish. Toshkent, 1983.
4.Abdullayeva Q., Rahmonova S. Ona tili darslari (usuliy qo’llanma). Toshkent, 1999.
5.Azizova A. G. Uchinchi sinfda ona tili darslari. Toshkent, 1982.
6.Azizova A.G., Ikromova R. To’rtinchi sinfda ona tili darslari. Toshkent, “O’qituvchi”, 1984.
7.Ashrapova T., Odilova M. Boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitish metodikasi. Toshkent, 1984.
8.Ashrapova T., Hotamov N. Uchinchi sinfda o’qitish darslari. Toshkent, 1983.
Badiiy asar ustida ishlash va uning asosiy bosqichlarini belgilashda o’qituvchi sinfda o’qish darslarnning ta’lim-tarbiyaviy vazifalariga, san’at asari sifatida badiiy asarning o’ziga xos : xususiyatlariga va knchik yoshdagi o’quvchilarning yoshlariga mos ravishda badiiy asarni idrok etish xususiyatlariga amal qiladi. Badiiy asarda barcha komponentlar (g’oyaviy asos, kompozitsiya, syujet, tasviriy vositalar) o’zaro bog’langan bo’ladi. Asarda obraz rivojlanib boradi. Asarning syujet chizigi bilan bog’liq. ravishda obrazning yangi-yangi tomonlari ochila boradi. Bu xususiyatlar asar ustida ishlashda uni yaxlit o’qishni, idrok etishni, ya’ni sintez qilishni talab etadi. Asar boshidan oxirigacha o’qilgandan so’ng analiz qilinadi, so’ng yana yuqori sifatli sintezga o’tiladi. Shunday qilib, asar ustida ishlash yo’lini umumlashtirib ifodalaganda, quyidagicha bo’ladi: birinchi sintez-analiz, ikkinchi sintez. Shularga asoslangan holda, badiiy asar ustida ishlash uch asosiy bosqichga bo’linadi:
B i r i n ch i b o s q i ch (birinchi sintez) . Bu bosqichning asosiy vazifasi matnni yaxlit idrok etish asosida asarning aniq mazmuni bilan, uning syujet chizig’i bilan tanishtirish asarning emotsional ta’sirini aniqlashdir.
Ikkinchi b o s q i ch (analiz). Bu bosqichning vazifalari va ish mazmuni: syujet rivojining sabab-natija bog’lanishini belgilash; ishtirok etuvchi shaxslarning xulq-atvori va ularning asosiy xususiyatlarini aniqlash (Nega shunday qildi va bu uning qanday xususiyatini ochadi); asar kompozitsiyasini ochish (tugun, kulminatsiya, yechim), asarning aniq mazmunini tasviriy vositalar bilan birga tahlil qilish va qahramonlar xulq-atvorini baholash (muallif nimani tasvirlagani, qanday tasvirlagani, nima uchun u yoki bu dalilni tanlagani)dan iborat.
Uchinchi b o s q i ch (ikkinchi sintez) . Bu bosqichning ish mazmuni ishtirok etuvchi shaxslarning muhim xususiyatlarini umumlashtirish, qahramonlarni taqqoslash va baholash, asarning g’oyaviy yo’nalishini aniqlash, badiiy asarni hayotni bilish manbai va san’at asari sifatida baholash (qanday yangilikni bilib oldik asar nimaga o’rgatadi, muallif o’z fikri va taassurotlarini o’quvchiga qanday qilib aniq va ravshan, ta’sirli tarzda yetkazadi va h.k.)dan iboratdir.
Badiiy asarni idrok etishdan oldin tayyorgarlik ishlari bajariladi, ikkinchi sintezdan so’ng esa o’qilgan asarga bog’liq holda ijodiy xarakterdagi ishlar o’tkaziladi.
O’qishga tayyorlash va asar ustidagi yakunlovchi ishlari o’quvchilarning hayotiy tajribasi bilan bog’lash va bolalarning atrof muhit haqidagi bilimlarini aniqlash, fikr-mulohazalarini chuqurlashtirish zarur. Agar badiiy asar maqsadga muvofiq tahlil qilinsa, bolalar faollashadi, chunki o’quvchi uchun badiiy asar analizi ijodiy o’quvchilar asar mazmunini to’g’ri idrok e tishlari uchun hayot haqida ma’lum tasavvurga bog’liq. Haqida ma’lum darajada aniq bilimga ega bo’lishlari zarur. Bu xulosa ko’pgina tadqiqotlar natijasida aniqlanib, maktab tajribasida tasdiqdan o’tgan. Agar o’quvchilarda bunday bilim etarli bo’lmasa, asarni o’qishdan oldin bolalar tasavvurini boyitish va unga aniqlik kiritishga qaratilgan tayyorgarlik ishlari o’tkaziladi.
Asarni idrok etishda unda muallif o’z fikrinigina emas, balki tasavvurini ham aks ettirishi hisobga olinadi. Bolalar asarni aniq, emotsional idrok etishlari uchun-uni ifodali o’qish lozim. Bunda asarni o’qishdan oldin o’tkaziladigan tayyorgarlik mashqlari muhim ahamiyatga ega.
Tayyorgarlik ishlarining vazifasi: a) o’quvchilarning asarda aks ettirilgan voqea-hodisalar haqidagi tasavvurlarini boyitish, matnni ongli idrok qilishga ta’sir etadigan yangi ma’lumotlar berish, badiiy asarda tasvirlangan dalillarni o’quvchilar o’z hayotida kuzatganlari bilan bog’lay olishlariga sharoit yaratish; b) yozuvchining hayoti bilan tanishtirish, yozuvchiga, uning ijodiga qiziqish uyg’otish; v) o’quvchilarni asarni emotsional idrok etishga tayyorlash; g) asar mazmunini tushunishga xalal beradigan so’zlarning leksik ma’nosini tushuntirishdan iboratdir.
Asarni o’qishdan oldin tayyorgarlik mashqlarini o’tkazish-o’tkazmaslik masalasini asarning mazmuni va o’quvchilarning umumiy saviyasini hisobga olib, o’qituvchi hal qiladi.
Tayyorgarlik ishlarini tashkil etish shakllari xilma-xildir. Ulardan qaysi shaklini qo’llash asarning g’oyaviy-mavzu asosiga, o’quvchilarda aniq bilim bor-yo’qligi, maktabning moddiy bazasi va boshqa qator xususiy ishlarga bog’liq. Maktab tajribasida tayyorgarlik ishlarining didaktik shakllaridan ekskursiya, filmlar ko’rsatish, o’qituvchi hikoyasi, suhbat keng qo’llanadi.
Ekskursiya. Tabiat tasviri haqidagi asarlarni o’qishdan oldin tabiatga ekskursiya qilish o’quvchilar bilimini chuqurlashtiradi, ularda tabiat hodisalarini kuzatish va aniq tasvirlash ko’nikmalarini shakllantiradi. Ekskursiya orqali bolalarda tabiatni sevishga, unga ehtiyotkorlik bnlan munosabatda bo’lishga zamin yaratiladi.
Sinfdan sinfga ko’chish bilan yozuvchi hayoti va ijodi haqidagi bolalar bilimi chuqurlashtira boriladi. Asar muallifi bilan tanishtirishga qo’yilgan talablar o’sa boradi. O’qituvchi, epizodik ma’lumot berishdan, yozuvchi hayoti bilan to’liqroq tanishtirishga o’tadi. Bunda kichik maktab yoshidagi o’quvchilarning yoshiga mos imkoniyatlarni, ular yozuvchi bilan qaydarajada tanish ekanligi va uning asarlaridan nimalarni o’qiganligini hisobga oladi.
Ma’lumki, badiiy asarni yaxlit idrok etish muhim bo’lgani uchun maktab tajribasida asar ustida ishlashni shu asarni yoki uning bir darsda o’rganishga mo’ljallangan qismini yaxlit o’qishdan boshlash odat bo’lib qoldi. Hikoya,
masal, she’rning mazmunini to’g’ri idrok etish, shuningdek, matnning emotsional ta’sirini oshirish uchun ifodali o’qish katta ahamiyatga ega. Buning uchun asarni o’qituvchi (yoki oldindan tayinlab qo’yilgan o’quvchi) o’qiydi. Bu vaqtda o’quvchilarning kitoblari yopiq bo’ladi. Shuningdek, asarni yaxlit idrok qilish maqsadida magnitofon lentasiga yozuvdan, filmdan foydalanish ham mumkin. Ba’zi matnlarni musiqa sadosi ostida ifodali o’qib berish dam maqsadga muvofiq. Bu asarning ta’sirini kuchaytiradi, o’quvchilarning estetik tomondan rivojlanishiga imkon beradi.
Asar birinchi marta o’qilgandan so’ng o’tkaziladigan suhbat, birinchidan, o’quvchilarga qanday ta’sir etganini bilish, ikkinchidan, bolalarni matnni tahlil qilishga qiziqtirish bilan darsda faol ishlashga sharoit yaratish maqsadini ko’zda tutadi.
Tahlil jarayonida matn ustida ishlashning quyidagi turlaridan foydalaniladi:
Tanlab o’ q i sh. Bunda o’quvchi matnning berilgan vazifaga mos qismini o’qiydi. Vazifa asarning faktik mazmunini oydinlashtirish, sabab-natija bog’lanishini belgilash, badiiy xususiyatlarini ochish, o’qilgan matnga o’z shaxsiy munosabatini ifodalashdan iborat bo’lishi mumkin.
Matn ustida ishlashda keng tarqalgan ish turlaridan biri berilgan savolga o’z so’zi bilan javob berishdir. Mashqning bu turi o’quvchilarda o’qilganlar yuzasidan muhokama yuritish ko’nikmasini o’stirishga, qatnashuvchi shaxslarni baholashga, muallif tasvirlagan hayotiy lavhalar bilan asar g’oyasi o’rtasidagi bog’lanishni aniqlashga imkon beradi.
Matnni tasvirlash matn ustida ishlashda katta ahamiyatga ega bo’lib, o’quvchilarning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantiradi, undan to’g’ri foydalanish esa asarda yozuvchi tasvirlagan hayotiy manzaralarni o’quvchilar aniq tasavvur qilishlari uchun qulay sharoit yaratadi. Matn ikki xil tasvirlanadi: 1) so’z bilan tasvirlash; 2) grafik tasvirlash.
So’z bilan tasvirlash o’ziga xos murakkab ish turi bo’lib, unda manzarani so’z yordamida aniq qayta tiklash talab qilinadi. So’z bilan tasvirlash, shuningdek, grafik tasvirlash uchun ham o’quvchi matnni, undagi voqea sodir bo’lgan vaziyatni, qatnashuvchi shaxslarning tashqi ko’rinishini; xarakterli xususiyatlarini yaxshi bilishi zarur; so’z bilan tasvirlash so’zni aniq tanlashni talab qilib , o’quvchilar nutqini rivojlantirishda foydali vositalardan biri hisoblanadi.
Tasvirlashdan o’qituvchi turli maqsadlarda, chunonchi, Reja tuzishga asos sifatida, qayta hikoyalashga tayyorlash, voqea yuz bergan sharoitni aniqlash maqsadida foydalanishi mumkin. Tasvirlashdan mustaqil ish sifatida ham foylalaniladi: o’qituvchi matnning ma’lum qismidan o’quvchilarga juda ma’qul bo’lgan-manzarani so’z bilan yoki grafik tasvirlashni va unga muallif so’zini tanlashni topshiradi. O’quvchilar qayta hikoyalashdan oldin so’z bilan tasvirlash uchun matnni o’qiydilar, nisbiy tugallangan qismlarni ajratadilar, lavhalarni tartib bilan tasvirlaydilar. Bu muallif nima haqida yozganini ko’z oldiga keltirishga imkon beradi. Shundan keyin matnni qayta hikoyalash uchun leksik-stilistik tayyorgarlik o’tkaziladi.
Matnni tasvirlashga o’rgatishni kitobda berilgan rasmni matnning shu rasmga mos qismiga taqqoslashdan boshlash maqsadga muvofiqdir. Bunda o’quvchilar yozuvchi tasvirlagan qahramondagi yoki tabiatdagi xarakterli tomonlarni rassom rasmda ko’rsata olganiga ishonch hosil qiladilar.
So’z bilan tasvirlash qayta hikoyalashga aylanib qolmasligi zarur. Buning uchun muallif matnini leksik-stilistik tomondan tahlil qilish manzarani tasvirlashda so’zni aniq tanlashga yordam beradi. Tahlil jarayonida o’qituvchi o’quvchilar e’tiborini muallif ishlatgan so’z va so’z birikmalariga jalb qiladi. Grafik tasvirlash ko’proq uyda bajariladi. Buning uchun o’quvchilar tasvirlaydigan matn qismini ajratadilar, uni diqqat bilan qayta o’qib, mazmunini o’zlashtiradilar va unga mos rasm chizadilar. Darsda o’quvchilar chizgan rasmlarga qarab tanlab o’qish o’tkaziladi. Matn yuzasidan grafik tasvirlashning murakkabroq turi ekranlashtirish (ekranda ko’rsatishga moslash) hisoblanadi. Bu kjodiy ish bo’lib, rasmlar matnga uyg’unlashtiriladi. Buning uchun asar syujetining rivojlanishiga moslab muayyan izchillikda rasmlar seriyasi yaratiladi. Ekranlashtirishda jamoa bo’lib ishlanadi, kadrlar, ularga mos yozuvlar va musiqa birgalikda tanlanadi.
To’liq qisqartirib, tanlab va ijodiy qayta hikoyalash, shuningdek, o’qilgan hikoya, maqolaning Rejasini tuzish matn mazmunini, uning tasviriy vositalarini bilib olishga yordam beradi. Asar Rejasi n i tuzish uning mazmunini ongli va chuqur tushunish uchun xizmat qiladi. Reja matndagi asosiy fikrni ajratishda, voqealarning izchilligini belgilashda, matn qismlarining o’zaro bog’lanishini tushunishda o’quvchilarga yordam beradi. Reja ustida ishlash o’quvchilar nutqi va tafakkurini o’stiradi, ular matnni mazmunan tugallangan qismlarga bo’lishga, har bir qismning asosini topishga, uni qisqa va aniq sarlavha tarzida yoki Reja punkti sifatida shakllantirishga o’rganadilar.
Reja tuzishga tayyorgarlik ishi savod o’rgatish davridanoq boshlanadi. Tayyorgarlik mashqning eng oddiy turi berilgan sarlavhalardan kichik matn mazmuniga mosini topib qo’yish hisoblanadi. O’quvchilar kichik matnga sarlavhani o’zlari topib qo’ya olsalar yana ham yaxshi. Bunday mashqqa o’rgatishda o’qituvchi sarlavha asosiy fikrni ifodalashini ta’kidlaydi, bolalar topgan sarlavhani tahlil qilib, u yoki bu sarlavha nima uchun mos yoki mos emasligini tushuntiradi. Reja tuzishga tayyorgarlik ishining ikkinchi turi o’qituvchi rahbarligida tanlab o’qish hisoblanadi. Bolalar matndan o’qituvchi bergan savolga javob bo’ladigan o’rinni topib o’qiydilar.
O’quvchilar rasmli Reja tuzishdan logik Reja tuzishga o’tadilar. Logik Reja tuzish quyidagi izchillikda o’rgatiladi:
1. O’qituvchi qismlarga bo’lingan matn tanlab, Rejaini tuzadi va matn Rejasi punktlari o’rnini almashtirib, sarlavha tarzida doskaning chap tomoniga yozib qo’yadi. O’quvchilar matnning birinchi qismnni o’qiydilar, shu- qism mazmuniga mos sarlavhani doskadan tanlaydilar, uni o’qituvchi doskaning o’ng tomoniga yozadi; keyin o’quvchilar matnning ikkinchi qismini o’qib, tegishli sarlavhani doskadan tanlaydilar va h.k. Shunday qilib, doskada o’qilgan matnning Rejasi hosil bo’ladi.
2 . Matn, qismlarini tahlil qilish jarayonida o’quvchilar o’qituvchi rahbarligida harakat bir qismdagi asosiy fikrni aniqlaydilar va unga sarlavha topadilar. O’qituvchi sarlavhalarni Reja punkti tarzida doskaga yozib boradi.
3. Qismlarga bo’linmagan matn tanlanadi, sarlavhalar matn Rejasi tartibida doskaga yoziladi. O’quvchilarga berilgan sarlavhalardan foydalanib matnni qismlarga bo’lish topshiriladi. Ular matnni o’qiydilar, birinchi sarlavhaga tegishli qismni ajratadilar, keyingi qismlar ham shunday belgilanadi.
4. Qismlarga bo’linmagan matn tanlanadi, sarlavhalar aralash tarzda doskaga yoziladi. O’quvchilarga yuqoridagi qismlarga bo’lish topshiriladi. O’quvchilar matnni o’qib, nisbiy tugallangan qismni ajratadilar va unga mos sarlavhani doskadan tanlaydilar. Ish shu tarzda davom ettirilib, matn Rejasi tuziladi.
O’quvchilar asarni mustaqil ravishda qismlarga bo’lish va harakat bir qismga sarlavha topishga, ya’ni berilgan matn Rejasini tuzishga yuqoridagi kabi asta-sekin o’rgatib boriladi. Reja tuzish uchun so’roq, va darak gaplardan, ayrim hollarda atov gapdan foydalanish mumkin. Faqat har bir Rejada bir turdagi gaplar ishlatililsh zarur. Shunday qilib, o’quvchilarda matn ustida ishlash ko’nikmasini shakllantirishda ular diqqati ishning mazmuni va bajarilish yo’llariga qaratiladi.
5. O’qituvchilar uchun nashr etilgan “Birinchi sinfda o’qish darslari”, “Ikkinchi sinfda o’qish darslari”, “Uchinchi sinfda o’qish darslari” qo’llanmalarida mavzularni Rejalashtirishda nimalar hisobga olinganini aniqlang.
6. “O’qish darslarida bolalarni g’oyaviy-siyosiy tomondan tarbiyalash” yoki “O’qish” darslarida o’quvchilarni axloqiy tarbiyalash” mavzusida qisqacha og’zaki axborotga tayyorlaning.
Har xil janrdagi asarlarni o’qish usuliyotining
1.Hikoyani o’qish usuliyoti.
2.Ertakni o’qish usuliyoti.
3.Ilmiy-ommabop maqolalarni o’qish.
1.Abdullayev Y. Eski maktabda xat-savod o’rgatish.- Toshkent,1960.
2.Abdullayeva Q. Birinchi sinfda nutq o’stirish. – Toshkent, “O’qituvchi”, 1980.
3.Abdullayeva Q. Savod o’rgatish. Toshkent, 1983.
4.Abdullayeva Q., Rahmonova S. Ona tili darslari (usuliy qo’llanma). Toshkent, 1999.
5.Azizova A. G. Uchinchi sinfda ona tili darslari. Toshkent, 1982.
6.Azizova A.G., Ikromova R. To’rtinchi sinfda ona tili darslari. Toshkent, “O’qituvchi”, 1984.
7.Ashrapova T., Odilova M. Boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitish metodikasi. Toshkent, 1984.
8.Ashrapova T., Hotamov N. Uchinchi sinfda o’qitish darslari. Toshkent, 1983.
Boshlang’ich sinflarda badiiy asar turlaridan hikoya, she’r, ertak masal, maqol va topishmoqlar amaliy ravishda o’rganiladi. Bulardan tashqari, ilmiy-ommabop maqolalar ham o’qitiladi. Turli janrdagi badiiy asarlar qurilishi, stilistik priyomlari jihatidan o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lib, o’quvchilarga ta’siri ham har xil bo’ladi. Shunga ko’ra, turli janrdagi badiiy asarlarni o’qishda o’qituvchi unga mos metod va priyomlar tanlashi talab etiladi. Hikoya kichik hajmli badiiy asar bo’lib, unda kishi hayotidagi ma’lum bir voqea hayotning muhim tomonlari umumlashtirib tasvirlanadi. Hikoya ko’pincha kishi hayotida bulgan bir epizodni tasvir etadi. Uning mazmuni ertakdagidan ortiqroq hayotiydir.
Hikoya mazmunan boshlang’ich sinf o’quvchilari uchun mos janr hisoblanadi. Kichik yoshdagi o’quvchilarni qahramonning xatti-harakat, tashqi ko’rinishi, portret tasviri, voqea-hodisalar haqidagi hikoyalar ko’proq qiziqtiradi. Shuning uchun bolalarni badiiy asar turi bo’lgan hikoya bilan tanishtirish uning syujetini tushuntirishga bog’lab olib boriladi.
Boshlang’ich sinflarda hikoyani o’qishga bag’ishlangan izohli o’qish darslarida o’qilgan hikoya mazmunini ochish, lug’at ustida ishlash, o’qilgan matnni qayta hikoyalash asosiy ish turlaridan hisoblanadi. Hikoya mazmun qator savollar asosida tahlil qilinadi. Bunda savollar qatnashuvchi shaxsning xatti-harakati va xarakterini tahlil qilishga qaratilgan bo’ladi. So’roqlardan ikki maqsadda: hikoya mazmunini tahlil qilish hamda faktlar, mulohazalar, xulosalarni taqqoslash, voqea-hodisalar, xatti-harakat o’rtasidagi bog’lanishlarni aniqlash va umumlashtirish uchun foydalaniladi. Hikoyani o’qish darsida o’quvchilar ma’nosini tushunmaydigan so’z va iboralar ma’nosini tushuntirish ham muhim, aks xolda, ular hikoya mazmunini tushuna olmaydilar. So’z ma’nosini tushuntirishga ko’p vaqt sarflamay, asar mazmunini tushunishda eng zarur bo’lgan so’zni qisqa izoh berish bilan tushuntiriladi. Hikoyani o’qishda hikoya mazmunini tahlil qilish va shu asosda o’quvchilar nutqini o’stirish markaziy o’rin egallaydi. Hikoya o’qilgach, o’quvchilar o’ylashi, o’z mulohazalarini aytishi uchun tayyorlanishga vaqt berish talab etiladi. O’qilgan asar yuzasidan beriladigan dastlabki savollardan maqsad hikoya bolalarga yoqqan — yoqmagani, undagi qaysi qahramonning xarakteri bolaga ta’sir etgani, bolalar kim yoki nima haqida hikoya qilib berishni istashini bilishdan iborat. Shundan keyingina hikoya syujeti, voqeaning yo’nalishini ochishga, sharoitni, personajlar xarakterini tushunishga, nihoyat, asarning asosiy g’oyasini bilib olishga yordam beradigan savollardan foydalaniladi.
Badiiy asarni tahlil qilishda syujetni to’liq tushuntirishga berilib ketib, qatnashuvchilarga xarakteristika, asar qurilishi va tilini tahlil qilish kabi ish turlari e’tibordan chetda qolmasligi lozim. Savollarni, odatda, o’qituvchi beradi, ammo asar mazmuni, qatnashuvchi shaxslarning xulq-atvorini ochish yuzasidan o’quvchilarga ham savol tuzdirish juda foydali. Bu usul bolalarga juda yoqadi va ishni jonlantiradi; asar mazmunini yaxshi tushunish, o’z fikrini izchil bayon qilish malakasini egallash, mazmun va voqealar orasidagi bog’lanishni to’liq esda saqlab qolishda o’quvchilarga yordam beradi. Hikoyani o’quvchilar yaxshi o’zlashtirishlari, unda ilgari surilgan g’oyani bilib olishlari uchun matn bilan ishlash jarayonida tanlab o’qish, ma’lum topshiriq bilan qayta o’qish, savollarga javob berish, hikoya qismiga o’zlari savol tuzishi, so’z bilan va grafik rasm chizish, Reja tuzish, qayta hikoyalashning barcha turlaridan, ifodali o’qishga tayyorlanish kabi ish turlaridan foydalaniladi.
Kichik badiiy hikoyani izohli o’qish darsini uyushtirishda quyidagi Reja varianti sxemasi e’tiborga olinadi: 1) hikoyani o’qishga tayyorlash (hikoyada tasvirlangani kabi kishilar hayoti davrga qisqa xarakteristika. ); 2) hikoyani (to’liq yoki mantiqiy tugallangan qismlarga) o’qituvchi yoki oldindan tayyorlangab o’quvchining ifodali o’qishi; 3) idrok etishni tekshirish (qatnashuvchi shaxslarning xatti-harakatlari, shaxslar va voqealar o’rtasidagi munosabatlar yuzasidan qisqacha suhbat; 4) hikoyani qayta o’qish (hikoyani qismlarga bo’lish, o’quvchilarga o’qitish, ayrim so’zlar ma’nosini tushuntirish; 5) hikoyaning har bir bo’lim yuzasidan suhbat o’tkazish va sarlavha topish; hikoya Rejasini tuzish; 6) hikoyaning ayrim bo’limlarini ifodali o’qish; 7) Reja asosida qayta hikoyalash; 8) hikoyani ifodali o’qishga yoki sahnalashtirishga tayyorlanish (sinfda yoki uyda); 9) hikoyani ifodali o’qish va ifodali qayta hikoyalash. Bu hikoyani o’qish darsi Rejasining varianti bo’lib, o’zgarishi ham mumkin. Ammo shuni unutmaslik kerakki, badiiy hikoyani o’qish darsida uning mazmunini, asosiy fikrini bilish bilan birga, asarning tarbiyaviy (badiiy asar misolida o’quvchilarni tarbiyalash), xususan, estetik ta’siri ham ko’zda tutiladi va ifodali qayta hikoyalashga katta ahamiyat beriladi.
Ertakning o’tkir marseli syujeti, voqea rivojidagi favqulodda, ajoyib vaziyat bolalarni maftun qiladi; undagi mard, kuchli, topqir, dovyurak chaqqon qahramonlar, ertakning g’oyaviy yo’nalishi, unda ezgu kuchning—yaxshilikning doimo g’alaba qilishi bolalarni o’ziga tortadi. Ertakda qabul qilingan hikoya qilish shakli, bir xil so’z va iboralarning qayta-qayta takrorlanib turishi, ohangdorligi, tilining ta’sirchanligi, ifodali vositalarining jonliligi bolalar uchun juda qiziqarlidir. Ertakda qatnashuvchilar ko’pincha rahmdil, saxiy, adolatli hamda ularning aksi bo’lgan yovuz, baxil, ochko’z obrazlarga bo’linadi.
Ertakning pedagogik qimmati shundan iboratki, bolalar unda to’g’rilik halollik g’alaba qilganidan, kambag’al kishilar qiyinchilikdan qutulganidan, ya’ni yaxshiliq ezgulik ro’yobga chiqqanidan va yomonlik, yovuzlik mahkumlikka uchraganidan quvonadilar. Ular hayotda ham doim shunday bo’lishini istaydilar, Ertak bolalarda personajlarning xatti-harakatini muhokama qilib baholash ko’nikmasini o’stiradi. O’quvchilar ertakni tahlil qilish jarayonida ertak ustida ishlashda bolalarni ertakni o’qishgagina emas, balki uni aytib berishga o’rgatish ham muhimdir. Ertak aytish orzaki nutqni o’stiradi, bolalar nutqdagi yangi so’z va iboralar bilan boyitadi, ona tiliga muhabbatni tarbiyalaydi.
I sinfdayoq ertak tilidan erkin foydalanishga o’rgatish uchun ertak bilan birinchi tanishtirishda uni (agar ertak hajmi katta bo’lmasa) o’qituvchi aytib berishi mumkin. Yuqoridagilarni hisobga olganda, ertakni izohli o’qish darsining qurilishi quyidagicha bo’lishi mumkin: 1) o’quvchilarni ertakni idrok etishga tayyorlash; 2) o’qituvchining ertakni ifodali o’qishi, yod aytib berishi; 3) ertakni o’quvchilar qanchalik idrok etganliklarini aniqlash maqsadida qisqacha suhbat o’tkazish; 4) ertakni qismlarga bo’lib o’qish va tahlil qilish; tasviriy vositalar, sinonim so’zlarni topish, ayrim so’zlar ma’nosini tushuntirish; 5) ertakni aytib berishga tayyorlanish (ichda o’qish); 6) ertakni aytish; 7) umumlashtiruvchi suhbat (ertak g’oyasini ochish); 8) ma’lum vazifa bilan ertakni qayta o’qish; 9) vazifani tekshirish va yakunlash. (Nima uchun ertakni qiziqib o’qishadi?) 10) uyda boshqalarni ham qiziqtiradigan qilib ertakni o’qib (yoki aytib) berishga tayyorlanish.
Masal va she’rni o’qish usuliyoti
1.Masal haqida ma’lumot.
2.Masalning tuzilishi va uning turlari.
3.She’r haqida ma’lumot.
4.She’r o’qitish usuliyoti.
5.Boshlang’ich sinf “O’qish” darsliklaridagi masal va she’r tahlili.
1.Abdullaev Y. Eski maktabda xat-savod o’rgatish.- Toshkent,1960.
2.Abdullayeva Q. Birinchi sinfda nutq o’stirish. – Toshkent, “O’qituvchi”, 1980.
3.Abdullayeva Q. Savod o’rgatish. Toshkent, 1983.
4.Abdullayeva Q., Rahmonova S. Ona tili darslari (usuliy qo’llanma). Toshkent, 1999.
5.Azizova A. G. Uchinchi sinfda ona tili darslari. Toshkent, 1982.
6.Azizova A.G., Ikromova R. To’rtinchi sinfda ona tili darslari. Toshkent, “O’qituvchi”, 1984.
7.Ashrapova T., Odilova M. Boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitish metodikasi. Toshkent, 1984.
8.Ashrapova T., Hotamov N. Uchinchi sinfda o’qitish darslari. Toshkent, 1983.
Masal axloqiy mazmunni kinoyaviy obrazlar orqali aks ettiradigan badiiy asardir. U ko’proq she’riy tarzda yoziladi. Masalda inson xarakteriga xos xususiyatlar kinoyaviy obrazlar—hayvonlar, jonivorlar va o’simliklar dunyosiga ko’chiriladi. Ko’pincha masalning kirish qismida, ba’zan oxirida qissadan hissa, ya’ni ibratli xulosa chiqariladi. Bu o’quvchilarni axloqiy tomondan tarbiyalashga katta imkon beradi. Masalda fikrning qisqa, lo’nda, chiroyli va ifodali tasvirlanishi, tilining o’tkirligi va xalqchilligi o’quvchilar nutqi va tafakkurini o’stirishda muhim material hisoblanadi. Masal kichik hajmli, ammo boy mazmunli, tugun, kulminatsion nuqta va yechimi bo’lgan kichik pyesani eslatadi. U biror voqea-hodisani qisqa va mazmunli tasvirlashda ajoyib namuna bo’la oladi. Bolalarni masaldagi kinoyaviy mazmun emas, balki, birinchi navbatda, obrazlarning go’zalligi o’ziga jalb qiladi. Shuning uchun masal ustida ishlashni hayvonlar hayotidan yozilgan hikoya ustida ishlash kabi uyushtiriladi. Odatda, masal personajlari o’z xatti-harakatlari, fe’l-atvorlari bilan, nutqiy uslublari, odatlari bilan o’zlarini tavsiflaydilar, ba’zan bu xarakteristikani masalning boshqa personaji to’ldiradi. Muallifning o’zi esa bir-ikki so’z bilan xarakteristikani mukammallashtiradi.
Boshlang’ich sinflarda masalni o’qishga o’rgatishda bolalarga masalni ifodali o’qishga va uning mazmunini qisqa, ba’zan bir necha so’z bilan aytib berishga (masalni to’liq qayta hikoya qildirish tavsiya etilmaydi), ayrim qatnashuvchilarning xarakterli xususiyatlarini aytib, o’zaro qiyoslashga o’rgatish muhim ahamiyatga ega. Masalning allegorik mazmuniga to’xtalmasdan, bosh personaj obrazini tahlil qilishga kirishiladi. I sinfda bolalar masalni hayvonlar haqidagi ertakka o’xshash kulgili hikoya kabi qabul qilsalar, II sinfdan boshlab ular masaldagi hayvonlarning xatti-harakati, o’zaro munosabatlari ba’zan kishilar hayotida ham uchrashini, masal axloqiy bilim beradigan hikoya ekanini, ko’proq she’riy tarzda bo’lishini, unda kishilardagi ayrim kamchiliklar tasvirlanishini bilib ola boshlaydilar.
Masal tili ustida ishlaganda, o’quvchilar nutqini boyitish uchun unda ishlatilgan obrazli iboralar, badiiy vositalar o’quvchilarga mustaqil toptiriladi: o’quvchilar o’qituvchi bergan gap yoki iborani masaldagi ibora bilan almashtiradilar. Masal tahlil qilinayotganda voqea rivojini jonli tasavvur qilish, obrazlarni aniq idrok etishda o’quvchilarga yordam berish zarur. Chunonchi, ularga ayrim epizodlarni so’z bilan tasvirlash, ba’zilariga o’qituvchi yordamida Reja tuzish, ishning oxirgi bosqichida rollarga bo’lib o’qish kabilarni tavsiya qilish maqsadga muvofiq. Personajga xarakteristika berishda uning xatti-harakatakati bilan birga, tilining o’ziga xos xususiyatlaridan ham foydalaniladi. Masalni ifodali o’qishga tayyorlanishda uning syujetini bilish bilan birga, muallif tilini yaxshi tushunish, harakat bir personajning individual xarakterini hisobga olish zarur. Masal o’qish darsining qurilishi quyidagicha bo’ladi:
I. Tayyorgarlik ishlari (bunda masalning xususiyatlari va qaysi sinfda o’qitilishiga mos ravishda ish turlari tanlanadi): 1) masal muallifi haqida o’qituvchi hikoyasi; 2) o’qilgan masal materiali yuzasidan viktorina (savol-javob uyini); 3) o’qilgan masalda qatnashuvchi shaxslar (hayvonlar) xarakteriga xos xususiyatlar haqida suhbat.
II.Masalni o’qituvchi o’qishi (magnitofon yozuvini eshitish yoki film ko’rsatish).
III. Masalning aniq mazmunini tahlil qilish: 1) masalning strukturasi va kompozisiyasini aniqlash (o’qish, Reja tuzish va hakazo); 2) Qatnashuvchilarning xatti-harakati, fe’l-atvori sabablarini, xarakteriga xos xususiyatlarini tushuntirish (tanlab o’qish, so’z bilan va grafik rasm chizish, savollarga javob); 3) Masalning aniq mazmunidan kelib chiqib undagi asosiy fikrni belgilash.
IV. Allegoriyani ochish.
V.Axloqiy xulosa aks ettirilgan qismni tahlil qilish.
VI. Hayotda uchragan o’xshash hodisalarga taqqoslash.
She’r — ohang jihatidan ma’lum bir tartibga solingan, his-tuyg’u ifodasi sifatida vujudga kelgan hayajonli ritmik nutq. She’riy nutqni ohang
jihatidan ma’lum bir tartibga solish vositalari ritm (bir-biriga monand kichik bo’laklarning izchil va bir me’yorda takrorlanib kelishi) va qofiya (misralarning oxirida keladigan ohangdosh so’zlar) hisoblanadi. She’rni o’qiganda kichik yoshdagi o’quvchilar tabiat va jamiyat voqea-hodisalarining poetik tasviridan hayajonlanishlari muhim ahamiyatga ega. Boshlang’ich sinflarda she’r tarzida yozilgan hikoyalar, ya’ni she’riy hikoyalar va lirik she’rlar o’qitiladi. She’riy hikoyada syujet, ya’ni voqealar tizimi va uning rivoji xarakterlidir. Lirik she’r “biror hayotiy voqea-hodisa ta’sirida insonda tutilgan ruhiy kechinma, fikr va tuyg’ular orqali turmushni aks ettiradi. Lirik she’rning xususiyati kishining his-tuyg’uga to’la hayajonli nutqini ta’sirli ifodalashga qo’l keladi. Bunda ohangdorlik va musiqiylikni vujudga keltiradi. She’rni o’qish darslarida asosiy ish turi ifodali o’qish hisoblanadi. O’quvchi she’rning asosiy (g’oyaviy) mazmunini tushunsagina, uni ifodali o’qiy oladi. Shuning uchun she’rni tahlil qilib, uning mazmunini o’quvchilarga tushuntirish lozim. She’rni tahlil qilishda, asosan, hikoya, ertak masalni tahlil qilingandagi ish turlaridan foydalanish mumkin. Ammo lirik she’rni o’qish va tahlil qilish o’qituvchidan katta mahorat talab qiladi. Lirik she’rni o’qish darsida eng asosiy ish turi uni his-hayajon bilan ifodali o’qishdir. She’r ifodali o’qilgach, undagi tushuntirilishi zarur bo’lgan so’z va iboralar ikki-uch so’z bilan qisqacha izohlanadi. She’rni o’qishdan oldin ba’zan unda tasvirlangan yil fasllari haqida suhbat o’tkaziladi yoki she’r mazmunini tushunish uchun o’quvchilar bilishi lozim bo’lgan voqealarni o’qituvchi qisqa aytib beradi. O’qish oddiy bo’lishi kerak O’qiyotganda tabiiy zavq-shavq, shodlik, xursandlik, qahr-g’azab hissini uyg’otishi lozim. Bolalar she’rni o’qiganda, she’riy satrga rioya qilishlari, she’r ritmini buzmasliklariga erishish lozim.
She’r mazmuni ham, boshqa janrdagi badiiy asarlar kabi savollar asosida tahlil qilinadi. Ammo she’r mazmuni haqida o’quvchilarga ko’p savol berish tavsiya etilmaydi. O’quvchilar she’rning asosiy mazmunini tushunganliklariga ishonch hosil qilishning o’zi kifoya. Boshlang’ich sinflarda o’qitiladigan ko’pgina she’rlarni tahlil qilib, ifodali o’qish mashq qilingach, ifodali yod aytib berish vazifasi topshiriladi (o’quvchilar darsda ifodali o’qimagan she’rni uyda ifodali yod aytib berishga tayyorlanishni tavsiya etilmaydi). Bolalar she’rni yoqtiradilar. She’riy nutq yengil yodlab olinadi, estetik his-tuyg’u uyg’otadi. Kichik yoshdagi o’quvchilar saviyasiga mos bolalarbop ravshan til bilan yozilgan sodda ritmli jarangdor she’rlarni bolalar tez va oson yodlab oladilar, keyin yoddan ifodali o’qiydilar. Kichik yoshdagi o’quvchilarga she’rni qanday yodlash kerakligi o’rgatiladi. Buning uchun o’qituvchi o’quvchilar bilan she’rni teng satrli bir necha qismga bo’ladi. O’quvchilarga harakat bir satr oxirida ritmik pauza qilish, buning uchun satr oxirida tinish belgi bo’lishi shart emasligi, ritmik pauzada ovozni nuqtadagi kabi pasaytirmaslik lozimligi, bu tugallanmagan fikrni davom ettirishga imkon berishi tushuntiriladi va bo’lingan qismlar navbati bilan yodlatiladi.
Ilmiy-ommabop maqolalar va xalq og’zaki ijodini
1.Ilmiy-ommabop maqolalar haqida tushuncha.
2. Ilmiy-ommabop maqolalarning turlari .
3.Xalq og’zaki ijodi namunalarining boshlang’ich sinflardagi o’rni.
4.Maqol va topishmoqlarni o’qitish usuliyoti.
1.Abdullayev Y. Eski maktabda xat-savod o’rgatish.- Toshkent,1960.
2.Abdullayeva Q. Birinchi sinfda nutq o’stirish. – Toshkent, “O’qituvchi”, 1980.
3.Abdullayeva Q. Savod o’rgatish. Toshkent, 1983.
4.Abdullayeva Q., Rahmonova S. Ona tili darslari (usuliy qo’llanma). Toshkent, 1999.
5.Azizova A. G. Uchinchi sinfda ona tili darslari. Toshkent, 1982.
6.Azizova A.G., Ikromova R. To’rtinchi sinfda ona tili darslari. Toshkent, “O’qituvchi”, 1984.
7.Ashrapova T., Odilova M. Boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitish metodikasi. Toshkent, 1984.
8.Ashrapova T., Hotamov N. Uchinchi sinfda o’qitish darslari. Toshkent, 1983.
Ilmiy-ommabop asosiy maqsad bolalarga tabiat, kishilar mehnati va ijtimoii hayoti haqida muayyan bilim berish, bolalarni kitob bilan mustaqil ishlashga va undan bilim olishga o’rgatishdan iborat. Ilmiy prozada real muhit faktlarini kuzatish natijasining mantiqiy umumlashmalari va xulosalari hisoblangan aniq tushunchalar aks ettiriladi. Tabiatshunoslikka oid (I sinfda) va tarixiy mavzudagi maqolalarni o’qish bilan bog’liq holda tabiat hodisalarini kuzatish (masalan, daraxt kurtaklarining bo’rtishi), o’quvchilarni kishilarining mehnati bilan tanishtirish kabi buyuk tarixiy voqealarning guvohi va ishtirokchilari bo’lgan kishilar bilan uchrashuvlar uyushtirish maqsadga muvofiq. I sinf dasturida o’qish bilan bog’liq holda kuzatish, ekskursiya, predmet darslar mo’ljallanadi. Masalan, yil fasllari (kuz, qish, bahor, yoz) da mavsumiy tabiat hodisalari (ob-havoning o’zgarishi, o’simlik va hayvonlarning hayoti)ni, shuningdek kishilarning mehnatini kuzatish uchun tabiatga (dala, bor, xiyobonlarga) ekskursiyalar o’tkazish ko’zda tutiladi. Ekskursiyalar bilan bog’liq holda predmet darslar o’tkazilib, o’quvchilarning o’zlari yiqqan, shuningdek o’qituvchi olib kelgan daraxt kurtaklari, gullar, turli o’simlik va boshqalar o’rganiladi. Ekskursiyada ko’rganlaridan tashqari, tabiatdagi mavsumiy o’zgarishlar va kishilarning mehnati yuzasidan bolalarning nisbatan uzoq, kuzatishlari uyushtiriladi.
Ilmiy-ommabop maqolalarni izohli o’qish darsini uyushtirishda quyidagi Reja varianti (sxemasi) asos qilib olinadi: 1) o’qiladigan matn yuzasidan bolalar tajribasi va bilimini aniqlash, ularni matn mazmunini tushunishga tayyorlash maqsadida taxminiy suhbat o’tkazish; 2) maqolani yoki uning bo’limini o’qish, ayrim so’zlarning ma’nosini tushuntirish; 3) maqola yoki uning bo’limi Rejasini tuzish; 4) o’qilgan maqola yuzasidan suhbat; 5) o’qilgan bo’limning asosiy mazmunini aniqlash va Reja punktlarini yozish; 6) Reja asosida maqolani qayta o’qish; 7) maqolani yaxlit o’qish bunda bolalarni qayta hikoyalashga tayyorlash va maqola mazmunini yaxshi o’zlashtirishlariga erishish maqsadi ko’zda tutiladi; 8) xulosalash va umumlashtirish; 9) Reja asosida qayta hikoyalash.
Ilmiy-ommabop maqolalar bolalarni gazeta va jurnallarni o’qishga tayyorlaydi, ijtimoiy-siyosiy, tabiatshunoslik terminlarini o’zlashtirishga yordam beradi, ularning mantiqiy tafakkurini va nutqini o’stiradi. Umumlashtiruvchi o’qish darsi qurilishi jihatidan boshqa darslardan farqlanadi. Bunday darslar har bir sinfda to’rt-besh marta o’tkaziladi. Yangi dastur va usuliy qo’llanmalarda tavsiya qilinganidek harakat bir o’qish darsida o’qilgan asar haqidagi o’quvchilar tasavvuri va bilimini umumlashtirish, malakalarini mustahkamlashga alohida ahamiyat beriladi, shuning uchun umumlashtiruvchi darsning qurilishi umumlashtirishning maqsadi va xarakteriga qarab belgilanadi. Umumlashtiruvchi dars bolalar tasavvuri va tushunchalarini kengaytirishga yordam beradi.Bunday darslarda o’quvchilar egallagan bilimlarining sinf va maktab jamoasi hayotida, har bir o’quvchi hayotidagi ahamiyatini tushunadilar. Bu darsda o’qituvchi bolalar bilimini boyitadigan qo’shimcha materiallar berishi ham mumkin.Umumlashtiruvchi darsda takrorlash ilgari o’qilganlarning mazmunini o’quvchilar yodida qayta tiklash emas, balki umumlashtiruvchi xarakterda bo’lishi, bolalar bilimini tizimlashtirishga, ayrim tasavvur va tushunchalarini tartibga solishga yordam berishi lozim. Shunday ekan, bunday darslar uchun kitobdan o’qilganlargina emas, balki bolalarning kuzatishlari natijasida bevosita idrok etilgan tabiatdagi predmet va hodisalar, ijtimoiy hayot voqealari, shaxsiy tajribalari ham material bo’ladi. Maktab hayoti, oila yoki tabiatshunoslikka oid mavzuga bag’ishlangan umumlashtiruvchi darslarning vazifasi kitob materialini o’quvchilarning kuzatishlari, ekskursiyalardan olgan bilimlari bilan bog’lashdir.
O’qish darslarida o’quvchilarning og’zaki
1.Nutq shakllari haqida ma’lumot.
2.Og’zaki va yozma nutqni rivojlantirish usullari.
3.Badiiy matn orqali o’quvchilar nutqini o’stirish.
4.Rasmlar asosida o’quvchilar nutqini o’stirish.
1.Abdullayev Y. Eski maktabda xat-savod o’rgatish.- Toshkent,1960.
2.Abdullayeva Q. Birinchi sinfda nutq o’stirish. – Toshkent, “O’qituvchi”, 1980.
3.Abdullayeva Q. Savod o’rgatish. Toshkent, 1983.
4.Abdullayeva Q., Rahmonova S. Ona tili darslari (usuliy qo’llanma). Toshkent, 1999.
5.Azizova A. G. Uchinchi sinfda ona tili darslari. Toshkent, 1982.
6.Azizova A.G., Ikromova R. To’rtinchi sinfda ona tili darslari. Toshkent, “O’qituvchi”, 1984.
7.Ashrapova T., Odilova M. Boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitish metodikasi. Toshkent, 1984.
8.Ashrapova T., Hotamov N. Uchinchi sinfda o’qitish darslari. Toshkent, 1983.
Ma’lumki, nutq tafakkur bilan bog’liq , shuning uchun tafakkur bilan uzviy bog’liq holda o’stiriladi. Darsda o’qigan asarni o’quvchilar ongli tushunishi, asosiy mazmunini, g’oyasini anglab yetishi uchun analiz, sintez, taqqoslash, umumlashtirish kabi logik priyomlar qo’llanadi. O’qilgan asarni-analiz qilishda har xil ish usullaridan foydalaniladi. Bolalar hikoyadagi asosiy qatnashuvchi shaxslarni aytadilar, o’qituvchi rahbarligida asarning sxematik Rejasini tuzadilar (tugun, kulminatsiya, yechim). Shunday qilib, hikoya mazmuni bilan birinchi tanishish o’quvchilardan ongli ishlashni, ya’ni voqealarni, qatnashuvchilar sostavini analiz qilishni talab etadi. O’qish bilan bog’liq holda bajariladigan bunday logik ishlar asta-sekin murakkablasha boradi.
Boshlang’ich sinflarning o’qish darslarida o’quvchilar nutqini o’stirish vositalaridan biri to’g’ri uyushtirilgan qayta hikoyalashdir. Maktab tajribasida to’liq qisqartirib, tanlab va ijodiy qayta hikoya qilish turlari mavjud. Boshlang’ich sinf o’quvchilari uchun matnni to’liq yoki matnga yaqin qayta hikoyalash ancha oson, boshqa turlari esa nisbatan qiyinroqdir. Qayta hikoyalashda o’qilgan hikoya mazmuni yuzasidan o’qituvchining savoli o’quvchilarni hikoyaning detallari haqida, ayrim voqealar o’rtasidagi bog’lanishning sabab-natijalari haqida fikrlashga qaratilishi lozim. Asar syujetining rivojlanishida qatnashuvchi shaxslar, ularning xatti-harakati asosiy rol o’ynaydi. Bolalar asar mazmunini unda ishtirok etuvchi shaxslar va ularning xatti-harakati, xarakterli xususiyatlarini tahlil qilish yordamida yaxshi anglab yetadilar. O’qituvchining savoli, asar qahramonlari nima qilgani, ularning u yoki bu xatti-xarakati qayerda va qanday sharoitda yuz bergani haqida so’zlab berishga, voqealarning izchil bayon qilinishiga va o’zaro bog’liqligini yoritishga yo’naltirilishi lozim.
O’quvchi o’qilgan asar mazmunini o’qituvchi savoli yordamida aytib berishida faqat analizdan emas, sintezdan ham foydalanadi: ayrim faktlarni o’zaro bog’laydi (sintezlaydi), bir-biriga taqqoslaydi, ular yuzasidan muhokama yuritadi va xulosa chiqaradi. Ko’pincha boshlang’ich sinf o’quvchilari qatnashuvchi shaxslar xatti-harakatini yaxshi tushunmasliklari, ba’zan noto’g’ri yoki yuzaki tushunishlari natijasida asar mazmunini anglab etmaydilar. Shuning uchun ham o’qituvchi savolni juda o’ylab tuzishi, u bolani fikrlashga, o’ylashga majbur etadigan, qatnashuvchi shaxslarning xatti-harakati, voqealarning bog’lanishi yuzasidan muhokama yuritadigan, ularni o’zaro qiyoslashga, ijobiy va salbiy tomonlarini aniqlashga yordam beradigan bo’lishi lozim. O’quvchi asarda qatnashuvchilarning xatti-harakatini qanchalik aniq ko’z oldiga keltira olsa, u hikoyaning asosiy mazmunini shunchalik chuqur tushunadi, shunchalik mustaqil qayta hikoya qilib beradi. O’qilgan asar mazmunini izchil ravishda qayta hikoyalash uning Rejasini tuzishga yordam beradi. Reja tuzishda o’quvchi hikoyani tarkibiy qismlarga bo’ladi va har qaysi qismdagi asosiy fikrni aniqlaydi. Bularning hammasi analitik ish hisoblanadi. Keyin sintetik ishga o’tiladi, ya’ni bolalar hikoya qismlariga sarlavha topadilar. O’quvchilar o’qituvchi rahbarligida Reja tuzish jarayonida o’qilgan hikoyaning har bir qismida bosh va ikkinchi darajali masala nimalardan iboratligi haqida, qanday qilib fikrni qisqa va aniq ifodalash haqida uylaydilar. Sarlavha topish ustida ishlash, o’quvchilar topgan sarlavhani jamoa muhokama qilish, Reja tuzish jarayonining o’zi bolaning fikrlash qobiliyatini faollashtirishi, unda o’z mulohazasini isbotlash, asoslash odatlarini tarbiyalashi lozim. Asarni o’qish va tahlil qilish jarayonida tuzilgan Reja doskaga yozilsa, hikoya mazmunini izchil qayta hikoya qilishga yordam beradi. Reja asosida hikoya qilishning vazifasi mazmunni berilgan izchillikda o’zlashtirishdir. Reja asosida qayta hikoyalash o’qituvchi savoliga javob berishga nisbatan asar mazmunini aytib berishning xiyla mustaqil shaklidir. O’qilgan asar mazmunini o’zlashtirish ustida ishlashdagi keyingi bosqich qisqartirib hikoyalash hisoblanadi. Qisqartib hikoyalash uchun 2—3 qismga bo’linadigan, bu bo’limlar yaqqol ajralib turadigan, mazmuni sodda asarlar tanlanadi. Qisqartirib hikoyalashga o’rgatish quyidagicha uyushtirnladi: o’qituvchi hikoyaning oldinda belgilab qo’yilgan birinchi qismini o’qiydi va o’quvchilar bilan birgalikda eng muhim, asosiy fikr aniqlanadi. Bunda o’quvchilar ba’zan asardagi so’zlardan foydalanadilar. Bu o’quvchilarga qiyinlik qilsa, bo’limdagi asosiy fikrni o’z so’zlari bilan aytib berishlari mumkin. Keyin o’quvchilar o’qituvchi bilan bu qismni qisqartib hikoyalashda nimalar haqida gapirmaslik kerakligini, qaysilari ikkinchi darajali yoki kam ahamiyatli fikr ekanini aniqlaydilar. Asarning boshqa qismlari yuzasidan ham shunday ish olib boriladi va o’quvchilar asarni qisqartib qayta hikoya qiladilar. O’qilgan asarni qisqartib hikoya qilishga II sinfdan boshlab o’rgatiladi. Tanlab hikoyalash ham bolalarning tafakkuri va nutqini o’stirish vositalaridan biridir. Tanlab hikoyalashda o’quvchi: 1) o’qilgan matndan bir qismini, uning chegarasini ongli ravishda ajratib so’zlab beradi; 2) hikoyadan faqat bir voqeani aytib beradi; 3) hikoya mazmunini faqat bir syujet yo’nalishida so’zlab beradi.
Bolalarda tanlab qayta hikoyalash malakasini hosil qilishga boshlang’ich sinf izohli o’qish darslarida keng qo’llanadigan metodik priyomlar yordam beradi: 1) hikoya qismiga chizilgan rasm asosida hikoyalash; 2) hikoyadagi bir voqeani tasvirlovchi rasm asosida hikoyalash; 3) tanlab qayta hikoyalashni talab etadigan savollarga javob berish. Hikoyani o’qish bilan bog’liq holda o’tkaziladigan ijodiy ishlar ham o’quvchilar nutqini, tafakkurini ustiradi. Bular: 1) ijodiy qayta hikoyalash; 2) inssenirovka qilish; 3) o’qilgan asarga rasm chizish; 4) hikoyani davom ettirish.
1.Ijodiy qayta hikoyalashda o’qilgan hikoyaning sharoitini, yo shaklini o’zgartib hikoya qilinadi yoki hikoyani yangi epizodlar bilan to’ldirib hikoya qilinadi.
2. Inssenirovka yoki sahnalashtirishda o’quvchilar o’qilgan hikoyani sahnabop qilib o’zgartiradilar. Buning uchun ular hikoyaga ssenariy haqida, kostyum, qatnashuvchilarning imo-ishorasi haqida o’ylaydilar, monologik nutqni dialogik nutqqa aylantiradilar (bu tilni o’rgatish nuqtai nazaridan eng muhim ish hisoblanadi).
3. O’qilgan hikoyaga rasm chizishda o’quvchi rassomlar tomonidan chizilgan rasmlardan o’qilgan asarning mazmuniga mos rasm tanlaydi yoki o’zi rasm chizadi. Agar o’quvchi rasmni yaxshi chiza olmasa, o’zi chizmoqchi bo’lgan rasmni og’zaki tasvirlab beradi, ya’ni so’z bilan rasm chizadi.
4.O’qilgan hikoyani davom ettirish priyomi maktab tajribasida keng qo’llanadi. Bu priyom hikoyaning mazmuni uni davom ettirishga imkon beradigan asarlarda qo’llanadi.
Sinfdan tashqari o’qish usuliyoti
1.Sinfdan tashqari o’qishni tashkil etish va uning vazifalari.
2.Sinfdan tashqari o’qish mashg’ulotlariga rahbarlik shakllari.
3.Sinfdan tashqari o’qish darslarining turlari.
4.Sinfdan tashqari o’qish darslarini o’tkazish bosqichlari.
1.Abdullayev Y. Eski maktabda xat-savod o’rgatish.- Toshkent,1960.
2.Abdullayeva Q. Birinchi sinfda nutq o’stirish. – Toshkent, “O’qituvchi”, 1980.
3.Abdullayeva Q. Savod o’rgatish. Toshkent, 1983.
4.Abdullayeva Q., Rahmonova S. Ona tili darslari (usuliy qo’llanma). Toshkent, 1999.
5.Azizova A. G. Uchinchi sinfda ona tili darslari. Toshkent, 1982.
6.Azizova A.G., Ikromova R. To’rtinchi sinfda ona tili darslari. Toshkent, “O’qituvchi”, 1984.
7.Ashrapova T., Odilova M. Boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitish metodikasi. Toshkent, 1984.
8.Ashrapova T., Hotamov N. Uchinchi sinfda o’qitish darslari. Toshkent, 1983.
Maktab bolani o’qish malakasi bilan qurollantiradi, shuning bilan birga, kitobni mustaqil –o’qiy oladigan, uni tushunadigan, muntazam o’qib borishni talab qiladigan, ma’lum bir mavzuga doir kitoblarni tanlay oladigan, faqat qiziqarli kitoblarnigina emas, balki gazeta va jurnallarni ham o’qiy oladigan faol kitobxonni tarbiyalashi lozim.
Sinfdan tashqari o’qish tarbiyaning ajoyib quroli sifatida xizmat qiladi, o’qishga, ko’p narsani bilishga havasni orttiradi. Mavjud dasturda sinfdan tashqari o’qish sohasida bolalar egallashi zarur bo’lgan bilim va ko’nikmalar belgilab berilgan: bolalar yozuvchilarining yaxshi asarlarini bilish, mustaqil o’qigan kitoblarini to’g’ri baholay olish, kerakli materialni tanlay bilish, o’qish kundaligi yurita olish va hokazo. Sinfdan tashqari o’qish dasturi maktab va kutubxona tomonidan tashkil etilgan sinfdan tashqari mashg’ulotlar, bolalar bilan individual ishlash orqali bajariladi. 1959-yildan boshlab sinfdan tashqari o’qishga rahbarlikning yangi shakli — maxsus darslar uyushtirila boshlandi. Bu darslar I—II sinflarda haftada bir marta, III sinfda esa ikki haftada bir marta o’tkaziladi.
Usuliyotning vazifalaridan biri sinfdan tashqari o’qish uchun kitoblar tanlash va tavsiya qilishdir. Mavjud dasturda sinfdan tashsari o’qish uchun tavsiya etiladigan kitoblar ro’yxati berilmagan.
Sinfdan tashqari o’qish uchun kitob tanlashda quyidagilarga rioya qilinadi:
1.Kitob tanlashda tarbiyaviy m a q s a d ko’zda tutiladi.
2.O’qish uchun tavsiya etiladigan kitoblar janri va mavzusi jihatidan xilma-xil (proza va she’r, badiiy va ilmiy-ommabop adabiyot, hozirgi kun va o’tmish haqidagi kitoblar, klassik yozuvchilar va hozirgi mualliflarning asarlari; folklor — ertak topishmoq, jurnal va gazeta) bo’lishi zarur.
3.Kitob tanlashda bolalarning yoshi va saviyasiga muvofiqlik prinsipiga rioya qilish.
4. Kitob tanlashda o’quvchilarning shaxsiy qiziqishi, mustaqil o’qishini hisobga olish. O’quvchilarda mustaqillikni tarbiyalash, o’zi uchun zarur bo’lgan kitobni o’zi tanlay oladigan kitobxonlarni tarbiyalash muhimdir.
Sinfdan tashqari o’qish sinfda o’qish bilan uzviy bog’liq ravishda uyushtiriladi. Sinfda o’qish sinfdan tashqari o’qish uchun zarur bo’lgan o’qish malakalarini shakllantiradi, o’qigan asarni tushunishga o’rgatadi, lug’atini boyitadi. Sinfdan tashsari o’qish, o’z navbatida, qiziqarli, o’ziga jalb etadigan faoliyat bo’lib, umuman, bolalarning bilim doirasini boyitadi, qiyoslash uchun material beradi. Sinfda o’qish — hayotga tayyorlash vositasi, sinfdan tashqari o’qish esa hayotning o’zidir.
Sinfdan tashqari o’qishga rahbarlikning a s o s i y shakli m a x s u s sinfdan tashqari o’qish darslari hisoblanadi. Sinfdan tashqari o’qish darsining o’ziga xos xususiyatlari bo’lib, sinfda o’qish darslaridan priisipial farq qiladi.
Sinfdan tashqari o’qish darslari erkin dars hisoblanadi; bunday maxsus darslarda bolalarning kitobxonlik qiziqishlari, bilim doirasi, estetik taassuroti, badiiy obrazlarni idrok etishi, ijodi rivojlanadi; faol kitobxonlar uchun zarur ko’nikma va malakalar shakllanadi.
Sinfdan tashqari o’qish darslari o’quvchilarning faolligini oshirishga qaratiladi, shuning uchun ularnnng qurilishi juda xilma-xil bo’ladi. Har bir dars o’qituvchi bilan o’quvchining ijodi hisoblanadi; darsda qanchalik xilma-xillikka, hayotiylikka erishilsa, o’qituvchi o’z sinfida shunchalik katta muvaffaqiyatga erishadi. Shularga qaramay, sinfdan tashqari o’qish darslari o’z oldiga qo’yilgan vazifalarni bajarish uchun ma’lum t a l a b l. a r g a bo’ysunadi.
Har bir darsda bolalar o’qigan kitoblar hisobga olinadi.Ular o’qigan yoki o’qiyotgan kitoblarini sinfga olib kelib ko’rsatadilar, ikki-uch o’quvchi o’qigan kitoblari haqida qisqacha gapirib beradi. O’qituvchi darsda o’zaro fikr almashish holati yaratadi, darsdan tashqari vaqtda ham fikr almashish davom etishi mumkin.
Har bir darsda o’quvchilar hikoya, ertak she’r o’qiydilar; hajmi kichik asarni yaxlit, hajmi katta bo’lsa, ikki-uch dars davomida o’qiydilar, sinfdagi barcha o’quvchilar o’qigan kitobidan biror parchani o’qib beradilar. Ko’proq ovoz chiqarib o’qiydilar, bundan tashqari, darsda-ichda o’qishdan ham, she’r yodlashdan ham, inssenirovkadan ham, rollarga bo’lib o’qishdan ham foydalaniladi.
Har bir darsda o’qilgan asarni suhbat, ya’ni o’qituvchi savoliga javob berish, erkin hikoyalab tahlil qilish elementi bo’ladi. Erkin hikoya qilish uchun savol umumiy tarzda beriladi: “Senga nimalar juda ham yoqdi?”, “Bu kitob haqida sen nimalarni ayta olasan?” kabi. Har bir darsda ma’lum bir yangi kitobxonlik ko’nikmasi hosil qilinadi: muallif haqida ma’lumot topish, kitob nomiga qarab u nima haqida ekanini bilish, ko’rgazma tuzish, kitob haqida taqriz yozish yoki kitobxon kundaligi yuritish kabi.
Sinfdan tashqari o’qish darslarida tradision ish priyomlari (qayta hikoyalash, lug’at ishi, suhbat kabi) dan zarur o’rinlardagina foydalanish tavsiya etiladi, lug’at ishi bunday darslarda yordamchi rol o’ynaydi: ayrim qiyin so’zlar tushuntiriladi, o’quvchilar esda saqlab qolish lozim bo’lgan aniq, qulay nutq oborotlariga qaratiladi. Barcha qiyin so’zlarni tushuntirish imkoni bulmagani uchun bolalar tegishli bet tagida berilgan ayrim so’zlar izohini o’qishga o’rgatiladi.
Sinfdan tashqari o’qish darslarida qayta hikoya qilishning qisqartib qayta hikoyalash, o’quvchiga yoqqan o’rnini qayta hikoyalash (tanlab qayta hikoyalash) turlaridan, inssenirovka qilishdan foydalaniladi. Sinfdan tashqari o’qish qayta hikoyalashning ijodiy shakllari bo’lgan o’qilganlarga so’z bilan yoki grafik rasm chizish, applikasiya, adabiy-muzikali kompozisiya, rasmlar, portretlar, diafilmlardan foydalanishga sharoit yaratadi. O’qilganlar asosida insho, gazetaga maqola yozish kabi ijodiy ishlardan ham foydalanish mumkin.
Sinfdan tashqari o’qish darslarida s u h b a t o’qilgan kitobni muhokama qilishda ham, yangi kitob tavsiya qilishda ham qo’llanadi; suhbat elementlari o’qilgan asardan asosiy mazmunni ajratish uchun, voqealar izchilligini, bo’lgan vaqti va o’rnini, bog’lanishini belgilashga yordam beradi. Suhbat uchun savol tuzishda o’quvchilarning mustaqilligi, hayotdan, o’qilgan boshqa kitoblardan qo’shimcha javob berishi hisobga olinadi. Boshqa darslardagi kabi bunday darslarda ham kirish suhbati, umumlashtiruvchi, yakunlovchi suhbatlar bo’ladi. Ko’pgina sinfdan tashqari o’qish darslari umumlashtiruvchi darslar kabi quriladi.
Sinfdan tashqari o’qish darslarining muhim vazifalaridan biri o’quvchilarda kitob o’qishda mustakqillikni tarbiyalash hisoblanadi. Buning uchun o’qituvchi sinfdan tashqari o’qish darsni tashkil qilishda o’quvchilarga beriladigan mustaqil ish va unga barcha o’quvchilarni jalb qilish yo’llarini belgilab oladi.O’quvchilarning mustaqilligini o’stirishda harakat bir darsda 4—6 o’quvchi o’qigan kitobi haqida gapirib berishi, o’quv yili davomida har bir o’quvchi bir-ikki marta ommaviy chiqishlarda qatnashishi, darsda barcha o’quvchi, hatto yomon o’qiydigan o’quvchi ham o’qishiga erishish suhbatning muhokama xarakterida bo’lishi zarur. Sinfdan tashqari o’qish darslarida qiziqarli mashqlarga alohida o’rin beriladi.
Sinfdan tashqari o’qish darslarini o’tkazish Rejasini o’quv yilining yarmi yoki butun o’quv yili uchun tuzib, darslar sistemasini belgilab olish tavsiya etiladi. Sinfdan tashqari o’qish darslarining tizimi dasturda belgilab berilgan bilim, ko’nikma va malaka bilan o’quvchilarni qurollantirishga qarab belgilanadi. Bunday darslar tizimini ishlab chiqishda kichik yoshdagi o’quvchilarda mustaqil o’qish malakalarini shakllantirish bosqichlarini ajratish muhim ahamiyatga ega. Bu bosqichlar va o’quvchilarning har bir bosqichidagi vazifalarini, sinfdan tashqari o’qish usuliyotini metodist olima N.N.Svetlovskaya ishlab chiqqan.
Birinchi bosqich — tayyorlov bosqichi bo’lib, I sinfda o’quv yilining birinchi yarmini o’z ichiga oladi. Bunda hali tom ma’nosi bilan sinfdan tashqari o’qish bo’lmaydi; sinfdan tashqari o’qish uchun 20 daqiqalik dars qismi ajratiladi, bunda o’qituvchi o’quvchilar saviyasiga mos biror asarni o’qib beradi. O’quvchilar hikoya ertakni eshitib idrok etishga, o’qilganlarga soddagina baho berishga, mazmun bilan sarlavhaning munosabatini, mosligini aniqlashga o’rgatiladi, ular o’qilganlarni so’z bilan tasvirlaydilar, o’qish gigiyenasining asosiy qoidalari va kitobga qanday munosabatda bo’lish bilan tanishadilar.
Ikkinchi — boshlang’ich bosqich I sinf o’quv yilining ikkinchi yarmini o’z ichiga oladi. Bunda haftada bir marta sinfdan tashqari o’qish darsi ajratiladi. O’qish doirasi kengayadi. Bolalar kitob bilan tanishadilar, muallifning familiyasini, kitob nomini topishga, rasmlarini ko’rishga, o’qishdan oldin kitobning taxminiy mazmunini aniqlashga, o’qilganlarni hikoya qilib berishga va soddagina qilib yozib qo’yishga, muhokama qilish va unga o’z munosabatini bildirishga o’rganadilar. Bu bosqichda bolalar har xil tezlikda, ko’proq bo’g’inlab o’qiydilar, hali erkin o’qiy olmaydilar. Sekin, ifodalilikka rioya qilmay o’qishlaridan o’zlari qoniqmaydilar. Bu bosqichda o’qituvchi harakat bir o’quvchiga e’tibor bilan individual yondashishi, kichik kitobxonni kitobni mustaqil o’qishga o’rgatishi keraq Boshlang’ich bosqichda sinf uchun umumiy bo’lgan kitob sinfdan tashqari o’qish darsida o’qib beriladi; uyga vazifa harakat bir o’quvchiga individual yondashgan holda topshiriladi. Darsda o’qish uchun beriladigan vazifalar ham individuallashtiriladi: “bo’sh” o’quvchilar gap qurilishi sodda, notanish so’zlari bo’lmagan kichik bir qismni o’qiydilar. Boshlang’ich bosqichning oxirida o’quvchilarning o’qish malakalari ancha stabillashadi. Bolalar so’zlarni sintetik o’qishga, ayrim o’quvchilar tekis va ifodali o’qishga uta-dilar. O’quvchilar o’rtasidagi individual farq ancha kamayadi. Bolalarning uquv ishidagi tajribasi ortadi. Bularning hammasi bolalarni keyingi bos^ichga utishga imkoniyat yaratadi.
Uchinchi — asosiy bosqich ikki yil (I va II sinflar)ni o’z ichiga oladi. Bu davr ichida bolalarning o’qish malakalari mustahkamlanadi; sinfdan tashqari o’qish haqiqiy mustaqil o’qish, sinfdan tashqari o’qish darslari esa o’quvchilarning mustaqil o’qiganlariga rahbarlik qilishning haqiqiy shakliga aylanadi.
Asosiy bosqichda sinfdan tashqari o’qishga baho qo’yiladi (salbiy baho qo’yish tavsiya etilmaydi). Baho qo’yishda, birinchidan, o’quvchining sinfdan tashqari o’qish dastursi talablarini qanchalik egallagani, ikkinchidan, umumiy sinf ishlariga faol qatnashishi, uchinchidan, mustaqil o’qigan kitoblarining soni va sifati, o’qiganlarini tushunib yetish ko’nikmasi, kitobxonlik bilim doirasi va o’qigan kitoblari yuzasidan muhokama yurita olishi nazarda tutiladi.
Asosiy bosqich oxirida kichik yoshdagi o’quvchilar faol kitobxon uchun zarur bo’lgan yaxshi o’qish ko’nikma va malakalarini egallashlari, eng muhimi, kitobni va mustaqil o’qishni sevishlari zarur.
Sinfdan tashqari o’tishga rahbarlikning yordamchi shakl l a r i ham bo’lib, bular barcha ishlarni izchil uyushtirishni ta’minlaydi, sinfdan tashqari o’qish darslari uchun sharoit yaratadi. Bular:
1. Kitobni tashviqot qilish. Sinfdan tashqari o’qish uchun tavsiya etilgan adabiyotlar ro’yxati maktabga va sinfga osib qo’yilib vaqt-vaqti bilan yangilanib, to’ldirilib turiladi.
2. I n d i v i d u a l yo r d a m va kundalik nazorat. O’quvchi bilan u o’qiyotgan yoki o’qigan kitobi haqida suhbat, fikr almashish, rasmlarini muhokama qilish, o’qigan kitoblari haqida yozganlarini ko’rib chiqish kabilar.
3. Sinfdan tashqari ommaviy ishlar.
4. Kutubxonaga yozilish.
5. O’quvchilarning o’qiganlarini hisobga o l i sh.
Sinfdan tashqari o’qish darslarining xususiyatlari, birinchidan, sinfdan tashqari o’qish tizimining bosqichlari bilan, ikkinchidan, o’quv vazifalari, ya’ni dastur bilan, uchinchidan, o’qituvchi oldiga qo’yilgan tarbiyaviy vazifalar bilan, to’rtinchidan, o’quvchilarning qiziqishlari bilan belgilanadi.
I sinfda o’quv yilining birinchi yarmida—tayyorlov bosqichida yangi matnni o’qituvchi o’qib beradi; ikkinchi — boshlang’ich bosichdagi sinfdan tashqari o’qish darslarida yangi kichik hajmli kitobni o’quvchilar o’qiydilar, ammo bu vaqtda o’quvchilarda mustaqil o’qish malakasi hali o’smagan bo’ladi.
Tayyorlov bosqichida-o’tkaziladigan 20 daqiqalik sinfdan tashqari o’qish mashg’ulotida I sinf o’quvchilari saviyasiga mos va qiziqarli bo’lgan, 5—6 minutda o’qishga mo’ljallangan hikoya, ertak, she’rlar tanlanadi; o’qilganlar yuzasidan suhbat, mazmunini qayta hikoya qilish, kitob muqovasini, rasmlarni ko’rishga ham vaqt ajratiladi. Shunday qilib, boshlang’ich sinflarda o’quvchilarning mustaqil o’qishini uyushtirish tizimi, ularni faol, adabiyotni sevuvchi kitobxonlar sifatida tarbiyalash tizimiga asos qo’yiladi. Bu tizim kitob, gazeta, jurnal o’qishga ehtiyoj uyg’otish vazifasiga bo’ysunadi.
Tovush tizimi tuzilishini o’rgatish usuliyoti
- tovush tizimi haqida tushuncha.
- boshlang’ich sinflarda tovush tizimini o’rgatish usuliyoti.
- 1-2-sinflarda tovush tizimini o’rgatish.
- 3-4-sinflarda tovush tizimini o’rgatish.
- Dars tipologiyasi haqida ma’lumot.
- Dars tipi va turi.
- Ona tilidan dars tiplari.
Qo’shma otlarning yasalishi
- O’tganlarni takrorlash:
O’tganlarni takrorlash va malaka hosil qilish darslari
Reja: 1. O’tganlarni takrorlash va malaka hosil qilish darslari tuzilishi. 2. O’tganlarni takrorlash va malaka hosil qilish darslari tarkibiy qismlari. 3. O’tganlarni takrorlash va malaka hosil qilish darslarining ahamiyati. Ona tilidan o’rganilgan bilimlarning puxtaligi ko’p jihatdan o’qituvchining takrorlash darslarini tashkil qilishiga bog’liq. Bunday darslarda o’quvchi oldin o’rganilgan nazariy bilimlarga, grammatik -orfografik qoidalarga takroriy qaytadi. Bu – til dalillarini tahlil qilish, ularni chog’ishtirish zaminida bo’ladi. Mashq paytida o’quvchi o’zi o’rgangan qoida asosida faoliyat ko’rsatadi. Takrorlash darslarida oldin idrok etilgan bilimlar qayta tasavvur etiladi. Shu sababli, ko’p metodistlar takrorlash mashg’ulotlarini o’rganilgan qoidalarni qayta esga tushirish va shu qoidalarni nutqiy amaliyotda qo’llash vositasi deb qarashadi. Takrorlash darslari, bir tomondan, turli mashqlar yordamida o’quvchilarda o’rganilgan materiallar doirasida malaka hosil qilishga qaratilsa, ikkinchi tomondan, o’quvchilarning bilimlarini aniqlashtirish, kengaytirishga xizmat qiladi. Bunday darsning ruhiy zamini o’quv materialini to’liq o’zlashtirish va malaka hosil qilish bilan xarakterlanadi. Shunga ko’ra, ona tili o’qitishga doir darslarning bu tipini “o’tganlarni takrorlash va malaka hosil qilish darslari” iborasi bilan atash maqsadga muvofiqdir. Takrorlash maqsadiga ko’ra olti xil bo’ladi: – o’quv yili boshidagi takrorlash o’quvchilarning oldingi o’quv yillarida o’rgangan bilimlari asosida tashkil etiladi. Masalan, 5–sinfda boshlang’ich sinfda o’rganilgan bilimlar, 6-sinfda 5-sinfda o’rganilgan bilimlar takrorlanadi. Bu xil takrorlash orqali oldingi sinflarda o’rganilgan bilim va malakalar tizimli esga tushiriladi. Dasturlarda takrorlash uchun maxsus o’quv soatlari ajratilgan, darsliklarga esa takrorlash uchun maxsus mashqlar kiritilgan; – o’quv yili oxiridagi yakuniy takrorlash. Bu xil takrorlash vositasida o’quvchilarning bilimlari tartibga solinadi, bilimlardagi nuqsonlar tugatiladi, mavzular yuzasidan umumiy va yakuniy xulosalar chiqariladi; – oldin o’rganilgan bilimlarni o’quvchilar esiga tushirish uchun takrorlash. Bu xil takrorlash yangi mavzuni o’rganishga tayyorgarlik bosqichi sanaladi. Masalan, “Ega” mavzusini o’tish uchun o’quvchilarning boshlang’ich sinflarda “Ega” mavzusi bo’yicha olgan bilimlarini takrorlab, keyin yangi mavzuni bayon qilishga o’tiladi. Shu yo’l bilan o’rgatilgan va o’rgatilayotgan mavzular o’rtasida izchillik, mantiqiy aloqa hosil qilinadi. Takrorlashning bu xili yangi materialni o’rganish va mustahkamlash darslarida o’tkazilib, darsning bir bosqichi – yangi mavzuni o’rganishga tayyorgarlik bosqichi hisoblanadi; – darsda o’rgatilgan yangi o’quv materialini takrorlash. Bu xil takrorlash vaqt nuqtai nazaridan yangi o’quv materiali o’rgatilgan zahotiyoq tashkil etiladi. O’quvchilar yangi bilimlarni o’rganib olgach, shu bilimlarni esga tushirib, til dalillari ustida faoliyat ko’rsatadilar. Takrorlashning bu turi “mustahkamlash” termini bilan yuritiladi. Bu ona tili o’qitishga doir birinchi tip darsning eng asosiy bosqichlaridan biri sanaladi. Mustahkamlash o’rganilgan yangi mavzuning esda chuqurroq saqlanishi, uy topshiriqlarini puxta bajarish, kelgusi soatda takrorlash darslarini ijodiy tashkil etish uchun zamin bo’ladi; – ona tilidan katta mavzu, bo’lim o’tilgach, o’tkaziladigan takrorlash. Bu xil takrorlash o’quvchilarning bilimlarini tizimlashtirish va umumlashtirish maqsadida o’tkaziladi. Bu haqda keyingi faslda batafsil fikr yuritiladi; – ma’lum o’quv materiali o’rganilgach, kelgusi o’quv soatida o’tkaziladigan takrorlash. Bu xil takrorlash o’quv materialini atroflicha o’zlashtirish, ma’lum mavzu doirasida tushuncha hosil qilish, o’rganilgan mavzu doirasida malakalarni shakllantirish, o’quvchilarning bilimlarini qat’iylashtirishga qaratiladi. Unga ma’lum o’quv soati ajratiladi. Bu faslda takrorlashning shu turi to’g’risida fikr yuritiladi. O’tganlarni takrorlash va malaka hosil qilish darslari yangi materialni o’rgatish darslaridan tubdan farq qiladi. Takrorlash darsidan keyin o’quv predmetining navbatdagi qismini o’rgatish davri boshlanadi. Mashg’ulotlarning birinchisi o’quvchilar anglab etmagan, ular uchun mavhum bo’lgan til hodisalari ustida o’tkazilsa, ikkinchisi o’quvchilar anglab olgan, ular ongidan bir marta o’tgan qonuniyatlar, qoidalar ustida tashkil qilinadi. Takrorlash darslarida o’quvchilar o’rganilgan, ammo to’lig’icha o’zlashtirilmagan qonun-qoidalarga tayanadi, o’rganilgan bilimlarga rioya qilib faoliyat ko’rsatadi. Demak, bu dars tipining eng xarakterli xususiyati o’quvchilarning fan asoslarini to’liq o’zlashtirishga qaratilganligidadir. Takrorlash va malaka hosil qilish darslarida ko’proq turli-tuman mashqlardan foydalaniladi. O’rganilgan qonun-qoidalarga oid til dalillari ustida o’quvchilarning faoliyati tashkil etiladi. O’rganilgan qoidalarni fikran xayoldan o’tkazib faoliyat ko’rsatish natijasida o’quvchilarda malaka hosil bo’ladi. Demak, bu dars tipining yana bir belgisi o’quvchilarda malaka hosil qilishdir. O’tganlarni takrorlash va malaka hosil qilish darslari, nazariy bilimlar o’rganilgach tashkil etiladi. Bu dars tipining eng xarakterli xususiyati uning yangi materialni o’rgatish va mustahkamlash darsining davomi, unga bog’lab tashkil etilishidadir. Quyida 5-sinfda “Otlarning kelishiklar bilan turlanishi” mavzusi bo’yicha o’tgan ikki soatlik darsining tafsilotini keltiramiz. Birinchi dars – yangi materialni o’rganish va mustahkamlash. Darsning maqsadi: bolalarning boshlang’ich sinfda otlarning kelishiklar bilan turlanishiga doir o’rgangan bilimlarini yanada kengaytirish. Dastlab, o’quvchilarning boshlang’ich sinflarda kelishiklar mavzusi va otlarning egalik qo’shimchalari bilan turlanishiga oid bilimlarini tekshirish, esga tushirish uchun quyidagicha mustaqil ish tashkil etildi: Qishlog’imiz, daftarimning, chaqirig’ini, shahrimizda, o’quvchilarimizdan so’zlari diktovka qilib yozdirildi, so’ngra egalik qo’shimchalarining tagiga bir marta kelishik qo’shimchalarining tagiga ikki marta chizish topshirildi. O’quvchilar ishni bajargach, suhbat o’tkazildi, kelishiklarning soni, so’roqlari aniqlandi. So’z tarkibida oldin egalik, keyin kelishik qo’shimchalarining kelishi ta’kidlandi. Shundan keyin yangi mavzuni tushuntirishga o’tildi. Doskaga quyidagi jadvalni ilib, o’quvchilar diqqati maktab so’zi va unga qo’shilgan qo’shimchalarga tortildi.
MAKTAB
- Bilim va malakalarni umumlashtirish darslarining maqsad va vazifalari.
- Bilim va malakalarni umumlashtirish darslarining tarkibiy qismlari.
- Bilim va malakalarni umumlashtirish darsi tuzilishi.
- Bilim va malakalarni umumlashtirish darsini tashkil qilish usuliyoti.
- Bilim va malakalarni tekshirish darslari haqida tushuncha.
- Bilim va malakalarni tekshirish darslari tuzilishi.
- S o’zlovchining nutqi qaratilgan shaxsni
- – – – – – – – – – – – – – – – – – – –
1 A.V.Tekuchev. Metodika russkogo yazka v sredney shkole. M., 1970, vtoroye izdaniye, str. 132.
2 Y.Abdullayev. Ona tili o’qituvchilarining ish tajribasidan. Toshkent, 1965. 5 – 16 – bet.
H.Ne’matov, A.G’ulomov, M.Qodirov, M.Abduraimova. Ona tili (5-sinf uchun darslik). Toshkent, O’qituvchi, 2002. 20-22-betlar.