Fizika formulalar kitobi skachat
4. Jismning bir necha kuch ta’siridagi harakati.
Abdurahmonov. U.Fizika Malumotnoma
N. Zikrillayev, TDTU professori
Mazkur kitobda fizika fanining barcha mavzulari
amaldagi o‘quv dasturiga muvofiq ravishda qisqacha
yoritilgan. Fizikadan testlar va masalalar yechish uchun
zarur bo‘lgan formulalar, grafiklar hamda asosiy qonun-
laming ta’riflari keltirilgan.
Qo‘Uanma oliy o’quv yurtlariga kiruvchilar fizikani
qisqa muddatda takrorlashlari yoki ularni qayta tayyor-
lash uchun hamda oiimpiadaga tayyorgarlik ko‘rayotgan
maktab hamda akademik litsey va kasb-hunar kollej-
larining o‘quvchilari uchun mo‘ljallangan.
©Tursunmetov K.A.va b. 2016
ISBN 978-9943-28-701-3 © «O’zbekiston» NMIU, 2016
1.1. Mexanik harakat
Mexanika fizika fanining bir bo‘limi bo‘lib, u
materiya harakatining eng oddiy ko‘rinishlari – jism-
larning bir-biriga nisbatan ko‘chishlarini o‘rganadi.
Biror jismning fazodagi vaziyatini boshqa jismlarga
nisbatan vaqt bo‘yicha o‘zgarish jarayoni mexanik
Qo‘yilayotgan masalada o‘lchamlarini hisobga ol-
maslik mumkin bo’Igan jism moddiy nuqta (yoki nuqta)
Nuqtaning harakati davomida
chizib qoldirgan izi harakat
Agar trayektoriya to‘g‘ri chi-
ziq bo’lsa, to‘g‘ri chiziqli harakat,
egri chiziq bo‘lsa, egri chiziqli
harakat deyiladi. A
Nuqta harakat trayektoriyasining uzunligi yo‘l deb
ataladi, ya’ni $ = AB ■ Nuqtaning boshlang‘ich va oxirgi
vaziyatini tutashtiruvchi va harakat yo‘nalishini ko‘r-
satuvchi vektor = AB ko’chish deyiladi.
Vaqt birligida bosib o‘tilgan yo‘l (ko‘chish) tezlik
deyiladi.
Trayektoriyaning ma’lum nuqtasidagi yoki berilgan
vaqt momentidagi tezlik oniy tezlik deyiladi.
Juda kichik vaqt intervalida sy * rk va oniy tezlik:
v = lim — = lim | yoki v = .
Nuqtaning vaziyatini koordinatalar (sonlar)da ifoda-
lash uchun koordinatalar sistemasi ishlatiladi, chunki
nuqtaning berilgan vaqt momentidagi vaziyatining
koordinatalarini aniqlash mexanikaning asosiy vazifasidir.
Jismning harakati boshqa bir jismga nisbatan o‘rga-
niladi. Ana shu boshqa jism sanoq jism deyiladi.
Sanoq jism va unga biriktiriladigan koordinatalar sis
temasi hamda vaqt sanog‘i birgalikda sanoq sistemasi
Inersial sanoq sistemasi — bir-
biriga nisbatan to‘g‘ri chiziqli tekis
Sanoq harakat qiladi, ya’ni v = const,
sistemasi yoki tinch holatda bo4ladi.
Noinersial sanoq sistemasi — bir-
biriga nisbatan tezlanish bilan ha
rakat qiladi, ya’ni v * const.
To‘g‘ri chiziqli harakatda ko‘chish (yo‘l) bilan koor-
dinata orasidagi bog’lanish
x = x0 + rx yoki x = *o + rx = x0+
bu yerda: x0 — nuqtaning boshlang4ich koordinatasi; x —
berilgan vaqt momentidagi koordinatasi; vx — tezlikning
x o4qi bo‘yicha proyeksiyasi.
Ax As
vx – ——– — vaqt birligida bosib o‘tilgan yo‘l (ko‘-
V – – x~x°
x а/ Д/ ’
Tezlik komponentalari: v= — = y~y°
y дг M ’
Sr = Srx i + Sry ■ j + Srz к va Sr = ^Srx + Sry + Srz
yoki Ss = ^Ssx + Ss2y + Ss2.
Tezlik vektori:
v = vx • t + vy • j + vz к va v = yjvx + vy + v%.
Tezlanish vektori:
a = ax • i + ay ■ j + az k va a = Ja% + a2 + a%.
1.2. To‘g‘ri chiziqli tekis harakat
Trayektoriyasi to‘g‘ri chiziqdan iborat bo‘lib, tezligi
vaqt bo’yicha o‘zgarmaydigan (y = const) harakat to‘g‘ri
chiziqli tekis harakat deyiladi, yoki bir xil vaqt
intervallarida bir xil ko‘chadigan harakati to‘g‘ri chiziqli
tekis harakat deb ataladi.
1. Tezlik tenglamasi va grafigi:
v = – = – (chunki |rI = s) yoki v = – = const.
tt 11 t
texnikada [t>] = km/soat.
2. Yo‘l (ko‘chish) tenglamasi va grafigi:
3. Harakat X o‘qi bo’ylab ro’y bersa, u holda
5 = sx = x – x0 va v = vx bo’lib, jismning ixtiyoriy vaqt
momentidagi koordinatasining tenglamasi x + vt
va grafigi rasmdagi ko‘rinishda bo’ladi.
1.3. To‘g‘ri chiziqli notekis harakat
Bir xil vaqt intervallarida moddiy nuqta har xil
ko’chsa (har xil yo’l bosib o’tsa), bunday harakat notekis
harakat deb ataladi.
Umumiy bosib o’tilgan yo’lning (ko’chishning) shu
yo’lni bosib o’tilishi uchun ketgan umumiy vaqtga nisbati
0‘rtacha tezlik deyiladi:
Trayektoriyaning ma‘lum nuqtasidagi yoki berilgan
vaqt momentidagi tezlik moddiy nuqtaning oniy tezligi
deb ataladi:
uon = lim —Aj = .l.im —Ar .
A/-»0 АГ Л/-.0 ДГ
1.4. To‘g‘ri chiziqli tekis o‘zgaruvchan
harakat
Trayektoriyasi tokg‘ri chiziqdan iborat bo‘lib, tezligi
bir xil vaqt intervallarida bir xil kattalikka o’zgaradigan
harakat to‘g‘ri chiziqli tekis o‘zgaruvchan harakat deyi-
ladi. Tezlikning vaqt birligida o‘zgarishi tezlanish
deyiladi.
1. Tezlanish tenglamasi:
a > 0 — tekis tezlanuvchan, a < 0 — tekis sekinlanuvchan
harakat.
Tezlanish birligi:
SI da [a] = m/s2,
CGSda [fl] = sm/s2.
2. Tezlik tenglamasi
(tezlikning oniy kattaligi):
Shtrixlangan yuza son a
jihatdan yo‘l (ko‘chish)ga
teng, ya’ni, sx = x – x0 ga
teng.
Agar boshlang‘ich tezlik Tezlik grafigi.
ar2
4. Koordinata tenglamasi (harakat Ycfqi bo’ylab ro‘y
berganda):
at2
x = x0+sx = xo + uor + —.
Koordinata grafigi parabola ko‘rinishida bo*ladi.
5. Tezlik, tezlanish va yo‘l orasidagi bog’lanish:
v2 – uq = 2as. Agar vQ= 0 bo”Isa, v2 = 2as yoki v = J2as.
1.5. Harakatlarni qo‘shish
Jismning qo‘zg‘aluvchan sanoq sistemasiga nisbatan
harakati nisbiy harakat. qo’zg’almas sanoq sistemasiga
nisbatan harakati ab-
solut (mutlaq) harakat
deyiladi.
Suzuvchining dar-
yodagi harakati mi-
solida natijaviy (ab-
solut) harakat tezligi
ua = u0 +
va ko‘chishi
bu yerda: u0 — suzuvchining suvga (qo’zg’aluvchan)
sanoq sistemasiga nisbatan nisbiy tezligi va s0— nisbiy
ko‘chishi; vs — qo’zg’aluvchan sanoq sistemasining
(suvning) qo’zg’almas sanoq sistemasiga (qirg’oqqa)
nisbatan nisbiy tezligi va js — ko’chishi.
Har bir harakat mustaqil bo‘lgani uchun sQ=vQt va
s=v*t hamda sa=vat, u holda sa=vat. Agar tezliklar orasi-
dagi burchak a bo‘lsa, kosinuslar teoremasiga asosan:
va = + v, + 2i?o • us • cos a va 5a = ySg + s2 + 2s0 • 5S • cos a.
Agar a) a = 0° bo’lsa, t>a=v0+us va Ja=5b+5s»
b) a = 90* bo‘lsa, va = ^vq + l>2 va sa = Jsq + s2 ;
d) a= 180° bo’Isa, ua=t>0— t>s va 5a=50—5s.
1.6. Aylana bo’ylab tekis harakat
Trayektoriyasi aylanadan iborat bo’lib. tezligi vaqt
bo’yicha o’zgarmaydigan harakat aylana bo‘ylab tekis
harakat deyiladi.
1. Yo‘l As = AB =Дф • R —
yoyning uzunligi va ko’chish
Ar = AB.
2. Д/ -> 0 да As = Ar.
3. Tezlik p=U|=u2= const
4. Burilish burchagi Дю ning Ar ga nisbati —Д/ = burchak tezlik deyiladi.
5. v = — R = uR. chunki As = AB = AR Aq>.
At
6. Aylanish davri Г = -^- (jV— berilgan t vaqtdagi
aylanishlar soni) — bir marta to‘la aylanish uchun ketgan
vaqt.
7. Aylanish chastotasi v = ~ — vaqt birligidagi ayla-
mshlar soni. v = — — vaqt birligidagi aylanishlar soni.
8. Burchak tezlik bilan aylanish davri va chastotasi
orasidagi munosabatlar: w = 2nv = .
9. Markazga intilma tezlanish:
Ол=4 = ш2Я = 4А2Я = ±£й.
R T2
10. Markazga intilma tezlanish bilan tezlik orasidagi
bog’lanish: an=wv.
11. Markazga intilma tezlanish tezlik vektori yo‘na-
lishining o’zgarishini xarakterlaydi (tavsiflaydi) va u
aylana markaziga radius bo‘ylab yo’nalgandir.
10
12. Aylanma o‘zaro harakatlar.
1) Ikkita (bir nechta) bir o‘qqa o‘ma-
tilgan jismlarning aylanma harakatida
coj = co2 bo’ladi. U holda
±L = ±2_^. h. = 11-
R\ R2 R\ i>i ’
2) agar ikkita jism bitta tasma (zanjir)da harakat qil-
sa, ^,=^2 bo‘ladi. Friksion uzatishda ham ь,1=и2. Bu
hollarda
3) tishli g‘ildiraklarda harakatning
uzatilishi. Agar tishli g‘ildiraklar
radiuslari R. va R2, tishlari soni mos
ravishda Nx va N2 bo‘lsa, u holda
g‘ildiraklaming tishlari orasidagi ma-
sofa = d2 bo‘ladi. Shu sababli,
сод _ N2
Tishli uzatishda vl=v2 bo’lgani uchun 13. Aylana bo‘ylab tekis o‘zgaruvchan harakat. Bu
holda oniy burchak tezlik co =
Aw w-wn , , , . . ,
£ = —= ——— burchak tezlanish va
uning birligi [c]=rad/s2, co0 – boshlan-
g‘ich burchak tezlik.
Harakat boshlanganidan t vaqtdan
ef2
so‘ng burilish burchagi Ф = co0r + —.
Avlanishlar soni N = 1
Chiziqli tezlikning o’zgarishi tangensial tezlanish
bilan tavsiflanadi: a=cR.
Natijaviy tezlanish anat = + 5. yoki anal = +ax ,
bu yerda a=v)2R- markazga intilma (normal) tezlanish.
1.7. Erkin tushish
Jismning bo‘shliqda (vakuumda, Yerning tortish
kuchi ta’sirida) Yer tomon harakati erkin tushish de-
yiladi.
a) 1. Erkin tushish tezlanishi
planela sirti yaqinida (A « 0):
a = g = yj— va h balandlikda
Я2
M R2
(R+h)2 g(R-h)2′
6,67 10 11 —™—– gravi-
kg
tatsion doimiy; bu yerda R – pla-
I neta radiusi.
Yer uchun g « 9,81 m/s2, ya’ni a = g = const (h
2. Tezlik v = vQ + gt va i>0= 0 bo‘lgani uchun v = gt.
gt2
Ko‘chish (yo‘l) A = Ду = vot + va uo=O bo’lgani
uchun h = —.
2 gt2
3. Koordinata tenglamasi: У = y$- h = yQ- .
Erkin tushishda tezlik:
V2 – vq = 2gA, v0 = 0 da u = yjlgh .
b) Osmonga tik otilgan jismning harakati.
1. Tezlanish a = -g = const (chunki а ТФ u).
2. Tezlik t> —vQ—gt.
3. Ko‘chish (ko’tarilish balandligi) A = uor-^st-2.
4. Koordinata tenglamasi:
y = .Vo + A,y = yo + vo*–3“-
5. Ko‘tarilish vaqti , chunki A nuqtada v = 0.
6. Maksimal ko’tarilish balandligi:
7. Tushish tezligi: V
вn
8. rT = — — tushish vaqti.
h
g
4 ^0
‘T=’k=’7; ^ = ^»1 =
A
= – umumiy harakat vaqti. X
1.8. Gorizontga qiyalatib (burchak ostida)
otilgan jismning harakati
Harakat murakkab, trayektoriyasi paraboladan iborat
bo‘lgani uchun uni X va Y o’qlari bo’yicha ajratib o‘rga-
namiz.
1. Tezlikning x tashkil etuvchisi:
vx= v0cosa = 0^= const.
2. Tezlikning vertikal – у tashkil etuvchisi:
vOy = v0 sin a va v0. = vQ sin a – gt, sababi vy g.
3. Biror vaqtdan so‘ng ko‘tarilish balandligi:
h = v0 sin a t – .
4. Biror vaqtdan so‘ng (/< uchish uzoqligi
6. Maksimal ko’tarilish balandligi:
I rr ■ #rk ynsin2 a
/«max = H = v0 sin a tk–±- = —
7. Tushish vaqti (BD oraliqda):
8. Jismning umumiy uchish vaqti:
_ _ 2i>osina
* um * к + *t
9. Jismning maksimal uchish uzoqligi:
2i?n sin a cos a vl sin 2a
10. Ko’tarilish balandligi maksimal, ya’ni
sin2 a
Amax =-^——– => max bo’lishi uchun burchak sina=l,
a = 90° bo’lishi kerak.
11. Jismning maksimal uzoqlikka uchish burchagi:
I?» sin 2a
sx = ———–=> max, sin2a=l. a = 45 .
12. Markazga intilma tezlanish. Chizmadan
— = sin a1 = —; a„=—g.
v gv
Tezlik v = Ju2 + v2y bo’lgani uchun an = //*,£•
13. Trayektoriyaning egrilik radiusi:
v2 и о y2
an=— dan R = —.
R an
14. Natijaviy tezlanish:
^nat = 8 = an + ax yoki Onat =^an+ai ,
bu yerda a_ — tangensial tezlanish.
15. Koordinatalaming o‘zgarish tenglamalari:
x = x0 + = x0 + vxt yoki x = Xq + i>o cos a ■ t
1.9. Dinamikaning asosiy qonunlari.
Nyuton qonunlari
1. Nyutonning I qonuni — inersiya qonuni.
Inersial sanoq sistemalarida jismga boshqa jism ta’sir
etmasa yoki ularning ta’siri o‘zaro kompensatsiyalansa.
jism o‘zining tinch holatini yoki to‘g‘ri chiziqli tekis
harakatini saqlaydi.
Jismning tezligi v = 0 yoki v = const.
Tashqi ta’sir bo’lmaganda jism o‘zining tinch holatini
yoki to‘g‘ri chiziqli tekis harakatini saqlash xossasiga
inersiya deyiladi. Shuning uchun Nyutonning I qonuni
inersiya qonuni deyiladi.
2. Nyutonning II qonuni. Kuch.
Jismlaming o‘zaro ta’sirini xarakterlaydigan fizik
vektor kattalikka kuch deb ataladi.
Kuch kattaligi. yo‘nalishi va qo‘yilishi nuqtasi bilan
tavsiflanadi.
Kuch — dinamometr (P)
yordamida o‘lchanadi.
Tajribadan я = — har bir Fga
mos ravishda aniqlangan. Demak, a: F, a: — ekan.
Bundan a = ~ yoki F = ma ekan. Bu Nyutonning II
Jismga ta’sir etuvchi kuch uning massasi bilan shu
kuch ta’sirida olgan tezlanishning ko’paytmasiga teng.
Kuchning birligi:
SI da [F] = 1kg • 1 m/s2 = 1 N (nyuton);
SGS da [F] = lg • sm/s2 = 1 dn (dina), 1 N = 105 dn.
Nyutonning II qonuni quyidagilami ko’rsatadi:
— qo‘yilgan kuch jismning tezlanishini aniqlaydi
(belgilaydi);
— kuch — bu jism harakati tezligining o‘zgarish sabab-
chisi;
— tezlanishning yo‘nalishi kuch yo‘nalishi bilan bir
xil;
— har qanday kuchlar uchun o’rinli;
— agar jismga bir necha kuch ta’sir qilsa, ulaming
teng ta’sir etuvchisi olinadi:
3. Nyutonning III qonuni.
Jismlarning bir-biriga (o’zaro) ta’sir kuchlari o’zaro
teng, qarama-qarshi yo’nalgan va bi
yotadi, ya’ni Al – ~^12 •
2 – K.A. Tursunmetov va b. 17
Jismlarning o’zaro ta’sirida tezliklarning o’zgarishi
va tezlanishlari:
А^1 _ w2 va =
Aoj ^2 Ш1
Nyutonning III qonuni:
— jismlarning o’zaro ta’sirlarining barcha hollarida
bajariladi;
— o’zaro ta’sir kuchlarining tabiati bir xil.
1. Butun olam tortishish qonuni. Barcha jismlar ога-
sidagi o‘zaro tortishish kuchlari ulaming massalarining
ko’paytmasiga to’g’ri proporsional, ular orasidagi maso-
faning kvadratiga teskari proporsional, ya’ni:
у= 6,67-10-11 Nm2/kg2 – butun olam tortishish
doimiysi (gravitatsion doimiy) — massalari 1 kg dan
bo’lgan va orasidagi masofa 1 m bo’lgandagi ikkita jism
orasidagi o’zaro ta’sir kuchidir.
2. Og’irlik kuchi. Jismning osmaga
yoki tayanchga ta’sir kuchiga og’irlik
kuchi yoki jismning og’irligi deyiladi,
ya’ni F = R = P = zng. BuyerdaP-
og’irlik kuchi, A/-Yeming massasi va
g = YjЛp/- “ og’irlik kuchining tezlanishi.
Yer sirtida g = 9,81 m/s2. h – balandlik-
dagi jismning og’irligi Ph = Fh = ^2 = Bun”
dan £a=v—-M— =- = g—-R-~—ғ – h balandlikdan og’irlik
kuchining tezlanishi.
3. Jismning og‘irligi — vazni (harakatdagi vazni)
A) Tayanch tinch holda yoki pl
to‘g‘ri chiziqli tekis (o = 0)
harakat qilganda: Ph=F= mg, a=0
N= mg=Ph.
B) Tayanch yuqoriga a tez- rWrtyrM’i’
lanish bilan harakat qilganda й2
Tezlanuvchan harakati tufayli jismning vaznini
oshishi zo’riqish (o‘ta yuklanish) deyiladi.
D) Tayanch pastga a tezlanish bilan harakat qilganda,
qilsa, ya’ni erkin tushsa, Ph = mg — ma = 0, ya’ni vazni
bo‘lmaydi. Agar jismlar og‘irlik kuchi ta’sirida harakat
qilsa, ya’ni erkin tushsa, jismning vazni bo‘lmaydi.
4. Jismning sferik sirt bo‘yicha harakatidagi vazni.
Л = m g + =m(g + any,
Л > mg.
B) Qavariq sirtda:
1.11. Elastiklik kuchi. Gukqonuni
Jismning biror kuch ta’sirida o‘zining shaklini yoki
0‘lchamini 0‘zgartirish jarayoniga deformatsiya deyiladi.
Kuch ta’siri to‘xtatilgandan so‘ng, deformatsiyalanuvchi
jism o‘zining avvalgi shaklini yoki oichamini tiklasa,
unday deformatsiya elastik (qayishqoq) deformatsiya,
tiklamasa, noelastik deformatsiya deb ataladi.
Elastik deformatsiya uchun Guk qonuni o’rinli:
/I ҒС1 = -к • Лх yoki FC1 = -к ■ bl.
/ AX=0 ‘ r-
Bu yerda Ax yoki bl – absolut de
‘ -ТГГО Ле1 formatsiya kattaligi, к – deformatsiya
lanuvchi jismning elastiklik (qayish-
/ Д|С deyiladi va u jism shakliga, o‘lchami-
el Дх’ лтгчI—■
.И к = – jismning o‘lchamini bir
// birlikka o’zgartirish uchun kerak bo‘l-
/ gan kuch yoki vujudga keladigan elas
/ tiklik kuchidir.
tga=fc Birligi: SI da [k] = N/m,
SGS da [k] = dn/sm.
Cho’zilish
Qisilish
Egilish
Siljish, buralish
Jism deformatsiyalanganda, ularning tashkil qilgan
zarrachalar orasidagi elektromagnit tabiatli kuchlar
vujudga keladi va ular jismni awalgi vaziyati – holatiga
qaytarishga harakat qiladi. Shu sababli elastiklik kuchlari
elektromagnit tabiatga ega.
Elastiklik kuchlari:
a) deformatsiya natijasida vujudga keladi;
b) ta’sirlashuvchi jism yuzasiga tik yo‘nalgan;
d) tashqi ta’sir etuvchi kuchga qarama-qarshi yo’nal-
gan;
e) deformatsiya kattaligiga to’g’ri proporsional.
Tayanch yoki osma tomonidan jismga ta’sir qiluvchi
kuch reaksiya kuchi deb ataladi.
2. Ishqalanish kuchlari.
Jismning boshqa jism yuzasi
bo‘ylab harakat qilganda vujudga
keluvchi va harakatga to’sqinlik
qiluvchi kuchlar ishqalanish kuch
lari deyiladi.
Ishqalanish kuchlari yuzalarining notekisligi hamda
ishqalanuvchi yuzalardagi zarrachalarning okzaro ta’siri
natijasida vujudga keladi.
Ishqalanish Tinch ishqalanish
turlari Sirpanish ishqalanishi
Dumalanish ishqalanishi
Ishqalanish kuchlari:
a) bir-biriga tegib turuvchi va nisbatan harakat
qiluvchi yuzalarda vujudga keladi;
b) ishqalanuvchi yuzalarga parallel yo‘nalgan;
d) harakat yo’nalishiga qarama-qarshi yo‘nalgan.
1. Tinch holdagi ishqalanish kuchi (Flt )max= =
ц- ishqalanish koeffitsiyenti, (Рп=Л’—normal bosim
kuchi.)
2. Sirpanish-ishqalanish kuchi Ғ15 = pmg (tekislikda).
3. Dumalanish ishqalanish kuchi sirpanish ishqa-
lanishdan 100-^200 martakichik. Shuning uchun sirpanish
ishqalanishi podshipniklar yordamida dumalanish ishqa-
lanishiga aylantiriladi.
4. Ishqalanishni kamaytirish uchun yuzalar silliqlana-
di, ishqalanuvchi yuzalar orasiga suyuqlik — moy kiritiladi.
1.12. Impuls va impulsning saqlanish qonuni
Jismning massasini uning tezligiga ko’pavtmasi jism-
ning impulsi yoki harakat miqdori
deyiladi.
1. Jismning impulsi К = mv.
Birligi: SIda |K| = kg m/s, SGS da
[K] = gsm/s.
2. Fkuch ta’sirida jism impul-
sining o‘zgarishi Atf = К – K$ =
-mv -mv0 = ҒДГ ta’sir etuvchi
kuch impulsiga teng.
3. Ғ дг-kuch impulsi, M~
kuch ta’sir vaqti.
4. Impuls saqlanish qonuni.
Yopiq (izolatsiyalangan) sistemada jismlarning im-
pulslarining vektor yig’indisi ular o‘zaro ta’sirlashganda
ham doimiy qoladi:
mlul + m2v2 = mlul + m2u2 – Const.
bu yerda va m2 — o‘zaro ta’sirlashayotgan jismlarning
massalari: u, vat?2 — ularning dastlabki, Uj va u2 esa
ta’sirlashgandan keyingi tezliklari.
5. Absolut (mutlaq) noelastik to’qnashish £
uchun impuls saqlanish qonuni:
/WjUj + m2v2 = (Ш] + m2 )u. chunki
Ui = u2 = u. va и = -nIh-v1i—+т-—>и2 .
6. Jismning o’zidan ajralib chiqqan jismlar
yoki zarrachalari bilan o‘zaro ta’siri natijasida
vujudga keladigan harakat reaktiv harakat deyi-
ladi. Reaktiv harakat impuls saqlanish qonuniga
binoan ro‘y beradi. Masalan, raketa harakati.
Uning uchun mrvr + m2 v2 =6, ya’ni boshlang‘ich holat
uchun j^gist =0 Raketa tezligi vr =—225.; bu yerda
m2 = ц • t\ ц esa vaqt birligida ajralib chiqqan yoqilg‘i
gazining massasi, /nr-vaqt bo‘yicha 0‘zgaradi.
1.13. Mexanik ish. Quwat
O‘zgarmas F kuchning ishi:
A = F г cos a yoki Л=(Ғ-г),
bu yerda r — ko‘chish, a – ko‘chish va kuch vektorlari
orasidagi burchak.
1. Jismga ta’sir etuvchi kuchni. jism
ko‘chishi, kuch va ko‘chish vektorlari
orasidagi burchak kosinusining ko‘-
paytmasiga ish deyiladi yoki kuch va
ко‘ch ish vektorlarining skalyar ko‘payt-
masiga ish deyiladi.
ғ В) agar 9O’ < a < 180 bo‘lsa, A < 0;
D) agar a = 90° bo‘lsa, A = 0.
птнпи—гг►rг Birliklari: [/41 = [Ғ]’И-
SI da: 1 J IJoul| = 1 N • 1 m;
b) 1 kJ = 104; 1 MJ = 106J.
F SGS da: 1 erg = 1 dn • 1 sm.
Texnikada: 1 kGm = 1 kG • 1 m =
4L = 9,81 N • 1 m = 9,81 J.
2. Vaqt birligida bajarilgan ish quv-
ar vat deyiladi.
Quwat W=—; N=^-E = Fv, v — tezlik.
tt
Birligi 1 W = H.ikW = 103W; 1MW = 1O6W,
1 kW • soat = 103W • 3600 s = 3,6 • 106 J.
Texnikada: 1 o.k. (ot kuchi) = 75 kG • 1 m/s «—j— ®
*736 W, 1 kW » 1,36 o.k.
Jism yoki sistemaning ish bajara olish qobiliyatini
tavsiflaydigan fizik kattalik energiya deyiladi.
1. Kinetik energiya: Ek = ^—’, bu yerda m — jism
massasi. v – uning tezligi. Jismmng harakati tufayli ega
bo‘lgan energiyasiga kinetik energiya deyiladi.
Kinetik energiya haqidagi teorema:
A = Ek2~ Ек>=~^—- УОк1 A = ^Ek’
Jismning tezligi o’zgarishi natijasidagi kinetik ener-
giyaning o’zgarishi uning bajargan ishiga teng.
2. Potensial energiya. h (Р
Jismlarning boshqa jismlar bilan yoki
o’zining ayrim qismlari bilan o‘zaro mg ‘
ta’siri natijasida ega bo’lgan energiya-
siga potensial energiya deyiladi. hx
a) Og‘irlik kuchi ta’sir qilayotgan
jismning potensial energiyasi: Ep = mgh;
b) ogMrlik kuchining ishi: ///7/Г/Г777
A = mgh – mgh< = mg(h ~ h<);
d) og‘irlik kuchining ishi bilan potensial energiya
orasidagi bogManish:
~ Ep\~Epi= ~^p2 ~ ^pO ~ ~^Ep-
Bu yerda E x va E 2 — jismning h> va h2 baland-
liklaridagi potensial energiyasi.
Og’irlik kuchining bajargan
ishi uning potensial ener-
giyasining kamayishiga teng.
3. Elastik deformatsiyalangan
prujinaning potensial energiyasi:
kx^
Ep =-j-; bu yerda к — pru
jinaning elastiklik koeffitsiyenti
(bikrligi), x — deformatsiya kattaligi.
Elastiklik kuchining ishi:
Bu son jihatdan grafikdagi shtrixlangan yuzaga teng:
г _ (-bci)+(-Ax2) _ b X[+x2 .
к 2 2 .> –(Ep2 ^pi)~ ^xEp.
4. Tortishish maydonidagi jismning potensial energiyasi:
r. Mm .. r Mm.
E„=-y— y°kl £р=-1’я7а’
bu yerda M va m — tortishayotgan
jismlar massalari, r — ular orasidagi
r=R+h 5. Mexanik energiyaning saqlanish
Yopiq sistema uchun Ek + Ep =
= const, sistemaning to’liq mexanik energiyasi o‘zgar-
maydi, bir jismdan ikkinchi jismga uzatiladi. bir turdan
ikkinchi turga o’tadi.
6. Mexanizmlarning FIK. Mexanizm va mashinalar
ish bajarish jarayonida energiya yo’qotadi va bu energiya
qarshilik, ishqalanish kuchlarini yengishga sarf bo‘ladi.
Mexanizmlarning FIK: n = -/- 100% – foydali ishning
4«‘5
sarf qilingan ishga nisbati bilan o’lchanadi. Г| < 100%
(yoki r| < 1).
1.15. Tortishish maydonidagi jism harakati
Jismning o‘zaro ta’sirlashuvi, ya’ni biror planetaning
tortishish maydoni ta’sirida ega bo’lgan energiyasi poten-
sial energiya deyiladi va Ep = -y—ga teng bo’ladi.
1. Markaziy tortishish maydonidagi jismning to‘la
energiyasi: Ег0 = Егр + Егк= —/ли—2 у—Мт— va i. mpul.s mo-
menti mvr =const. Bu yerda m — harakatlanayotgan
jismning massasi, v — harakat tezligi, r — orbita radiusi.
M — planetvau mII lUasJsJaUsuii v” Ua f ““ v, f л \J •
Agar EQ = 0 bo’lsa, harakat trayektoriyasi parabola bo‘-
ladi.
Agar £0>0 bo’lsa, harakat trayektoriyasi giperbola
bo‘ladi.
2. Birinchi kosmik tezlik: = u, =
Yer uchun r« /?Ycr bo‘lganda r rz
(chunki g = у ^fYer « 9,81
*Yer sz
3. Ikkinchi kosmik tezlik (£0 = 0), E^= En shartdan
4. Uchinchi kosmik tezlik: Рщ = V2 ■ vorb « 42,1 kr^/,
bu yerda uort, = 29,8 — Yeming orbital tezligi.
5. Kepler qonunlari (Tixo Bragening kuzatishlariga
asosan kashf qilingan):
1) barcha planetalaming or-
bitalari ellipsdan iborat bo’lib,
ularning fokuslarining birida
Quyosh yotadi;
2) planetalaming harakati
shunday sodir bo‘ladiki, Quyosh
markazidan planetaga o‘tkazil-
gan radius-vektori teng vaqtlar
ichida teng yuzalar chizadi;
3) planetalaming Quyosh atrofidagi aylanish davrlari
kvadratlarining nisbati orbita ellipslari katta yarim
o‘qlarini kublarining nisbatiga teng:
1.16. Jismning qiya tekislikdagi harakati
1. Pastga sirpantiruvchi kuch Fs = mg sina.
2. Ishqalanish kuchi, P^wgsinu bo’lgani uchun,
Fj =pPj = pmgcosa, ц — ishqalanish koeffitsiyenti.
3. F > Fs da jism tinch holatda bo‘ladi, ya’ni
ц mg cosa > mg sin a, ц > tg a.
4. F5 > Қ da harakatlanuvchi kuch
Fh = Fs – Fj yoki Fh = mg(sin a – m cos a).
5. Harakat tezlanishi: a = —- = g(sin a – ц cos a).
6. Harakat tezligi v = 2as + t?o ,s = I va boshlang’ich
tezlik u0 = 0 bo’lsa,
v = 72g/(sin a – pcosa);
agar ц = 0 bo’lsa, v = ^lgl sin a = ^2gh .
28
7. Yuqoriga harakatlanish uchun kerak bo’lgan mini
mal kuch:
F = Fs + F, = mgfsin a + p cos a).
8. Yukni h balandlikka ko‘tarishda bajariladigan ish:
A = Fl = mgl(sin a + ц cos a),
agar ц = 0 bo’lsa, A = mgl sin a = mgh ,
9. Qiva tekislikning FIK: n = — ■ 100%,
Af = &Ep = mgh = mgl sin a ; As = mgl(sin a + p cos a);
sin a+p cos a 1+pctga
1.17. Suyuqlik va gazlar (gidrostatika)
1. Paskal qonuni. Suyuqlik
yoki gazga berilgan bosim bar-
cha yo’nalishda bir xil va o‘z-
garishsiz uzatiladi: p = const:
F = у; birligi 1 Pa = 1 N
1 m2
2. Suyuqlik ustunininig idish tubiga va devorlariga
beradigan bosimi p = pgh, bu yerda p — suyuqlik zichligi,
g = 9,81 m/s2, h — suyuqlik ustunining balandligi.
Gidrostatik bosim suyuqlik zichligi,
ustun balandligi h ga bog‘liq bo‘lib,
yo’nalishiga bog‘liq emas.
3. Tutash idishlar. Past qismlari
o’zaro tutashgan idishlar sistemasiga
tutash idishlar deyiladi. h< = h2 = h2 =
= A4 = h5, ya’ni suyuqlik ustuni
balandliklari bir xil bo’ladi. Har xil
zichlikli suyuqliklar bo‘lganda
4. Gidravlik press (mashina). Gidravlik press har xil
diametrli ikkita tutash silindrik idishlardan iborat bo‘lib,
ularga suyuqlik to‘ldirilib porshenlar o’matilgan:
P\ = SX’ P1 = S^’ P\*P1-
FV yuza necha marta katta bo* Isa,
Shuning uchun
shuncha marta kuchdan
ч Л1 yutiladi. Kichik porshen-
ning siljishida bajarilgan
1 Pl ish gidravlik pressning ba
jarilgan ishiga teng, ya’ni
4 ‘-—a —*
Л, = a2.
5. Arximed kuchi. Suyuqlik yoki gazga botirilgan jism
0‘zining hajmiga teng suyuqlik yoki gazni siqib chiqaradi
va unga shu suyuqlik og’irligiga teng ko’taruvchi kuch
ta’sir qiladi:
ҒЛ = ^2 – = P2S – P\s = PSM – P#
Fa = ) • S = pghS = pgV,
bu yerda p – suyuqlik zichligi, V- jism hajmi, g = 9,8 m/s2.
30
Agar pj > ps bo‘lsa, jism
cho‘kadi,
Agar p. = pc bo‘lsa,
jism qalqib suzadi.
6. Statsionar oqim
uchun uzluksizlik
tenglamasi:
PjS’jUj = р252й2, P = const
bo‘lsa,
7. Bernulli tenglamasi:
P\ + P#A| + y- = Pi + Pgfh + ^- = const,
bu yerda pgh — gidrostatik, у – dinamik bosim. Oqim
tezligi katta bo‘lgan joylarda bosim kichik, tezligi kichik
bo’lgan joylarda bosim katta bo‘ladi.
8. h – suyuqlik ustuni bo‘lgan ochiq yuzali idish
tubidan oqib chiqayotgan suyuqlik oqimi tezligi » =
(Torrichelli formulasi).
1.18. Atmosfera bosimi
Yer sharini o‘rab olgan havo qobig‘iga atmosfera deyi-
ladi. Birlik yuzaga ta’sir qiluvchi kuchga bosim deyiladi:
1. Torrichelli tajribasi – atmosfera bosilishini aniq-
lash. Atmosfera zarrachalarining
yuza birligiga bergan og‘irlik kuchi
atmosfera bosimini beradi.
Uzunligi 1 m bo’lgan va bir to-
moni kavsharlangan shisha nay si-
mobga to*ldirilib, simobli idishga to‘n-
kariladi. Naydan simob idishga oqib
chiqa boshlavdi. Simob ustunining
bosimi p5 = p.gh, simobning to‘kilishi
to’xtagach, atmosfera bosimi ps ga
tenglashadi, ya’ni patm = psgh.
h = 760 mm simob ustuni normal atmosfera bosimi
deyiladi va bir fizik atmosfera 1 atm deyiladi.
pami = 13,59 ■ IO3 4/j -9,81 У, ■ 0,76 m =
«1.01 105 У , . 1 ■ 105 Pa = 100 kPa.
/m~
2. Bosim birliklari:
a) SI: [P] = 1 N/ 2 = 1 Pa, palm = 100 kPa .
b) Texnikada: (p| = 1 mm sim. ust.
(pl = I at (texnik atmosfera) = —-Q- » 9,81 • 104 Pa .
1 srcr
Ip] = 1 atm (fizik atmosfera) = 760 mm sim. ust. = 105 Pa.
1 mm sim. ust. » 133,3 Pa.
3. Atmosfera va gaz bo
simini o‘lchovchi asboblar:
1) barometr; 2) manometr.
Metalldan yasalgan ba
rometr – barometr aneroid-
ning tuzilishi quyidagicha
(rasmga q.).
32
Manometr U-simon naydan sistemaga
iborat, ishchi jism — simob, spirt
va boshqalar.
Ap = pgAA, psis = palm ± Ap
bu yerda p — suyuqlik zichligi; h –
ustunlar farqi. U- simon manometr
sistemadagi bosimning atmosfera
bosimiga nisbatan farqini o‘lchaydi.
1.19. Statika elementlari
Jism yoki jismlar sistemasining kuchlar ta’sinda
muvozanat shart-sharoitini va muvozanat buzilganda
uning harakat yo’nalishini va tezlanishini o‘rganadigan
fizika bo‘limi – statikadir.
1. Kuchlami qo‘shish:
a) parallelogramm usuli:
R = ^F2 + F2 + 2F>F2 cos a ;
a) uchburchak usuli:
R = Jf2 + F2 – 2F>F2 cos p .
2. Kuchlami ayirish: 33
R = \>f2 + F2 – 2F\F2 cos a ,
Ғ] — kamayuvchi vektor, F2 – ayri-
luvchi vektor; R — ayirma vektor.
3 – K.A. Tursunmetov va b.
3. Erkin jismning muvozanat sharti:
4. Erkin boMmagan (bog’lanishga ega bo‘lgan) jism
ning muvozanat sharti:
Kuch ta’sir chizig’idan aylanish o‘qigacha bo‘lgan
eng qisqa masofa (tushirilgan perpendikular) d — kuch
yelkasi deb ataladi.
34
Ta’sir etuvchi kuchni kuch yelkasiga ko‘paytmasi kuch
momenti deb ataladi. Kuch momenti — kuchning aylan-
tirish qobiliyatini tavsiflaydi:
Aylanish o’qiga ega bo‘lgan jismning muvozanat sharti:
Л?! + Л?2 = 0 yoki £ Af, = 0 .
Jism yoki jismlar sistemasining umumiy muvozanat
n . n —>
sharti: 2L Л = 0 yoki V = ya’ni, jismga ta’sir etuv-
mi /=1
chi kuchlaming vektor yig’indisi nolga teng bo‘lsa yoki
ta’sir etuvchi kuch momentlarining algebraik yig’indisi
nolga teng bo’lsa, jism muvozanatda bo’ladi.
1. Jism yoki jismlar sistemasining og’irlik (massa)
markazi – uning barcha qismlariga ta’sir etuvchi og’irlik
kuchlarining teng ta’sir etuvchisi qo’yilgan nuqtada bo’ladi.
a) Bir jinsli aniq geometrik shaklga ega bo’lgan bir
jinsli jismlaming og’irlik markazi uning geometrik mar-
kazida yotadi:
b) Murakkab shaklga ega boUgan jismlaming og‘irlik
markazi og*irlik kuch chiziqlarining kesishgan nuqtasida
yotadi:
Jismning yoki jismlar sistemasining og‘irlik (massa)
markazidan o‘tgan o‘qqa nisbatan uning barcha qismla-
rining og‘irlik kuchlarining momentlarini yig‘indisi nolga
2. Richag – bu qcfzg’almas o‘q (yoki tayanch) atrofida
aylanishi mumkin bo’lgan steijen (yoki balka).
Muvozanat sharti:
M1 + ^2=0 yoki = va FL = =>-§■ = 41
Kuchdan necha marta yutilsa, yo‘ldan shuncha marta
yutqaziladi va aksincha (mexanikaning oltin qoidasi)
^2 – ^252> A=4b _ 51
3. Blok – bu disk shaklida bo‘lib, uning gardishi bo‘-
yicha arqon, tros, zanjir, tasma va boshqani o‘tkazish
mumkin bo‘lgan oddiy mexanizmdir.
a) Ko‘chmas blok b) Ko‘char blok
Agar ishqalanish bo‘lmasa, F = mg va T\ = Г2 = T.
Har bir ko‘char blokda kuchdan ikki marta yutiladi,
yo‘ldan ikki marta yutqiziladi.
d) Ko’chmas blokda jismlar sistema-
sining harakati (Wj > m2 bo‘lsin).
a = fhar = = m2-mx %
mum W] +m2
7\ = mxg + mxa = mx(g + a),
Г2 = m2(g-a).
1.21. Aylanma harakat dinamikasi
Inersiya momenti. Jismning aylanish o‘qiga nisbatan
inersiya momenti deb, jism har bir moddiy nuqtasi mas-
sasining aylanish o‘qigacha boklgan masofa kvadratiga
ko’paytmalarining yig‘indisiga teng bo‘lgan fizik katta-
likka aytiladi, ya’ni
bunda Д/л, – jism i-nuqtasining massasi va r( – undan
aylanish o’qigacha bcflgan masofa.
Inersiya momentining SI dagi birligi:
[/] = lm][r2] = 1 kg 1 m2 = 1 kg m2
Jismning inersiya momentini
hisoblash uchun uning (УСГ aylanish
o’qidan r masofadagi massasi \m,
bo“lgan jism nuqtasining inersiya
momenti /, = A/n, • ij2 ni aniqlaymiz
(rasmga q.). Bu hoida jismning O’O” o‘qqa nisbatan
inersiya momenti
ga teng bokladi.
Jismning shakli va aylanish o‘qining jism markaziga
nisbatan qayerdan o‘tganligiga qarab inersiya momentlari
turlicha bo‘ladi. Masalan:
a) massasi m va uzunligi / bo‘lgan bir jinsli ingichka
sterjen uchun: agar aylanish o‘qi steijenga tik ravishda
uning massa markazidan o‘tsa, 7 uning bir
uchidan o‘tsa 7=jw/2 ga teng bo‘ladi;
b) massasi m va radiusi R bo‘lgan ingichka halqa,
chambarak, yumaloq bir jinsli disk (silindr): massasi (m)
gardish bo’ylab tekis taqsimlangan R radiusii g’ildirak
uchun; agar aylanish o‘qi asos tekisligiga tik ravishda
markazdan cftsa, 7= mR2, asos tekisligiga tik yo‘nalishda
disk markazidan o‘tsa,
d) massasi m va radiusi r bo‘lgan bir jinsli shar yoki
sfera uchun aylanish o‘qi uning markazidan o‘tsa,
Aylanma harakat dinamikasining asosiy tenglamasi.
To‘g‘ri chiziqli harakat dinamikasining asosiy tenglamasi
F = ma edi. Aylanma harakat uchun esa:
M = r ■ F, M = r- m • a, a = r e, M = r2 • m ■ e
va bundan M = Iz kelib chiqadi.
Inersiya momenti okzgarmas boklgani uchun aylanma
harakat dinamikasining asosiy tenglamasi quyidagi ko’ri-
nishni oladi:
Л/ = Ze.
Demak, jismga ta’sir etuvchi kuch momenti uning
inersiya momenti bilan burchak tezlanishining ko’payt-
masiga teng.
Impuls momenti. Moddiy nuqtaning biror o‘qqa nis-
batan impuls (harakat miqdori) momenti deb. uning impulsi
bilan aylanish o‘qigacha bo’lgan masofani vektor ko’payt-
masiga teng bo’lgan fizik kattalikka aytiladi:
L = I r • К ■ = [r • mii].
Uning moduli:
L = г К ■ sin a = mvr sin a = К • I,
bu yerda f — aylanish o’qidan A
nuqtagacha bo’lgan radius-vektor;
rsina = /, I – О nuqtaga nisbatan
kuch yelkasi; a- f va К vektorlar
orasidagi burchak (rasmga q.).
_2
SI dagi birligi 1 kg—– .
Impuls momenti va aylanma
harakat dinamikasi xarak-
teristikalari orasidagi bog’lanish.
Aylanma harakat qilayotgan jism uchun impuls momenti;
Shuningdek, ilgarilanma harakat dinamikasining asosiy
qonunining —К— = Fx ifodasiga o’xshash qattiq jism aylan-
dt
ma harakat dinamikasining asosiy qonunini yozamiz:
= M (yoki ^=AZ).
dt дг
Impuls momentining saqlanish qonuni. Agar sistema
yopiq bo‘lsa, unda tashqi ta’sir etuvchi kuchlar momenti
nolga teng bo‘ladi, ya’ni M = 0. Bu holda = 0.
at
Agar o‘zgarmas kattalikning hosilasigina nolga teng
bo‘lishini hisobga olsak, L = const.
Bu ifoda impuls momentining saqlanish qonuni
deyiladi. Demak, yopiq sistemada impuls momenti vaqt
0‘tishi bilan o‘zgarmaydi.
Aylanma harakat qilayotgan jismning kinetik energiyasi.
Aylanma harakat qilayotgan jismning kinetik energiyasini
Ava АИ^=£^р- ifodalar yordamida
topamiz. Har bir nuqtasi uchun u. = r • co bo‘lganidan
Д= X , chunki £ A/n, r? =1 edi.
Agar jism ham ilgarilanma, ham aylanma harakatda
bo‘lsa, uning to‘la kinetik energiyasi ilgarilanma va
aylanma harakat kinetik energiyalarining yig‘indisiga teng
Bu yerda vc — jism massa markazining tezligi; Ic –
jismning massa markaziga nisbatan inersiya momenti.
Ilgarilanma va ayIan ma harakat dinamikasi
xarakteristikalari
Ilgarilanma harakat Aylanma harakat
Ko’chish va yo’l: f va 5 Burilish burchagi, ф
Tezlik о = —ДГ yoki Дф
– dr ds Burchak tezlik co = —ДГ yoki
V=~dTi ‘ u = d~tr w = —
Tezlanish a-—Д/ v3 oki Burchak tezlanish e = — yoki
dv Д/
°~~dt t/w
e”
Massa m
Inersiya momenti I = mF
Kuch F Kuch momenti M = 1 Fsina
yoki Л/ = [Z • Fl
Impuls К = mv Impuls momenti L = /co yoki
Dinamikaning asosiy qonuni
—AXFt = FГ yokLi —ddKt = F£ = .Q voki
Ish ЛЛ = F AS cos a Д/ ‘ dt
yoki dA=(F dS) Ish XA = F AS cos a yoki
dA = M • dv>
Kinetik energiya m Kinetik energiya -Ц—
II bob. MOLEKULAR FIZIKA
2.1. Moiekular-kinetik nazariya
Moddalarning xossa va xususiyatlari ularni tashkil
qilgan atom yoki molekulalarning harakati va o‘zaro
ta’siri asosida tushuntirib beruvchi nazariyaga moiekular-
kinetik nazariya deyiladi.
1. Moiekular-kinetik nazariya asoslari:
a) barcha moddalar atom yoki molekulalardan tashkil
topgan;
b) atom yoki molekulalari to’xtovsiz xaotik harakat
qiladi;
d) ular orasida okzaro tortishish va itarish kuchlari
mavjud.
Tajribadagi isbotlari: moddaning uch holati (gaz,
suyuq. qattiq), diffuziya hodisasi, Broun harakati va
hokazo.
2. Gaz molekulasining tezligini 0‘lchash (Shtem taj-
Xulosa: a) tajriba natijalarida
aniqlangan tezlik qiymatlari naza
riya bo’yicha hisoblangan tezlik
qiymatlariga juda yaqin ekan.
b) o‘rtacha qiymatdan katta va
kichik tezlikli molekulalar (atomlar) mavjud ekan.
3. Molekulalarning tavsiflari:
1 mol moddadagi molekulalar soni (etalon) – 12 g 12C
ugleroddagi atomlar soni – Avogadro soni NA = 6,022-1023
У
mol 1 ga teng. Modda miqdori (mollar soni) v – N , N —
M
molekulalar soni. Molar massa ц = —.
Bitta molekulaning massasi: m = yoki /и = — .
Ixtiyoriy moddadagi molekulalar soni N = vNA ~—Л/ NA.
Molekulalarning o‘lchami -IO”8 sm yoki ~10-10 m
tartibida. massasi ^Ю-24 – 10-22 g yoki 10-27 – 10-25 kg.
Gaz molekulalarining tezliklari ~102-M03 m/s.
Masalan. T = 300K. da vhavo* 500m/s.
4. Broun harakali.
Suyuqlik yoki gazlardagi muallaq zarrachalarning
to‘xtovsiz tartibsiz (xaotik) harakatiga Broun harakati
deyiladi.
Qonuniyatlari:
a) zarrachalarning harakati gaz va suyuqliklarning
biologik xossalariga bog‘liq emas;
b) zarrachalarning tezligi temperaturaga to‘g‘ri
proporsionaldir;
d) zarrachalarning tezligi zarra massasi va o’lcha-
miga teskari proporsionaldir;
e) zarrachalarning harakat trayektoriyasi siniq to‘g*ri
chiziqlardan iborat;
0 zarrachalarning xaotik harakatiga molekulalarning
to‘qnashib unga bergan impulslarining o’zaro kompen-
satsiyalanmaganligidadir.
2.2. Molekular-kinetik nazariyaning
asosiy tenglamasi
1. Molekula impulsining o’zgarishi:
Klx ~ K\x = mv\x~ mv2x = mvx “ (~mvx) =
л = £ = ғит A/ =
F 5 5Д/
bu yerda Nx – x yo‘na-
lishda 5 devorga urilgan
molekulalar soni. Gaz bo
simi molekulalaming idish
devorlari bilan to’qnashib
ularga impuls berish nati-
jasida vujudga keladi.
3. Paskal qonuniga asosan: px = pу = pZ, = p.
4. Molekular-kinetik nazariyaning asosiy tenglamasi:
1 -i 2 mv1 2 f ..
p = -nmv = — n—^_ = — nEk yoki m ■ n = p
bo‘lgani uchun p = jpv2; bu yerda Ek = ^— — mole-
N
kulaning o‘rtacha kinetik enei-giyasi, я = у “gaz mole-
kulalarining konsentratsiyasi.
Gaz bosimi hajm birligidagi barcha molekulalaming
kinetik energiyasining 2/3 qismiga teng.
5. Temperatura shkalasi.
T = t + 273,15»/° + 273,
r° – Selsiy shkalasidan temperatura (harorat).
6. Temperatura — molekulalaming o‘rtacha kinetik
energiyasining o‘lchovi
bu yerda к – 1,38 • 10“23 J/K – Bolsman doimiysi.
Demak, T = OK da molekulalar harakatlanishdan to‘xtaydi.
7. Bosim p, konsenlratsiya n va absolut temperature
T orasidagi bog’lanish:
8. Molekulalarning tezliklari:
a) o‘rtacha kvadratik tezlik Ek – = bundan
3RT . f—2 _ + u2 +u3
b) 0‘rtacha arifmetik tezlik: v
Temperature: 1) moddaning issiqlanganlik darajasini;
2) issiqlik almashinishi yo‘nalishini; 3) issiqlik muvo-
zanatini xarakterlaydi.
2.3. Ideal gaz holat tenglamasi.
Mendeleyev — Klapeyron tenglamasi
Gaz yoki gazlar sistemasini xarakterlaydigan parametr-
lari: p, V va T orasidagi bog’lanishni ifodalaydigan teng-
lamaga gaz holat tenglamasi deb ataladi.
1. Gaz bosimi: p = nkT.
2. Gaz molekulalarining konsentratsiyasi:
С. Шомуродов. Зилзилашунослар (1989)
Бундан бирмунча вақт илгари Япониядан хушхабар келди: Ўзбекистон ССР Фанлар академиясининг мухбир аъзоси, Сейсмология илмий-тадқиқот институти гидрогеосейсмология лабораториясининг мудири, профессор Абдимуфти Султонхўжаев Зилзиланинг геокимёвий хабарчилари номидаги Япон уюшмасининг фахрий аъзоси қилиб сайланди. Бу фақат унинг ўзининггина эмас, айни вақтда сейсмология давоми…
Маматмусо Мамадазимов. Тараққиётнинг охири фалокатми? (1990)
Инсониятнинг уйи ҳисобланмиш сайёрамиз — Ерда охирги бир неча ўн йилликлар ичида фан ва техника мисли кўрилмаган тараққиётга эришиб, улкан ютуқларни қўлга киритди. Мазкур тараққиётда микроэлектроника муҳим ўрин тутиб, бошқариш жараёни ва технологиясини кескин ўзгартириб юборди. Бу эса, ўз навбатида давоми…
Қаюм Каримов. Календарь — тақвим — йилойкун (1991)
Вақт ўлчами инсоният тараққиётининг барча босқичларида муҳим аҳамиятга эга бўлган. Ҳозирги календар пайдо бўлгунига қадар одамлар ёғоч ва бошқа нарсаларга ўйиб кун, ой саноқларини санаш, каноп, арқон кабиларга тугун тугиш, хурофий аломатлар, ривоятлар, қиссалар орқали авлодларга хабарлар етказганлар. Бу одамларга давоми…
Масару Эмото. Сувнома
КИРИШ Сувнинг музлатилган бўлаклари кристалларини суратга ола бошлаганимга ҳам ўн йилдан ошди. Шунга қадар Сувдаги тўлқин тебранишлари ўлчови юзасидан тадқиқот ўтказганман. Муз кристалларини ўрганар эканман, ғаройиб ҳодисага дуч келдим: Сув турлича йўсинда ўз фикрини билдиришга қодир экан! Муз кристаллари расмларига давоми…
Рольф Эдберг. Сув томчилари — вақт томчилари
Нега шундай, сув биз учун энг зарур нарса, сувсиз ҳаёт бўлмайди, лекин шу билан бирга сув деярли қадрланмайди, ваҳоланки, ҳеч қандай фойда келтирмайдиган олмосларнинг қадр-қиймати жуда баланд. Адам СМИТ Иқлим шароити Скандинавиянинг тоғли ҳудудлариникидан ҳам оғир бўлган Шарқий Африканинг инсон давоми…
Мансурхон Тоиров. Нанотехнология – тириклик тилсимининг калити
Инглиз физик олими Роберт Гук (1635-1703) 1665 йили “ҳужайра” тушунчасини фанга киритиши биологиянинг фан бўлиб шаклланишига кучли туртки берди. Биология ҳаёт, тирик табиат ҳақидаги таълимотдир. Ушбу фаннинг ва унинг йирик тармоқларидан бири бўлган генетиканинг тараққиёти тирик мавжудот учун, жумладан, инсоният давоми…
Ибн Сино илми ҳикмат бобида
Ўрта асрлар Шарқининг буюк алломаси, ватандошимиз Абу Али Ҳусайн Ибн Абдуллоҳ Ибн Сино аввало табиб ва файласуф эди. Айни вақтда бошқа фанлар, жумладан, физика билан машғул бўлди. Унинг механик ҳаракат, иссиқлик, товуш ва ёруғликнинг табиатига қарашлари диққатга сазовордир. Ёруғлик ва давоми…
Электр токини ҳавода ўйнатган ихтирочи
1856 йили Сербиянинг Смилянь шаҳрида дунёга келган Никола Тесла болалигидан ғайритабиий қобилиятга эга эди. Шу боис мактабни битиргач, отасининг норозилигига қарамай, Австриядаги Олий техника ўқув юртига ўқишга киради. Талабалик давридаёқ антиқа кашфиётлари билан кўпчиликнинг назарига тушади. Йигирма саккиз ёшида эса давоми…
Электр чироқларининг кашф этилиши
ЭЛЕКТР ЁЙЛИ ЧИРОҚ Уни дастлаб 1803 йили рус олими Василий Петров кашф қилди. Орадан етти йил ўтгач, инглиз физиги Деви ҳам худди шундай ихтиро соҳибига айланди. Иккала олим бир-биридан бехабар ҳолда яратган бу қурилманинг нур сочиши вольта, яъни электр ёйига давоми…
Қудрат Дўстмуҳаммад. Умр лаҳзалари (академик Восил Қобуловнинг “Кундаликлар”и ҳақида)
Восил ака “Кибернетика”га раҳбарликни 1992 йили ёшлар қўлига топширганларидан кейин, бир мунча вақт ўтиб, ҳар ҳафтанинг чоршанбасида норасмий “очиқ эшиклар” куни ўтказадиган бўлдилар. Яъни кимнинг қандай гапи, қандай муаммоси бўлса, учрашиб, маслаҳатлар олиб кетарди. Мен бу вақтлар олий ўқув юртларидан давоми…
Мақолалар мундарижаси
- “137” – мўъжизавий сонми?
- Азамат Суюнов. Эзгу ном, ёрқин хотиралар
- Алиқул Раҳмонов. Мирзо Улуғбек европаликларни ҳайратда қолдирди
- Аср сири: Ойнинг иккинчи томони
- Белида “белбоғи” бор сайёра
- Буюк ихтирочилар: Томас Эдисон – энг омадли кашфиётчи
- Даҳоми ёки замондан ўзиб кетган телба?
- Етти осмон тушунчаси
- Зилзилани олдиндан хабар бериш мумкинми?
- Зилзиланинг кучини камайтириш мумкинми?
- Ибн Сино илми ҳикмат бобида
- Квант механикасидан ҳам улкан қадам
- Қаюм Каримов. Календарь – тақвим – йилойкун (1991)
- Қудрат Дўстмуҳаммад. Умр лаҳзалари (академик Восил Қобуловнинг “Кундаликлар”и ҳақида)
- Леонардо да Винчи. Буюк олим, инженер ва рассом
- Маматмусо Мамадазимов. Тараққиётнинг охири фалокатми? (1990)
- Мансурхон Тоиров. XXI аср ҳам физика асри(ми?)
- Мансурхон Тоиров. Нанотехнология – тириклик тилсимининг калити
- Масару Эмото. Сувнома
- Мусо Мамадазимов. Улуғбек мероси жаҳон олимлари нигоҳида
- Назар Тўраев. Олимнинг нурли умри
- Наим Каримов. Ўзбекнинг биринчи тоғ-кон муҳандиси
- Нурли шарбат ёғдуси
- Омонулла Файзуллаев. Аҳмад ал-Фарғонийнинг фанний олами
- Радионинг ҳақиқий асосчиси ким?
- Рольф Эдберг. Сув томчилари — вақт томчилари
- С. Шомуродов. Зилзилашунослар (1989)
- Улуғбекнинг астрономия мактаби
- Ўрта асрлар робот устаси – Абул-Из ал-Жазарий
- Хиггс жумбоғи қачон ечилади?
- Ҳусайн Қўрқмас. Қуёш неча ёшда?
- Чори Насриддинов. Кашфиётчидан чиққан ихтирочи
- Шомақсуд Исоқов, Муҳиддин Полвон. Самолёт ясагани учун қамалган олим
- Электр токини ҳавода ўйнатган ихтирочи
- Электр чироқларининг кашф этилиши
Fizika, Astronomiya fani O‘rta ta’limda Fizika, Astronomiya o‘quv fanini o‘rganish bosqichlari
O‘rta ta’limda Fizika, Astronomiya fanini o‘qitishning asosiy maqsadi:
fizika ta’limining fan-texnika taraqqiyotida, ishlab chiqarish sohalari va hayotda tutgan o‘rni haqida mantiqiy fikrlay olish qobiliyati, aqliy rivojlanishi, o‘zini o‘zi anglash salohiyatini tarkib toptirish, ularda milliy, umuminsoniy qadriyatlarni shakllantirish hamda ijtimoiy hayoti va ta’lim olishni davom ettirishlari uchun zarur bo‘lgan bilimlarni egallashi, ulardan kundalik hayotlarida foydalanishga o‘rgatish;
o‘quvchilarda tayanch va fizika faniga oid umumiy kompetensiyalarni shakllantirish;
o‘quvchilarning olamning fizik manzarasiga oid dunyoqarashini kengaytirish bilan amaliy faoliyatlarini bog‘lagan holda fizik bilimlarni hayotga tatbiq eta olish salohiyatini shakllantirish va rivojlantirishdan iborat.
O‘rta ta’limda Fizika, Astronomiya fanini o‘qitishning vazifalari:
o‘quvchilarda atrof-olamni o‘rganishga ishonch tuyg‘ularini hosil qilish;
tabiatdagi jarayon va hodisalarni kuzatish, tahlil qilish, fizik hodisalarni o‘rganishda asboblardan to‘g‘ri foydalana olish, fizik tushuncha va kattaliklarni matematik formulalar bilan ifodalay olish, fan sohasida erishilayotgan yutuqlar, ularning amaliyotdagi tatbiqi orqali o‘quvchilarning ilmiy dunyoqarashlarini rivojlantirish, kelajakda insoniyatni fan va texnologiyalar yutuqlaridan to‘g‘ri foydalanishda fan va texnika ijodkorlariga hurmat bilan qarash, ma’naviy va madaniy merosini avaylab asrash, umumbashariy madaniyat elementlarini tarbiyalashdan iborat.
Fizika, Astronomiya fani bo‘yicha o‘rta ta’lim bitiruvchilariga qo‘yiladigan malaka talablari
1. Fizik jarayon va hodisalarni kuzatish, tushunish va tushuntirish kompetensiyasi:
Fizik va astronomik kattaliklarning Xalqaro birliklar sistemasi (SI)ni, matematik ifodalarini mantiqiy bog‘liq holda tushunadi va tushuntira oladi;
mexanika, molekulyar fizika va termodinamika asoslari, elektrodinamika, tebranishlar va to‘lqinlar, optika, atom va yadro fizikasi asoslariga oid kengaytirilgan asosiy tushunchalar, atamalar, fizik kattaliklar va ularning birliklari, qonuniyatlar, bog‘lanish formulalarni biladi va ularni amaliyotda qo‘llay oladi.
Astronomik obyektlarning ko‘rinma harakatlarini kuzata oladi, olgan bilimlarini tushuntira oladi;
olam tuzilishining geliotsentrik tizimi bo‘yicha Quyosh tizimining tuzilishini bayon qila oladi;
osmon jismlarini o‘rganish orqali kashf etilgan qonuniyatlarni hamda ularning ahamiyatini tushunadi va tushuntirib bera oladi.
Fizik va astronomik kattaliklarning Xalqaro birliklar tizimi (SI)ni, matematik ifodalarini mantiqiy bog‘liq holda tushunadi va tushuntira oladi. Olingan nazariy va amaliy bilimlardan fan, texnika va kundalik turmushda foydalana oladi. Fizik qonun, qoida va qonuniyatlarning matematik ifodasini bir shakldan ikkinchi shaklga o‘tkaza oladi va tushuntirib bera oladi.
Fizika bo‘limlariga oid kengaytirilgan asosiy tushunchalar, atamalar, fizik kattaliklar va ularning birliklari va qonuniyatlarini amaliyotda qo‘llay oladi.
Astronomik obyektlarning ko‘rinma harakatlarini kuzatadi, tahlil qiladi va olgan bilimlarini tushuntira oladi;
olam tuzilishining geliotsentrik tizimi bo‘yicha Quyosh tizimining tuzilishini bayon qila oladi;
osmon jismlari, ularning ko‘rinma harakatini o‘rganish orqali kashf etilgan qonuniyatlarni hamda ularning ahamiyatini tushunadi va tushuntirib bera oladi. Tegishli qonunlarga doir masalalarni yecha oladi.
2. Tajribalar o‘tkazish, fizik kattaliklarni o‘lchash va xulosalar chiqarish kompetensiyasi:
Mustaqil ravishda tajriba o‘tkaza oladi va olingan natijalarni solishtiradi, natijalarini jadval va grafik ko‘rinishda tasvirlay oladi, tegishli xulosalar chiqara oladi;
fizik kattaliklarni aniqlash usullarini biladi.
Oyni kuzatish orqali uning sirt obyektlari (tog‘lar, dengizlar va kraterlar) haqida bilimlarga ega bo‘ladi;
planetalarning koinot apparatlari yordamida olingan suratlari orqali ularning sirt obyektlari haqida xulosalar bera oladi.
Nazariy bilimlar asosida osmon jismlarigacha bo‘lgan masofa, ularning o‘lchami va massasini hisoblashga doir masalalar yecha oladi.
Mustaqil ravishda tajriba qurilmalarini yig‘adi, tajriba o‘tkaza oladi va olingan natijalarni solishtira oladi, tahlil qila oladi;
natijalarni jadval va grafik ko‘rinishda tasvirlay oladi va tegishli xulosalar chiqara oladi;
fizik kattaliklarni aniqlash usullarini biladi.
Fizik kattaliklarning bevosita o‘lchangan va bilvosita hisoblab topilgan qiymatlarini solishtira oladi, o‘lchash va hisoblash xatoliklarini aniqlay oladi;
fizik kattaliklarni o‘lchovchi asboblarning ishlash prinsipini biladi;
tadqiqotchilik xususiyatlarini namoyon qila oladi.
Osmon jismlarini kuzatish orqali ularning sirt obyektlari haqida bilimlarga ega bo‘ladi;
Osmon jismlarining koinot apparatlari yordamida olingan suratlari orqali ularning sirt obyektlari haqida xulosalar bera oladi.
3. Fizik bilimlar va asboblardan amaliyotda foydalana olish kompetensiyasi:
Fizika fanining nazariy asoslarini kundalik turmush va kasbiy sohalarga tatbiq eta oladi;
fanga oid oddiy darajadagi masalalarni yecha oladi;
o‘lchov asboblari, jihozlari va o‘quv vositalaridan (elektron tarozi, aneroid-barometr, lyuksmetr, Geyger hisoblagichi, tribometr, kalorimetr, Uitson ko‘prigi, tovush generatori, Tomson g‘altagi, spektroskop, difraksion panjara, lazer qurilmasi, yorug‘lik manbalari, fotodiod, fotorele, fotorezistorlar, kompyuter, videoproektor va shu kabilardan) foydalana oladi, asboblarning o‘lchash xatoligini baholay oladi, fizik asboblar bilan ishlash jarayonida texnika xavfsizligi qoidalariga rioya qiladi.
Astronomik kuzatish asboblari (teleskop, durbin) tuzilishini biladi va ulardan foydalana oladi;
katta va kichik ayiq yulduzlariga tayanib, olam qutbini topa oladi;
olam qutbiga ko‘ra ufqning tomonlarini aniqlay oladi;
joyning geografik kengligini bilgan holda osmon jismlarining balandligini aniqlay oladi.
Fizika fanining nazariy asoslarini kundalik turmush va kasbiy sohalariga tatbiq eta oladi;
fanga oid o‘rtacha darajadagi masalalarni yecha oladi;
o‘lchov asboblari, jihozlari va o‘quv vositalaridan (elektron tarozi, aneroid-barometr, lyuksmetr, Geyger hisoblagichi, tribometr, kalorimetr, Uitson ko‘prigi, tovush generatori, Tomson g‘altagi, spektroskop, difraksion panjara, lazer qurilmasi, yorug‘lik manbalari, fotodiod, fotorele, fotorezistorlar, kompyuter, videoproektor va shu kabilardan) foydalana oladi, asboblarning o‘lchash chegarasi va xatoligini baholay oladi, fizik jihozlarning ishlash prinsipini tushuntirib bera oladi, fizika asboblari bilan ishlash jarayonida texnika xavfsizligi qoidalariga rioya qiladi.
Astronomik kuzatish asboblari (teleskop, durbin) tuzilishini, ishlash prinsipini biladi va ulardan foydalana oladi;
Osmon jismlari joylashuviga ko‘ra olam qutbini topa oladi;
olam qutbiga ko‘ra ufqning tomonlarini aniqlay oladi;
joyning geografik kengligini bilgan holda osmon jismlarining balandligini aniqlay oladi.
FIZIKA VA ASTRONOMIYA FANLARIDAN
O‘QUV DASTURI
(10-11-sinf)
UQTIRISH XATI
Maktabda fizika ta’limining ahamiyati uning fan-texnika va texnologiya taraqqiyotida, ishlab chiqarish sohalari va kundalik hayotda tutgan o‘rni bilan belgilanadi. O‘rta ta’lim maktablarida fizika fanini o‘qitish o‘quvchilarning hayotiy tasavvurlari bilan amaliy faoliyatlarini umumlashtirish orqali fizik bilimlarni amalda qo‘llay olish salohiyatini shakllantirish va rivojlantirishdan iborat.
O‘rta ta’limi muassasalarida fizika fanini o‘qitishning asosiy maqsadi – fizika ta’limining fan-texnika taraqqiyotida, ishlab chiqarish sohalari va hayotda tutgan o‘rni haqida mantiqiy fikrlay olish qobiliyati, aqliy rivojlanishi, o‘zini o‘zi anglash salohiyatini tarkib toptirish, ularda milliy, umuminsoniy qadriyatlarni shakllantirish hamda ijtimoiy hayoti va ta’lim olishni davom ettirishlari uchun zarur bo‘lgan bilimlarni egallashi, ulardan kundalik hayotlarida foydalanishga o‘rgatish;
o‘quvchilarda tayanch va fizika faniga oid umumiy kompetensiyalarni shakllantirish;
o‘quvchilarning olamning fizik manzarasiga oid dunyoqarashini kengaytirish bilan amaliy faoliyatlarini bog‘lagan holda fizik bilimlarni hayotga tatbiq eta olish salohiyatini shakllantirish va rivojlantirishdan iborat.
O‘rta ta’limi muassasalarida fizika fanini o‘qitishning vazifalari:
o‘quvchilarda atrof-olamni o‘rganishga ishonch tuyg‘ularni hosil qilish;
tabiatdagi jarayon va hodisalarni kuzatish, tahlil qilish, fizik hodisalarni o‘rganishda asboblardan to‘g‘ri foydalana olish, fizik tushuncha va kattaliklarni matematik formulalar bilan ifodalay olish, fan sohasida erishilayotgan yutuqlar, ularning amaliyotdagi tatbiqi orqali o‘quvchilarning ilmiy dunyoqarashlarini rivojlantirish, kelajakda insoniyatni fan va texnologiyalar yutuqlaridan to‘g‘ri foydalanishda fan va texnika ijodkorlariga hurmat bilan qarash, ma’naviy va madaniy merosini avaylab-asrash, umumbashariy madaniyat elementlarini tarbiyalashdan iborat.
O‘quv dasturni tuzishda o‘rta ta’lim maktablarining 9-sinfini tugatgan o‘quvchilar umumiy fizika kursining barcha bo‘limlaridan, chunonchi, mexanika, molekular fizika va termodinamika, elektr, optika, atom va yadro fizikasidan ma’lum darajada bilim, ko‘nikma, malaka va kompetensiyalarga ega bo‘lishlari zarurligi hisobga olindi.
Fizika fanini o‘qitish 6-sinfdan boshlansa-da, uning dastlabki tushunchalari boshlang‘ich ta’limning atrofimizdagi olam, tabiatshunoslik va yuqori sinflarda tabiiy geografiya fanlarini o‘rganishda shakllanadi. Jumladan, Quyosh, Yer, Oy va uning ahamiyati, ob-havo, yil fasllari, atrofimizdagi narsalar: uy anjomlari, o‘quv qurollari, kiyim-kechaklar, oziq-ovqat mahsulotlari, gazdan foydalanish, uyda foydalaniladigan elektr jihozlari, kompyuter va uning imkoniyatlari, uyda xavfsizlik qoidalariga rioya qilish, jism va moddalar, suvning holatlari, termometrdan foydalanish, ob-havoni kundalik kuzatish, kun va tunning, yil fasllarining davriy almashinishini va boshqa tushunchalar shakllantiriladi.
Fizika fanini o‘rganish 6-sinfda boshlanib, dastlabki A1 darajada mexanika, issiqlik, elektr, yorug‘lik, tovush hodisalar hamda modda tuzilishi haqida boshlang‘ich ma’lumotlar beriladi. A2 darajada fizika fanini izchil kurs sifatida 7-sinfda fizikaning “Mexanika”, 8-sinfda “Elektr”, 9-sinfda “Molekulyar fizika asoslari”, “Optika”, “Atom va yadro fizikasi asoslari” va “Koinot haqida tasavvurlar” bo‘limlari o‘rganiladi. B1 darajada “Mexanika”, “Molekulyar fizika va termodinamika asoslari”, “Tebranishlar va to‘lqinlar”, “Elektrodinamika”, “Optika”, “Atom va yadro fizikasi” bo‘limlari o‘rganiladi.
O‘rta ta’lim tizimida o‘quvchilarda fanga oid umumiy kompetensiyalar bilan birgalikda tayanch kompetensiyalar shakllantirilib boriladi.
Fizika, astronomiya fani bo‘yicha o‘rta ta’lim maktablarida o‘quvchilarda shakllantiriladigan tayanch kompetensiyalar:
Kommunikativ kompetensiya:
darslikda keltirilgan fizik atamalarni, qonunlarni, qoidalarni og‘zaki va yozma tarzda aniq tushunarli bayon qila olish;
boshqalarga tushuntirib bera olish va yoza olish, fizik kattaliklarning xorijiy tilda aytilishi va yozilishini, muloqotda muomala madaniyatiga amal qilish va guruhlarda o‘zaro kelishuv asosida ishlay olish.
mustaqil ravishda fizik qonuniyatlar asosida masalalar yechish.
Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi:
darslik va turli masalalar kitobidan, kutubxona, resurs markazi manbalaridan o‘ziga kerakli ma’lumotlarni izlab topa olishi va ulardan foydalana olishi hamda fizik birliklarni boshqa ulushli va karrali birliklarga, jadval ko‘rinishidagi ma’lumotlarni grafik ko‘rinishga (va aksincha) aylantira olish.
turli manbalardan olgan kerakli ma’lumotlarni saralash va tahlil qilish.
O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi:
doimiy ravishda o‘zini o‘zi jismoniy, ma’naviy, ruhiy, intellektual va kreativ rivojlantirish, hayot davomida mustaqil o‘qib-o‘rganishi, o‘z xatti-harakatini adekvat baholash va mustaqil qaror qabul qila olish.
mustaqil o‘qib o‘rganish natijasida asboblardan mustaqil foydalanish.
Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi:
sinfda, maktabda, oilada, mahallada va jamiyatda o‘tkaziladigan tadbirlarda faol ishtirok etish, o‘zining fuqarolik burch va huquqlarini bilish, unga rioya qilish, o‘zaro munosabatlarida muomala va huquqiy madaniyatga ega bo‘lish.
o‘zining fuqarolik burch va huquqlarini bilgan holda mahalladagi muammolarga o‘z fikrini bildira olish.
Milliy va umummadaniy kompetensiya:
vatanga sadoqatli, insonlarga mehr-oqibatli hamda umuminsoniy va milliy qadriyatlarga e’tiqodli bo‘lish, fizika sohasi rivojlanishiga ulkan hissa qo‘shgan allomalarning ibratli hayotini bilish va o‘rnak olish hamda ularning fikrlari fan sohasida muhimligini anglay olish.
dunyoqarash va tafakkuri asosida sohadagi olimlarning qonunlaridan amaliyotda foydalanish.
Matematik savodxonlik, fan va texnika yangiliklaridan xabardor bo‘lish hamda foydalanish kompetensiyasi:
aniq hisob-kitoblarga asoslangan holda shaxsiy rejalarni tuza olish, fizikani o‘rganishda turli formulalar, grafiklardan foydalana olish, inson mehnatini yengillashtiradigan, qulay shart-sharoitga olib keladigan fizika fanidagi va texnika yangiliklaridan foydalana olish.
fan-texnika yangiliklaridan amaliyotda mustaqil ravishda foydalana olish.
Shuningdek, fizika fanining mazmunidan kelib chiqqan holda o‘quvchilarda fanga oid umumiy kompetensiyalar ham shakllantiriladi.
1. Fizik jarayon va hodisalarni kuzatish, tushunish va tushuntirish kompetensiyasi.
2. Tajribalar o‘tkazish, fizik kattaliklarni o‘lchash va xulosalar chiqarish kompetensiyasi.
3. Fizik bilimlar va asboblardan amaliyotda foydalana olish kompetensiyasi.
Shuningdek, me’yoriy hujjatlarni yuritishda tayanch va fanga oid kompetensiyalar quyidagicha yozilishi tavsiya qilinadi.
- TK1 – kommunikativ kompetensiya
- TK2 – axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi
- TK3 – o‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi
- TK4 – ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi
- TK5 – milliy va umummadaniy kompetensiya
- TK6 – matematik savodxonlik, fan va texnika yangiliklaridan xabardor bo‘lish hamda foydalanish kompetensiyasi
1. FK1 – fizik jarayon va hodisalarni kuzatish, tushunish va tushuntirish kompetensiyasi.
2. FK2 – Tajribalar o‘tkazish, fizik kattaliklarni o‘lchash va xulosalar chiqarish kompetensiyasi.
3.FK3 – fizik bilimlar va asboblardan amaliyotda foydalana olish kompetensiyasi.
10-SINF
(68 soat, haftasiga 2 soat, B1+: 102 soat, haftasiga 3 soat)
O‘quvchilarda shakllantiriladigan tayanch kompetensiyalar elementlari:
Kommunikativ kompetensiya:
darslikda keltirilgan fizik atamalarni, qonunlarni, qoidalarni og‘zaki va yozma tarzda aniq tushunarli bayon qila olish;
fizik kattaliklarning xorijiy tilda aytilishi va yozilishini bilish va guruhlarda o‘zaro kelishuv asosida ishlay olish;
qonuniyatlar hamda ularning ahamiyatini tushunish.
fikrni mantiqiy izchillikda ifodalay olish.
Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi:
turli axborot manbalaridan kerakli ma’lumotlarni mustaqil ravishda izlab topa olishi, saralashi, tahlil qilish hamda axborot xavfsizligi qoidalarini bilish, rioya qila olish va ulardan samarali foydalanish.
fizika qonunlarini boshqa fanlardagi axborotlar bilan mantiqiy bog‘lay olish.
O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi:
o‘zlashtirgan bilimlariga tayangan holda mustaqil ravishda fizika va texnikaning amaliy mohiyatini ifodalay olish;
o‘zini jismoniy, ma’naviy, ruhiy va intellektual rivojlantirib borish.
o‘z xatti-harakatini adekvat baholay olish va mustaqil qaror qabul qila olish.
Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi:
sinfda, maktabda, oilada, mahallada o‘tkaziladigan tadbirlarda faol ishtirok etishi, o‘zining fuqarolik burch va huquqlarini bilishi, unga rioya qilishi;
atrof-muhitda bo‘layotgan voqea, hodisa va jarayonlarni tushunish;
o‘zining o‘quvchilik burch va huquqlarini bilish va unga rioya qilish;
boshqalar fikrini hurmat qilgan holda o‘z pozitsiyasini himoya qilish.
Milliy va umummadaniy kompetensiya :
Vatanga sadoqatli, insonlarga mehr-oqibatli hamda umuminsoniy va milliy qadriyatlarga e’tiqodli bo‘lish;
Fizik olimlarning jamiyat rivojiga qo‘shgan hissalarini qadrlash;
orasta kiyinish va sog‘lom turmush tarziga amal qilish;
fizikaning har bir shaxs va jamiyatni asrashdagi o‘rnini tushuntish.
fan sohasi rivojlanishiga ulkan hissa qo‘shgan allomalarning ibratli hayotini o‘rganish va mustaqil tahlil qilish.
Matematik savodxonlik, fan va texnika yangiliklaridan xabardor bo‘lish hamda foydalanish kompetensiyasi:
aniq hisob-kitoblarga asoslangan holda kundalik rejalarini tuza olish, formulalardan foydalanib, masalalar yecha olish;
inson mehnatini yengillashtiradigan asboblardan foydalanish.
kundalik faoliyatda turli diagramma, chizma va modellarni o‘qiy olish;
fanning so‘nggi yangiliklaridan xabardor bo‘lish.
fizikadan masala yechish yoki laboratoriya ishlarini bajarishda aniq mantiqiy ketma-ketlikka amal qilish.
MEXANIKA
(1 soat, B1+: 1 soat)
1-mavzu: Fizikaning tadqiqot metodlari. (1 soat, B1+: 1 soat)
I BOB. K INEMATIKA
( 9 soat , B1+: 14 soat)
2-mavzu: Mexanik harakat turlari. Harakatlarning mustaqillik prinsipi.
(1 soat, B1+: 1 soat)
3-mavzu: Jismlarning vertikal harakati. (1 soat, B1+:1 soat)
4-mavzu: Aylana bo‘ylab notekis harakat. Burchak tezlanish. Tangensial tezlanish. (1 soat, B1+: 1 soat)
5-mavzu: Aylanma va ilgarilanma harakatni o‘zaro uzatish: tasmali, tishli, friksion va val orqali uzatmalar. (1 soat, B1+: 2 soat)
6-mavzu: Gorizontal otilgan jismning harakati. (1 soat, B1+: 2 soat)
7-mavzu: Gorizontga qiya otilgan jism harakati. (1 soat, B1+: 2 soat)
8-mavzu: 1-laboratoriya ishi. Gorizontga qiya otilgan jism harakatini o‘rganish. (1 soat, B1+:1 soat)
Masalalar yechish. (1 soat, B1+: 2 soat)
Nazorat ishi. (1 soat, B1+: 2 soat)
Namoyish tajribalari:
1. Harakatning nisbiyligi.
2. Aylanma va ilgarilanma harakat uzatishni o‘rganish.
3. Jismlarning vertikal harakati.
4. Gorizontal otilgan jism harakatini o‘rganish.
5. Aylanma harakatda tangensial tezlanish va burchak tezlanish yo‘nalishini ko‘rsatish (plakatda).
Jihozlar va o‘quv-ko‘rgazmali qurollar:
Mexanikadan “Mexanika-1” laboratoriya jamlanmasi. Raqamli o‘quv sekundomeri. Fizikadan universal shtativ. Chizma ashyolari to‘plami. Ballistik to‘pponcha. Aylana bo‘ylab harakatni o‘rganish bo‘yicha to‘plam.
II BOB. DINAMIKA
(8 soat, B1+ 12 soat)
9-mavzu: Dinamika qonunlari. (1 soat, B1+: 1 soat)
10-mavzu: Galileyning nisbiylik prinsipi. Inersial va noinersial sanoq sistemalari. (1 soat, B1+: 2 soat)
11-mavzu: Gravitatsion maydonda harakat. (1 soat, B1+: 1 soat)
12-mavzu: Jism og‘irligining harakat turiga bog‘liqligi. (1 soat, B1+: 2 soat)
13-mavzu: Jismning bir necha kuch ta’siridagi harakati. (1 soat, B1+: 2 soat)
Masalalar yechish. (2 soat, B1+: 2 soat)
Nazorat ishi. (1 soat, B1+: 2 soat)
Namoyish tajribalari:
1. Kuchlarni qo‘shish.
2. Gravitatsion maydondagi harakat.
3. Jism og‘irligining harakat turiga bog‘liqligi.
4. Jismning bir necha kuch ta’siridagi harakati.
Jihozlar va o‘quv-ko‘rgazmali qurollar:
Mexanikadan “Mexanika-1” laboratoriya jamlanmasi, Fizikadan universal shtativ, Chizma ashyolari to‘plami, O‘quv-laboratoriya elektron tarozisi, Spiral prujinalar. 0,1 kg li yuklar to‘plami. Oson qo‘zg‘aluvchi aravachalar. Bloklar. Qiya tekislik. Dinamometrlar.
III BOB. MEXANIKADA SAQLANISH QONUNLARI
(6 soat, B1+ 9 soat)
14-mavzu: Energiya va ish. Energiyaning saqlanishi qonuni. Jismning qiya tekislik bo‘ylab harakatlanishida bajarilgan ish. (1 soat, B1+: 2 soat)
15-mavzu: 2-laboratoriya ishi. Qiya tekislikda foydali ish koeffitsiyentini aniqlash. (1 soat, B1+: 1 soat)
16-mavzu: Jismlarning absolut elastik va noelastik to‘nashishi. (1 soat, B1+: 2 soat)
Masalalar yechish. (2 soat, B1+: 2 soat)
Nazorat ishi. (1 soat, B1+: 2 soat)
Namoyish tajribalari:
1. Jismlarning qiya tekislik bo‘ylab harakatlanishida bajarilgan ish.
2. Mexanik energiyaning aylanishi va saqlanishini namoyish qilish.
3. Qiya tekislikda foydali ish koeffitsiyentini aniqlash.
4. Jismlarning elastik va noelastik to‘qnashuvi.
Jihozlar va o‘quv-ko‘rgazmali qurollar:
Raqamli o‘quv sekundomeri. Chizma ashyolari to‘plami. Masshtabli chizg‘ich. Oson qo‘zg‘aluvchi aravachalar. Spiral prujinalar. Bloklar. Qiya tekislik. Yog‘och brusok. Metall sharcha. Tennis koptokchasi. Dinamometr. Ish bajarishda jism energiyasining o‘zgarishini namoyish qiluvchi asbob.
IV BOB. STATIKA VA GIDRODINAMIKA
(8 soat, B1+: 12 soat)
17-mavzu: Jismlarning muvozanatda bo‘lish shartlari. (1 soat, B1+: 1 soat)
18-mavzu: Momentlar qoidasiga asoslanib ishlaydigan mexanizmlar. (1 soat, B1+: 1 soat)
19-mavzu: Aylanma harakat dinamikasi. (1 soat, B1+: 2 soat)
20-mavzu: Suyuqlik va gazlar harakati, oqimining uzluksizlik teoremasi. Bernulli tenglamasi. (1 soat, B1+: 2 soat)
21-mavzu: Harakatlanayotgan gazlar va suyuqliklarda bosimning tezlikka bog‘liqligidan texnikada foydalanish. (1 soat, B1+: 2 soat)
Masalalar yechish. (2 soat, A2+: 2 soat)
Nazorat ishi. (1 soat, B1+: 2 soat)
Namoyish tajribalari:
1. Jismlarning muvozanat turlari namoyishi.
2. Momentlar qoidasiga asoslanib ishlaydigan mexanizmlar namoyishi.
3. Aylanma harakat dinamikasi.
4. Suyuqlik va gazlar harakati.
5. Harakatlanayotgan gazlar va suyuqliklarda bosimning tezlikka bog‘liqligidan texnikada foydalanish.
O‘quvchilarda shakllangan fanga oid umumiy kompetensiyalar:
Fizik jarayon va hodisalarni kuzatish, tushunish va tushuntirish kompetensiyasi:
Harakat turlarini farqlay oladi. Aylanma harakatni uzatish, gorizontal otilgan jism harakati, Galileyning nisbiylik prinsipi, inersial va noinersial sanoq sistemalari, jismning bir necha kuch ta’siridagi harakati, jismlarning elastik va noelastik to‘qnashuvi, jismlarning muvozanat shartlarini kuzatadi, tushunadi va tushuntira oladi.
Harakatlanayotgan gazlar va suyuqliklarda bosimning tezlikka bog‘liqligini tushunadi va tahlil qila oladi.
Tajribalar o‘tkazish, fizik kattaliklarni o‘lchash va xulosalar chiqarish kompetensiyasi:
gorizontga burchak ostida otilgan jismning harakatini, momentlar qoidasiga asoslanib ishlaydigan mexanizmlar, qiya tekislikda foydali ish koeffitsiyentini tajriba o‘tkazish yo‘li bilan aniqlay oladi va xulosalar chiqaradi.
Mavzuga doir tajribalarni o‘tkazish yo‘li bilan kattaliklarni aniqlay oladi va tahlil qila oladi.
Fizik bilimlar va asboblardan amaliyotda foydalana olish kompetensiyasi:
o‘quvchi jismlarning vertikal harakati, aylana bo‘ylab notekis harakat, gorizontal otilgan jismning harakati, dinamika va saqlanish qonunlarini hisoblashga doir masalalar yecha oladi, o‘quv-laboratoriya elektron tarozisi, spiral prujinalar, bloklar, qiya tekislik, dinamometrlardan amaliyotda foydalana oladi.
mavzularga doir masalalar yecha oladi va tahlil qila oladi.
V BOB. MEXANIK TEBRANISHLAR VA TO‘LQINLAR
(8 soat, B1+ 12 soat)
22-mavzu: Garmonik tebranishlar. (1 soat, B1+: 1 soat)
23-mavzu: Prujinali va matematik mayatniklar. (1 soat, B1+: 2 soat)
24-mavzu: 3-laboratoriya ishi. Matematik mayatnik yordamida erkin tushish tezlanishini aniqlash. (1 soat, B1+: 1 soat)
25-mavzu: Majburiy tebranishlar. Texnikada rezonans. (1 soat, B1+: 2 soat)
26-mavzu: Mexanik to‘lqinlarning muhitlarda tarqalishi. Ultra va infratovushlardan turmushda va texnikada foydalanish. (1 soat, B1+: 2 soat)
Masalalar yechish. (2 soat, B1+: 2 soat)
Nazorat ishi. (1 soat, B1+: 2 soat)
Namoyish tajribalari:
1. Garmonik tebranishlar namoyishi.
2. Matematik va prujinali mayatniklar.
3. Matematik mayatnik yordamida erkin tushish tezlanishini aniqlash.
4. Texnikada rezonans.
5. Ultra va infratovushlardan turmush va texnikada foydalanish.
Jihozlar va o‘quv-ko‘rgazmali qurollar:
Mexanikadan “Mexanika-1” laboratoriya jamlanmasi. Raqamli sekundomeri. Fizikadan universal shtativ. Elastik spiral purjinalar. Har xil massali mayatniklar. Aylanma harakatni o‘rganish to‘plami. Kamerton. Chizma ashyolari to‘plami. O‘quv-laboratoriya elektron tarozisi.
VI BOB. termodinamika ASOSLARI
(4 soat, B1+: 6 soat)
27-mavzu: Issiqlik jarayonlarining qaytmasligi. Termodinamika qonunlari. (1 soat, B1+: 2 soat)
28-mavzu: Adiabatik jarayonlar. Issiqlik mashinalarining FIK. Karno sikli. (1 soat, B1+: 1 soat)
29-mavzu: Inson hayotida issiqlik dvigatellarining ahamiyati. Issiqlik dvigatellari va ekologiya. (1 soat, B1+: 1 soat)
Masalalar yechish. (1 soat, B1+: 2 soat)
Namoyish tajribalari:
1. Termodinamikaning II qonuni namoyishi.
2. Adaibatik jarayonlar.
3. Karno sikli. Issiqlik mashinalarining FIK.
4. Texnikada rezonans.
5. Issiqlik dvigatellarining namoyishi.
Jihozlar va o‘quv-ko‘rgazmali qurollar:
Xona termometri. Raqamli o‘quv termometri. Ichki yonuv dvigatelining proyekstion modeli. Bug‘ turbinasi. Termodinamika bo‘yicha ko‘rgazmali tajribalar ko‘rsatish to‘plami.
ELEKTRODINAMIKA
VII BOB. ELEKTROSTATIK MAYDON
(8 soat, B1+: 12 soat)
30-mavzu: Zaryadning saqlanish qonuni. Nuqtaviy zaryadning maydoni. Elektr maydon kuchlanganligining superpozitsiya prinsipi. (1 soat, B1+: 1 soat)
31-mavzu: Zaryadlangan sharning elektr maydoni. Dielektrik singdiruvchanlik. (1 soat, B1+: 1 soat)
32-mavzu: Nuqtaviy zaryad maydonining potensiali. Potensiallar farqi. (1 soat, B1+: 1 soat)
33-mavzu: Elektrostatik maydonda zaryadni ko‘chirishda bajarilgan ish. (1 soat, B1+: 2 soat)
34-mavzu: Elektr maydon energiyasi. (1 soat, B1+: 2 soat)
Masalalar yechish. (2 soat, B1+: 3 soat)
Nazorat ishi. (1 soat, B1+: 2 soat)
Namoyish tajribalari:
1. Nuqtaviy zaryadning maydoni namoyishi.
2. Zaryadning saqlanish qonuni.
3. Dielektrik singdiruvchanlik.
4. Elektr maydon energiyasi.
Jihozlar va o‘quv-ko‘rgazmali qurollar:
Ebonit va shisha tayoqcha. Jun va shoyi mato. Elektroskop. Elektrometr. Elektrofor mashina. Kondensator. Tok manbai. Ulovchi simlar. Kalit.
VIII BOB. O‘ZGARMAS TOK QONUNLARI
(8 soat, B1+: 12 soat)
35-mavzu: Elektr o‘tkazuvchanlik. Tok kuchining kuchlanishga bog‘liqligi. (1 soat, B1+: 1 soat)
36-mavzu: Tok kuchi va tok zichligi. Elektr tokining ta’sirlari. (1 soat, B1+: 2 soat)
37-mavzu: Butun zanjir uchun Om qonuni. Tok manbaining FIK. (1 soat, B1+: 1 soat)
38-mavzu: Tok manbalarini ketma-ket va parallel ulash. (1 soat, B1+: 2 soat)
39-mavzu: Ampermetr va voltmetrning o‘lchash chegarasini oshirish. (1 soat, B1+:1 soat)
40-mavzu: 4-laboratoriya ishi. Tok manbaining EYuK va ichki qarshiligini aniqlash. (1 soat, B1+: 1 soat)
Masalalar yechish. (1 soat, B1+: 2 soat)
Nazorat ishi. (1 soat, B1+: 2 soat)
Namoyish tajribalari:
1. Elektr o‘tkazuvchanlik.
2. Tok kuchining kuchlanishga bog‘liqligi o‘rganish.
3. Tok manbalarini ketma-ket va parallel ulash.
4. Ampermetr va voltmetrning o‘lchash chegarasini oshirish.
5. Tok manbaining EYUK va ichki qarshiligini aniqlash.
Jihozlar va o‘quv-ko‘rgazmali qurollar:
Tok manbai. Kondensatorlar toplami. Ampermetr. Voltmetr. Reostat. Qarshiliklar to‘plami. Ketma-ket va parallel ulash qurilmasi. Ommetr. Shunt va qo‘shimcha qarshilik. Turli kuchlanishli tok manbalari. O‘tkazgichlar. Izolyatorlar. Tok o‘tkazgichli moddalar. Kalit. Ulash simlari.
IX BOB. TURLI MUHITLARDA ELEKTR TOKI
(8 soat, B1+:12 soat)
41-mavzu: Vakuumda elektr toki. (1 soat, B1+: 2 soat)
42-mavzu: Metall o‘tkazgichlar qarshilikligining temperaturaga bog‘liqligi. (1 soat, B1+: 2 soat)
43-mavzu: Yarimo‘tkazgichlarda xususiy o‘tkazuvchanlik. Aralashmali o‘tkazuvchanlik. (1 soat, B1+: 2 soat)
44-mavzu: Yarimo‘tkazgichli asboblar (diod, tranzistor) va ularning texnikada qo‘llanilishi. (1 soat, B1+: 2 soat)
45-mavzu: 5-laboratoriya ishi. Yarim o‘tkazgichli diodning volt-amper xarakteristikasini o‘rganish. (1 soat, B1+: 1 soat)
Takrorlash. (1 soat, B1+:1 soat)
Nazorat ishi. (1 soat, B1+: 1 soat)
O‘quv sayohati. (1 soat, B1+: 1 soat)
Namoyish tajribalari:
1. Vakuumda elektr toki.
2. Metall o‘tkazgichlar qarshiliklarini temperaturaga bog‘liqligi.
3.Yarimo‘tkazgichli asboblar (diod, tranzistor) va ularning texnikada qo‘llanilishi.
4. Yarim o‘tkazgichli diodning volt-amper xarakteristikasini o‘rganish.
Jihozlar va o‘quv-ko‘rgazmali qurollar:
Tok manbai. Milliampermetr, mikroampermetr. Voltmetr. Qarshiliklar to‘plami. Vakumli diod. Diod. Triod. Tranzistor. Neon gazi bilan to‘ldirilgan lampa. Turli kuchlanishli tok manbalari. O‘tkazgichlar. Izolyatorlar. Termometr. Tok o‘tkazgichli moddalar. Kalit. Ulash simlari.
O‘quvchilarda shakllangan fanga oid umumiy kompetensiyalar:
Fizik jarayon va hodisalarni kuzatish, tushunish va tushuntirish kompetensiyasi:
Garmonik tebranishlar, matematik va prujinali mayatniklar, majburiy tebranishlar va to‘lqinlar, tabiatdagi qaytmas jarayonlar, issiqlik almashuvidagi qaytmas jarayonlar, elektr maydon, o‘zgarmas tok manbalari, metall o‘tkazgichlar qarshiliklarini temperaturaga bog‘liqligini kuzatadi, tushunadi va tushuntira oladi.
mavzularga doir jarayon va hodisalarni mantiqiy tahlil qila oladi.
Tajribalar o‘tkazish, fizik kattaliklarni o‘lchash va xulosalar chiqarish kompetensiyasi:
Matematik mayatnik yordamida erkin tushish tezlanishini aniqlash, tok manbaining EYuKi va ichki qarshiligini aniqlash, yarim o‘tkazgichli diodning volt-amper xarakteristikasini tajriba o‘tkazish yo‘li bilan aniqlay oladi va xulosalar chiqaradi.
mavzularga doir tajriba natijalarini mantiqiy tahlil qila oladi.
Fizik bilimlar va asboblardan amaliyotda foydalana olish kompetensiyasi:
Matematik va prujinali mayatniklar, mexanik to‘lqinlar, Termodinamikaning II qonuni, Issiqlik mashinalarining FIK, elektr maydon kuchlanganligi, maydon potensiali, potensiallar farqi, elektr maydon energiyasi, tok kuchi va tok zichligi,
Butun zanjir uchun Om qonunini hisoblashga doir masalalar yecha oladi. Ovoz karnayi, masshtabli chizg‘ich, o‘quv-laboratoriya elektron tarozisi, xona termometri, keramik plita, quruq yoqilg‘i, Aneroid barometrlardan amaliyotda foydalana oladi.
masalalarni yechishda formulalardan to‘g‘ri foydalana oladi;
fizik o‘lchov asboblaridan amaliyotda va kundalik turmushda foydalana oladi.
O‘quvchilarda shakllangan tayanch kompetensiyalar elementlari:
Kommunikativ kompetensiya:
darslikda keltirilgan fizik atamalarni, qonunlarni, qoidalarni og‘zaki va yozma tarzda aniq tushunarli bayon qila oladi.
fizik kattaliklarning xorijiy tilda aytilishi va yozilishini bilish va guruhlarda o‘zaro kelishuv asosida ishlay oladi.
qonuniyatlar hamda ularning ahamiyatini tushuntira oladi.
fikrni mantiqiy izchillikda ifodalay oladi.
Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi:
turli axborot manbalaridan kerakli ma’lumotlarni mustaqil ravishda izlab topa oladi, saralay oladi, tahlil qila oladi hamda axborot xavfsizligi qoidalarini biladi, rioya qila oladi va ulardan samarali foydalana oladi.
fizika qonunlarini boshqa fanlardagi axborotlar bilan mantiqiy bog‘lay oladi.
O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi:
o‘zlashtirgan bilimlariga tayangan holda mustaqil ravishda fizika va texnikaning amaliy mohiyatini ifodalay oladi;
o‘zini jismoniy, ma’naviy, ruhiy va intellektual rivojlantirib bora oladi.
o‘z xatti-harakatini adekvat baholay oladi va mustaqil qaror qabul qila oladi.
Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi:
sinfda, maktabda, oilada, mahallada o‘tkaziladigan tadbirlarda faol ishtirok etadi, o‘zining fuqarolik burch va huquqlarini biladi, unga rioya qila oladi;
atrof-muhitda bo‘layotgan voqea, hodisa va jarayonlarni tushunadi;
o‘zining o‘quvchilik burch va huquqlarini biladi va unga rioya qila oladi.
boshqalar fikrini hurmat qilgan holda o‘z pozitsiyasini himoya qila oladi.
Milliy va umummadaniy kompetensiya :
Vatanga sadoqatli, insonlarga mehr-oqibatli hamda umuminsoniy va milliy qadriyatlarga e’tiqodli bo‘ladi;
Fizik olimlarning jamiyat rivojiga qo‘shgan hissalarini qadrlay oladi;
orasta kiyinish va sog‘lom turmush tarziga amal qiladi;
fizikaning har bir shaxs va jamiyatni asrashdagi o‘rnini tushuntira oladi.
fan sohasi rivojlanishiga ulkan hissa qo‘shgan allomalarning ibratli hayotini o‘rganib va tahlil qila oladi.
Matematik savodxonlik, fan va texnika yangiliklaridan xabardor bo‘lish hamda foydalanish kompetensiyasi:
aniq hisob-kitoblarga asoslangan holda kundalik rejalarini tuza oladi, formulalardan foydalanib, masalalar yecha oladi;
inson mehnatini yengillashtiradigan asboblardan foydalana oladi.
kundalik faoliyatda turli diagramma, chizma va modellarni o‘qiy oladi;
fanning so‘nggi yangiliklaridan xabardor bo‘la oladi.
fizikadan masala yechish yoki laboratoriya ishlarini bajarishda aniq mantiqiy ketma-ketlikka amal qila oladi.
Mavzularni o‘rganish uchun – 44 soat (B1+: 68 soat)
Kirish uchun – 1 soat (B1+: 1 soat)
Masalalar yechish uchun – 13 soat (B1+: 17 soat)
Nazorat ishlari uchun – 8 soat (B1+: 15 soat)
Takrorlash uchun – 1 soat (B1+: 1 soat)
O‘quv sayohati – 1 soat ( B1+: 1 soat)
Jami: 68 soat (B1+: 102 soat)
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
RO‘YXATI:
1. O‘zbekiston Respublikasining 1997-yil 29-avgustdagi “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni.
2. O‘zbekiston Respublikasining 1997-yil 29-avgustdagi “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to‘g‘risida”gi Qonuni.
3. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 16-avgustdagi “O‘rta ta’limning davlat ta’lim standartlarini tasdiqlash to‘g‘risida”gi 390-sonli qarori.
4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2004-yil 21-maydagi “2004-2009-yillarda maktab ta’limini rivojlantirish Davlat umummilliy dasturi to‘g‘risida”gi PF-3431 Farmoni.
5. O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi va Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining 2010-yil 1-iyuldagi “O‘rta, o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarida o‘qitiladigan umumta’lim fanlari hamda oliy ta’limda davom ettiriladigan fanlar dasturlari uzviyligi va uzluksizligini ta’minlash to‘g‘risida” gi 6/2/4/1-sonli qo‘shma hay’at majlisi qarori.
6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012-yil 10-dekabrdagi “Chet tillarni o‘rganish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-1875-sonli qarori.
7. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2013 yil 8 maydagi “Uzluksiz ta’lim tizimining chet tillar bo‘yicha davlat ta’lim standartlarini tasdiqlash to‘g‘risida”gi 124-sonli qarori.
8. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017-yil 6-apreldagi “O‘rta ta’lim va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limining davlat ta’lim standartlarini tasdiqlash to‘g‘risida”gi 187-son qarori.
9. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017-yil 15-martdagi “O‘rta ta’lim to‘g‘risidagi Nizomni tasdiqlash haqida”gi 140-sonli qarori.
10. O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligining 2015-yil 28-iyundagi “Umumta’lim fanlarning o‘qitilishidagi uzviylik va uzliksizlikni ta’minlash nuqtayi nazaridan takomillashtirilgan fizika fani yo‘nalishi bo‘yicha konsepsiyasi” 4- sonli hay’at qarori.
11. Xalq ta’limi vazirining 2017-yil 3-iyundagi “O‘rta ta’limning davlat ta’lim standartlari talablari asosida takomillashtirilgan o‘quv dasturlarini tasdiqlash va amaliyotga joriy etish to‘g‘risida”gi 190-sonli buyrug‘i bilan tasdiqlangan 6-9-sinf Fizika fani o‘quv dasturi.
12. G‘aniyev A.G., Avliyoqulov A.K., Alimardonova G.A. “Fizika” I qism, akademik lisey va kasb-hunar kollejlari uchun darslik. – T.: “O‘qituvchi”, 2012. 400 b.
13. G‘aniyev A.G., Avliyoqulov A.K., Alimardonova G.A. “Fizika” II qism, akademik lisey va kasb-hunar kollejlari uchun darslik. – T.: “O‘qituvchi”, 2013. 208 b.