Kutubxona – nurxona. O‘rta Osiyoning qadimgi kutubxonalari

G‘azal bobida esa Navoiy Hofiz Sheroziy, Xusrav Dehlaviy va Abdurahmon Jomiyni ustozlari sifatida sanaydi (Is’hoqov Yo. Alisher Navoiyning ilk lirikasi. Toshkent, “Fan”, 1965. 13-bet).

Navoiyga hozirgi zamon qoliplari bilan yondashib, undan g‘oya qidirish mutlaqo xato – Sultonmurod Olim

Rasul Hamzatovning “Mening Dog‘istonim” asarida “Kitob” degan kattagina bo‘lim bor. Buni asr-asrlar kitob, yozuv nimaligini bilmagan, XX asrga kelibgina o‘z alifbosiga ega bo‘lgan tog‘li bir xalqning vakili bitgan. U dog‘istonliklarning asr-asrlar o‘qish-yozishni bilmaganidan o‘kinadi: “Algebra yaratilgandi, biz esa hali sanashni bilmasdik. Dunyoda mashhur dostonlar bitilgandi, biz esa hali “ona” degan so‘zni ham yoza olmasdik”. Bu sohibi qalam kitobni shunchalar ulug‘laydiki, hatto “Agar Eron shohi Dog‘istonga qilich va urush olovi bilan emas, Firdavsiyning donishmandligi, Hofizning sevgisi, Sa’diyning hikmatlari bilan kelganda tumtaraqay qochmagan bo‘lardi”, deb hisoblaydi.

Shu so‘zlarni o‘qir ekansan, xalqlarning tarixiy taraqqiyotda tutgan o‘rnini aynan kitobga munosabatiga qarab ham belgilash mumkin, degan xulosaga keladi kishi. Beixtiyor bundan qariyb uch ming yil muqaddam ona zaminimizda dunyoga kelgan “Avesto” ko‘z o‘ngingda gavdalanadi. Keyin birin-ketin “Sahihi Buxoriy”, “Devonu lug‘atit-turk”, “Qutadg‘u bilig”, “Qisasi Rabg‘uziy”, “Temur tuzuklari”, “Ziji Ko‘ragoniy”, “Xamsa”, “Xazoyin ul-maoniy”, “Boburnoma”, “O‘tkan kunlar”… yodga tushadi.

Ha, biz tarixda ko‘p buyuk kitoblar bitgan xalqmiz.

Dunyo biz bilan gaplashganda buni yodda tutadi, albatta.

Xalq va kitob

O‘zbekiston Prezidentining “Kitob mahsulotlarini chop etish va tarqatish tizimini rivojlantirish, kitob mutolaasi va kitobxonlik madaniyatini oshirish hamda targ‘ibot qilish bo‘yicha komissiya tuzish to‘g‘risida” 2017-yil 12-yanvardagi farmoyishi o‘z­o‘zidan qabul qilingani yo‘q. Prezidentlikka nomzod Shavkat Mirziyoyevning 2016-yil 4-noyabr kuni Nurota tumanida Navoiy viloyati saylovchilari vakillari bilan uchrashuvida shunday fikrlar bayon etildi: “Odamlarning ongu tafakkuri, dunyo­qarashini o‘zgartirish, ma’naviy saviyasini yuksaltirish haqida gapiramiz. Lekin bu borada eng oddiy va ayni paytda, eng ta’sirchan vosita bu – kitob emasmi? Men shunga aminman – kitobsiz taraqqiyotga, yuksak ma’naviyatga erishib bo‘lmaydi. Kitob o‘qimagan odamning ham, millatning ham kelajagi yo‘q”.

Biz deyarli barcha sohada davlat tashabbuskor bo‘lishiga o‘rganib qolgan xalqmiz. Prezidentimiz tashabbusi bilan bugun kitob targ‘ibi davlat siyosatining tarkibiy qismiga aylandi. Shu ma’noda, davlat rahbari farmoyishi barchamizni kitobga munosabatimizni qayta ko‘rib chiqishga undaydi.

Ushbu qonunosti hujjati bilan tanishar ekanmiz, ko‘z oldimizga hammadan burun Alisher Navoiy siymosi va bu ulug‘ zot yaratgan kitoblar keladi. Chunki millatimiz merosida Navoiy asarlaridan buyukroq manba yo‘q. Shu bois biz xalq sifatida kitob va kitobxonlik masalasini buyuk bobokalonimizdan ayri tasavvur eta olmaymiz. Sirasini aytganda, bundan buyon o‘zbek kitobxonligi umumiy saviyasini Navoiyni tushunish darajasi bilan o‘lchash lozim, bizningcha.

Navoiyni Navoiy qilgan – kitob!

Ona tilimizda Alisher Navoiydan ko‘p va xo‘b kitob yozgan yana kim bor?

Ungacha ham, undan keyin o‘tgan besh asrdan oshiqroq davr mobaynida ham bu ulug‘ zot erishgan yuksak cho‘qqiga chiqa oladigan ijodkor paydo bo‘lmadi.

Baralla ayta olamizki, Navoiyni Navoiy qilgan ham aynan kitob edi. Chunki u o‘zigacha yashab, turkiy, forsiy va arabiy tilda ijod etgan deyarli barcha qalamkashlar ijodi bilan tanishgan edi.

O‘tgan asrning birinchi yarmida atoqli olim Yevgeniy Bertels “Navoiy kutubxonasini o‘rganish kerak” degan masalani o‘rtaga tashlagan edi. Bu, Navoiy o‘qigan kitoblar ro‘yxatini tuzib, ularning shoir yaratgan asarlar bilan aloqadorligini aniqlashtirish kerak, degani edi. Ayni yo‘nalishda ancha ishlar qilindi. Lekin bu vazifa hali-hanuz uzil-kesil bajarilgani yo‘q. Qilishimiz zarur bo‘lgan yumushlar – qilingan ishlardan ancha ko‘p.

Murg‘ak qalbning mutolaaga muhabbati

Alisherning otasi – G‘iyosiddin Kichkina temuriylar saltanatining sodiq mulozimlaridan biri edi. Onasi ham ana shu xonadon xizmatida bo‘lgan ayollardan edi. G‘iyosiddin Kichkina oilasida ilm-u ma’rifat, xususan, adabiyotga kuchli mehr ustuvor edi. Alisherlar xonadonida tez-tez ma’rifiy suhbatlar bo‘lib o‘tar, ular tabiiy ravishda she’rxonlikka aylanib ketar edi. Bo‘lajak mutafakkirning tog‘alari – Mir Said Kobuliy va Muhammad Ali G‘aribiylar ham shoir edi. G‘aribiy musiqa ilmini puxta bilar, yaxshi sozanda ham edi. Ikki tog‘aning turkiy she’rga mayli kuchliroq edi.

Ana shunday muhitda o‘sgan Alisher uch-to‘rt yoshida she’r yodlay boshlaydi. U yodlagan ilk bayt Amir Qosim Anvorning:

Bo davlati g‘ami tu zi fikri jahon chi bok?! –

degan misralari edi. G‘azal matlasi bo‘lmish bu satrlar “Rindmiz, ya’ni hur fikrlilarmiz, oshiqlarmiz, jahonga o‘t qo‘yganmiz-u to‘nimizni yirtganmiz, (ey yor, ya’ni ey Olloh), sening g‘aming davlati bilan fikrimiz band ekan, jahonni o‘ylab nima qilamiz?!” degan mazmunda.

Alisher to‘rt-besh yoshida maktabga borgan. U olti yoshga to‘lgan 1447 yili Xuroson podshosi Shohrux Mirzo vafot etdi. Shu tariqa Hirotda temuriylarning toj-taxt uchun kurashi avj oldi. Poytaxt ahli bu notinchliklardan qochib, atrof shahar va qishloqlarga ravona bo‘ladi. Bundaylar orasida G‘iyosiddin Kichkinaning oilasi ham bor edi. Alisherlar oilasi Iroqqa ko‘chadi. Yo‘lda Taft shahriga qo‘nib o‘tishadi.

Navoiyning o‘zi “Majolis un-nafois” tazkirasida eslab o‘tishicha, olti yoshlarida Taftda mashhur tarixchi, Sohibqiron Amir Temur haqidagi ulkan “Zafarnoma” kitobini yozgan Sharofiddin Ali Yazdiy bilan uchrashadi. Yarim kechasi bu yerga yetib kelgan karvon aynan Yazdiy xonaqohi yoniga joylashadi. Ertalab bolalar o‘ynagani xonaqohga kiradi. Ulug‘ olim musofirlar haqida bilish uchun bolalardan birovi uning yoniga kelishini so‘raydi. Shunda Alisher uning oldiga boradi. Nimani so‘ragan bo‘lsa, javob beradi. Bu yog‘ini Navoiyning o‘zidan eshitaylik: “Tabassum qilib, tahsin qildilar. Dag‘i so‘rdilarki: “Maktabg‘a boribmusen?” Dedimkim: “Boribmen”. Dedilarkim: “Ne yergacha o‘qibsen?” Dedimki: “Taborak” surasig‘acha”. Dedilarkim: “Bu jamoat atfolidin biz tilaganda sen kelib, biz bila oshno bo‘ldung, sening uchun fotiha o‘quli”, deb o‘z fotihalarig‘a musharraf qildilar” (Alisher Navoiy. Mukammal asarlar to‘plami. 13-tom. Toshkent, “Fan”, 1997. 31-bet).

Bu tasodifiy uchrashuv chog‘ida muarrix olim hirotlik bolakayning ziyrakligi, o‘tkir zehni, kuchli aql-u farosatiga qoyil qoladi. Alisher nuroniy zotga Qur’onning “Taborak” surasigacha o‘qiganini aytadi. “Taborak” – “Mulk” surasining ikkinchi nomi. Bilasizki, Kalomulloh jami o‘ttiz juz, ya’ni poradan iborat. “Taborak” surasi bilan esa yigirma to‘qqizinchi juz boshlanadi. Demak, Alisher olti yoshida o‘ttiz pora Qur’onning yigirma sakkiz porasini o‘qib tushirgan edi.

“Lison ut-tayr” dostonida yozilishicha, maktabda o‘qib yurgan kezlari muallim bolalarning har qaysisiga badiiy kitoblardan birini o‘qishni buyuradi. Kimdir Sa’diy Sheroziyning “Guliston”ini, boshqa birov uning “Bo‘ston”ini tanlaydi. Yosh Alisher esa Farididdin Attorning “Mantiq ut-tayr”ini o‘qishga tushadi. U doston mutolaasiga shu qadar berilib ketadiki, ota-onasi bundan qattiq xavotirlanadi. Oxiri ular bolaning qo‘lidan kitobni olib, yashirishadi. “Foydasi yo‘q edi, – deb yozadi Navoiy, – chunki men uni to‘liq yodlab olgan edim”.

Xo‘sh, sabiylik chog‘idanoq shakllangan bunday yuksak darajadagi kitobxonlik qanday samara berdi?

Ko‘p she’rni yod bilish har qanday shoir uchun juda-juda asqatadi. U satrlar tizishga, qofiyalar topishga qiynalmaydigan bo‘ladi. Salohiyati yuksaladi. Hozirgi til bilan aytganda, she’r bitishda avtomatlashish jarayoni yuz beradi. “Agar bir so‘zni bir bor qo‘llab, unga bir necha ma’no yuklashga asoslangan iyhom san’ati bilan yozish talab qilinganida ham, kuniga yuz baytni osongina holva yegandek bita olaman”, deb yozadi Navoiy keyinchalik:

Agar xossa ma’ni gar iyhom erur,

Aning kunda yuz bayti halvom erur.

Navoiy “Mantiq ut-tayr” dostonini to‘liq yodlab olganida necha yoshda bo‘lgani haqida manbalarda ma’lumot yo‘q. “Lison ut-tayr”da uning o‘zi maktabda o‘qib yurgan kezlari (“tufuliyat chog‘i maktab aro”) yodlaganini aytadi, xolos. Mutaxassislar, harholda, bu mahalda o‘n yoshlarda bo‘lganini taxmin qilishadi. Lekin navoiyshunoslikdan uzoq mualliflarga oson chog‘i, qo‘rqmasdan-netmasdan “Navoiy hazratlari yetti yosh(lar)ida Farididdin Attorning “Mantiq ut-tayr” asarini yoddan bilganlar”, deb yozaverishadi (Sattorov Sh. Mir Alisher Navoiy haqida 15 ma’lumot, 10 hikmat va bir rivoyat. “Janob”, 2017-yil 1-son, 6-bet).

Bu borada bir kishigina xato qilsa hech gap emas. Lekin boshqa bir yerda ham “Alisher yetti yoshida “Mantiq ut-tayr”ni yod olgan”i aytiladi (“Jomboy tongi”, 2015-yil 7-fevral).

Navoiyga munosabatda bunday taxminlarga o‘rin bermaslik kerak. Yoshini kichraytirib ko‘rsatish bilan shoirning obro‘yi ortib qolmaydi ham.

Kitobxonlik – yosh tanlamas

“Beshikdan qabrgacha ilm o‘rgan”, degan mashhur hadisi sharif bor. Navoiy ham bunga qat’iy amal qilgan zotlardan biri.

G‘iyosiddin Xondamir “Xulosat ul-axbor fi bayoni avval il-axiyr” asarida keltirgan bir ma’lumot Atoulloh Husayniyning olimlikda naqadar yuksak qadr topganidan dalolat beradi: “Sabot va matonat bilan ilmda shunday oliy darajaga yetdiki, 902 (milodiy 1496/97 – S.O.)-yili bir necha oy davomida amirning (Navoiy – S.O.) dargohidagi oliyjanob majlislarda dars o‘qidi, ul hazratning o‘zlari ham qo‘llarida qog‘oz va qalam bilan mavlono muallimning shogirdlari qatoridan o‘rin oldilar”.

Qarang, Navoiydek buyuk qalam sohibi ayni kamolotga yetgan davri – ellik olti yoshida qo‘lida qog‘oz-u qalam bilan bir necha oy Atoulloh Husayniy qoshida adabiyotshunoslikdan dars tinglabdi! Bu nafaqat Sharq, balki jahon adabiyoti va adabiyotshunosligi tarixida ham noyob hodisa bo‘lsa ajab emas. Holbuki, shungacha Navoiy adabiyotshunoslikka oid “Majolis un-nafois” tazkirasini (1491-yili) ham, aruz nazariyasiga oid “Mezon ul-avzon” risolasini (1493/94-yili) ham yozib bitirgan edi.

Filologiya fanlari doktori Rahim Musulmonqulov Navoiy shu darslarni tinglagandan keyingi yillarda “Majolis un-nafois”ni qayta tahrir qilgani (1498/99), “Muhokamat ul-lug‘atayn”ni yozgani (1499), “Xazoyin ul-maoniy” chorkitobi “Debocha”sini yangidan bitganini (1492/99) ta’kidlaydi.

Shukrki, bugun Navoiyning to‘liq asarlari nashriga egamiz. Shuning uchun shoirga turli sohalarda bevosita ta’lim bergan ustozlari aynan kimlar ekanini aniqlashtirish imkoni bor. Chunki ulug‘ bobokalonimiz hech bir ustozini unutmagan, ularning har biri haqida ma’lumot berib ketgan. Buni alohida qayd etayotganimizning sababi bor. Har bir ustoz shogirdiga kitob vositasida ta’lim bergan.

Navoiy Samarqandda Abullaysiydan ta’lim olgan. “Majolis un-nafois”da bu haqda uning o‘zi, jumladan, bunday deb yozadi: “Xoja Fazlulloh Abullaysiy – Samarqand akobiridindur. . Faqir ikki yil alarning qoshida sabaq o‘qub erdim, oncha (Nashrda “ancha” tarzida xato berilibdi, biz tuzatib yozdik. “Oncha” hozirgi tilimizda uchraydigan “shunchalik” so‘ziga to‘g‘ri keladi – S.O.) iltifotlari bor erdikim, “farzand” der erdilar” (Alisher Navoiy. Mukammal asarlar to‘plami. 13-tom. Toshkent, “Fan”, 1997. 33-bet).

Navoiyning bevosita ustozlari masalasi – ilmimizda alohida o‘rganishga loyiq mavzu. Hozir “Xamsat ul-mutahayyirin” risolasiga suyangan holda birgina ustozi va piri Abdurahmon Jomiy huzurida Navoiyning shogird sifatida o‘qigan kitoblari ro‘yxatini tuzib chiqaylik: Jomiy qalamiga mansub “Qofiya”, “Muammo” (ikkinchi risolasi), “Aruz”, “Lavoeh”, “Lavome’”, “Sharhi ruboiyot”, “Ashi’a”, “Nafahot ul-uns min hazarot il-quds”, “Shavohid un-nubuvvat” asarlari; Xoja Muhammad Porsoning “Qudsiya”si, Faxriddin Iroqiyning “Lamaot”i, Xoja Ubaydulloh Ahror Valiyning “Volidiya”si, Xoja Abdulloh Ansoriyning “Ilohiynoma”si.

Bundan tashqari, Navoiy ustozining “Haft avrang”i dostonlarini muallif sifatida o‘qiganlarida quloq tutgani yoki “quloq tutquvchilar madadi uchun alar majlisida” o‘zi o‘qib berganini aytadi.

Demak, kitob o‘qish bilan kitob o‘qishning ham farqi bor ekan. Xususan, ustoz hamkorligida kitob o‘qish an’anasi amalda qanday buyuk hosilalar berganini birgina Hazrat misolida ham ko‘rish mumkin.

Navoiyga o‘z asarlari orqali ustozlik qilganlar yana qancha. Masalan, “Xamsa”ni yozish uchun u o‘zidan oldin yaratilgan Nizomiy Ganjaviy, Xusrav Dehlaviy, Ashraf, Xoju, Abdurahmon Jomiy “Xamsa”larini izchil o‘rgangan. Ular orasidan har bir asari uchun namuna tanlab, o‘shalarga javob bitgan. O‘zining ta’kidlab o‘tishicha, “Hayrat ul­abror” Nizomiy Ganjaviyning “Maxzan ul-asror”i, “Farhod va Shirin” Xusrav Dehlaviyning “Shirin va Xusrav”i, “Layli va Majnun” Xojuning “Gavharnoma”si, “Sab’ai sayyor” Ashrafning “Haft paykar”i va “Saddi Iskandariy” Abdurahmon Jomiyning “Xiradnomayi Iskandariy”iga nazira tarzida bitilgan. Umrining oxirlarida yaratilgan “Lison ut-tayr” dostoni esa Farididdin Attorning “Mantiq ut-tayr”iga “tarjuma rasmi bila” javob edi.

G‘azal bobida esa Navoiy Hofiz Sheroziy, Xusrav Dehlaviy va Abdurahmon Jomiyni ustozlari sifatida sanaydi (Is’hoqov Yo. Alisher Navoiyning ilk lirikasi. Toshkent, “Fan”, 1965. 13-bet).

Mutafakkir bobomiz kitob yozgan zotlarni juda-juda ulug‘laydi. Bu “Majolis un­nafois” va “Nasoyim ul-muhabbat. ” asarlarida, “Xamsa” dostonlari hamda “Lison ut-tayr”da o‘zidan oldingi salaflari ta’rif-tavsifida yorqin namoyon bo‘lgan.

Dunyoni lashkar emas, kitob zabt etadi

“Farhod va Shirin”dagi faxriyasida shoir qaysi mamlakatga bir farmon yuborgan bo‘lsa, uni zabt etish uchun bir devon jo‘natganini bitadi:

Ne mulk ichraki bir farmon yibordim,

Aning zabtig‘a bir devon yibordim.

Navoiyning devonlari mamlakatlar o‘rtasidagi do‘stona munosabatlarni yo‘lga qo‘yishda ulkan vazifa bajargan. E’tiborlisi, bu jarayon shoir vafotidan keyin ham davom etib kelayotir. Hozirgi paytda ham uning asarlari qaysi tilga tarjima qilinsa, bu amalda o‘sha mamlakat bilan adabiy-madaniy hamkorliklarimiz ravnaq topayotganidan dalolat beradi.

Navoiy Hirot ilmiy-ijodiy muhitining haqiqiy rahnamosi edi. Kitob yozib, uni Navoiyga bag‘ishlash Xuroson mamlakatida o‘ziga xos bir musobaqa va an’anaga aylangan edi.

Bu buyuk zot talay mualliflarni muayyan mavzularda kitoblar yozishga da’vat etgan. O‘z-o‘zidan, bu mualliflar ham bitgan yangi asarini Hazratga bag‘ishlagan.

G‘iyosiddin Xondamir “Makorim ul-axloq” asarida erinmasdan Navoiyga bag‘ishlangan kitoblar ro‘yxatini keltiradi. Jami – 21 asar. Ular orasida Husayn Voiz Koshifiyning “Tafsiri forsiy” (“Qur’onning forsiy tafsiri”), Imom Navvaviyning “Sharhi “Arba’in” (“Qirq hadis” sharhi”), Mavlono Abdurrazzoq Kirmoniyning “Risolaye dar ilmi farosat” (“Farosat ilmi to‘g‘risida bir risola”), Mavlono Nizomiddin Ahmad Pir Shamsning “Tarjimai arabiyoti “Nafahot. ” (Jomiyning “Nafahot ul-uns min hazarot il-quds” tazkirasi arabcha qismining tarjimasi) kabi mashhur va e’tiborli kitoblar bor (G‘iyosiddin Xondamir. Makorim ul-axloq. Toshkent, G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2015. 35-36-betlar). Navoiyga bag‘ishlangan kitoblar ro‘yxati shu bilangina tugamaydi. Xondamir bu sanoqni yana davom ettiradi (o‘sha asar, 51-52-betlar).

Navoiy ko‘plab asarlarning yozilishiga sababchi, tashkilotchi, tashabbuskor va homiy ham bo‘lgan. Bu yerda birgina misol keltiramiz. Navoiy piri va ustozi Abdurahmon Jomiyni avliyolar haqida tazkira yozishga da’vat etadi. 1471/72-yili tugallangan “Nafahot. ” tazkirasi shu tariqa dunyoga kelgan. Oradan 24 yil o‘tib – 1495/96-yili Navoiy mazkur tazkirani ayrim qisqartirish va qo‘shimchalar bilan turkiyga tarjima qildi. Bu asarga “Nasoyim ul-muhabbat va min shamoyim ul-futuvvat” (“Ulug‘lik xushbo‘yliklarini taratuvchi muhabbat shabbodalari”) deb nom berdi. So‘fiylar haqidagi bu turkiy tazkira islomning boshlanishidan to XV asr ikkinchi yarmigacha o‘tgan talay shayx va avliyolar haqida ma’lumot beruvchi boy manba hisoblanadi.

Buyuk kitobxon

Navoiy hayotining so‘nggi 15 yili nihoyatda qizg‘in ijod davri bo‘ldi. Merosining kattagina qismini aynan shu 45 yoshdan keyin yaratdi.

Navoiyning asarlari yaratilishi ketma-ketligiga nazar tashlasak, u shoshilib, ulgurib qolishga intilib, juda qattiq ishlagani ma’lum bo‘ladi. “Lison ut-tayr”da muallifning “Yosh oltmishga to‘lmoqda, niyat qilganim shu dostonni hozir yozmasam, bitilmay qolib ketadimi, deb qo‘rqaman”, degan mazmundagi fikri ham bor.

Shoir sevimli qahramonlarining bolalik davrini tasvirlar ekan, ularning ilm-u ma’rifatga, demakki, kitobga muhabbatini ayricha mehr bilan qalamga oladi. Ko‘ngildan kechadiki, muallif ular bahonasida o‘z bolaligini tasvirlagandek bo‘ladi.

Farhod ham ilmparvar yigit edi. O‘n yoshga yetganida u o‘rganmagan ilm qolmagan edi. Bu borada Shirin ham Farhoddan aslo qolishmaydi. Saroyda uning o‘n dugonasi bor edi. Har biri bir fan sohasida kamolotga yetgan qizlar edi.

“Farhod va Shirin”da shahzoda Abulfavoris Shohg‘arib Bahodirga nasihat bobi keladi. Unda shoir Iskandarning aynan ilm-u hunar egallagani uchun ham quruqlik va dengizga ega chiqqanini bitadi-da, keyin shoh va olim Mirzo Ulug‘bek ta’rifiga o‘tadi.

Temurxon naslidin sulton Ulug‘bek,

Ki olam ko‘rmadi sulton aningdek, –

deb boshlanadigan olti baytli parchada ulug‘ shoir Mirzo Ulug‘bekni Husayn Boyqaroning o‘g‘li – Abulfavoris Shohg‘arib Bahodirga namuna qilib keltiradi. Ne-ne zamondoshlari o‘tib ketgani, ularni hech kim yodga olmayotganini qayd etib, lekin bu olimning ilmga intilgani, ko‘zi oldida osmon past bo‘lganini esga soladi. Uning jahon ichra yana bir osmon bo‘lgan rasadxonasi olamning ziynati hisoblanishi, osmon ilmini o‘rganib, “Ziji Ko‘ragoniy” deb atalgan kitob yozgani, qiyomatga qadar olimlar uning hukmlaridan foydalanib, xulosa bitishini ta’kidlaydi.

Bu satrlarda mutafakkirning kitobni naqadar ulug‘lagani, shahzodani ham shunday ilmga da’vat etayotgani ko‘rinib turibdi.

Bunday buyuk kitoblarni yozish uchun, avvalo, buyuk kitobxon bo‘lish kerak edi.

Shoir o‘zidan oldingi turkiy, forsiy va arabiy she’riyatning barcha daholari asarlarini suv qilib ichganiga hech kimda shubha bo‘lmasa kerak. Biroq bobokalonimiz zamonasi qalamkashlari asarlaridan ham to‘liq xabardor bo‘lgan. Axir, “Majolis un-nafois”dagi sakkiz majlisda ijodlari qisqa-qisqa tahlil etilgan shoirlarni eslang. Muallif Husayn Boyqaro tavallud topgan 1438-yildan to asar tugallangan 1498-yilga qadar o‘tgan turkiyzabon va forsiyzabon qalam ahli haqida (459 shoir!) erinmay ma’lumot berib o‘tadi. Buncha ma’lumotni yig‘ish, tartibga solish, mualliflarning eng go‘zal baytlarini tanlash, ularning har biriga xos munosabat bildirish uchun naqadar buyuk kitobxon bo‘lish kerak edi.

Navoiyning o‘zigagina xos mutolaa usuli bo‘lgani aniq. Shulardan biri yodlash qobiliyati edi. Ikkinchisi – material yig‘ish mahorati. Shoir o‘qiganlari asosida ijodiy niyatiga mos ravishda ko‘p material yig‘ib borgan. Uchinchisi – saralash salohiyati. Shoir o‘qigan va yiqqan materiallarini jiddiy saralagan. Kitobxonligining sanaganimiz keyingi ikki xususiyati haqida “Majolis un-nafois” muqaddimasida bunday deb yozadi: “Jam’ qililg‘ay va har qaysining natoyiji tab’idin biror nima nishona yo‘sunluq yozilg‘ay”. Bu yerda gap shoirlar haqidagi ma’lumotlarni bir yerga to‘plash va ular ijodidan namunalarni misol tariqasida keltirish xususida borayotir.

Navoiyni bugungi ko‘z bilan o‘qiylik

Navoiy bilan bizni, eh-he, qancha-qancha zamonlar-u necha-necha makonlar ajratib turadi. Bu zot asarlaridagi asl ma’noni tushunish uchun o‘sha zamon va o‘sha makonga “qaytish” kerak. Aks holda, qattiq adashamiz.

Navoiyga hozirgi zamon qoliplari bilan yondashib, undan g‘oya qidirish – mutlaqo xato usul. Sho‘ro davrida shunday qilindi. Masalan, sobiq Ittifoq federativ davlat, kuchli bir imperiya edi. Shu bois, xo‘jako‘rsinga bo‘lsa ham, xalqlar do‘stligi g‘oyasini o‘lib-tirilib targ‘ib etdi. Amalda millatlararo tenglik ta’minlanmagan, dilda tamoman boshqa maqsad-muddaolar yotgan bo‘lsa ham, tilda millatlar o‘rtasidagi do‘stlik tarannum qilinaverdi.

“Farhod va Shirin”ga ham shu qolip bilan yondashildi: “Ana, xalqlar do‘stligi-yu mana, xalqlar do‘stligi! Bundagi geografik kenglikni qarang! Farhod – xitoylik, uning sevgilisi bo‘lmish Shirin – armaniyalik, uning qadrdon do‘sti Shopur – eronlik!” deb bong urildi.

Hozirgacha ham bu doston haqidagi ommaning sodda tasavvurlari shunga o‘xshash soxta qarashlardan nariga o‘tmay kelayotir. Dostonning ruscha, tojikcha va ozarboyjoncha tarjimalari asosida dissertatsiya yoqlagan mutaxassis sifatida ishonch-la aytamanki, dostonda bunday talqindagi xalqlar do‘stligi g‘oyasi yo‘q. Farhodning xitoylik, Shirinning armaniyalik va Shopurning eronlik bo‘lishi asarda tamoman boshqa g‘oyaviy-badiiy maqsadlar uchun xizmat qilgan. Bu borada batafsil tushuntirish berish uchun alohida tadqiqot kerak.

Sho‘ro davrida O‘zbekistonimizda qo‘riq yerlarni o‘zlashtirib, u yerlarga Amudaryo va Sirdaryo suvini olib borish bosh masalalardan biriga aylandi. U qildik, bu qildik, ishqilib, Orolni o‘z qo‘limiz bilan quritdik. O‘sha kezlarda “Farhod va Shirin” juda-juda asqatdi o‘ziyam! Chunki dostonda Farhodning kanal qazib, suv keltirishi tasviri bor edi-da. Urush yillari katta hashar bilan ishga tushirilgan GESning nomini ham “Farhod” deb qo‘ydik.

Dostonda Farhod cho‘lga suv chiqargani yo‘q. Qaytanga, bir kishining orzu-havasi uchun xalq azob-uqubat chekdi. Gap shundaki, Armaniya hukmdorining erkatoy jiyanchasi bo‘lmish Shirin tog‘ning tepasida o‘ziga qasr qurdirmoqchi bo‘ldi. Qasr tiklansa-yu, suv bo‘lmasa, uning qasrligi qayerga borar edi?! Erkatoyning maylicha, shu imorat atrofidan suv aylanishi kerak. Suv esa uzoqda. Tog‘ning nari yog‘ida bir buloq bor. Uni odamlar “Ayn ul-hayot”, ya’ni “Hayot bulog‘i” deb atashadi. Qasrgacha orada o‘n yig‘och masofa bor.

Uch yildirki, ikki yuz usta tog‘da ariq qazidi. Har tesha urganda no‘xatday-no‘xatday tosh uchadi, xolos. Inson zoti bunday azobni ko‘rgan emas edi. Uch yilda bor-yo‘g‘i ikki-uch yuz qadam qazildi. Sinmagan tesha-yu metin qolmadi. Ustalar bu ishning og‘irligidan qon yig‘ladi, lekin ishboshilar zug‘umini qo‘ymadi. Azob-uqubat shu darajaga yetgan ediki, ustalar dardlarini Farhodga to‘kib soldi. Ammo Mehinbonu-yu Shirin ularning uzrini qabul qilmadi. Farhodning ularga rahmi keldi. Ana o‘shanda Farhod mashhurdan-mashhur:

Hunarni asrabon netkumdur oxir,

Olib tufroqqamu ketgumdur oxir , –

degan so‘zlarini aytdi-da, ishga kirishib ketdi. Qorandan o‘rgangan hunarlarini qo‘llab, har o‘n-o‘n besh teshadan bir katta tesha, har o‘n-o‘n besh metindan bir katta metin va boshqa asboblar yasab, tog‘ qazishga kirishdi. Bir kunda bir o‘zi ikki yuz usta uch yilda qazganchalik ariq qazdi. Ana shu shov-shuvli xabar saroyga yetib, Mehinbonu bilan Shirinning o‘zi Farhodni ko‘rgani keldi.

Bu yerda Navoiyning uchta maqsadi bor. Birinchisi – Farhodning elga rahmi kelgani, uning koriga yaragani, hunarini ishga solib, ezgu ish qilgani. Ikkinchisi – yaxshilikka yaxshilik qaytgani. Ya’ni elga qayishgan edi, buning savobi yetib, yorini topdi – Shirinning o‘zi uni ko‘rgani keldi. Uchinchisi – Shirin ham Farhodni sevib qolishi uchun, adabiyotdagi an’anaga ko‘ra, yigit biron bir “karomat” ko‘rsatib, qizning diqqatini jalb etishi lozim edi.

Alhosil, Farhod tog‘da ariq qazib, suvni Shirin qasri tomon oqizdi. Lekin bu yerda hech ham suv chiqarib, qo‘riq yerlarni o‘zlashtirish maqsadi yo‘q.

Navoiy – boshqa zamon kishisi, axir u XV asrda yashagan. U davr tushuncha-tasavvurlari har jihatdan bugungi tushuncha-tasavvurlarga to‘g‘ri keladi, deb o‘ylash o‘ta soddalik bo‘lur edi. Demak, mutafakkirning ayrim hayotiy qarashlari, nuqtayi nazarlari bugungi tartib-qoidalar, hozirgi zamon kishilari ong-tafakkuriga, yashash tarziga to‘la mos tushmasligi mumkin va bu tabiiy. Shunday ekan, endi yana bir jihatga aniqlik kiritib olaylik. Mutafakkir bobomizning ayrim qarash, xulosa va talqinlari bugungi davrga mos kelmasa, marhamat, tadqiqotchi bunga munosabatini bildirishi, aynan ana shu mos kelmaslik sabablarini bayon etishi mumkin. Biroq bu uni teskari tushunishdan tamoman farq qiladi.

Uzoqqa bormay, “Mahbub ul-qulub”dan bir misol keltiraylik. Asardagi 27-fasl “Shaharda olib sotquvchilar zikrida” deb nomlanadi. Muallif ularni qattiq qoralaydi. Bu tanqid sho‘ro davri siyosatiga ham “labbay” deb javob bergan edi. Xo‘sh, hozir-chi?

Albatta, olibsotarlarning aldoqchiligi, katonni bo‘z, sholni to‘rqa, bo‘ryoni zarbaft puliga sotishi, insofsizligini qoralash hozir ham ahamiyatli. Biroq mana bu fikr hozirgi kunga to‘g‘ri kelmaydi: “Elga ziyon aning sudi (ya’ni foydasi), o‘ng‘oy (ya’ni arzon) olib, og‘ir (ya’ni qimmat) sotmoq aning maqsudi”. Chunki bozor iqtisodiyoti sharoitida katta bozorlardan ko‘tara savdo yo‘li bilan arzonroq olib, aholi yashaydigan hududlarda nisbatan qimmat narxda sotish orqali tadbirkorlik qilish bugungi qonunlarimizga hech ham zid emas. Bunday ish bilan shug‘ullanayotgan kishining foydasi aynan ana shu narxlar o‘rtasidagi farqdan kelib chiqadi. Kimdir Qo‘yliq ko‘tara bozoridan qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini olib, Sergeli ko‘pqavatli uylari orasidagi do‘konida sotadi, deylik. Albatta, ustiga narx qo‘yadi. Lekin bir qadamgina, shundoqqina uyingiz yonida sotilayotgan qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini, sal qimmatiga bo‘lsa ham, og‘rinmay xarid qilasiz. Qimmatligiga roziligingiz shundaki, bu olibsotar yo‘lingizni yaqin qildi, yo‘lkira sarflamadingiz, vaqtingiz tejaldi. Bu ham tadbirkorlik. Buning jamiyatga foydasi bor.

Demak, Navoiyni bugungi kun nigohi bilan o‘qish darkor.

Eng asosiy masalaga endi yetib keldik, chamamda. Bugun har birimiz Navoiyni o‘qishimiz kerak. Bu nomigagina aytilayotgan nasihat yoki balandparvoz bir shior emas. Biroq Navoiyni o‘qish oson ish emasligini ham hammamiz yaxshi bilamiz. Navoiyni o‘qish boshqa mualliflarni o‘qishdan keskin farq qiladi. Negaki, bu kitobxondan jiddiy tayyorgarlik talab etadi.

Navoiyni o‘qishga tayyorgarlik ko‘rish uchun ko‘p imkoniyatlar mavjud. Buyuk mutafakkir hayoti va ijodi umumiy o‘rta ta’lim maktablari, akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida o‘qitiladi. Shoirning ko‘plab she’rlari qo‘shiqlar orqali ham kitobxon ong-shuuriga yetib boryapti. Qolaversa, o‘zbek navoiyshunosligi o‘tgan bir asr mobaynida katta yutuqlarga erishdi. Lug‘atlar tuzildi. Xususan, to‘rt jildli “Navoiy asarlari tilining izohli lug‘ati” bor. Yaqinda ikki jildli “Alisher Navoiy” ensiklopedik lug‘ati chop etildi. Dostonlari nasriy bayon qilindi. Lirik asarlarining sharhlari yuzaga keldi. Qancha-qancha tadqiqotlar yaratildi. Shoir asarlari ta’sirida adabiyotimiz va san’atimizda qanchadan-qancha yangi ijod namunalari paydo bo‘ldi. Ya’ni bugun shoirni anglash uchun ko‘pdan-ko‘p qo‘shimcha ilmiy-ma’rifiy manba va materiallarga egamiz. Navoiy asarlari mavzulari bo‘yicha multfilmlar ishlash ham jadallashib qoldi. Internetda shoirning asarlari matnini topish mumkin va hokazo. Ayrimlar hatto asarlarining ruscha tarjimasini ham o‘qiyapti. Chunki bu asarlar hozirgi rus tiliga o‘girilgan-da. Ularni asliyatga qiyoslab mutolaa qilayotganlar ham topiladi. Mayli-da, ixtiyori.

Bularning bari, yalpi olganda, kitobxonni Navoiyga yaqinlashtirishga hissa qo‘shadi. Lekin bundan buyon bobokalonimiz asarlarini shunchaki o‘qishdan unda ilgari surilgan g‘oya va talqinlar, badiiy go‘zallik va donishmandlikni obdon uqishga o‘tishimiz kerak. Navoiyni sidqidildan o‘qiyman, degan har bir kitobxon o‘zini shunga chog‘lashi, bu ishga astoydil kirishmog‘i lozim. Hammasi niyatga bog‘liq. Shoir asarlari xolis niyatli kitobxonga yuz ochadi. Bunga chin dildan ishonish kerak.

Bu gaplarning hammasi yaxshi. Lekin, ochig‘i, oddiy o‘quvchilarni qo‘yaturaylik, bugungi aksar ziyolilarimiz ham Navoiyni o‘qimaganini barchamiz bilamiz. Ko‘pchiligimizning Hazratning hayoti va faoliyati, uning asarlari haqidagi tasavvurlarimiz maktabda o‘qiganlarimizdan nariga o‘tmaydi. Kimki bu so‘zlarimizga ishonmasa, xohlasa, o‘zi bir eksperiment o‘tkazsin. Stoliga oq qog‘ozni qo‘ysin-da, Navoiy haqida bori bilganlarini yozib chiqsin, qani, necha varaq to‘lar ekan.

Nima qilmoq kerak?

Kasb taqozosiga ko‘ra, malaka oshirayotgan maktab muallimlariga dars beraman. Ba’zan bir tajriba o‘tkazaman. “Xamsa”ni tinglovchilardan birining qo‘liga tutqazaman-da, istalgan bir varag‘ini ochib, to‘rt-besh baytni o‘qib berishini iltimos qilaman. Keyin ma’nosini so‘rayman. Bir qism tushuniladi, albatta. Chalasini eshitib o‘tirgan tinglovchilardan ayrimlari to‘ldiradi ham. Keyin boshqa bir tinglovchi o‘qiydi. Shu tariqa o‘qish saviyasi ham, tushuntirish darajasi ham oz-ozdan ko‘tarila boradi. Dars oxiriga kelib, xayolimda hamma navoiyxon bo‘lib qolayozadi. O‘qiyotganlar notanish so‘zlar ma’nosini ham, matn umumiy mantig‘idan kelib chiqib, anglay boshlayotganday tuyuladi hatto.

Iste’dodli rejissyor Avliyoquli Xojaquli bilan hamkorlikda, asosan, “Lison ut-tayr”, qisman, “Mantiq ut-tayr” dostonlari asosida “Qush tili” spektakli ssenariysini tayyorladik. Navoiy va Attor satrlarini o‘zgartirmasdan qo‘lladik. Asar sahnaga qo‘yilganida Milliy teatrni to‘ldirgan tomoshabinlar shu qadar ta’sirlandiki, ayrimlar hatto yig‘lab yubordi. Albatta, asar mazmun-mohiyatini tushunishda teatr san’atining xizmati katta, rejissyorning mahorati, aktyorlarning mohirona ijrosi ham bunga yordam berdi. Biroq so‘z so‘zligini qildi – Navoiyning fikri, maqsad-muddaosi uning o‘z so‘zlari orqali yetkazildi.

Demak, Navoiyning kitobini oching – u o‘qiyvering. Maqolda aytilganidek, ish ishtaha ochadi – o‘qiganingiz sari o‘qigingiz kelaveradi. Keyin o‘zingiz lug‘at, sharh, tahlil. qidira boshlaysiz.

Shuni unutmaylikki, Navoiyni o‘qish biz ko‘nikkan oddiy kitoblarni o‘qishdan keskin farq qiladi. Ulug‘ shoir asarlarini o‘qish mehnat, zahmat talab etadi. Maqola avvalida eslaganimiz Rasul Hamzatov “Mening Dog‘istonim”da “Kitob o‘qish – yozuvchi uchun ish bilan baravar”, deydi. Navoiyni ham yozuvchiday mas’uliyat bilan o‘qishga to‘g‘ri keladi. Amin bo‘ling, tilimizda biron bir kitobni mutolaa qilib, Navoiydan olganchalik bahra topmaysiz. Barcha rohat esa ana shu mashaqqatli mehnatning ortidan keladi.

Navoiyni o‘qigan odam, shubhasiz, insoniylikni anglay boshlaydi, o‘zini ma’naviy yuksakliklarda his qiladi.

Sultonmurod OLIM

“Tafakkur” jurnali, 2017-yil 2-son,

“Navoiy qanday mutolaa qilgan?” maqolasi

Kutubxona – nurxona. O‘rta Osiyoning qadimgi kutubxonalari

Ma’lumki, kutubxonalar qadim-qadimdan insonlar uchun ma’naviyat va ma’rifat o‘chog‘i bo‘lib, inson zoti doim kitoblarga intilib yashab kelgan . Har doim kutubxonalar jamiyat hayotining ajralmas qismi bo‘lgan. Faqat kutubxonalar tufayligina qadimgi qo‘lyozmalar, bosma kitoblar, tarixiy shaxslar haqidagi manbalar bizgacha yetib kelgani hech kimga sir emas.

Yozuvning paydo bo‘lishi va hujjatli manbalar, qo‘lyozma va keyinchalik bosma kitoblarning ko‘payishi kutubxonalarning yuzaga kelishiga sabab bo‘ldi. Kutubxonalar miloddan avvalgi 2 ming yillikda vujudga kelib, yozuvlar sopol bitiklarda yozilgan edi. Miloddan avvalgi VII asr o‘rtalarida Sharqdagi ko‘p saroylarda qadimgi Misr va Rim ibodat xonalari qoshida kutubxonalar bo‘lgan. Qadimgi davrdagi kutubxonalardan eng mashhuri Aleksandriya kutubxonasidir.

G‘arbiy Yevropada ilk o‘rta asrlarda monastir va ibodatxonalar qoshida kutubxonalar tashkil etilgan.

O‘zbekiston hududida miloddan avvalgi 1 ming yillikning so‘ngi asrlarida dastlabki kutubxonalar paydo bo‘lgan. Bular ilk kutubxonalar bo‘lib, kutub – arabcha «kitoblar», xona – forscha «uy», ya’ni kitob va hujjatlar saqlanadigan joy demakdir.

Kutubxona – bosma va ayrim qo‘lyozma asrlardan ommaviy foydalanishni ta’minlovchi madaniy- ma’rifiy va ilmiy muassasa hisoblanib, unda muntazam ravishda bosma asarlarni to‘plash, saqlash, targ‘ib qilish va kitobxonlarga yetkazish, shuningdek, axborot bibliografik ishlar olib boriladi. Kitobxonlarga xizmat ko‘rsatish kutubxonaning asosiy faoliyati bo‘lib, qolgan barcha faoliyatlar (kitob fondini butlash, uni tashkil etish, to‘ldirish va h.k) asosiy faoliyat uchun xizmat qiladi. Kitobxonlarga xizmat ko‘rsatishning asosiy maqsadi ularni axborot va adabiyotga bo‘lgan talablarini imkoni boricha to‘liq qondirishdan iborat.

Markaziy Osiyo hududida yirik sulolaviy kutubxonalar, masjid-madrasalar qoshida kutubxonalar bo‘lganligi haqida aniq tarixiy manbalar mavjud.

IX – X asrlarda arab xalifaligi tarqoqlashib, XI asrning oxiriga kelib O‘rta Osiyo hududida Somoniylar davlati yuzaga kelgan. Somoniylar davrida Movarounnaxr, Samarqand, Buxoroda fan va madaniyat rivojlana borgan. Bu davrda ushbu davlatda juda ko‘p mashhur qomusiy olimlar yashab ijod etgan.

Buxoroning mahobatli markazi, keng maydonning kunchiqar tarafida muhtasham ark turadi. Ark darvozasidan kirganda to‘g‘ridagi yo‘l bir ko‘hna binoga eltadi. Uning qalin devorlari boy xazinani qo‘riqlaydi. Bu bebaho boyliklar jam bo‘lgan xazina Buxoro kutubxonasi, bu kutubxona X asrdagi mashhur kutubxonalardan biridir.

O‘sha davrda Buxoro kutubxonasi juda boy fondga ega bo‘lib, u O‘rta Osiyoning siyosiy va madaniyat markazi hisoblanardi. Buxorodagi ushbu kutubxona amir saroyida joylashgan bo‘lib, kitoblar fan sohalari bo‘yicha sandiqlarda saqlangan. Unga faqat amir Nuh ibn Mansurning ruxsati bilangina kitobxon kirardi. Kutubxona ichida qator terilgan sandiqlarda kitoblar taxlab qo‘yilgan, har bir sandiqda bor kitoblarning ro‘yxati mavjud bo‘lib, u sandiq ichida turardi.

Tibbiyotga oid kitoblar ichida qadimgi yunon tabiblaridan Gippokrat asarlari, Malaziyada I asrda yashagan tabib Disquridus (Pedaniy Dioskorid), II asrda yashagan pergamlik tabib Jolinus (Klavdiy Galen) asarlari, II asrda yashagan rimlik tabiblardan Arxigen, Troyan Rufus, iskandariyalik Bavlus (VII asr) asarlari saqlanib kelingan. Bulardan tashqari yana Abu Bakr Muhammad bin Zakariyyo ar Roziy (865- 925), Abbosiylar sulolasining saroy tabibi Ibn Musovayh, bag‘dodlik Iso ibn Ali (IX asr), Iso bin YAhyo (IX asr), hind tabibi Charak Hindiy (I asr), YAhudiy tabiblardan Basrali Ibn Mosarjovayh (IX asr) va boshqalarning asarlari bo‘lgan.

Yana boshqa sandiqda falsafiy kitoblar, ular ichida Arastu asarlarining asl nusxalari, ularning arab tilidagi tarjimalari, yunon faylasuflarining Husayn bin Ishoq tomonidan arab tiliga qilingan tarjimalari; arab tilida yozgan faylasuflar Abu Yusuf YOqub bin Ishoq al – Kindiy, Abu Nasr Forobiy va boshqa mutafakkirlarning asarlari saqlangan.

Somoniylar poytaxti bo‘lgan Buxoroda juda ko‘p kutubxonalar va kitob bozorlari bo‘lgan.

Yirik sulolaviy kutubxonalar Xorazmda ham mavjud bo‘lgan. Urganchda xorazmshohlar, mamuniylar va anushtageniylar zamonida kutubxonalar barpo etilgan. Xorazm shohi Ma’mun ibn Ma’mun kutubxonasida kitob yig‘ish arablar kelishidan ancha oldin boshlangan. Bu kutubxonani boshqarishni shoh Ma’mun mashhur adabiyotshunos va tarixchi as – Solibiyga topshiradi.

Xorazm shohi Ma’mun II caroyda juda ko‘p olimlarni birlashtirgan «Ma’mun akademiya»sini tashkil qiladi. 1010 yillarda barcha xorazmlik olimlar qatori bu yerda Beruniy ham ishlay boshlaydi va shu yerda Abu Ali ibn Sino bilan uchrashadi. Ular shundan so‘ng anchagacha birgalikda ijod qiladilar. Xorazmda juda ko‘p ilmli kishilar yashagan, XI–XII asrlarda bu yurtda olimlar ishlashi uchun sharoit yaxshi edi. Faxriddin ar Riyozi o‘zining ensiklopedik mazmundagi «Ilmlar to‘plami» (Sobraniye nauk) asarini yozgan.

Xorazm kutubxonalaridan yana biri bu Xivadagi Shaxobuddin kutubxonasidir. «Bunday kutubxona bundan oldin ham, keyin ham bo‘lmagan, chunki undagi qo‘lyozma asarlar fondi Marvdagi kutubxonadan qolishmas edi», deb aytgan edi Nasafiy.

«G‘aznaviylar davrida Xorazm, Hamadon, Isfaxon singari yirik shaharlarning kutubxonalari Xurosondagi barcha iste’dodli va o‘qimishli kishilarni o‘ziga tortuvchi markaz bo‘lib qolgan edi», deb yozadi yirik olim A.A. Semyonov.

Mo‘g‘illar istilosi arafasida Marvda o‘nta yirik kutubxona bo‘lgan, birgina Aziziya madrasasi kutubxonasida 12 ming jildga yaqin kitoblar saqlangan. XI asr boshlarida Mahmud G‘aznaviy G‘aznada madrasa qurdiradi, madrasaning barcha xonalarida kitob saqlash uchun maxsus joylar mavjud bo‘lib, ularda qo‘lyozma asarlar chiroyli qilib terib qo‘yilgan.

Boy kutubxonalarga ega bo‘lgan davlatlarda qadimdan fan va madaniyat yaxshi rivojlangan, buyuk alloma va mashhur kishilar yetishib chiqqan. Iskandar Zulqarnayning jahongir bo‘lishi uchun ustozi Arastuning xizmati qancha bo‘lsa, Rumda turib butun dunyo sirlarini bilgan Arastuning donishmand darajasiga yetishishida unga bosib olgan yurtlardan kitoblarni yuborib turgan shogirdi Iskandarning xizmati ham kattadir. Buxoroda Ibn Sino davrigacha ham dunyoga dong‘i ketgan mashhur kutubxona bo‘lgan, keyinchalik bu kutubxona yong‘inga uchraganini tarixdan yaxshi bilamiz. Buyuk sohibqironning har ikki xazinasidan biri- kutubxonasi hisoblangan.

Hazrat Alisher Navoiy kitob san’ati tarixida o‘ziga xos davrni boshlab berdi. Uning bevosita ko‘magi bilan Behzod, Sulton Ali Mashhadiy, shoh Muzaffar kabi o‘nlab kitob san’atida mohir xattotlar yetishib chiqdi. Buyuk bobokalonlarimiz kitob yaratish bilan birga ularni avaylab – asrash borasida ham o‘rnak ko‘rsatganlar.

«Jamiyatda yuksak ma’naviy fazilatlarni kamol toptirish, milliy mafkurani shakllantirish, yoshlarni boy madaniy merosimiz, tarixiy an’analarimizga, umuminsoniy qadriyatlarga hurmat, Vatanga muhabbat, istiqlol g‘oyalariga sadoqat ruhida tarbiyalash mamlakatimizda amalga oshirilayotgan barcha islohotlarning hal qiluvchi omilidir», deyiladi O‘zbekiston Prezidentining «Ma’naviyat – ma’rifat» jamoatchilik markazi faoliyatini yanada takomillashtirish va samaradorligini oshrish to‘g‘risida»gi Farmonida.

Darhaqiqat, bu vazifalarni bajarish uchun kutubxonalarsiz hech ish qilib bo‘lmaydi.

O‘rta Osiyo xalqining fan va madaniyati bir yarim asr davomida mo‘g‘il istilochilari tomonidan vayron qilingan. Keyinchalik tiklanish davrida mahalliy hukmdorlar orasida sulolaviy kutubxonalar tashkil topgan, kitob xazinasini to‘plash an’anaga aylangan. Ayniqsa, kutubxonachilik ishi rivojlanishiga Amir Temur va temuriylar hokimiyati yillarida katta e’tibor berilgan.

Buyuk sohibqiron davrida Samarqand shahridan kitob olib chiqish man etilgan, kitoblar tengsiz boylik sifatida qo‘riqlangan.

Amir Temur (1336-1405) avval vatani Shahrisabzda, so‘ng mamlakat poytaxti Samarqandda saroy kutubxonasi tashkil qildi. Temurning saroy kutubxonasi uchun butun Movarounnahr bo‘ylab kitobfurushlardan va shaxsiy kutubxona egalaridan mashhur mualliflarning bejirim bezatilgan kitob nusxalari sotib olindi. Kutubxonada qo‘lyozma ko‘chirish, kitoblarni bezatish ishlarini milliy kitob san’atining mohir ustalari olib borganlar. Samarqandda arab, fors, turk, sanskrit, yunon, lotin, arman tilidagi ko‘plab bebaho qo‘lyozmalar Eron, Turkiya, Hindiston, Iroq, Armaniston kabi davlatlardan, Stambul, Bruss, Isfaxon, Hamadon, Sheroz, Bag‘dod, Basra, Damashq kabi qadimiy madaniyat o‘chog‘i bo‘lgan shaharlardan olib kelingan edi. Olimlarning taxminicha, Temur Samarqandga VIII asrning birinchi choragida aynan Basradan Kufiy xati bilan ko‘chirilgan Qur’oni Karimning nusxasini olib kelgan.

Amir Temur kutubxonasidan faqat saroy vakillarigina emas, balki muayyan guruhdagi kitobxonlar ham foydalanganlar. Kutubxonadagi kitoblar fan sohalari bo‘yicha ro‘yxatga olinib, sandiqlarda saqlangan. Bu tartib kitoblarni hisobga olish uchun emas, balki foydalanish oson bo‘lishi uchun ham o‘rnatilgan. Temurdan so‘ng uning noyob kutubxonasi nabirasi Ulug‘bekka (1394 – 1449) meros bo‘lib qolgan.

Temur o‘z hayotining ko‘p qismini harbiy yurishlarda o‘tkazadi, bunday yurishlarning ba’zilarida Ulug‘bek ham qatnashadi. Safar vaqtida har narsani bilib olishga qiziquvchi yosh Ulug‘bek o‘ziga xos ko‘chma «kutubxona»dan foydalangan. Bu jonli kutubxona bo‘lib, unda tarixchilar, shoirlar, olimlar yig‘ilishib, suhbat qilishar edi.

Ulug‘bekning otasi Shohrux Hirot hukmdori edi. Ulug‘bek otasi huzuriga kelib bu yerda haqiqiy kutubxona bilan tanishadi va kitobga bo‘lgan qiziqishi yanada oshadi. Ulug‘bek o‘n yetti yoshida (1411 yil) bobosining dabdabali poytaxtiga voris hokim bo‘ldi. Ulug‘bek davrida O‘rta Osiyo kutubxonachilik ishi yanada rivojlandi. Ayniqsa, Ulug‘bek topshirig‘i bilan 1428-1429 yillarda Samarqanddagi observatoriya qoshida tashkil etilgan kutubxona eng boy kitob fondiga ega bo‘lgan.

Taxmin qilishlaricha, Ulug‘bek yiqqan kitoblar xazinasi Pergam qo‘lyozmalaridan boshlangan, Temur Pergam shahrini bosib olganda qo‘lyozmalarni ham karvon bilan Samarqandga olib kelgan. Kutubxona Ulug‘bek davrida betinim boyib borgan. U juda bilimli bo‘lib, o‘z kutubxonasida soatlab o‘tirib mutolaa qilar edi. Kutubxonada Platon, Gippokrat, Ptolomey, Aristotel asarlari to‘plangan va yaxshi saqlangan edi. Bulardan tashqari, bu yerda vatandoshlarimiz buyuk olim Muhammad ibn Muso Xorazmiyning algebraga doir mashhur risolasi, Abu Rayxon Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» va «Astronomiya kaliti» nomli asarlari, Al – Battoniyning astronomik jadvallari; Abu Ali ibn Sinoning «Tib qonunlari» risolasi bo‘lgan. Ulug‘bek yulduzlar to‘g‘risidagi fan tarixini shu qadar o‘rganib chiqdiki, natijada o‘zi ham shu sohada ilmiy ishlar qilib, kitoblar yoza boshladi. Ko‘p yillik samarali mehnati natijasida «Ziji jadidi Ko‘ragoniy», «Ulug‘bek ziji» dunyoga keldi. 1018 ta yulduzning holatini ko‘rsatib beruvchi mazkur asar uzoq yillar davomida eng aniq va mukammal asar bo‘lib qoldi. Kitobda jadvallardan tashqari, katta muqaddima ham bo‘lib, unda astronomik kuzatishlar metodikasi berilgan. Shuning uchun Ulug‘bek fan tarixiga buyuk astronom sifatida kirgan.

U taxtga o‘tirgan dastlabki yillardayoq o‘z atrofiga olimlarni to‘pladi. Shulardan biri munajjim donishmand Qozizoda Rumiy bo‘lib, Ulug‘bek uni ustozim deb bilgan.

Ulug‘bek serzavq sulton bo‘lib, musiqa va tarixga ham qiziqardi. U kutubxonasining mudiri vazifasiga shogirdi Ali Qushchini tayinlagan. 1449 yilda halok bo‘lgan Ulug‘bek kitoblar xazinasining bundan keyingi qismati ham Ali Qushchi bilan bog‘liq bo‘lgan.

Ulug‘bek o‘qib chiqqan kitoblardan o‘z asarlari uchun sitata olgan, shuning uchun turli olimlarning asarlari uning kutubxonasining boyligi haqida ma’lum bir tasavvur hosil qilishga imkon beradi. Kutubxonada filologik ishlar ham olib borilar edi, shu yerda Firdavsiyning mashhur «Shohnoma» dostonining mukammal matni tuzilgan bo‘lib, mazkur qo‘llanmada yigirmata katta ajib miniatyura mavjud. Kutubxona ustaxonasida yana bir durdona masallar majmuasi «Kamila va Dimna» ham ko‘chirilgan.

Bu kutubxona fondida nodir qo‘lyozma asarlar juda ko‘p saqlangan. Kutubxona tarixini o‘rgangan olimlarning fikri ham, rivoyatlar ham turlicha, lekin ularning hammasi bir fikrda, ya’ni qo‘lyozmalar saqlanib qolgan, uni qidirish kerak, degan fikrda yakdildirlar.

Temuriylardan Shohrux Mirzo, Boysunqur Mirzo va Husayn Boyqaroning kutubxonasi ham adabiy-badiiy, ilmiy kitoblarning xilma-xilligi va soni jihatdan Temurning Samarqanddagi kutubxonasidan qolishmas edi.

Shohrux Mirzoning o‘g‘li Mirzo Boysunqur 1397 yil 16 oktyabrda dunyoga kelgan. U zehnli, aqlli, dono bola bo‘lgan, o‘qish va yozishni juda barvaqt o‘rgangan. Bosunqur 17 yoshga to‘lganda otasi unga Tus, Mashhad, Abivard, Shumulqon, Habushon, Niso, Mozandaron, Astrobod, Jurjon viloyatlarining hokimligini topshiradi. 1416 yili u otasining vaziri mansabiga ko‘tariladi. Yosh bo‘lsa ham, u davlat ishlarini mohirlik bilan olib boradi. Otasi safarga ketganida, uning o‘rniga noiblik ham qiladi. Birodari Ulug‘bek singari Boysunqur ham ilmi va fazilatlari bilan taniladi. Boysunqur Mirzo Hirotda ulkan kutubxona ta’sis etadi. Unda qirq nafar yetuk hunarmand: xushnavis xattot Mavlono Ja’far Tabriziy raisligida kitobat bilan mashg‘ul bo‘lib, kitobatga lozim bo‘lgan varroqlik, sahhoflik, tasvir, tazhib, tajlid, vassolik, zarafshonlik va boshqa nafosat, badiiy san’at ijodi bilan band bo‘lganlar. Mavlono Ja’far Tabriziy Boysunqur Mirzo kutubxonasining raisi, nasta’liq xatining ijrochisi, Mir Alining shogirdi edi.

Mirzo Boysunqur tashkil etgan kutubxona va nigorxonasida quyidagi naqqosh va xattot, musavvirlar ishlar edi: Mavlono Shams Boysung‘uriy xattotlikda Boysunqur Mirzoning ustozi, olti nav yozuvini mukammal bilgan yetuk xattot Xalil Haraviy Boysunqur Mirzo tarbiyasini olganlardan, u chizgan Amir Temur surati bizgacha yetib kelgan.

Qavomiddin Sheroziy–Shohrux Mirzo zamonining mashhur muhandisi, me’mori va tarrohi edi.

O‘sha davr tarixnavislarining e’tirofiga ko‘ra, shu 40 nafar hunarmand o‘z hamdast ham peshalari bilan har biri zamon ajibasi, davron nodirasi bo‘lgan. Boysunqur Mirzo kutubxonasini yirik nafis san’at akademiyasi desa ham bo‘ladi. Chunki bu yerda faqat kitob ko‘chirish bilan shug‘ullanibgina qolmay, nodir qo‘lyozmalarning ilmiy tanqidiy matnini tiklab, tasvirli albomlar ham tuzganlar.

Boysung‘ur boshliq hunar egalari Firdavsiyning «Shohnoma»sini turli qo‘lyozma nusxalarini to‘plab birinchi bor to‘liq va mukammal nusxada ko‘chirganlar. Mazkur qo‘lyozma Ja’far Tabriziy tomonidan 1425–1430 yillari ko‘chirilib, musavvirlar uni yigirmata surat bilan bezab tasvirlaydilar.

Boysunqur Mirzo «Shohnoma»ning bu nusxasiga muqaddima yozadi va bu adabiyot tarixida «Boysung‘ur muqaddimasi» nomi bilan mashhurdir.

Boysunqur Mirzo olti xil yozuvni mukammal bilgan xattot ham bo‘lgan. Mashhaddagi onasi sharafiga qurilgan Gavharshodbegim maschitidagi yozuvlarni uning o‘zi yozgan. Boysunqur Mirzo kutubxonasida yaratilgan o‘sha davr tasviriy san’ati durdonalari bo‘lmish tasvirli kitoblar so‘ngi paytlargacha topilmasdan kelar edi. G‘arbiy Yevropa va Sharq san’atshunos olimlarining tadqiqotlari natijasida mazkur qo‘lyozmalardan ba’zilarining saqlanayotgan joylari aniqlandi. Ular garchi turli mamlakatlarga tarqalib ketgan bo‘lsa ham, kutubxonadagi ba’zi kitoblar bizgacha yetib kelgan. Hozirgi kunda Boysunqur kutubxonasida yaratilgan kitoblarning aksari Istambul va Tehron muzeylarida saqlanmoqda.

Marv va Buxoro turli tarixiy davrlarda ham O‘rta Osiyoning siyosiy va madaniyat markazi hisoblangan. Biz ajdodlarimizdan qolgan oltin meros bo‘lmish qo‘lyozma va boshqa bebaho manbalardan shuni bilamizki, Buxoroda qadimdan jahonga mashhur ilm maskanlari va kutubxonalar mavjud bo‘lgan. XVI – XVIII asrlarda Buxoroda ikkita yirik saroy kutubxonalari mavjud bo‘lgan. Bu kutubxonalardan biri Shayboniylar saroyi kutubxonasidir.

XV asrning oxirlari XVI asrlarda Sirdaryo hududidan to Markaziy Afg‘oniston yerlarigacha bo‘lgan katta hududda shayboniylar sulolasi hukmronlikni qo‘lga olgan. Bu davrga kelib Movarounnahrda adabiyot, fan va san’at juda yaxshi rivojlana borgan. Shayboniylar saroyi kutubxonasi haqida Hasan Nisoriyning «Muzakkiri al–axbob» nomli tazkirasidan Erondan kelgan ustalarning kutubxonadagi faoliyati to‘g‘risida ozgina bo‘lsa ham ma’lumotga ega bo‘lish mumkin. Kutubxonaga turli davrlarda 3 nafar kitobdor rahbarlik qilgan: Sulton Miroq al- Munshiy, Mavlono Abdullox al-Munshiy va Mir Husayn al-Husayniy an-Nasafiy bo‘lib, ularning qo‘l ostida 3 suratkash va 9 usta ishlagan. Kutubxonada hattotlik ishi ham olib borilar va suratkashlar tomonidan kitoblarga zarhal bilan bezak berilib, turli miniatyuralar ta’svirlanardi. Shayboniyxon o‘zi ham juda ilmli kishi bo‘lib, ilm ahllari uchun saroyi oldida yirik va mashhur kutubxona tashkil qilgan. Kutubxonada kitoblar sandiqlarda chiroyli qilib terilgan. Bu yerda noyob kitoblar bilan bir qatorda xonning o‘zi yozgan she’r va asarlari, zamondosh alloma va shoirlarning qo‘lyozma asarlari ham saqlanib kelingan. Xorazmlik Muhammad Solihning «Shayboniynoma» asari o‘sha vaqtda o‘zbek tilida yozilgan mashhur yirik tarixiy asarlardan biri hisoblanadi.

O‘rta Osiyoning barcha hududida shayboniylar davrigacha ham kutubxonalar mavjud bo‘lib, madaniyatning o‘sishidan kutubxonalar faoliyati yanada quloch yoyib borgan. Saroy kutubxonalari bilan bir qatorda madrasa, masjid va shaxsiy kutubxonalar qaror topa boshladi.

Shayboniyxonning zamondoshi amakisining o‘g‘li Ubaydullaxon Ubaydi kutubxonasi ham juda katta kutubxonalardan biri bo‘lgan. Ushbu kutubxonaning yirik qo‘lyozma asarlaridan biri Ubaydining «To‘liq asarlar to‘plami» bo‘lib, u juda chiroyli bezalgan va mustahkam muqovalanganligi uchun bizning davrimizgacha saqlanib, ayni vaqtda O‘zbekiston Fanlar Akademiyasining Sharqshunoslik instituti fondida saqlanib kelmoqda.

Bu davrga kelib ba’zi saroy kutubxonalarida turli tildagi asarlarni o‘zbek tiliga tarjima qilish ishlari olib borilgan. Ayniqsa, Buxorodagi Abdulazizxon kutubxonasida kitoblar yaratish ishini mashhur xattotlar Mir Ali Xaravi va Axmad al-Husaynlar olib borgan. Mir Xusayn al–Husayn juda ko‘p yillar Abdullaxon II kutubxonasida rahbar sifatida ish olib borgan. O‘sha davrda barcha yirik kutubxonalarda tajribali rassomlar va muqovasozlar ishlaganliklari ma’lum. Ular qo‘lyozma asarlarni miniatyuralar bilan bezaganlar.

Shayboniyxonlardan keyingi yillarda Buxoro xonligida islomiy ma’naviyat yanada keng tarqaldi. Tabiiy va aniq fanlar endi oldingidek ahamiyatga ega bo‘lmay qoldi. Bu davrda Mirzo Ulug‘bek va Samarqand observatoriyasining xodimi Ali Qushchi kabi yirik olimlar yetishib chiqmadi. Shunga qaramasdan din arboblari ichida o‘zining bilimliligi bilan shuhrat qozongan kishilar bo‘lgan va ulardan biri Muhammad Sharifdir. Manbalarda taniqli shoir va faylasuf Yusuf Qorabegi va yirik huquqshunos olim, «Sir»lar haqida traktat asarining muallifi Nasriddin Buxori haqida ma’lumotlar saqlanib qolgan.

Ashtarxoniylar davrida madaniyat yanada rivojlandi, adabiy yodgorliklar yuzaga keldi, xalq orasidan yetishib chiqqan shoirlar Sayid Nasafi, Turdi va boshqa ko‘plab shoirlar ijodi gulladi. 1692 yil 200 shoir ijodidan namunalarni o‘z ichiga olgan antalogiya tuzildi. Ashtarxoniylar kutubxonasida turli davrlarda quyidagi 7 kishi ish olib borgan: Mirza Mo‘min Munshiy, Muhammad-Amin kitobdor, Nasrid-Din kitobdor, Mir sayid Jalol kitobdor, Qozi Lutfillox, Xoji Abd–ar–Raxmon kitobdor, Xoji Mir Muhammad YOqub kitobdor.

XVII asr oxirlarida qo‘lyozma kitoblarni bezash ishlari ancha rivojlandi, shuningdek, shaxsiy kutubxonalar va kitob yig‘ish kuchaydi. Shuni ta’kidlash lozimki, Samarqand va Buxoroda bu davrda yozuv qog‘ozi yuqori sifatli bo‘lib, bu ayniqsa Abdulazizxon (1645–1680) hukmronligi davriga to‘g‘ri keladi.

Ma’lumki, Buxoroda qadimgi qo‘lyozma kitoblarni yig‘ishda Abdulaziz va ukasi Subxonqulixon (1680–1702)larning xizmati katta bo‘lib, Subxonqulixon yozuvchi va tabobatga qiziquvchi shaxs edi. Uning hukmronligi davrida Buxoroda mashhur «Buxoro shifoxonasi» (doru shifo) qurilgan hamda shu yerda katta kutubxona ham tashkil etilgan edi. Kutubxona fondida ilmiy va tibbiyotga oid adabiyotlar saqlanar edi. Yana shu davrda shaxsiy qo‘lyozma kitoblardan tashkil topgan, barcha foydalanishi mumkin bo‘lgan jamoa kutubxonasi yuzaga kelgan. Kutubxona qoshida qo‘lyozma kitoblarni bezovchi rassomlar, xattotlar va eskirgan kitoblarni ta’mirlovchi mutaxassislar uchun ustaxona bo‘lgan.

Shuningdek, miniatyurachilar maktabi mavjud bo‘lib, unda o‘sha davrning mashhur ustalari Mahmud Murzib, Abdulla og‘a Rizo va boshqalar faoliyat ko‘rsatganlar.

Ammo keyinchalik o‘zaro urushlar, saroy to‘ntarishlari natijasida kutubxonaga katta talafot yetkazilgan. Natijada maschitlar vayron bo‘lib, qo‘lyozma kitoblar yaroqsiz holga tushib qolgan.

XVIII asrga kelib Buxoro, Xiva va Qo‘qon xonliklarida madaniy hayotda deyarli o‘zgarish bo‘lmadi, lekin shu davrga kelib qo‘lyozma kitoblar ancha ko‘paydi. Bu davrda ushbu davlatlarda saroy kutubxonalari va boshqa kutubxonalarning qo‘lyozma fondlari saqlanib qolgan edi. Ammo ba’zi saroy kutubxonalarida qo‘lyozma kitoblar yaxshi saqlanmagan, ba’zilari eskirib qolgan, ba’zi kitoblar kitob bozorlarida arzon narxda sotib yuborilgan.

Buxoroda amir kutubxonasi juda mashhur kutubxona bo‘lib, Jo‘rabek va Ostonqul Qushbegining yozishicha, u yerda qo‘lyozma asarlar juda ko‘p bo‘lib, ular xitoy, uyg‘ur, arab va boshqa tillarda yozilgan. Kutubxona alohida xazina sifatida qo‘riqlangan, lekin kitoblarni saqlash joyi zax bo‘lganligi uchun kitoblarning ko‘p qismi zaxdan yomon holga tushib qolgan.

Amir kutubxonasi XX asrning boshlarida Mahmud Kamol Muzaffariy tomonidan qayta tiklandi. U barcha tarqalib ketgan kitoblarni yig‘ishni va katta kutubxona yaratishni buyuradi.

Buxoro amirligining oxirgi yillarida kutubxona Arkda joylashgan bo‘lib, u yerda mashhur asarlar, qo‘lyozma kitoblar va amir Muzaffarning qo‘lyozma asarlari ham saqlangan. Buxoro aholisining aytishicha, o‘sha davrda amir kutubxonasida 47500 nusxada qo‘lyozma va bosma kitoblar saqlangan.

A.A. Semyonov kutubxonani diqqat bilan o‘rganib, qo‘lyozma asarlar fondini tartibga soladi va amir kutubxonasiga yuqori baho beradi.

XVIII asrda O‘rta Osiyoning yirik davlatlarida shaxsiy kutubxonalar, madrasa va masjidlar oldida kutubxonalar hamda kitob bozorlari ishi rivojlandi. Buxoroning boy kutubxonalari XIX asrning oxiri XX asr boshlarigacha mavjud bo‘lib, bebaho durdonalar xazinasi hisoblanadi. Tarixchi, adabiyotshunos amir amaldorlaridan biri Muhammad Sharif Sadr Ziyo kutubxonaning oxirgi yillaridagi rahbar va jonkuyarlaridan edi.

XVIII – XIX asrda Xiva xonligida ham madaniyat va fan ancha rivojlangan bo‘lib, kitob yig‘ish va kutubxonalarga e’tibor katta edi. Tarixiy manbalar shuni ko‘rsatadiki, Abulg‘ozixon hukmronligi davrida boshqa o‘lkalardan qo‘lyozma va bosma kitoblar ko‘plab olib kelingan. Ushbu qo‘lyozma asarlar ichida bebaho asar «Shajara-i-turk va mo‘g‘ul» turkiylar tarixi asari ham bo‘lgan.

Muhammad Rahimxon II (1865-1910) hukmronligi davrida saroy kutubxonasi fondi yanada kengayib boyigan. Xon adabiyotga qiziqqanligi uchun o‘zi ham gohi-gohida kitob yig‘ish ishlari bilan shug‘ullangan, «Feruz» taxallusi bilan she’rlar yozib, saroyda juda ko‘p qobiliyatli shoirlarni to‘plagan. Feruz boshchiligida saroyning 30 nafar shoiri she’rlari kiritilgan antalogiya chiqarilgan.

Xiva O‘rta Osiyoning fan va madaniyat o‘choqlaridan biri edi. XVIII asrning 70 yillarida Xivada bosmaxona tashkil etilgan. Bu davrga kelib tarixiy va boshqa asarlarni o‘zbek tiliga tarjima qilish ishlari yanada rivojlandi. Shaharga kelgan taniqli sayyohlarga sovg‘a tariqasida qo‘lyozma asarlar berilgan. Xiva xoni kutubxonasi Xiva yurishi, ya’ni 1873 yil may oyidan boshlab boshqa tildagi jurnal va kitoblar bilan yanada boyib ketdi. Kutubxonadagi kitoblarning katta qismi tarjimalar edi. Ular orasida 140 tomda 129 ta tarixiy asar, 30 tomda 20 ta Sharq shoirlarining kitoblari, 50 tomdagi 40 ta huquqiy diniy kitoblar, 18 nusxada Qur’on va 50 dan ortiq turli darsliklar saqlangan. Bu yerda Yunus Mirabaning «Xiva xonlari tarixi» asari ham saqlangan. Bu asarda Xiva xonlari tarixi Iltuzar xon davridan to ruslar kirib kelguniga qadar bo‘lgan voqyea va hodisalar to‘liq bayon etilgan. YUqorida tilga olingan manbalar Xiva yurishi davrida saroy kutubxonasidan tortib olingan.

Xiva xonligi kutubxonasining taqdiri Xiva yurishidan so‘ng juda ayanchli bo‘lgan. Kutubxonaning bebaho nodir qo‘lyozma asarlarining juda katta qismi 1874 yil general K. P. Kaufman tomonidan Peterburg ommaviy kutubxonasiga sovg‘a qilingan. Shundan keyin kutubxona fondi kamayib qolgan, kitoblar bir xonaga joylashtirilgan.

Xiva xoni Muhammad Rahim–Tozabog‘ye o‘z davrida kutubxonaning bir qismini Arkda va yana bir qismini yozgi qarorgohida saqlagan. Bu yerda kitoblar har doim yangi tomlar va nusxalar bilan to‘ldirib borilgan hamda barchasi ro‘yxatga olingan. Tozabog‘ye kutubxonasi juda boy bo‘lib, bu yerda Sharq qo‘lyozma kitoblaridan tashqari rus tilidagi jurnallar ham saqlanardi. Arkda saqlanayotgan 560 nomdagi qo‘lyozma kitoblarning katalogi tuzilgan edi. Kutubxonada tarixiy asarlar, monografiyalar juda ko‘p bo‘lib, ulardan: «Allaqulixon tarixi», «Rahimqulixon tarixi», «Muhammadaminxon tarixi» kabilar hozirga qadar saqlanib qolgan. Kitoblar juda katta mahorat bilan muqovalangan va bezatilgan bo‘lib, kutubxonada maxsus muqovasoz ustalar mashhur hattotlar bilan birgalikda ishlagan. Taniqli hattotlar Muhammad YOqub Xoja va Xudoy Bergan xon Sayid Rahim II tomonidan buyurilgan ishlarni bajarganlar. Umuman olganda Xiva xonlari kutubxonalari bebaho xazina, desak mubolag‘a bo‘lmaydi.

XVIII asrda O‘rta Osiyo hududida Buxoro amirligi va Xiva xonligidan keyin Qo‘qon xonligi yuzaga keldi. Bu xonlikda ham fan va madaniyat boshqa xonliklar singari tez rivojlanganligi sababli kitob va kutubxonaga bo‘lgan e’tibor katta edi. Xon saroyi oldida kutubxona tashkil qilingan bo‘lib, oxirgi xonlar Umarxon, Murodxon va Xudoyorxon hukumronligi davrida kutubxona kengaytirilib fondi ancha to‘ldirilgan. Qo‘qon xoni Umarxon (1809-1812) shoir va adabiyotshunos edi. U qo‘lyozma kitoblar yig‘ishga qiziqqan va «Amir» taxallusi bilan she’rlar yozgan. Saroyda shoirlarni yig‘ib tez-tez mushoiralar o‘tkazib turgan. Unda shoira Nodira, ya’ni xonning rafiqasi ham qatnashgan. Taxminan 1822 yil shoir Yusuf Tunqator va xattot Yusuf Muhammad tomonidan «18 nafar shoirlarning to‘plami» asarlari antalogiyasi ozroq nusxada toshbosmada chiqarilgan.

Kutubxonada oxirgi xon Xudoyorxon davrida qo‘lyozma kitoblar to‘plash ishi o‘sib, kitoblarning anchasi aholidan yig‘ilgan. Shahrisabzlik mulla Muhammad-Rahim tomonidan saroy kutubxonasiga bir necha qo‘lyozma kitoblar in’om qilingan. Muhammad – Rahim o‘zi kitob yig‘ishga qiziqib, 27 yil ichida u Hindiston, Afg‘oniston va boshqa davlatlarga sayohat qilib, bebaho kitoblarni qidirgan va vataniga olib kelgan.

Qo‘qon xoni kutubxonasidan saroy xodimlari va xizmatchilari foydalanganlar. Masalan, davlat arbobi va tarixchi Mirza Aziz qo‘lyozma kitoblardan tez-tez foydalanib turgan. Kutubxona fondida «Qo‘qon xonligi tarixi» asari saqlangan bo‘lib, asar O‘rta Osiyodagi mo‘g‘ul va boshqa davlatlar tarixi haqidagi ma’lumotlarni beradi.

1875 yil ruslarning Qo‘qonga yurishidan so‘ng xon kutubxonasidan 103 ta arab tilida yozilgan, asosan diniy xarakterdagi qo‘lyozma kitoblar tortib olingan. Ularning orasida «Baxru al-javhari», «Tuxfat- ulxoni», «Jahongirxon tarixi» kabi jahonga mashhur asarlar bor edi. Kutubxonadagi juda ko‘p arab, turk, chig‘atoy–turk tillaridagi qo‘lyozma kitoblar Peterburg kutubxonasiga yuborilgan. XX asr boshlariga kelib xon kutubxonasi inqirozga uchray boshladi, kutubxona kitoblari tarqalib, ancha qismi bozorlarda sotilib ketgan.

XIX asr oxiri va XX asr boshlarida madrasalar qoshida kutubxonalar bo‘lib, qo‘lyozma kitoblarni to‘plovchi kishilar soni ham ko‘payib ketdi. O‘sha vaqtda katta-katta yer egalari ham madrasalar tashkil qilishga harakat qilganlar. Madrasa kutubxonalarida asosan Sharq qo‘lyozma kitoblari bo‘lib, ularning katta qismi diniy, huquqiy, tarixiy xarakterdagi asarlar edi.

Buxoro xonligida madrasa kutubxonalari faoliyati yaxshilanib, XIX asr o‘rtalarida ularning soni 15 taga yetgan. Hisor shahridagi madrasada katta kutubxona bo‘lib, odamlarning aytishicha, Buxoro amirining tog‘asi Sodiq to‘ra ushbu kutubxona fondini to‘ldirish bilan shug‘ullangan. U 75 000 tangaga Buxorodan juda ko‘p qo‘lyozma va bebaho kitoblarni sotib oladi.

Abd-ur-Raufning yozishicha, XX asr boshlarida Buxoroning o‘zida 200 ga yaqin madrasalar bo‘lib, ular uch toifaga bo‘lingan: oliy, o‘rta va quyi. Deyarli barcha madrasalarda kutubxonalar bo‘lgan, ular fondining katta qismi sharqiy qo‘lyozma kitoblardan iborat edi. Madrasa kutubxonalari asosan vaqf yerlaridan kelgan daromad hisobiga to‘ldirib borilgan.

Xiva xonligida ham madrasa va machitlar juda ko‘p edi. XIX asrning 40 chi yillariga kelib 22 ta madrasa faoliyat ko‘rsatgan. Xivada Allaqulixon davrida katta madrasa qurilgan, madrasa ichida juda boy kutubxona joylashgan. Kutubxona xonning shaxsiy kutubxonasidagi kitoblar va qimmatbaho adabiyotlar bilan to‘ldirilgan.

XIX asrning ikkinchi yarmida Qo‘qon xonligi katta shaharlarida va Toshkentda 20 ta yirik madrasa bo‘lib, unda talabalar uchun kutubxonalar ham bo‘lgan. Toshkentdagi Xo‘ja Axror Baroqxon madrasasi va Ko‘kaldosh madrasalari har tomonlama mashhur ilm dargohi hisoblanadi.

O‘zbekiston hududida XIX asr oxiri XX asr boshlarida shaxsiy kutubxonalar ham yuzaga kelgan. Ayniqsa, Buxoro, Farg‘ona, Toshkent shaharlarida ularning soni ko‘paygan. Shaxsiy kutubxonalar fondida tarix, huquq, falsafa bo‘yicha qo‘lyozma kitoblar, sovet xarakteridagi adabiyotlar ko‘proq edi.

Qadimgi manbalardan bizga ma’lumki, O‘rta Osiyo tarixi, madaniyati, fani va san’ati jahon sivilizatsiyasida salmoqli o‘rinni egallagan. Bizning mamlakatimizda madaniy merosga katta etibor bilan qaraladi. Kutubxona ma’naviy boyliklarni avloddan avlodga yetkazib beruvchi aloqa vositasi hisoblanadi. O‘zbekiston hududida qo‘lyozma kitoblardan tashkil topgan kutubxonalar arablar kelishidan ancha oldin mavjud bo‘lgan.

Xulosa qilib aytganda, O‘rta Osiyo hududidagi xalqlar qadimdan kutubxonalardan ilm oluvchi ziyo maskani sifatida foydalanib kelganlar, hamda ularning orasidan jahonga mashhur olimu fuzalolar yetishib chiqqanlar.

O‘rta Osiyoning qadimgi kutubxonalari

Metodik bibliografik spravochnik
Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti, 2004