Press "Enter" to skip to content

3-sinf oʻqish darsligi 1-boʻlim savollar

144.”Balli buva” qanday yumush bajarib nom qozongan?

umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 3-sinfi.

S. FUZAILOV, M. XUDOYBERGANOVA, SH. YO‘LDOSHEVA UMUMIY O‘RTA TA’LIM MAKTABLARINING 3- SINFI UCHUN DARSLIK 14- nashri O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tasdiqlagan „O‘QITUVCHI“ NASHRIYOT-MATBAA IJODIY UYI TOSHKENT — 2016

Post on 17-Apr-2018

Documents

  • S. FUZAILOV , M. XUDOYBERGANOVA,SH. YOLDOSHEVA UMUMIY ORTA TALIM MAKTABLARINING3- SINFI UCHUN DARSLIK 14- nashri Ozbekiston Respublikasi Xalq talimi vazirligitasdiqlagan OQITUVCHI NASHRIYOT-MATBAA IJODIY UYI TOSHKENT 2016
  • 2 Oqituvchi NMIU, 2012 Ta q r i z c h i l a r : Muhabbat Qurbonova filologiya fanlari doktori, professor;Xonim Egamberdiyeva Toshkent viloyati, XTBMM metodisti;Shahnoza YoldoshevaFargona viloyati, Margilon shahar, 1- DIUM boshlangich sinf oqituvchisi. Oqituvchi nashriyoti, 1998 SHARTLI BELGILAR oylab koring tushirib qoldirilgan harf tushirib qoldirilgan qoshimcha tushirib qoldirilgan soz mavzu qoida darsning tugashi uyga vazifa ISBN 978-9943-02-950-7 UOK: 811.512.133 (075)B 81.2 Ozb-922 F 96 Respublika maqsadli kitob jamgarmasi mablaglarihisobidan chop etildi. S. Fuzailov va b.
  • 3 TAKRORLASH NUTQ. GAP. SOZ 1- mashq. Rasmni kuzating. Rasm asosida ogzaki hikoya tuzing. Hikoyangizga sar-lavha toping. Nutq nima? 2- mashq. Oqing. Qishlogimizda katta maktab bor. Men shu mak-tabda oqiyman. Maktabimiz bog yaqinida joy-lashgan. Biz oqishdan bosh paytlarimizda bogbon-larga yordam beramiz. Gaplar bir-biridan qanday ajratilgan? Gaplar nima-lardan tuzilgan? Oxirgi gapni kochiring. Yozganingizni kitobdan tekshiring. Nutq nimalardan tuziladi?
  • 4 Nutq gaplar orqali bildirilgan fikrdir. Nutqgaplardan, gap esa sozlardan tuziladi. 3-mashq. Yozgi tatilda eng qiziq otgan kuning-iz haqida sozlab bering. Fikringizni 3 4 ta gap bilanyozma ifodalang. 4- mashq. Oqing. Matnda nechta gap bor? Kishilar sozlaydilar. Sozlash orqali bir-birlari bi-lan munosabatda boladilar. Bola sozlashni atrofdagikishilardan organadi. Sozlash orqali u atrofdagikishilarga oz fikrini bildiradi. Faqat insonlargina sozlashishni biladilar. Matnga sarlavha toping va kochirib yozing. 5- mashq. Oqing. Matnda nechta gap borligini aniqlang. Olkamizda yalpiz, isiriq, kiyikot va boshqa osim-liklar osadi bu osimliklarni dorivor osimliklar deyi-shadi dorivor osimliklar inson hayotida katta aha-miyatga ega ular yigilib, dori-darmon tayyorlash kor-xonasiga topshiriladi. Kochiring. Gaplarni bosh harf bilan boshlab, oxiriganuqta qoyishni unutmang. Gap qanday belgilarga ega? 6- mashq. Oqing. MOHIR QOLLAR Maktabimizda Mohir qollar togaragi bor men hamtogarakka qatnashaman togarakda biz bichish-tikish
  • 5 ishlarini va kashta tikishni organyapmiz sen qandaytogarakka qatnashyapsan unda nimalar orgatiladi Har bir gapning tinish belgisini qoyib kochiring. 7-mashq. Topishmoqlarni oqing, javoblarini ayting. Har bir ishni besh ortoq,Bajarar ahil, inoq. Ikki yaproq bir tanda,Kezar yozda chamanda. Har bir topishmoq nechta sozdan tuzilgan?Topishmoqlarni javobi bilan yozing. Javobingizni lugatdan tekshiring. Imlosini yodda tuting. Matn nima? 8-mashq. Chap va ong tomondagi gaplarni qiyos-lang. Qaysi ustunda alohida-alohida gaplar, qaysi ustundamatn berilgan? Matnga sarlavha toping va kochiring. Yozganlaringiznikitobdan tekshiring. nutqning yozma shakli.Matn mazmun jihatdan boglangan gaplar. gaplardan tuziladi. Kuz keldi. Bogda tur-li mevalar pishdi. Ta-biat bizga kop narsa-larni hadya etdi. 1. Oquvchilar sayohat-ga boradilar. 2. Biz ki-tobni sevamiz. 3. Menyozda qishloqqa bor-dim.
  • 6 9- mashq. Rasmni kuzating. Bolalar nima ish qilayot-ganlari haqida mazmunan bir-biriga boglangan gaplartuzing va yozing. 10- mashq. Uy ishlariga yordam mavzusida 5 6 tagapdan iborat matn tuzing. 11- mashq. Oqing. Matnga sarlavha toping. Bir ayol savatda olma kotarib borardi. Savatdagiolmalardan biri yerga tushib qoldi. Ayol buni sez-madi. Ayolning orqasidan kelayotgan bola olmani se-kingina olib, chontagiga soldi. Bola ayolning yonidan otib ketayotganda, ayol unitoxtatib, savatdagi olmalardan birini unga uzatdi. Bo-la olmani olmadi. Chontagidagi olma olov bolib ta-nasini kuydirayotgandek boldi. U chontagidagi ol-mani olib, savatga tashladi va yugurib ketdi. Ayol hayron bolib, uning orqasidan qarab qoldi.Bola uyiga kelib, rosa yigladi. Bola uyiga kelib nega yigladi? Fikringizni 23 ta gapbilan yozma ifodalang.
  • 7 Matnda gaplar mazmun jihatdan boglanadi. 12- mashq. Oqing. Matnga sarlavha toping. Sinfimizdagi oquvchilar bir-birlari bilan juda ahil.Ular juda yaxshi oqiydilar, quvnoq ashulalar ayti-shadi. Tanaffus vaqtida qiziqarli oyinlar oynaydilar. Sinfimiz ogil-qizlari yoqimtoy bolalar. Ularmaktabni sevishadi, kattalarni hurmat qilishadi. Sarlavha qoyib, matnni kochiring. Ahil, aytishadi, ashula,sevishadi sozlariga manodosh sozlar toping. Matnga sarlavha topish mumkin. 13- mashq. Oqing. KUZ Havo mayin, osmon tip-tiniq,Ochilibdi gullar rang-barang.Ariqlarning tubi korinar,Daraxtlarning bargi quyoshrang. Shukrullo Sherni yoddan yozing.Ajratib korsatilgan sozlarga soroq bering. Sozlar k im ? , n im a ? , q a n d a y ? , q a n a -q a ? , n im a q i l d i ? , n im a q i l y a p t i ?, n i -m a q i l a d i ? kabi soroqlarga javob boladi.
  • 8 14- mashq. Rasmni kuzating. Unda yilning qaysifasli tasvirlanganini yozing. Hikoyangizda manosiga koraqanday sozlardan foydalandingiz? 15- mashq. Sozlarni oqing va ularning har birigasoroq bering. Har bir soz nimani ifodalayotganini ayting. Maktab, yashil, boshlayapti, ishchi, yozdi, qogoz,keng, vazifa, oppoq, oqiyapti, soat, chizadi, kichik,xirmon, ishlaydi, gulzor, chiroyli. 1- ustunga shaxs-narsa nomini bildirgan sozlarni, 2- us-tunga shaxs-narsa belgisini ifodalagan sozlarni, 3- ustungashaxs-narsaning harakatini bildirgan sozlarni yozing. Gaplar sozlardan tuziladi.K im ? , n im a ? soroqlari shaxs-narsa nomini bildiruvchi sozlarga beriladi. Shaxs-narsa belgisiniifodalaydigan sozlar q a n d a y ?, q a n a q a ? so-roqlariga javob boladi. N i m a q i l d i ? , n i m aq i l y a p t i ? , n i m a q i l a d i ? soroqlari shaxs-narsaning harakatini bildiradigan sozlargaberiladi.
  • 9 16- mashq. Soroq sozlarning orniga berilgan sozlardanmosini qoyib oqing. Ular nimani ifodalashini ayting. (Q a n d a y ? ) shahar, (q a n a q a ?) ayiq, (q a n -d a y ?) shamol, (q a n a q a ? ) yol, (q a n d a y ?) garm-dori, (q a n a q a ?) kaptar, (q a n d a y ? ) qozichoq,(q a n d a y ?) osmon, (q a n d a y ? ) darax t ,(q a n a q a ?) mushuk, (q a n d a y ?) suv. F o y d a l a n i s h u c h u n s o z l a r : tiniq, jajji, oq, katta,kuchli, qongir, tekis, kom-kok, qizil, qora, yam-yashil, shox. 17- mashq. Oqing. Osmonda oq, qora bulutlar korinadi. Daraxt-larning barglari yashil, sariq va qizgish rangdatovlanadi. Shoxdan shoxga uchib yurgan sayroqiqushlar korinmaydi. Boglar huvullab qolgan. Deh-qonlar kuzgi hosilni tezroq yigib olishga shoshil-yaptilar. Ajratib korsatilgan sozlarga soroq bering. Ular nimanibildirayotganini ayting. Matnga sarlavha qoyib kochiring vayozganlaringizni tekshiring. 18- mashq. Sheriy parchani oqing. Savol tushdi ortaga:Kimga nima yoqadi?Oyga chomib bolalarBir-biriga boqadi. Erkin Qambar Sizga nima yoqadi? Fikringizni yozma bayon qiling. Tuzganmatningizga mos sarlavha qoying.
  • 10 19- mashq. Topishmoqlarni oqing, javobini yozing.Yozganlaringizning imlosini lugatdan tekshiring. Qora parda ochildi,Shildirab suv sochildi. Git-git deydi, ishlaydi,Yerga kukun tashlaydi. Topishmoqlarning javobini topishda qaysi sozlar yordamberdi? Bilimingizni tekshiring. 1. Matn nima? U nimalardan tuziladi?2. Gap nima? Gap nimalardan tuziladi?3. Sozlar nimalarni bildiradi? Ular qanday soroq- larga javob boladi?4. K i m ? , n i m a ? soroqlari qanday sozlarga beriladi? Misollar yozing.5. Nimani ifodalaydigan sozlar q a n d a y ? , q a n a q a ? soroqlariga javob boladi? Misollar yozing.6. N im a q i l d i ? , n im a q i l y a p t i ? , n im a q i l a d i ? soroqlari qanday sozlarga beriladi? TOVUSHLAR VA HARFLAR. BOGIN.ALIFBO 20- mashq. Sozlarni oqing, ularning talaffuziga etiborbering. Har bir sozda nechta tovush va nechta harf borliginiayting. Bilim, belgisidir, baxt.Ishi, vadaga, vafo, mardning. Sozlardan maqollar tuzib yozing va mazmunini tushun-tiring.
  • 11 Tovush harfdan nimasi bilan farq qiladi? Tovushlar yozuvda harflar bilan ifodalanadi. 21- mashq. Sozlarni kochiring. Talaffuzi va yozilishigaetibor bering. Bayroq, ilm, anhor, mehr, rasm, oyladi, koz,vatan, olxori, sariq, javon, nordon, arqon, poda,olka, beda, sabr. Vatan, mehr sozlaridagi tovushlar va harflar sonini ayting. 22- mashq. Oqing. Soglom, quvnoq bolaman,Mehnatdan zavq olaman.Agarda ish qilmasam,Tez zerikib qolaman. Kattalarga dastyorman,Xizmatiga tayyorman.Foydam tegsa birovga,Men tengsiz baxtiyorman. Qambar Ota Ajratib korsatilgan sozlarni kochiring. Shu sozlardagitovushlarni chizmada korsating. N amu n a : quvnoq Unli tovushlarni talaffuz qilganimizda havoogizdan erkin otadi: [a], [e], [i], [o], [u], [o]. Unli tovushlar ovozdan tashkil topadi. Unli to-vush bogin hosil qiladi.
  • 12 23- mashq. Sozlarni oqing. Unli va undosh bilan bosh-lanuvchi sozlarni aniqlang. Ularni ikki ustunga ajratib yozing. Osmon, baxt, vergul, anor, ormon, qishloq,choyan, oltin, shabada, ulug, elon, tadbirkor. Osmon, shabada, tadbirkor sozlarini boginlargaajrating. 24- mashq. Topishmoqni oqing, javobini ayting. Marjon-marjon yumaloq,Yaproqlari shapaloq.Qora, qizil, sariq, oq,Yeb kormasdan oylab boq. Kochiring. Har bir sozda nechta bogin borligini sanabkoring. Sozda nechta bogin borligini qanday bilishmumkin? 25- mashq. Berilgan harflardan sozlar hosil qiling vayozing. Har bir sozdagi unli va undosh tovushlarni aniq-lang. D, I, B, M, O, L, N 26- mashq. Alifbo tartibini yod oling va harflarni nomibilan talaffuz qilishni organing. Alifboni husnixat asosidayozing. Undosh tovushlarni talaffuz qilganimizda havoogizda tosiqqa uchraydi: [b], [m], [l].
  • 13 OZBEK ALIFBOSI Alifbo nima? Unda nechta harf bor? 27- mashq. Sharlar ichidagi raqamlar orniga mosharflarni qoyib yozing. Tartib bilan berilgan barcha harflar alifbodir.Alifboda 29 ta harf bor. Bosma harf Yozma harf Nomi Bosma harf Yozma harf Nomi Ab a Qq qe Bb be Rr er Dd de Ss es Ee e Tt te Ff ef Uu u Gg ge Vv ve Hh he Xx xe Ii i Yy ye Jj je Zz ze Kk ke Oo o Ll el Gg ge Mm em Sh sh she Nn en Ch ch che Oo o Ng ng nge Pp pe
  • 14 28- mashq. Oqing. Alifbodagi qaysi harflar tushib qol-ganini aniqlang va ularni oz orniga yozib, alifbo tartibidatoldiring. a, b, ., e, f, g, ., i, j, k, ., m, n, ., p, ., ., s,t, ., ., x, y, ., ., g, ., ., ng. 29- mashq. Berilgan sozlarni alifbo tartibida yozing. Tol, archa, qayragoch, orik, olma, chinor, gilos,jiyda. 30- mashq. Sozlar qatori orasida berilgan harflardanmosini qoyib, yangi soz hosil qiling va yozing. Sozlarningmanosini izohlang. tog a ayyor t erta kosh b yelka n qish oayiq q oroq s ish q 31- mashq. Sherni ifodali oqing. Dilda orzum tolugdir,Bir-biridan ulugdir.Oqib-oqib bir kuniDadamlarga oxshasam,Odamlarga oxshasam.Yaxshilarga dost bolsam,Doim shirinsoz bolsam.Ahil bolib yurishdaDadamlarga oxshasam,Odamlarga oxshasam. Polat MominAjratib korsatilgan sozlarni alifbo tartibida yozing. Ularga yaqin manoli sozlar toping. Topgan sozlaringiznisherdagi sozlar orniga qoyib oqib koring.
  • 15 32- mashq. Alifboning birinchi beshta harfi bilan boshla-nuvchi ismlardan ayting va yozing. 33- mashq. Sozlarni oqing. Shox shox, chop chop, chigit chirit, tol tor, un on, tor tur. Kochiring. Soz manolarini ozgartirayotgan harflarningtagiga chizing. 34- mashq. Matnni oqing. KITOB Otgan zamonda bir podsho vazir-u ulamolariniyoniga chaqirib: Dunyoda eng zor, kerakli vahamma narsadan xabardor qiluvchi nima? deb savolberibdi. Birov dunyoda eng zor qilich desa, ikkin-chisi eng kerakli non, debdi. Uchinchisi esa hammanarsadan xabar beruvchi oynayi jahon, debdi. Uch kun muhlat beraman, debdi podsho hechkimning javobi yoqmaganligidan dargazab bolib. Qoshni podsholikda yetti iqlimga tarifi ketgandonishmand yashar ekan. Undan bir vazirning xabaribor ekan. Vazir podshoning savoliga shu donish-mand javob bera olishiga aqli yetibdi va uni izlabtopibdi. Unga podshoning savolini aytibdi. Donish-mand hech ikkilanmay: Kitob. Chunki kitob bilim beradi. Dunyodagieng qudratli narsa esa bilimdir, debdi. Donish-mandning javobi podshoga ham maqul tushibdi. Mahmud Murodov Matndan donishmandning javobini toping va oqing.Podshoning savoliga siz nima deb javob qilgan bo-lardingiz? Fikringizni 3 4 ta gap bilan ifodalang.
  • 16 35- mashq. Kitob haqida 2 ta maqol yozing. Sozlardagiboginlarni aniqlang. TUTUQ () BELGISI 36- mashq. Oqing. Tutuq belgili sozlarning oqilishigadiqqat qiling. Mamurjon yosh qalamkashlar togaragiga azo.Uning yozgan sherlari maktab devoriy gazetasidachiqib turadi. Yaqinda ustozlar kuni nishonlanadi.Jurat ustozlar haqida maqola yozmoqchi. U vadasinialbatta bajaradi. Kochiring. Tutuq belgili sozlarning tagiga chizing. Uqaysi harfdan keyin, qaysi harfdan oldin qoyilganliginiayting. Tutuq belgisi tovush bildirmaydi.Tutuq belgisi unlidan keyin kelganda shu unli- ning choziqroq aytilishini bildiradi: sava, elon.Tutuq belgisi undosh tovushdan keyin kel- ganda uning keyingi unlidan ajratib talaffuzqilinishini bildiradi: sanat, mashal, Talat. 37- mashq. Oqing. Tutuq belgili sozlarning oqilishigadiqqat qiling. Raketalar karvoniKokda suzar izma-iz.Fazo shulalar koni,Har qadamda bir yulduz.
  • 17 Fazogirlar shod-quvnoq,Yulduzlarga der: Salom!Tazim qilib Oy har chogAylab qoyar ehtirom. Narimon Orifjonov Kochiring. Tutuq belgili sozlarning tagiga chizing. Uqaysi harfdan keyin, qaysi harfdan oldin qoyilganinianiqlang. Tutuq belgisi nima uchun qollanadi? 38- mashq. Oqing. ALISHER NAVOIY Alisher Navoiy 1441- yilning 9- fevralida Hirotshahrida tugildi. U bolaligidanoq ziyrakligi, otkir zeh-ni, sher oqish va yodlash qobiliyati bilan kop-chilikning etiborini qozondi. Alisher 1012 yoshi-danoq ilk sherlari bilan shoir va olimlarni hayratgasoldi. U davlat arbobi sifatida mamlakat va xalqfarovonligi uchun kurashdi. Maktab, madrasa, shifo-xona, kutubxonalar qurdirdi. Ariq va kanallar qazitdi.Ilm va sanat ahliga rahnamolik qildi. 1476- yilda va-zirlik vazifasidan istefo bergach, ozining olmasasarlarini yaratdi. Alisher Navoiy 1501- yilning 3- yan-varida Hirotda vafot etdi. Tutuq belgisi qaysi sozlarda qollanilgan? Shu sozlarnikochirib yozing. 39- mashq. Sozlarni boginlab oqing. Anana, azo, marifat, etirof, maqul, tana, taziya,malumot, elon, davo. Kochiring, tutuq belgili boginlarning tagiga chizing.Tana tana, davo davo sozlarining manosini izohlang. 2 Ona tili, 3- sinf
  • 18 Tutuq belgili sozlarni boginga bolib kochi-rishda tutuq belgisi oldingi yolda qoldiriladi: in-om, ta-sir, ta-lim. 40- mashq. Oqing. Sozlarni boginga bolib kochiring. Manaviyat, marifat, davogar, tasirchan, mamur-chilik, masuliyat, taminot, etiqod, manoli, mayus-lanmoq, malumotnoma, sanatkor. Shu sozlardan qatnashtirib ikkita gap tuzing va yozing. 41- mashq. Oqing. Tutuq belgisidan oldin kelgan unlinichoziqroq talaffuz qilib, sozlarni oqing. Nemat darsga bazan kechikib keladigan odatchiqardi. Ortoqlari undan xafa boldilar. YigilishdaTalat ular nomidan sozladi. Uning sozi Nematgaqattiq tasir qildi. U darsga kechikmaslikka qatiyvada berdi. Shundan keyin u darsga kechikmaydiganboldi. Tutuq belgili sozlarni boginlarga bolib yozing. 42- mashq. Oqing. Sozlarda [o] va [g] tovushlariningbosma harf shaklida ifodalanishiga, tutuq () belgisiningishlatilishiga etibor bering. Quron, qorgon, mano, mojiza, changi, davat,qongiz, toplam, talim, sona, masul, mogul,memor, qoshiq, qita, sogal, sava, tongiz. [o] va [g] tovushlarining yozma ifodalanishini izohlang.o va g harflari ishtirok etgan sozlarni yozing.
  • 19 43- mashq. Oqing. Ajratib korsatilgan sozlarning yozi-lishiga etibor bering, ularning imlosini esda saqlang. BUYUK IPAK YOLI Buyuk ipak yoli asrlar davomida qitalarni bir-biri bilan boglagan. Yol otgan olkalarda savdo-sotiq rivojlangan, marifat-madaniyat ravnaq topgan.Bu muqaddas yol Ozbekistonning shaharlari va ta-lay salobatli qalalari orqali otar edi. Buyuk ipak yoli elatlarga tokin-sochin hayotbaxsh etgan. Bozorlarni noz-nematlar bilan tol-dirgan. Xalqlar bir-birlari bilan dostlikda, tinchlikdabarqaror hayot kechirishga intilganlar. Hozir ham ajdodlar asos solgan bu tabarruk yoloz ahamiyatini yoqotgani yoq. o harfi ishtirok etgan sozlarni alohida, tutuq belgili sozlar-ni alohida kochirib yozing. 44- mashq. Tutuq belgisi ishtirok etgan 5 ta soz topibyozing. SH, CH, NG HARFLAR BIRIKMALARI 45- mashq. Sozlarni boginlab oqing, ularning bogingabolinish holatiga etibor bering. Ko-ngil, si-ngil, ha-shar, ha-sha-rot, ko-cha,shosh-qa-loq, kuch-li, Dil-shod, to-ngi, qo-shiq, yax-shi, toy-choq. Kochiring, sh, ch, ng harflar birikmalarining keyingiyolga qanday kochirilishini esda tuting.
  • 20 Bir tovushni ifodalovchi sh, ch, ng harflarbirikmalari boginga quyidagicha kochiriladi:oldingi satrda qoladi: chuch-vara, tong-gi; keyingiyolga birgalikda kochiriladi: shar-shara, ko-ngil. 46- mashq. Oqing. Sozlarni boginga bolib kochi-ring, sh, ch harflar birikmalarining yozilishini esda saqlang. Choyshab, chorshanba, ishchan, shaharcha, sham-chiroq, achchiq, shaxmatchi, chashma, childirmakash,qoshnichilik, qoshimcha, gulchambar. Ishchan soziga qarama-qarshi manoli soz toping. Shusozlar ishtirok etgan maqollardan topib yozing. 47- mashq. Oqing. TURNALAR Turnalar, hoy turnalar,Pastlab uchingiz.Bizning kol va daryolarBagrin quchingiz.Bizlarni xursand qilib,Keldingiz shu chog.Kokimizda tizilib,Soling argimchoq. Ilyos Muslim Ajratib korsatilgan sozlarni boginga bolib yozing.Ularning bir yoldan ikkinchi yolga qanday kochirilishinibilib oling.
  • 21 48- mashq. Nuqtalar orniga sh, ch harflar birikmalaridanmosini qoyib oqing va yozing. .amol, .oli, po.ta, doni.mand, .ivin, ko.at, be.ik,.umoli, .oynak, be., ku.li, .elak, .ar.ara, .ir.oy. Ajratib korsatilgan sozlar ishtirokida gap tuzib yozing. 49- mashq. Oqing. Matnga sarlavha toping. Istiqlol davrida Toshkentning serqatnov chor-rahasida kok gumbazli ulkan muzey qurildi. Bu ha-shamatli gozal bino Vatanimizning ming yillik tarixiva temuriylar sulolasi haqida sozlaydi. Muzeynitomosha qilar ekanmiz, koz ongimizda bobolarimizAmir Temur, Ulugbek va Boburlar hayoti namoyonboladi. Siz qaysi muzeyda bolgansiz? Taassurotingiz bilanortoqlashing. 50- mashq. Oqing. sh, ch harflar birikmalarining oqili-shi va yozilishiga etibor bering. Serquyosh, shaxsiy, charos, shabnam, sharsimon,sochiq, sichqon, qoshiqchi, Shohista, Shohsanam,shohanshoh, suhbatdosh, choshgoh, hasharchi. Kochiring, s, h harflarining tagiga bir chiziq, sh, chharflar birikmalarining tagiga ikki chiziq chizing.
  • 22 JARANGLI VA JARANGSIZ UNDOSHLAR 51- mashq. Juftlab berilgan sozlarni oqing. mard mart jim chimgul kul dil tildarz dars choy joydog tog barcha parcha Bu sozlar qaysi harflarga kora bir-biridan farqqilyapti? Ularni juftlab ayting va talaffuziga etibor bering. Undosh tovushlar ovoz va shovqinning ishtiroketishiga kora jarangli va jarangsiz boladi. [b], [d], [g], [j], [l], [m], [n], [r], [v], [y], [z],[g], [ng] jarangli undoshlar. [f], [h], [k], [p], [q], [s], [t], [x], [sh], [ch]jarangsiz undoshlar. 52- mashq. Sozlarni juftlab oqing va kochiring.Aytilishi va yozilishida farq qiladigan undoshlarnianiqlab, tagiga chizing. Maktab maktabi, maqsad maqsadi, ijod ijodi, javob javobi. Talaffuzda ayrim sozlarning oxirida kelgan ja-rangli undosh orniga uning jarangsiz juftieshitiladi: kitob, avlod, hisob, ozod, mayiz, yalpiz. Bunday sozlar oxirida qaysi harf yozilishinianiqlash uchun shu sozdan song unli qoshibaytiladi: kitob kitobi, mard mardona, yalpiz yalpizi.
  • 23 53- mashq. Oqing. Sheriy parchadagi jarangli vajarangsiz tovushlarni ifodalovchi harflarni alohida yozing. Men jilgaman,ummon bolgim keladi, Men yogduman,cholpon bolgim keladi. Men uchqunman, bolgim kelar alanga, Farzand bolib yaray aziz Vatanga! Normurod Narzullayev 54- mashq. Topishmoqlarni oqing va javobi bilan yozing. 1. Yumaloq, semiz, yogi yoq,Terisi qalin, tuki yoq. 2. Ilmga kon,Mazmunga makon,Sozi serhikmat,Bizga dost, ulfat,Orgatar odob,Bu nima, Ozod? Topishmoqlardagi tekshirilishi kerak bolgan soz tagigachizing. 55- mashq. Oqing. Ajratib korsatilgan sozlarni tovushtomondan tahlil qiling. Vatan berilmagay, olinmagay ham, Hech kim yulolmagay dil bilan jondan.
  • 24 Koz-u qorachiqlar, kipriklarday jam,Vatan ezozlangay, asralgay Vatan! Sirojiddin Sayyid Sozlarni tovush tomondan tahlil qilish tartibi:1. Sozdagi tovush va harflar.2. Unli va undosh tovushlar.3. Jarangli va jarangsiz undoshlar.4. Boginlar. 56- mashq. Matnni oqing. Ajratib korsatilgan sozlardagijarangli va jarangsiz undosh tovushlarni aniqlang. USTOZ VA MURABBIY Bizni oqishga, yozishga orgatgan, aqlimizni ra-so, tilimizni burro etgan, olam sirlarini tanitganustoz muallimdir. Bizni mehnatsevar, halol, togrisoz, yaxshi xulqli,yoqimtoy bolishga undagan va chiroyli kiyinishga,ozoda yurish-turishga orgatgan tarbiyachi murab-biydir. Bu oliyjanob kasb sohiblari bolalarning ona-Vatanni sevishlari, baxtli, saodatli, kelajagi porloqbolishi uchun gamxorlik qiladilar. Zahmatkash us-tozlar va murabbiylar iftixorimizdir. Ularning ishon-chini oqlash muqaddas burchimizdir. Ustozingiz haqida 3 4 gapli matn yozing.Oliyjanob, zahmatkash sozlarining manosini izohlang. 57- mashq. Nuqtalar orniga tushirib qoldirilganharflarni qoyib yozing. U qanday tovushni ifodalaganiniayting. Avlo., hiso., tarki., kito., saba., limona., javo.,poli. .
  • 25 Har bir sozdan song ularning yozilishini tekshiruvchishaklini jarangli undoshdan song unli qoshilgan shakliniyozing. N amu n a : avlod avlodi. TALAFFUZDA TUSHIB QOLADIGANUNDOSHLAR 58- mashq. Nuqtalar orniga d va t undoshidan mosiniqoyib, sozlarni kochiring. Payvan., dos., dilban., sus., balan., poytax.,gish., pas., darax., Samarqan.. Yozgan sozlaringizni oqing. Talaffuzda qanday ozgarishbolganini ayting. Ayrim sozlar oxirida kelgan d va t undoshlariaytilmay qoladi, lekin yoziladi: payvand, baland,rost. 59- mashq. Oqing. Qaysi sozlarning oxiridagi undoshtovush talaffuz qilinmayapti? Farzand bolib maqtayman,Xursand bolib maqtayman.Shu olka suvin ichdim,Dilband bolib maqtayman.Onajon Ozbekiston,Mehribon Ozbekiston. Polat Momin Kochiring. Oxirgi undosh aytilmay qoladigan sozlarningtagiga chizing.
  • 26 60- mashq. Tez va togri oqing. Olti juft oq chinni choynakka tort juft kok qop-qoqni, tort juft kok chinni choynakka olti juft oqqopqoqni yopib boladimi? Talaffuzda oxiridagi undoshi tushib qoladigan sozlarniayting va yozing. 61- mashq. Katakchalarga mos sozlarni topib yozing.Shu sozlarning talaffuzi va yozilishini qiyoslang. 1. Ortoq soziga yaqin ma-noli soz.2. Vatanimiz poytaxti.3. Jasur soziga yaqin manolisoz.4. Oziq-ovqat mahsuloti. YONMA-YON KELGAN BIR XILUNDOSHLAR 62- mashq. Oqing. Yonma-yon kelgan bir xil undoshlisozlarni aniqlab, kochirib yozing. BOLARI MARVARIDGULNI QANDAY TOPADI? Bolari inidan chiqib, atrofga diqqat bilan quloq so-ladi. Qongiroqchalar ovozi marvaridguldan taraladi.Shoda-shoda gulning har bittasi xuddi kumush qon-giroqchalarga oxshaydi. Ortasida tilla bolgachalariham bor. Bolgachalar silkinib, gulbargga uriladi,
  • 27 natijada bolarilar yashaydigan joygacha mayin ovozeshitiladi. Marvaridgul ana shunday qilib bolarini chaqiradi.Bolari uchib kelib, uning sharbatini ichadi. Matnni qismlarga boling. Bazi sozlarda ikkita bir xil undosh yonma-yonkeladi: galla, telegramma, kassa, pilla. Bogin kochirishda sozlardagi yonma-yonkelgan bir xil undoshning biri oldingi yoldaqoldirilib, ikkinchisi keyingi yolga otkaziladi: dop-pi, yak-ka, kat-ta, ar-ra. 63- mashq. Sozlarni boginlarga bolib oqing. Bitta, dovuchcha, issiq, oppoq, labbay, marra,qattiq, hamma, jizza. Sozlarni bogin kochirish uchun bolib yozing. 64- mashq. Oqing. Sozlarning yozilishini yodda saqlang. Hammom, ukki, tonna, xokkey, kilogramm, murak-kab, tennis, antenna, ikki, hamma. Sozlarni quyidagi tartibda kochiring. kk: ukkimm: nn: Har bir sozdagi tovushlar va harflar sonini ayting.
  • 28 65- mashq. Oqing, sozlarning yozilishini yodda saqlang. Achchiq, balli, barakalla, gripp, tashabbus, tabar-ruk, metallurgiya, gramm, tabassum, yalla, jizza,alla, dovuchcha, muddat, minnatdor, mahalla. Ajratib korsatilgan sozlarni qatnashtirib, gaplar tuzing.Tuzgan gaplaringizni yozing. 66- mashq. Tushirib qoldirilgan harflarni qoyib oqing. muka..al, mi..atdor, tana..ustaa..ub, mi..ioner, tasha..urmaha..a, chi..i, chi..akgra. ji..a, shi..attasa..i musa..o ma..orpa..ak pa..a pi..aqu..at qa..iq sa..iz Sozlarni yozing, imlosini yodda tuting. 67- mashq. Oqing. Topishmoqlarning javobini ayting. Ozi oppoq, qor emas,Shirin, ammo bol emas. Tilla sandiq ochildi,Ichidan zar sochildi. Yonma-yon kelgan bir xil undoshli sozlarni bogingabolib yozing. 68- mashq. Tez, togri va ravon oqing. Yonma-yonkelgan bir xil undoshli sozlarni boginga bolib yozing. Yetti toti, mitti toti,Yetmishtaga yetdi toti.
  • 29 Ikki ukki aka-uka ukki. Tolib tandir tagidan tanga topdi. Salimning sadadagi sap-sariq savasi sahar say-raydi. 69- mashq. Oqing, mazmunini sozlab bering. Alisherning otasi Giyosiddin Kichkina badiiy ada-biyotni sevardi. Ularning uyida sherxonlik kechalaribolib turardi. Bunday badiiy muhit Alisherning yetukshoir va katta olim bolishiga sabab boladi. Kopotmay Alisher sherlar yoza boshlaydi. Alisher ozistedodi bilan Lutfiy, Sharafuddin Ali Yazdiy kabishoir va allomalar etiboriga sazovor boladi. Alisher kitob bilan dostlashadi. Mutolaa va ilmolishni ozining asosiy mashguloti deb biladi. Oradanyarim asrlik muddat otgach, Hayrat ul-abror dos-tonini yaratadi. Unda ilm olishning foydasi va uningmoddiy boyliklardan ustun turishi haqidagi muloha-zalarini bildiradi. Matnni qismlarga boling. Har bir qismga sarlavhatoping. Yonma-yon kelgan bir xil undoshli sozlarni kochiribyozing. 70- mashq. Quyidagi undoshlar yonma-yon kelgansozlardan topib yozing. ll:rr:tt:
  • 30 GAP GAPNING MAQSADIGA KORA TURLARI 71- mashq. Har bir gapni fikr tugashiga qarab, ovozbilan ajratib oqing. ERKSEVAR XALQLAR SOZI Dunyodagi erksevar xalqlar bir sozni sevinib ay-tadilar. Bu tinchlik sozidir! Bu soz turli tillarda tur-licha yangraydi. Odamlar bu sozni barala aytadilar.Xalqlar tinch, baxtiyor yashashni istaydilar! Kochiring. Har bir gap nimani bildiryapti? Gap tugallangan fikrni bildiradi. Yozuvda harbir gapning birinchi sozi bosh harf bilanboshlanadi, oxiriga tinish belgisi qoyiladi. 72- mashq. Oqing. Gaplarning fikr ifodasiga etiborbering. Matnni kochiring. Onasi ishdan qaytdi. Qizi tayyorlagan karamshorvadan ichdi. Voy, qizim-ey, biram mazali ovqat tayyorlabsanki! Shorva unchalik mazali emasdi.Qiziq, onasi uni nega buncha maqtadi?Har bir gap qanday mazmun bildiryapti? 73- mashq. Har bir qatorda berilgan sozlardan alohidagap tuzing. mevazor, akam, bilan, bordik, boggashaftoli, olma, bogda, olxori, pishgantoyib, yedik, biz, oq, shaftolidan Tuzgan gaplaringizni yozing.
  • 31 74- mashq. Sherni ifodali oqing. QOVOGARI BILAN BOLARI Qovogari dorillabBolariga soz qotdi: Sababin ayt, tirrancha,Asaling muncha shirin? Yalqovlikdan yiroqman!Senga aytsam men sirin,Mehnatdan kelgan nematBoladi totli shirin. Umarali Qurbonov Har bir gap qanday mazmun ifodalayotganini ayting.Ular qanday ohang bilan oqilishiga etibor bering. Nima uchun nutqimizdagi gaplar turli mazmunni bil-diradi? 75- mashq. Sherni ifodali oqing. Nega bugdoy bosh egar? Savol berdim dadamga. Mehnatini olqishlab,Tazim qilar odamga. Tilla rangga ularniKimlar boyab ketishgan? Elni sevgan dehqonlarTerlar tokib ekishgan.Shuning uchun har boshoqOltin bolib yetilgan. Tursunboy Adashboyev Sherda kimlarning suhbati aks ettirilgan?Bolaning gaplarini kochirib yozing.
  • 32 76- mashq. Oqing. Matnda nechta gap bor? Fikrbildirish maqsadiga kora gaplarning turini aniqlang. Odamlar ter tokib mehnat qildilar qirda oltindekboshoqlar yetildi kombaynlar ishga tushdi mol hosilyigib olindi omborlar donga liq toldi Matnni kochiring. Har bir gapning oxiriga tinish bel-gisini qoying. Gapni bosh harf bilan boshlashni unutmang. DARAK GAP 77- mashq. Maktabga kelguncha uyda va kochadakorgan-kechirganlaringiz haqida sozlang. Yolda kimlarni uchratdingiz?Qanday voqealarni kordingiz?Tabiatdagi ozgarishlarni sezdingizmi?Korgan voqealaringizdan qanday xulosaga kel- dingiz? Tuzgan hikoyangizdan 2 3 ta xabar bildiruvchi gapnitanlang va yozing. Biror narsa-voqea haqida xabarni bildirgan gapdarak gap deyiladi. Darak gap oxirida ovoz pasayadi.Darak gapning oxiriga nuqta (.) qoyiladi. 78- mashq. Sherni ifodali oqing. Gap nima haqidaborayotganiga etibor bering. Har dalaning oz fayzi, Mehnat qilgan qollargaTarovati boshqadir. Saxovati boshqadir.
  • 33 Oyning ipak nurlari Quyosh bergan haroratDalalarga quyilgay. Yerga darmon tuyilgay. Habib Rahmat 79- mashq. Matnni oqing, har bir gapning boshlanishiva oxirini ovoz bilan ajratib oqing. Biz dostlikni uluglaymiz dostlikda katta hikmatbor dostlik kishilarni bir-biriga yaqinlashtiradi Vatanobodligi, tinchlikning barqarorligi dostlik bilan bog-liqdir Kochiring. Har bir gapning oxiriga nuqta qoying. Gap-ning birinchi sozini bosh harf bilan boshlang. 80- mashq. Oqing. Matnda nechta gap borliginiayting. Ular ifoda maqsadiga kora qanday gaplar? Maktabimiz oquvchilari yaxshi ish boshladilar ularhozirdanoq noyob gul uruglarini yigyaptilar fevraloyida urugni tuproqli yashikda undiradilar bahorkelishi bilan kochatlarni maktab gulzoriga otqaza-dilar Har bir gapning boshlanishi va oxirini aniqlab kochiring.Siz ham sinfingizda ibratli ishlar qilasizmi?Sinfingizda qanday gullar osadi? Ularni qanday par- varish qilyapsiz? 81- mashq. Oqing. Har bir gapning chegarasini bel-gilang. Oqiganingizda gapning boshlanishini va oxirini ohangbilan ajrating. Shokirjonlarning bogida bir tup yongoq osadiyongoqning tanasiga quloch yetmaydi har yili talayhosil beradi yongoq pishdi Shokirjonning ortoqlari 3 Ona tili, 3- sinf
  • 34 hasharga kelishdi otasi Rozimat aka yongoq qoqdibolalar yongoqlarni terishdi Rozimat aka bolalardanmamnun bolib tashakkur aytdi Kochiring, har bir gapning oxiriga qaysi belgi qoyilishigava gapning qanday harf bilan boshlanishiga rioya qiling. 82- mashq. Matnni oqing, mazmuniga etibor bering. BOZOR Bozor tabarruk joy. U yer yil boyi gavjum. El-yurtning rizq-rozi bozorda. Barakali dasturxonimizfayzi ham bozor tufayli. Sohibkorlar, gallakorlar, chorvadorlar, hunar-mand-u savdogarlar oz mahsulotlarini, uy-rozgorbuyumlarini, kiyim-kechaklarni bozorga olib keladilar.Kelishib narx-navoni belgilaydilar, ozaro oldi-sotdiqiladilar. Hojatmand aholi bozordan noz-nematlar, don-dun,buyum-anjomlarni xarid qiladi. Matndagi ajratib korsatilgan sozlarning manosini biliboling va kochirib yozing. Ular qanday gaplar tarkibidaqollangan? SOROQ GAP 83- mashq. Bir-biringizdan biror narsa haqida sorang.Bunda siz qanday gaplardan foydalandingiz? Savollargajavob bering. Javobingizda qanday gaplardan foydalan-dingiz? Savol berish va shu savollarga javob qaytarish maq-sadida tuzgan gaplaringizni yozing. Har bir gapning oxirigakerakli tinish belgisini qoying.
  • 35 Biror narsa haqida sorash maqsadini bildirgangap soroq gap deyiladi. Soroq gapning oxirigasoroq (?) belgisi qoyiladi. 84- mashq. Oqing. Matn nima haqida ekanligini ayting. Laylo buvisining yoniga xomush kirib keldi. Buvijon, gulim kasal bolib qoldi. Qayerdan bilding? Ana, bargi soligan. Endi nima qilamiz? Ozing tuzata qol, qizim. Dori quti qayerda, buvijon? Dori qutini nima qilasan? Bu gulga dori kerak emas. Unda nima qilay? Tagini yumshat, suv quy. Guling tuzalib ketadi. Gunchadan Soroq gaplarni kochirib yozing.Ozingiz bilgan gul nomlaridan beshta yozing.Ularni qatnashtirib darak va soroq gaplar tuzing. 85- mashq. Oqing. Har bir gap oxiridagi ohangga diq-qat qiling. Bular qanday gaplar? Kuz qaysi oydan boshlanadi?Kuzda qaysi qushlar issiq olkalarga uchib ketadi?Kuzdan keyin qaysi fasl boshlanadi?Qaysi qushlar qishlash uchun biz tomonga uchib keladi? Soroq gaplar mazmuniga mos darak gaplar tuzingva yozing.
  • 36 86- mashq. Sherni ifodali oqing. Issiq yaxshimi yo sovuq?Oz vaqtida sovuq soz,Oz ornida issiq yoz.Odam issiqdan yayrar,Sovuqdan-chi chiniqar. Polat Momin Issiq yaxshimi yo sovuq, degan savolga shoirning berganjavobi sizga maqulmi? Sizga qaysi fasl yoqadi? Nima uchun? Shu haqda ikkitagap tuzing va yozing. 87- mashq. Oqing. Matnda nechta gap bor, ularqanday gaplar? Komilaning oz darsxonasi bor u dugonasi Ma-lohat bilan shu yerda dars tayyorlaydi MalohatKomilaga sozlarning manosini orgatadi Komila esaunga ifodali oqishni orgatadi ikki dugona uyvazifalarini oz vaqtida puxta bajaradilar Ajratib korsatilgan sozlarga soroq bering. Shu sozlarorniga soroq ifodalovchi sozlarni qoyib, gaplarni qaytaoqing. Qanday gaplar hosil boldi? Yozing, tegishli tinishbelgilarini qoying. 88- mashq. Sherni ifodali oqing, soroq gapni aniqlang. Xayol nima Xayol maqsad har yerdaKim bilar Kuchingizni sinar u.Xayol yoinki otmi Harakat qilganlargaFikr qushin uchirgan Doimo boysunar u.Yo qoshaloq qanotmi Polat Momin
  • 37 Kochiring. Soroq gapning oxiriga soroq belgisiniqoying. 89- mashq. Oqing. Makkajoxorining donidan nima tayyorlanadi uningnimasidan arzon va shirin pecheniylar tayyorlanadimakkajoxorining bargi, poyasi va sotasidan nimaqilinadi nima bilan boqilgan mollar yaxshi semiradi Har bir gapdagi soroq ifodalovchi soz orniga gapningmazmuniga mos keladigan sozlarni qoyib, gaplarni qaytaoqing. Qanday gaplar hosil boldi? F o y d a l a n i s h u c h u n s o z l a r : silos, un, unidan. 90- mashq. Soroq gapni aniqlang. Bobojon, kichik Vatan ham boladimi? beix-tiyor soradim. Boladi, bolam, boladi. Odamning yashaydiganuyi, hovli-joyi bu kichik Vatan. Ana shu kichikvatanlar yigilib-yigilib, birlashib Ozbekiston deganulug Vatanga aylanadi. Ashurali Jorayevdan Ozingiz yashayotgan shahringiz (qishlogingiz) haqidahikoya tuzib yozing. 91- mashq. Oqing. Gaplarning chegarasini aniqlang. Quddus Muhammadiy bolalar shoiri siz uningOquvchiga esdalik, Inkubator jojalari sherlarinioqiganmisiz bu sherlarni bolalar sevib oqiydilar siz
  • 38 bolalar shoirlaridan yana kimlarni bilasiz ularningqaysi asarlarini oqigansiz Kochiring. Har bir gapning oxiriga tinish belgisiniqoying. 92- mashq. Tez va ifodali oqing. Ikki ayiq qayiqqa qaradiOq ayiq oldin qayiqqa qaradimiQora ayiq oldin qayiqqa qaradimi Tez aytish qanday gaplardan tuzilganligini aniqlang. Harbir gap oxiriga tegishli tinish belgisini qoyib kochiring. 93- mashq. Oqing. Matnda qanday gaplar berilgan? KAPALAK Umida gulzor atrofida oynab yurgan edi. Yonidagigulga kapalak qondi. Umida kapalakni tutmoqchiboldi. Kapalak uchib ketdi. Boshqa gulga qondi.Umida sekin borib kapalakni tutib oldi. U kapalakningchiroyli qanotlarini ohista siladi.
  • 39 Har bir darak gapdan soroq sozlar yordamida namu-nadagidek soroq gaplar tuzing. Tuzgan gaplaringizni yozing. N amu n a : Kim gulzor atrofida oynab yurgan edi?F o y d a l a n i s h u c h u n s o z l a r : kim?, nima?, nimani?, nimaning?, nima qildi?, qayerga?, qanday? 94- mashq. 3- sinf Oqish kitobida berilgan Ilmli mingyashar asaridagi soroq gaplardan kochirib yozing. BUYRUQ GAP 95- mashq. Oqing, manosini tushuntiring. 1. Birovdan yomonlik axtarma, aytsalar ishonma.(Temur tuzuklaridan). 2. Bugungi ishni ertaga qoy-ma. 3. Oz sozla, kop tingla. 4. Yetti olchab, birkes. 5. Avval oyla, keyin soyla. Buyurish, maslahat, iltimos mazmunini bildirgangaplar buyruq gap deyiladi. Buyruq gapning oxiriga nuqta qoyiladi. 96- mashq. Oqing. 1. Kuching yetadigan ishga urin. Qolingdankelmaydigan ishga urinma. 2. Hamma joyda: kocha-da, uyda odobli boling. 3. Kocha harakati qoida-lariga rioya qiling. 4. Chiroyli yozishni mashq qilgin.5. Darvozani yop, Roziq. Kochiring. Gaplar qanday mazmun bildirayotganiniayting.
  • 40 97- mashq. Matnni oqing. Har bir gapning chegarasinianiqlang. Tinish belgilarini qoyib, matnni kochiring. Istiqlol tufayli sport ishlariga katta etibor be-rilyapti yangi sport inshootlari qurilmoqda sizga yaqinjoyda sport maskani bormi siz sportning qaysi turibilan shugullanasiz sport bilan dostlashing u kishinijismoniy chiniqtiradi, irodani mustahkamlaydi soglomtanda sog aql HIS-HAYAJON GAP 98- mashq. Oqing, gaplar qanday mazmun anglatyapti,ularning oxiriga qanday belgilar qoyilgan? Bahorda daraxtlar qiygos gullaydi. Gulkosalarichiga boshini suqib turgan asalarini korganmisiz?Ari gul shirasi bilan oziqlanadi, undan asal tayyor-laydi. Oh, asal juda mazali! Yana uning kop dardlargadavoligi-chi! Asalning mazasi, foydasi haqida his-hayajon bildirgangapni oqing. Kuchli his-hayajon, quvonch, ajablanish bilanaytilgan gap his-hayajon gap deyiladi. His-hayajon gapning oxiriga undov (!) belgisiqoyiladi.
  • 41 99- mashq. Oqing. Kuz keldi. Bogda qip-qizil olmalar va sap-sariqnoklar pishdi. Ishkomlarda uzumlar tovlanadi. Musobularni korib, juda quvondi va otasiga dedi: Eh, kuz qanday ajoyib fasl! Nima uchun oxirgi gapdan keyin undov belgisi qoyil-ganligini tushuntiring. Kuz haqida 2 3 ta gap tuzib yozing. Unda his-hayajonnibildirgan gaplar ham qatnashgan bolsin. 100- mashq. Har bir gapni oziga xos ohang bilan oqing. Hilola tez-tez kasal boladi. Uning sinfdosh ortogiZamira soglom va chaqqon. Nima uchun shunday?Chunki Zamira har kuni ertalab yuguradi, badan-tarbiya qiladi. Qishda changi va konkida uchadi. Eh,qish qanday maza! Endi Hilola ham Zamiradeksoglom bolishga harakat qilyapti. Soroq va his-hayajon gaplarni kochiring. 101- mashq. Oqing. MUSTAQILLIK MAYDONI Mustaqillik maydonida har doim rang-baranggullar ochilib, ifor taratib turadi. Ezgulik arkasidagilaylaklar tinchlik, birlik, jipslik ramzidir. Arkaninguzunligi 150 metr, orta peshtoq qismi 12 metr ba-landlikka ega bolib, 16 qator oq marmar bilan beza-tilgan ustunlardan iborat. Ezgulik arkasidan musta-qillik timsoli va baxtiyor ona siymosini mujassametgan Mustaqillik va ezgulik monumenti majmuasitomon boriladi.
  • 42 U yerda Ikkinchi jahon urushida halok bolganlarxotirasiga bunyod etilgan Xotira maydoni ham bor. Bir tomonda Oliy Majlisning yuqori palatasi Senat, roparasida ijro hokimiyati Vazirlar Mah-kamasining mamuriy binosi qad kotargan. Vatanimizning Bosh maydonini sayr qilganimizdaqalbimizni faxrlanish tuygusi qamrab oladi. Jabbor Razzoqov Siz Mustaqillik maydonida bolganmisiz? Taassurotingiznisozlab bering. 102- mashq. Oqing. Matnni kochiring. Toshkent ajoyib shahar.Siz Toshkentda qachon bolgansiz?Toshkentda korxonalar, mehmonxonalar, metro, istirohat boglari va xiyobonlar bor. Toshkentga turlimamlakatlardan mehmonlar kelishadi. Toshkent dostlik va tinchlik shahri. Gulla,yashna, gozal Toshkentim! Gaplarning oxiriga nima uchun nuqta, soroq va undovbelgilari qoyilgan? Gaplarning qanday maqsad bildirayot-ganini ayting.
  • 43 103- mashq. Rasmlarni koring. Bolalarning nima qila-yotganliklarini kuzating. Biz sportni sevamiz mavzusida 4 5 ta gapdan iboratmatn tuzib yozing. GAP BOLAKLARI 104- mashq. Matnni oqing. Nechta gap borliginianiqlang. Maktabimizda sinflararo sport musobaqalari bosh-landi. Golib jamoamiz sovrin oldi. Maktab direktorijamoamizni tabrikladi. Sport kishini jismoniy chiniqtiradi. Oquvchilarsport bilan muntazam shugullanadilar. Gapda sozlar qanday vazifani bajaradi? Gapda sozlar manosiga qarab, malum birvazifani bajaradi. Mustaqil manoli soz gapningbolagi bolib keladi: Quyosh nuri olamni yoritadigapida fikrni oziga qaratayotgan bolak nur sozibolsa, u haqda fikr bildiruvchi bolak yoritadisozidir. Har ikki bolak gapning asosini tashkiletadi: Nur(i) yoritadi. Gapdagi boshqa sozlargapning asosiy mazmunini toldirish uchun xizmatqiladi: quyosh (nuri), olamni (yoritadi).
  • 44 105- mashq. Har bir gapni diqqat bilan oqing. Qaysibolaklar gapning asosini tashkil etyapti? Qaysi bolaklarasosiy mazmunni toldiryapti? Fermer xojaligi mol hosil yetishtirdi. Oila daro-madi kopaydi. Qishki dala ishlari boshlandi. Mirishkor dehqondalaga yaxob1 suvini berdi. Yaxob suvi yerningshorini yuvadi. Urug xatosiz unib chiqadi. Ekinlartuproqdan yaxshi oziqlanadi. Gap bolaklarini quyida korsatilgandek tahlil qiling. N amu n a : Fermer xojaligi mol hosil yetishtirdi. xojalig(i) yetishtirdigap asosi; fermer (xojaligi), molhosil (yetishtirdi) asosiy mazmunni toldirgan bolaklar. Gapning asosiy mazmunini tashkil etgan gapbolaklari bosh bolaklardir. Asosiy mazmunnitoldirish uchun qollanilgan bolaklar ikkinchi da-rajali bolaklardir. Gayratli bola charchashnibilmaydi. bola, bi lmaydi bosh bolaklar;gayratli, charchashni ikkinchi darajali bolaklar. 106- mashq. Oqing. Gapning bosh bolaklari vazi-fasini bajarib kelgan sozlarni aniqlang. Yozing va boshbolaklarning tagiga chizing. 1. Onam yopar shirmoy non. (Yusuf Shomansur)2. Yomgir maysalarni yashnatdi. 3. Mayin shamolyaproqlarni tebratdi. 4. Ertalab uyimizga mehmonkeldi. 5. Odam aqli kompyuterni yaratdi. 1Yaxobekin maydonini qishda sugorish.
  • 45 BOSH BOLAKLAR 107- mashq. Oqing va kochiring. Umid duradgorlik togaragiga qatnaydi. Togarakdabolalar yogochdan turli buyumlar yasashni organadi-lar. Yamin kursicha, xontaxta yasashni biladi. Hozirbolalar javon yasashni organishyapti. Birinchi gap kim haqida aytilyapti? Shu sozning tagigabir chiziq chizing. Yamin haqida nima deyilgan? Shusozning tagiga ikki chiziq chizing. Keyingi gaplarni hamshu tartibda tahlil qiling. Ega va kesim gapning bosh bolaklaridir. Ularbirgalikda gapning asosini tashkil etadi. Gapningkim yoki nima haqida aytilganini bildiradiganbolagi ega deb ataladi. Gapning egasi haqidanima deyilganini bildirgan bolak kesim deyiladi.Kesim gapning boshqa bolaklarini oz atrofigabirlashtiradi. Bolalar maktabda oqiydilar. Bu gapda bosh bo-lak ikkita: k i m l a r ? Bolalar (ega), n im a q i l a -d i l a r ? oqiydilar (kesim). Bolalar oqiydilar gap bolalarning mashguloti (oqishi) haqida xabarbildiryapti. 108- mashq. Nuqtalar orniga soroqlar mazmunigamos sozlarni qoyib, matnni oqing. Kochiring. Boshbolaklarni aniqlang. (Kim?) mashinani yurgizdi. (Nima?) bekatdatoxtadi. (Kim?) kasallarni davolaydi. (Kim?)
  • 46 sahnada oynaydi. (Nima?) chiqdi olamga.(Kimlar?) . tanlovga tayyorlanmoqdalar. Foydalanish uchun sozlar: haydovchi, shifokor, artist,oftob, avtobus, oquvchilar. 109- mashq. Oqing, ajratilgan sozlarga soroq bering. Yana xazonrezgilik,Barglar rangi siniqdi.Dilda hokim ezgulik,Anhorda suv tiniqdi. Oq yaktakli qayinlarTaqdi yana zar baldoq.Qushlarga gap tayinlab,Chag-chaglaydi zargaldoq. Tursunboy AdashboyevKochiring. Bosh bolaklarning tagiga chizing. 110-mashq. Oqing. Har bir gapdagi ega bilan kesimnitoping. Joja dedi: Ey, ortoqjon,Mushuk yotar, qoch, ortoqjon.Ordak qochdi alpon-talpon,Quvib qoldi mushuk polvon.Ordak ozin suvga otdi,Kol boyida mushuk qotdi. Polat Momin Oxirgi ikki misrani qaytadan oqing. Otdi, qotdi sozla-rining orniga boshqamanosi yaqin soz tanlab, gap tuzingva yozing. Gapning bosh bolaklarini aniqlab, eganing tagiga birchiziq, kesimning tagiga ikki chiziq chizing. N amu n a : Joja dedi.
  • 47 Kesim n i m a q i l d i ?, n i m a q i l d i l a r ?,n i m a q i l y a p t i ?, n i m a q i l y a p t i l a r ?,n i m a q i l a d i ?, n i m a q i l a d i l a r ? soroq-lariga javob boladi. Ega k i m ?, k i m l a r ?, n i m a ?, n i m a l a r ?soroqlariga javob boladi. 111- mashq. Sozlarni oqing va ulardan gaplar tuzing. Yayrab, bogchada, osmoqdalar, kichkintoylar;oqiyaptilar, bolalar, kitobni; qiziqib oqidi, yoddan,Karim, sherni; xushovoz, aytdi, Nafisa, ashula; os-moqdamiz, biz, ozod va obod, Vatanda. Tuzgan gaplaringizni yozing. Tekshiring. Bosh bolaklargasoroq bering. Ularni yonma-yon yozing. 112- mashq. Qavs ichidagi soroqlar orniga mos sozlartanlab, matnni toldiring, keyin uni ifodali oqing. (Nima?) keldi otlanib,Barg yozib, qanotlanib,(Nima?) oqardi, (kimlar?)Qoqar, silkitar shodlanib.Bog kochaning torida(Nima?) ola bolibdi.Eng birinchi (kim?)Uni shoxda koribdi. Tursunboy Adashboyev F o y d a l a n i s h u c h u n s o z l a r :Xayrulla, bolalar, tut,orik, bahor. Kochiring, ega vazifasidagi sozlarning tagiga chi-zing.
  • 48 113- mashq. Qavs ichida berilgan soroqlarga mossozlar qoyib matnni oqing. Mana qish ham (nima qildi?). Qor yer ustini (nimaqildi?). Yer namni yaxshi (nima qiladi?). Bahordadaraxtlar tez (nima qiladi?). Hamma yoq maysalarbilan (nima qiladi?). Gaplarni yozing, kesim vazifasidagi sozlarning tagigachizing. F o y d a l a n i s h u c h u n s o z l a r : qopladi, keldi,saqlaydi, qoplanadi, uygonadi. 114- mashq. Sozlardan gaplar tuzing. Oylab koring.Gapda sozlarni qanday tartibda qoyish togri boladi? dokondan, Azim, oldi, qarmoqyogochga, Qodir, uni, bogladiyakshanba, bordilar, daryoga, bolalar, kuniAzim, tashladi, qarmoqni, suvgabolalar, tutdilar, baliq, beshta Gaplarni yozing. Gapdagi bosh bolaklarning tagigachizing. 115- mashq. Oqing. Yangi kutubxona qurildi. Xonalarga zamonaviy ji-hozlar qoyishdi. Kutubxonachi javonlarni yangikitoblar bilan boyitdi. Yaqinda kutubxona ishgatushadi. Oquvchilar bosh vaqtlarida kutubxonaga bo-radilar. Kutubxonaning keng, yorug oquv xonalaribolalar bilan toladi. Kochiring. Gapning bosh bolaklari ega bilan kesimnianiqlab, tagiga tegishlicha chizing. Ega va kesim vazifasidagi sozlar yoniga sorogini yozing. N amu n a : Yangi kutubxona (nima?) qurildi (nimaqildi?).
  • 49 116- mashq. Matnni oqing. Gaplarning kesimini to-ping. NON Nonushta uchun dasturxonga qand, asal, qaymoqqoyildi. Lekin hamma dasturxon atrofida jimginaotiribdi. Chunki dasturxondagi narsalarni harakat-ga soladigan non korinmaydi. Onam tandirdan solqildoq nonlarni uzdilar. Sing-lim savatdagi bugi chiqib turgan nonlardan otamgauzatdi. Otam nonni sindirdilar. Hammamiz nonushtaqilishga kirishdik. Shunda hech narsa nonning orninibosolmasligini his qildik. Ha, non aziz nemat. Gani Abdullayev Aniqlangan kesimlarga avval soroq bering, keyinsorogini kesim bilan yonma-yon yozing. N amu n a : n im a q i l d i ? qoydi. 117- mashq. Matnni oqing. Har bir gapdagi boshbolaklar ega bilan kesimni aniqlang. Qish yogingarchilik bilan otdi. Toglarda qor koptoplandi. Quyosh havoni motadil isityapti. Kanal va ariq-lardan suv tolib oqayotir. Dehqonlar poliz va sabzavot ekinlaridan molhosil yetishtiradilar. Paxtakorlar esa katta xirmonkotaradilar. Har bir gapning asosini aniqlang va yozing. 118- mashq. Berilgan sozlardan gap tuzing. bu, yil, yogdi, yomgir, kopqoplandi, maysa bilan, kok, yaylov 4 Ona tili, 3- sinf
  • 50 qir-adirlarda, bugdoy, bahorgi, ekildidehqonlar, hosil, mol, bugdoydan, oldilarGaplarni yozing. Bosh bolaklarning tagiga chizing. 119- mashq. Oqing. Matnga sarlavha toping. Bolalar bogdan toshbaqa topib oldilar. Toshba-qaning bir oyogi yaralangan edi. Bolalar uni yaxshiparvarish qildilar. Toshbaqaning yaralangan oyogigadori qoyib bogladilar. Toshbaqaning oyogi tez kundatuzalib ketdi. Sentabrda bolalar uni maktabga sovgaqildilar. Hozir u maktabimiz Jonli burchagida yasha-yapti. Savollar yordamida matn mazmunini qayta hikoyaqiling. 1. Bolalar bogdan nima topib oldilar?2. Toshbaqaning oyogiga nima qilgan edi?3. Bolalar toshbaqaning oyogini qanday davoladilar?4. Bolalar toshbaqani qayerga keltirdilar? Har bir gapdagi bosh bolaklarni aniqlab, ularni yonma-yon kochiring. 120- mashq. Tez aytishni mashq qiling. Tolqin topishmoqni togri topdi.Turgun tortta torgayni torga tushirdi. Kochiring. Gaplarning bosh bolaklarini aniqlab, tagigategishlicha chizing. 121- mashq. Ifodali oqing.MANZARA Tilla bandli yaproqlarDov-daraxt-la xushlashar.Bargi xazon fasli bu,Kuz qish bilan duchlashar.
  • 51 Yuklaridan boshanibOlgan cheksiz dalalar.Quchogida oynaydiQirmiz yuzli bolalar. Nurilla Oston Sher matnini alohida gaplarga ajrating. Bu gaplardagibosh bolaklarni toping va ularning qanday soroqlargajavob bolayotganini ayting. Bosh bolaklarni birgalikdakochiring. Gapning bosh bolaklari nimani hosil qiladi? 122- mashq. Oqing. Nechta gap borligini ayting. Harbir gapning chegarasini aniqlab, tinish belgisini qoying vakochiring. Daryoning boyida ikkita sarvqomat, oppoq qayinosadi yam-yashil shoxlari xuddi sochga oxshabyoyilgan betinim shamol bu sochlarni taraydi barglarasta shivirlab nimalarnidir gapiradi Gapning bosh bolaklarini aniqlang va tagiga te-gishlicha chizing. IKKINCHI DARAJALI BOLAKLAR 123- mashq. Oqing. Matnda nechta gap borliginianiqlang. Dolana toglarda osadi olimlar dolanada darmon-dorilar borligini aniqladilar hozir uning mevasi vagulidan shifobaxsh dorilar tayyorlanadi Kochiring. Har bir gapning oxiriga nuqta qoying. Boshbolaklarning tagiga chizing. Nima uchun gapda boshqa sozlar ham ishtirok etgan?Ular gapning mazmuniga qanday tasir korsatadi?
  • 52 Gapning asosiy mazmuni bosh bolaklardananglashilib turadi. Gapdagi fikr yana ham to-liqroq bolishi uchun boshqa sozlar ham ishtiroketadi. Bunday sozlar ikkinchi darajali bolaklardir.Bular, odatda, bosh bolaklar bilan boglanib,gapning mazmunini toldiradi. Ikkinchi darajali bolaklar ham gapda malumbir soroqqa javob boladi. Yosh qoshiqchilar tanlovga puxta tayyorlandilar.1. Bosh bolaklar: (kimlar?) Qoshiqchilar ega, (nima qildilar?) tayyorlandilar kesim. 2. Ikkinchi darajali bolaklar: qanday qoshiqchi-lar? yosh qoshiqchilar. Nimaga tayyorlan-dilar? tanlovga tayyorlandilar. Qanday tayyorlan-dilar? puxta tayyorlandilar. 124- mashq. Gaplarni mazmuniga mos sozlar bilantoldirib yozing. Oquvchilar sinfga keltirdilar. Akvariumdamayda suzyapti. Suvda yashil osadi. Bolalarbaliqchalarga navbat bilan . F o y d a l a n i s h u c h u n s o z l a r : baliqchalar, akvari-um, qaraydilar, otlar. Qoyilgan sozlarga soroq bering, ular gapning qaysibolagi vazifasida kelgan? Ikkinchi darajali bolaklar nimauchun qollangan?
  • 53 125-mashq. Matnni oqing. Bosh va ikkinchi darajalibolaklarni aniqlang. Tokzorlarda bogbonning ishlari kuzda kopayadi.Toklarning ortiqcha novdalari qirqiladi. Qoldirilgannovdalar birlashtirilib boglanadi. Ular tuproqqa ko-miladi. Bu bilan hosilli kurtaklar sovuqdan saqlanadi. Kochiring. Ega bilan kesimning tagiga tegishlichachizing. Ikkinchi darajali bolaklarning tagiga tolqinlichiziq chizing. 126- mashq. Oqing. Kuchli shamol qozgaldi. Ulkan daraxtlar qattiqsilkindi. Sargaygan barglar yerga tokildi. Zaminbarglar bilan qoplandi. Sersavlat daraxtlar chiroyiniyoqotdi. Gaplarni kochiring. Soroqlar yordamida gap bolaklarininamunadagidek tahlil qiling. N amu n a : Kuchli shamol qozgaldi. N im a qoz-galdi? shamol (ega); shamol n im a q i l d i ? qoz-galdi (kesim); q a n d a y shamol? kuchli (ikkinchidarajali bolak). 127- mashq. Nuqtalar orniga soroqlarga mos sozlartanlab, matnni toldiring. OQSHOM (Qanday?) quyosh botdi. (Qayerni?) qo-rongilik bosdi. (Qayerda?) oy korindi. (Qa-naqa?) oy (nimani?) yoritdi. (Qanaqa?) shabada esmoqda. Sayohatchilar (qancha?) suhbatlashdilar. Matnni yozing. Tanlagan sozlaringiz gapning qaysibolagi? Ularni tegishli chiziq yordamida belgilang.
  • 54 Fo y d a l a n i s h u c h un s o z l a r : atrofni, tolin, horgin,yoqimli, uzoq, osmonda, kechani. 128- mashq. Har bir qatorda berilgan sozlardan gaptuzing. dalalarni, gozapoyadan, tozaladilar, dehqonlarhaydadi, yerni, traktorda, traktorchiqizgin, borayotir, ishlar, dalalarda Tuzgan gaplaringizni yozing. Bosh va ikkinchidarajali bolaklarni tegishlicha belgilang. GAPDA SOZLARNING BOGLANISHI 129- mashq. Oqing. Sovuq shamol esdi. Yomgir yogdi. Daraxtlar yap-roqlarini tokdi. Yashil otlar sargaydi. Qushlar issiqolkalarga uchib ketdi. Dalalarda yigim-terim ishlari boshlandi. Birinchi gapni kochiring. Undagi bosh bolaklarningtagiga chizing. Ega va kesimga soroq bering. Bu bo-laklarga boglanib kelayotgan sozlarni namunadagidekyozing. Yozganlaringizni tekshiring. N amu n a : Sovuq shamol esdi. n im a esdi? shamol esdi,q a n d a y shamol? sovuq shamol. Beshinchi gapni kochiring. Undagi bosh bolaklarningtagiga chizing va ular bilan mano jihatdan boglangansozlarni namunadagidek yozing. Gapda sozlar mazmunan ozaro boglanadi.Gapda sozlarning boglanishi soroqlar yordamidaaniqlanadi.
  • 55 130- mashq. Oqing. Sozlarning ozaro boglanishinisoroqlar yordamida aniqlang. Bunda 129- mashqdaberilgan namunadan foydalaning. Matnni yozing. Gulzorda yengilgina shamol esyapti. Gullardanyoqimli hid atrofga taraladi. Oromgohdagi odamlarbundan zavqlanadilar. 131- mashq. Oqing. Matnda nechta gap borliginiayting. Osmonni qora bulut qopladi momaqaldiroq qattiqgumburladi kuchli shamol qozgaldi barglar havodaaylanib uchdi yerga yomgir tomchilari tushdi Tinish belgilarini qoyib, gaplarni kochiring. Birinchigapdagi sozlarning ozaro boglanishini soroqlaryordamida belgilang. 132- mashq. Gaplarni oqing. Avval bosh bolaklarnisoroqlar yordamida belgilang, keyin ularga mazmunanboglangan sozlarni ham soroq berib aniqlang. 1. Yoqimli kuy odamni allalaydi. 2. Nay ovozimayin yangradi. 3. Xushovoz xonanda tinglovchi-larga yoqdi. 4. Jangovar qoshiq safimizni mustah-kamlaydi. 5. Behzod rassomlik togaragiga qatnaydi. Ikkinchi va tortinchi gaplarni kochiring. Gapdagi sozbirikmalarini chizma orqali aniqlang. N amu n a : Yoqimli kuy odamni allalaydi. 133- mashq. Soroqlarga mos sozlar qoyib, gaplarnitoldiring va yozing. Oquvchilar (kimlarga?) sovga tayyorlashdi. Qizlarqiyqimdan (qanaqa?) qogirchoqlar tikdilar. Ogilbolalar (nimadan?) uychalar yasadilar. qanday? kimni?
  • 56 F o y d a l a n i s h u c h u n s o z l a r : chiroyli, qogozdan,kichkintoylarga. Har bir gapdagi ozaro boglangan sozlarni toping. Birsozdan ikkinchisiga qarata soroq bering. 134- mashq. Oqing. Berilgan sozlardan birikma tuzingva yozing. shox uzmoqqovun bolaolma qoshiqmehnatsevar termoq Sozlarni ozaro boglashda nimalarga etibor ber-dingiz? 135- mashq. Oqing, har bir gapning kesimini aniqlang.Soroqlar yordamida kesimga boglanib kelgan sozni toping.Soroqlarini qavs ichida yoniga yozib qoying. Odil ota qishlogimizda korkam bog yaratdi.Sohibkor bogbon daraxtlarni yaxshi parvarishladi.Mevali daraxtlar tezda hosilga kirdi. 136- mashq. Berilgan sozlardan gaplar tuzing va yozing. dehqon, yer, ortogidan, olibdi, sotibhaydabdi, yerni, dehqon, bahordachiqibdi, tilla, toldirilgan, xumcha, undandehqon, olib, boribdi, ortogiga, xumchanixumchani, olmabdi, ortogi Ertakni davom ettiring.
  • 57 137- mashq. Berilgan gaplarga mos ikkinchi darajalibolaklar qoshib yozing. 1. Aziz oqidi. 2. Akam keldi. 3. Yomgir yogdi. Ikkinchi darajali bolaklar qaysi bolakka boglanganinianiqlang. 138- mashq. Oqing. Gap bolaklarini aniqlang. Oquvchilar shanba kuni hayvonot bogiga bordilar.Yovvoyi hayvonlar qafaslarda yasharkan. Shuhrat va men timsohni, oq ayiqni, filni rosakuzatdik. Hayvonot bogidagi turli qushlar ham bo-lalarni oziga jalb qildi. Shu kuni biz jonivorlar haqidakop narsalarni bilib oldik. Kochiring. Ikkinchi gapdagi bosh va ikkinchi daraja-li bolaklarning tagiga chizing. Ularning boglanishinisoroqlar bilan korsating. 139- mashq. Chizmaga mos gaplar tuzib yozing. 1.2. Bilimingizni tekshiring. 1. Gap deb nimaga aytiladi?2. Gaplar ifoda maqsadiga kora qanday turlarga bolinadi? Har bir turiga misollar keltiring.3. Qanday gaplarni his-hayajon gaplarga kiri- tamiz? His-hayajon gapga misol keltiring.4. Gapning bosh bolaklariga nimalar kiradi?5. Ikkinchi darajali bolak gapda nima uchun kerak? ..
  • 58 SOZ TARKIBI ASOS VA ASOSDOSH SOZLAR Tilimizda minglab sozlar bor. Ular orasida birumumiy qismga ega bolgan sozlar ham bor. Ma-salan: bosh, boshliq, boshla, boshli, boshchilik; gul,gulchi, guldor, gulzor, gulla sozlariga etibor bersak,ular uchun bosh, gul qismlari umumiy ekanliginikoramiz. Bu sozlardagi umumiylik nimada? 140- mashq. Sozlarni oqing. Sinf sinfdosh, traktor traktorchi, paxta pax-tazor, bog bogbon, temir temirchi, pul puldor,hunar hunarli, fikr fikrla, qadr qadrli, zamonzamondosh, mevamevazor. Juftlab berilgan sozlar nimasi bilan bir-biriga oxshaydi?Ularni yozing, umumiy qismni namunada korsatilgandekbelgilang. N amu n a : ish ishchan. Mano va shakl jihatidan umumiy qismga egabolgan sozlar asosdosh sozlardir: dost, dostlik,dostona; bog, bogbon, bogdorchilik. Asosdosh sozlar uchun umumiy qism asos deb nomlanadi: chizgich, chiziq, chizma, chiziqli, chizmachi.
  • 59 141- mashq. Oqing. Ajratib korsatilgan sozlarga asos-dosh sozlar toping. Osmoningda porlar quyosh,Barcha ellar ahil, sirdosh.Toleyingga tinchlik yoldosh,Ozbekiston vatanimsanGullagan chamanimsan. Valijon Ahmadjon 142- mashq. Oqing. GULCHILAR Maktabimizning katta hovlisi bor. Oquvchilar uyerni chiroyli gulzor qilishgan. Gullarni oquvchilarparvarish qiladilar. Ular gulchilik bilan shugullanishnisevadilar. Kochiring. Asosdosh sozlardagi umumiy qism bolganasosni tegishlicha belgilang. 143- mashq. Oylab koring, kataklardagi qaysisozlarning qismlari tushirib qoldirilgan? Bosh kataklarnitoldiring. Sozlarning manosini tushuntiring. Kataklardagi sozlarni yozing. Asoslarni belgilang. Shusozlardan qatnashtirib gap tuzing. B O G G G G B B B O O O D O R KIL
  • 60 144- mashq. Har qaysi qatordan asosdosh sozlarnitoping va yozing. Izdosh, izlamoq, izzat, izsiz.Boshla, boshliq, boshlovchi.Oroq, ortoq, orim, oroqchi, ormala.Yozuv, yovuz, yozma, yozuvchi, yozishma. Qolgan sozlar nima uchun asosdosh sozlar deyilmaydi? 145- mashq. Sherni ifodali oqing va kochiring. Jajji guncha, guldayman,Bogdagi bulbuldayman.Soglom jon, soglom tanman,Ozimcha bir jahonman.Hayotdan zavq olaman,Baxtim kulgan bolaman. Qambar OtaAjratib korsatilgan sozlarga asosdosh sozlar toping. 146- mashq. Avval bilim soziga asosdosh sozlartoping. Keyin ular ishtirokida 2 3 ta gap tuzing vayozing. 147- mashq. Oqing. Matnga sarlavha toping. Mamlakatimizda yana bir koshona qad kotardi.Bu Alisher Navoiy nomidagi Milliy kutubxonadir.Milliy kutubxonamiz hamisha tabarruk dargohbolgan. Vatan istiqloli uchun jon fido qilgan Qo-diriy, Cholpon, Tavallo, Fitrat, Avloniy kabi mari-fatparvar yurt oglonlarining qollari, nafaslari tekkankitoblari bor bunda. Inson qalbi va ongiga hech narsa kitobchaliktarbiya va shukuh berolmaydi. (E. Vohidovdan) Ajratib korsatilgan sozlarni kochirib yozing.
  • 61 148- mashq. Ov, yol, gul, ish sozlarining har birigaasosdosh soz tanlang va yozing. Asosni namunadagidekbelgilang. N amu n a : ovchi, ovla.Shu sozlarni qatnashtirib gaplar tuzing. 149- mashq. Tushirib qoldirilgan soz qismlarini qoyib,matnni oqing. Bizning qishlogimiz katta. Qishlogimizda libog yaratilgan. bonlar yozda mevalarni shahar-liklarga yetkazib beradilar. Biz ham maktabimizda zor bog yaratmoq-chimiz. Shu maqsadda li daraxtlardan yuz tupotqazdik. Kochiring. Soz asoslarini tegishlicha belgilang. 150- mashq. Oqing. Kochiring. 1. Bilimlining bilimi yuqar,Bilimsizning nimasi yuqar? 2. Ishli odamning ishi bitadi,Ishsiz odamning kuni otadi. Asosdosh sozlarning asoslarini tegishlicha belgilang. 151- mashq. Tushirib qoldirilgan asoslarni toping vayozing. Asosdosh sozlarning asoslari bir xil yozilishiniesda tuting. Ishladi, chan, siz; mevali, siz, zor; kuchli,siz; tasirli, chan. 152- mashq. Topishmoqlarni oqing. Javobini ayting. Gulsiz bolar mevasi,Shirin-shakar donasi.
  • 62 Qat-qat tonli,Qarich boyli. Kochiring. Ajratib korsatilgan sozlarning asosinibelgilang. Shu sozlarga asosdosh bolgan sozlar toping. 153- mashq. Oqing. Har qaysi ustundan asosdoshbolmagan sozlarni toping. Nima uchun ular asosdoshsozlar bololmasligini tushuntiring. koprik yogsiz toshkop yogli toshqinkopchilik yogla toshloqkoplik yogoch toshdek Asoslari umumiy bolgan sozlarni kochiring. Ularqanday soroqqa javob boladi? Nimani bildiradi? Shusozlardan qatnashtirib gaplar tuzing. 154- mashq. Oqing. Asosdosh sozlarni toping. Ularniguruhlab yozing. Otlamoq, qadrdon, otloq, kuchli, kuchsiz, fikrli,qadrli, mevazor, fikrla, qadrsiz, hunarli, kuchay, fikrdosh,mevali, fikrli, kuchsiz, mevasiz. 155- mashq. Chiziq, chizgich, chiziqli sozlariningmanosini izohlang. Asosini belgilang. 156- mashq. Sut, zar, pul sozlariga asosdoshsozlar tanlab yozing. 157- mashq. Oqing. AQLLI BOGBONBir bogbonning uch ogli bor edi. Kunlardan bir kun bogbon ogillarini chaqirib shunday debdi: Bogdagi tokning tagiga bir xum oltin komib qoyganman. Mendan keyin ozingiz kovlab olarsizlar.
  • 63 Oradan bir necha kun otgach, bogbon olamdankoz yumibdi. Ogillari oltin axtarib tokning taginirosa qazishibdi. Lekin oltin topilmabdi. Ammo shu yilitok chunonam kop hosil qilibdi. Uzumning puliga birnecha xum oltin sotib olsa bolar ekan. Shunda ogillar oltin yerda emas, mehnatda eka-nini anglabdilar. Quyidagi reja asosida Aqlli bogbon sarlavhali bayonyozing. R e j a1. Bogbonning ogillariga vasiyati.2. Bogbon olamdan koz yumdi.3. Oltin mehnatda. SOZ YASOVCHI QOSHIMCHALAR 158- mashq. Sozlarni oqing. galla gallakor vatan vatandoshbaliq baliqchi soz sozlanur nurli tuz tuzsiz Juftlab berilgan sozlarning umumiy qismlarini toping.Sozlar ozaro nima bilan biri ikkinchisidan mano jihatdanfarqlanyapti? -chi, -la, -kor, -dosh, -li, -siz soz yasovchiqoshimchalardir. baliqchi baliq (asos), -chi (soz yasovchi qo-shimcha), sozla soz (asos), -la (soz yasovchiqoshimcha), nurli nur (asos), -li (soz yasovchiqoshimcha), gallakor galla (asos), -kor (sozyasovchi qoshimcha), vatandosh vatan (asos),-dosh (soz yasovchi qoshimcha), tuzsiz tuz(asos), -siz (soz yasovchi qoshimcha).
  • 64 Yangi manoli soz hosil qiladigan soz yasovchi qo- shimchalar ( ) belgi bilan korsatiladi: ( asos, yasovchi) tunukachi, sozla, gallakor, tuzsiz. 159- mashq. Oqing. Ajratib korsatilgan sozlarni kochiribyozing, soz yasovchi qoshimchalarni belgilang. 1. Avval oyla, keyin soyla (sozla). 2. Yaxshibilan bolsang yoldosh, ogir ishingga bolur qol-dosh. 3. Oychi oylaguncha, tavakkalchi ishini biti-rar. 4. Savolni javobsiz qoldirma, dostni etiborsiz. 160- mashq. Chegara, iz sozlariga -chi, -dosh, -la,-siz soz yasovchi qoshimchalarini qoshib, sozlar yasang.Asos va soz yasovchi qoshimchalarni namunada korsa-tilgandek belgilang. N amu n a : xabarchi. 161- mashq. Nuqtalar orniga -chi, -la, -siz, -li sozyasovchi qoshimchalaridan mosini qoyib, gaplarni kochiring. 1. Ilm.. bir yashar, ilm.. ming yashar. (Maqol)2. Sinfimizda alo.. oquvchilar kop. 3. Suv.. hayotbolmas. 4. Paroxod modelini ish..dik. 5. Kuch..shamol esdi. 6. Baliq.. qushlar dengiz ustida uchadi. 162-mashq. Berilgan sozlarga soz yasovchi qo-shimchalar qoshish bilan asosdosh sozlar yasang vanamunadagidek yozing. Koz, , Chegara, ,Bosh, , Boyoq, ,Muqova, , Tish, ,Namun a : koz, kozla, kozsiz, kozli.Asos va soz yasovchi qoshimchalarni belgilang.
  • 65 163- mashq. Nuqtalar orniga -chi, -la, -siz, -li sozyasovchi qoshimchalaridan mosini qoyib, gaplarni kochiring. 1. Dengiz.. uzoq safarga otlandi. 2. Dutor.. qizlardutorni soz..dilar. 3. Quyosh.. Ozbekiston meva..boglarga kon. 4. Dombira.. oldinda yol bosh..di.5. Qol. oyoq.. uy poylar. (Topishmoq) Asos va soz yasovchi qoshimchalarni tegishlichabelgilang. 164- mashq. Har bir sozning asosini va sozyasovchi qoshimchasini toping. Tuksiz, tuzla, baxtli, futbolchi, aqlli, oqla, mixla,baliqchi, tuzsiz, kuchli, ishla, hushsiz, mazali,tarbiyachi. Avval -chi, songra -li, keyin -la va oxirida -sizqoshimchasi bilan yasalgan sozlarni namunadagidek gu-ruhlab yozing. N am u n a : gul+chi kuch+li ish+la tuz+siz. . . . . . . . . . . . 165- mashq. Oqing. Nuqtalar orniga, birinchi gapdaberilganidek, mos sozlarni topib qoying. Qoygan sozla-ringizdagi asos va qoshimchalarni aniqlang. Traktorda yer haydaydigan kishi traktorchi.Gullarni parvarish qiladigan kishi .Bogchada, kuni uzaytirilgan guruhda bolalarga qaraydigan xodima .Galla ekib, elni toydiruvchi dehqon .Traktorchi, gallakor sozlariga asosdosh sozlar topib yozing. 166- mashq. Qayiq, intizom, bosh, danak sozlariga-siz, -kor, -li, -la, -chi soz yasovchi qoshimchalaridanmosini qoshib, yangi soz hosil qiling. Ular ishtiro-kida uchta gap tuzing. 5 Ona tili, 3- sinf
  • 66 167- mashq. Oqing. Soz yasovchi qoshimchasi birxil bolgan sozlarni guruhlab kochiring. Bokschi, fikrdosh, fikrla, rasmsiz, partadosh,tayyorla, mashaqqatsiz, ashulachi. 168- mashq. Maqollarni oqing. 1. Odobli bola elga manzur. 2. Suvsiz hayotbolmas. 3. Dosting bilan sirdosh bol, qilgan ishigaqoldosh bol. 4. Bozchi belbogga yolchimas. Kochiring. Soz yasovchi qoshimchalarni belgilang. 169- mashq. Ish, suv sozlariga oz qarshisidagi qo-shimchalarni qoshib, yangi sozlar yasang va ularningmanolarini tushuntiring. 170- mashq. Tarkibida soz yasovchi qoshimchasibolgan ikkita soz toping. Ular ishtirokida gap tuzing. 171- mashq. Oqing. Berilganlardan foydalanib sozlarhosil qiling. -chi, -kor, -la, -li qaysi sozlarda sozyasayapti, qaysi sozlarda bogin hosil qilganini ayting. boks -chi nor koz -la gansholi -kor xona rang -li mon 172- mashq. Matnni oqing, unga sarlavha toping. Bobomiz Alisher Navoiy bolalik choglaridanoqhammaning etiboriga tushganlar. Eng avvalo, odoblibolganlar. Kop kitob oqiganlar. Navoiyning talaymisralari xalq maqoliga, hikmatli soziga aylanibketgan: Tilga ixtiyorsiz elga etiborsiz. chila ishli suv siz chi lisiz la
  • 67 Navoiy bobomizning asarlarini oqigan sari sozsehrini teranroq tushuna boramiz. Ajratib korsatilgan gapni kochirib yozing. Gap tar-kibidagi sozlarning asos va qoshimchalarini belgilang. 173- mashq. Bir asosga -li va -siz qoshimchalariniqoshib, sozlar yasang. Sozlarning manosini izohlang. N amu n a : Odobli odobsiz, . SOZLARNI OZARO BOGLOVCHIQOSHIMCHALAR 174- mashq. Oqing. 1. Mehnatning qadrini bebaho bil. 2. Mirishkordehqon yerdan mehnatini ayamaydi. 3. Odam meh-natda toblanadi. 4. Mehnatdan qorqma, minnatdanqorq. Mehnat sozi qaysi soz bilan boglanganini soroqlaryordamida aniqlab, yozing. Qoshimchalarini namunadagidekbelgilang. N amu n a : minnatdan (n i m a d a n ? ) qorq. 175- mashq. Oqing. Matnda uchragan ferma soziningozgarishiga etibor bering. Har kuni men haydovchi togam bilan fermaga(qayerga?) boraman. Fermada (qayerda?) sigirlarkop. Fermaning (nimaning?) ichi keng va toza.Sigirlar sut sogish mashinasi bilan sogiladi. Ferma-dan (qayerdan?) olingan sut dokonlarga tarqatiladi. Har bir gapdagi ferma sozini va ajratib korsatilgansozni namunadagidek yonma-yon yozing. Ferma sozitarkibidagi qoshimchalarni tegishlicha belgilang. N amu n a : Fermaga boraman,
  • 68 176- mashq. Oqing. Ajratib korsatilgan sozlarningbir-biri bilan boglanishini soroqlar yordamida aniqlang vanamunadagidek yozing. Bir kuni bir ovchi ormonga yol oldi. Yolda ki-yikni uchratdi. Kiyik ovchini korishi bilan qochaboshladi. Shu yaqin atrofdagi bogga kirib, tokbarglarining orasiga yashirindi. Bogga kirgan ovchiuni topa olmay, oz yolida davom etmoqchi boldi.Ovchining uzoqlashganini korgan kiyik uzum barginiyeya boshladi. Barglarning shitirlaganini eshitganovchi orqaga qaytib, kiyikni tutib oldi. Tuzoqqatushgan kiyik qilgan ishidan afsuslandi. (Gulxandan) N amu n a : (q a y e r g a ? ) yol oldi ormonga. -ning, -ni, -ga, -da, -dan qoshimchalari gapda sozlarni bir-biriga boglaydi: Ukam bogchaga bo-radi. Dengizning tolqini kemani tebratdi. 177- mashq. Sherni ifodali oqing.MIX Ostonada yotardi Ahmadjon bor kuchiniBir mix qayrilib, Berib omburga,Yirtar edi shippakni Umbaloq oshib tushdiYonidan ilib. Mix bilan yerga. Giyos Komilov Sherni yoddan yozing. Ajratib korsatilgan sozlar-dagi sozlarni ozaro boglovchi qoshimchalarni ayting. 178- mashq. Nuqtalar orniga gapning mazmuniga mosqoshimchalarni qoyib, gaplarni oqing va kochiring.
  • 69 Onam bahor.. ipak qurti boqadi. Qurtlar tez kattaboladi. Men maktab.. kelib, onam.. yordam-lashaman. Qurtlar.. tut bargi beramiz. Qurtlar barg..shitir-shitir ovoz chiqarib yeyishadi. Qurtlar pillaoraydi. Biz pilla.. mol hosil olamiz. Ajratib korsatilgan sozlardagi qoshimchalarni aniq-lang va tegishlicha belgilang. Shu sozlarga soroq bering. 179- mashq. Nuqtalar orniga kerakli harflarni qoyib,matnni kochiring. Tozalik sogliqning garovi! Biz buni yaxshi bila-miz. Shu boisdan sin.imizni i.los qilmaymiz, .olgaqogoz tashlamaymiz. Tanaffusda derazalarning .ar-chasini ochib qoyamiz. Sinfga toza havo kiradi. Tozahavodan na.as olamiz. Ajratib korsatilgan sozlardagi qoshimchalarni belgilang.Bu qoshimchalar qanday nomlanadi? 180- mashq. Oqing. Sozlardan birikma hosil qiling vayozing. kitob -ning kochirdieshik -ni nuriquyosh -ga ketdimaktab -da ishlaydikutubxona -dan taqillatdi Yozgan birikmalaringiz ishtirokida 2 ta gap tuzing.Gaplarni yozib, bosh va ikkinchi darajali bolaklarnianiqlang. 181- mashq. Gaplarni etibor bilan oqing. 1. Sportning ozingga yoqqan turi bilan yosh-likdan shugullan. 2. Yosh shaxmatchi ElbekMavsum chempioni unvonini oldi. 3. Muntazam
  • 70 jismoniy mashq qilish va ochiq havoda sayr qilishfoydali. 4. Senga tengdosh Pomir-u oqsochTyanshon, ozbegim. (Erkin Vohidov) Kochiring. Ajratib korsatilgan sozlarning asos vaqoshimchalarini tegishlicha belgilang. 182- mashq. Nuqtalar orniga Zilola sozini soroq-larga mos holda ozgartirib qoying, gaplarni oqing vakochiring. (K im n i n g ? ) shirintoy ukasi bor. (K im ? ) ukasiga juda mehribon. Ukasi (k i m n i ? ) yaxshikoradi. U (k im g a ?) ergashadi. (K im d a n ? ) sira ajralgisi kelmaydi. Har bir gapdagi Zilola sozi tarkibida kelgan sozlarniozaro boglovchi qoshimchalarni tegishlicha belgilang. 183- mashq. Nuqtalar orniga sozlarni ozaro bog-lovchi qoshimchalardan mosini qoyib oqing va kochiring. Olmaxonlar daraxt kovagi ichida shoxchalar vabarglar.. yasalgan dumaloq in.. yashaydilar. Ularyemish qidirib, daraxt shoxlari orasi.. sakrab yurisha-di. Olmaxon.. dumi mayin, yumshoq va chiroyli bo-lib, ularning shoxma-shox sakrab yurishiga yordamberadi. Olmaxonlar.. asosiy yemishlari yongoqlar,qoziqorinlar va osimliklar.. yumshoq novdalaridir. Bilimdondan 184- mashq. Chizmaga mos sozlar topib, birikma tar-zida yozing. Birikmalarning manosini izohlang. tozaladieshigikeldichiqdi aylandiortasiketdikeldi
  • 71 185- mashq. Oqing. Soz yasovchi va sozlarni oz-aro boglovchi qoshimchalarni topib, ular orasidagi farqniayting. Sutchidan, maktabga, sutchida, mazmunli, gulchi-ning, qaygusiz, yurakli, baliqchini, yordamchisiz, nav-batchiga. Kochiring. Soz yasovchi va sozlarni ozaro boglovchiqoshimchalarni namunadagidek belgilang. N amu n a : sutchidan. Qoshimchalar asosga qay tartibda qoshiladi? 186- mashq. Ajratib korsatilgan sozlarga soz yasovchiva sozlarni ozaro boglovchi qoshimchalardan mosini qoshib,gaplar tuzing. sut, ovqat, foyda, kishi;quyosh, xona, tushdi, nur;suv, sugordi, goza, tunda;ozoda, maktab, kocha, yur. Tuzgan gaplaringizni yozing. Gapda sozlarni bir-birigaboglash uchun xizmat qilgan soz ozgartuvchi qoshim-chalarni belgilang. 187- mashq. Oqing. Ajratib korsatilgan sozlarningasosini, soz yasovchi va sozlarni ozaro boglovchiqoshimchalarini aniqlang. 1. Mardni mehnat yengolmas. 2. Ishlining ishibitar, ishsizning kuni otar. 3. Bogbondan bogqolur. 4. Yomon yoldoshdan tayoq yaxshi. 5. Yol-gonchining rost sozi ham yolgon. Ajratib korsatilgan sozlarni yozing. Asos va sozlarniozaro boglovchi qoshimchalarni belgilang. N amu n a : mardni.
  • 72 188- mashq. Berilgan sozlarni soz tarkibi yuzasidantahlil qiling. Sinfdosh, rasmli, sozlaSoz tarkibini tahlil qilish tartibi.1. Sozning asosini korsatish. 23 ta asosdosh sozlar topish.2. Qoshimchalarni aniqlash:a) soz yasovchi qoshimcha;b) sozlarni ozaro boglovchi qoshimcha. N amu n a : Men binokor bolmoqchiman. binokor, bino asos, binoli, binosiz asosdosh sozlar,-kor soz yasovchi qoshimcha. 189- mashq. Oqing. Ajratib korsatilgan sozlarni soztarkibi jihatidan namunadagidek tahlil qiling. 1. Gulla, yashna, hur Ozbekiston. 2. Biz ota-onalarni tantanali kechaga taklif qildik. 3. Erkinningotasi Moskvadan keldi. 4. Doirachi Usta Olim kattasanatkor edi. 5. Har ishda bol sen dostga saf-dosh. (Quddus Muhammadiy) N amu n a : Bilimingizni tekshiring. 1. Qaysi qoshimchalar yordami bilan tilimizdayangi sozlar hosil boladi? 2. Nima uchun asos sozning asosiy qismi sa-naladi? 3. Soz yasovchi va sozlarni ozaro boglovchiqoshimchalarning farqini misollar bilan tushuntiring. zoS sosAihcvosayzoS ahcmihsoqorazoinralzoS ahcmihsoqihcvolgob al- al- al- al- al- gulgulla
  • 73 SOZ TURKUMLARI 190- mashq. Oqing. Avval shaxs-narsani, keyinbelgini, songra sanoqni va undan keyin harakatni bildirgansozlarni yozing. Ularga soroq bering. Qish. Qor yogyapti. Kun sovuq. Keng dalalar, me-vazor boglar, baland toglar oq choyshabga oralgan-dek korinadi. Ikki bola maza qilib chana uchayotir.Uch-tortta bola qordan katta Qorbobo yasashyapti. N amu n a : Shaxs-narsani bildirgan sozlar: qish, ,Belgini bildirgan sozlar: oq, . Sanoqni bildirgan sozlar: ikki, . Harakatni bildirgan sozlar: yogyapti, . Ot, sifat, son, fel soz turkumlaridir. 191- mashq. Oqing. Soroqlar yordamida ot, sifat,son, fellarni aniqlab, jadvalni toldiring. Oq, nur, beshta, yashil, ishchi, chiroyli, sozladi,toqson, gulzor, ishchan, on ikki, dehqon, quvnoq,ochildi, on beshinchi, bajardi, olxori, silliq, yaylov,yuguryapti, katta, boglayapti, yettinchi, tayyorlaydi,gazlama, sozlaydi, yuzta. Ajratilgan sozlarga yaqin manoli sozlar topib yozing. nur yashil beshta sozladi tOtOtOtOtO tafiS tafiS tafiS tafiS tafiS noS noS noS noS noS leF leF leF leF leF ,?miK?amin ,?yadnaQ?aqanaq ,?athceN?ahcnaq ,?idliqamiN,?itpayliqamin ?idaliqamin
  • 74 192- mashq. Matnni oqing. Ajratib korsatilgansozlarga soroq bering. Manolarini ayting. Kun sovidi. Yerlar muzladi. Kechga yaqin qoryogdi. Oppoq qor hamma yoqni qopladi. Daraxtlaroq kiyim kiydi. Bolalar qorboron oynashga kirish-dilar. Matnni kochiring. Gap bolaklarini aniqlab, tagiga chizing. 193- mashq. Oqing. Matnda ajratilgan sozlarmazmuniga kora nimani bildirib kelyapti? Ularni na-munadagidek guruhlarga ajrating. 1- yanvar bayram sifatida keng nishonlanadi.Shu kuni hamma bir-birini yangi yil bilan tabriklaydi. Yangi yilda idora-korxonalarda, gavjum maydon-larda va uylarda archa bezatiladi. Bolalar archa at-rofida qoshiq kuylaydilar. Qadrdon Qorbobo archabayramiga kelganlarga sovga ulashadi. N amu n a : Shaxs-narsalarni bildirgan sozlar: Shaxs-narsa belgisini bildirgan sozlar: Shaxs-narsa harakatini bildirgan sozlar: Archa bayramini qanday otkazganingiz haqida kichikhikoya tuzing va yozing. 194- mashq. Sozlarni oqing. Ularning har birigasoroq bering, qaysi soz turkumiga tegishliligini ayting. Ixcham, mahkam, erka, togri, yaxshi, hol, yangi,tekis, mayda. Shu sozlardan -la qoshimchasi yordamida sozlar hosilqiling. Namunadagidek yozing va belgilang.
  • 75 Bular qanday mazmunni bildiradi va qaysi soz turkumigakiradi? N amun a : ixcham ixchamla. 195- mashq. Sherni ifodali oqing. Ajratib korsatilgansozlarga soroq bering. Ular qaysi soz turkumiga tegishliekanini qavs ichida yozib qoying. Bir kun senga yangi bir olam Fan gulzori eshik ochadi,Mana maktab,Daftar va qalamKelgusingga nurlar sochadi. Zafar Diyor 196- mashq. Oqing. Ajratib korsatilgan sozlarga so-roq bering. Ularning qaysi soz turkumiga tegishliliginianiqlang. SODIQ YOLDOSHINGIZ Insoniyatning eng yaxshi farzandlari bolalikdan ki-tob bilan dostlashganlar. Kitobning har bir sahifasiolam-olam bilim bilan toladir. U tor tuynukdantushgan nur kabi bolalarning kozlarida yiltillaydi.Qadrli bolalar, sizning qarshingizda tor tuynuk emas,yorqin dunyo, katta hayotga yollovchi eshiklar ochiq.Bu eshikni ochib berish uchun ota-bobolaringiz kattakuch sarflaganlar. Nur sari dadilroq qadam tashlang.Kitobni jon-dilingizdan seving! U sizning umrbodsodiq yoldoshingiz bolib qolsin! Siz qanday kitoblarni sevib oqiysiz?Oqigan kitoblaringiz sizni nimaga orgatdi va qanday inson bolishga davat qildi? Shular haqida sozlab bering. 197- mashq. Oqing. Birinchi ustundagi sozlarga -chi,ikkinchi ustundagi sozlarga -li qoshimchalarini qoshib,
  • 76 yangi sozlar yasang. Ularning qanday soroqlarga javobbolishini, qaysi soz turkumiga kirishini ayting. sut sutchi nur nurlihashar ishonch boyoq intizomkashta qor tennis shakar Yasagan sozlaringizni yozib, asos va soz yasovchiqoshimchalarni belgilang. 198- mashq. Vatan, gozal, yashamoq sozlari ishtirokida3 4 ta gapli matn yozing. OT 199- mashq. Matnni oqing. Un, guruch, non, yog, shakar, qand, makaron vaboshqa shu kabi mahsulotlar oziq-ovqat dokonlaridasotiladi. Dehqon bozorlaridan yil boyi piyoz, kartoshka,karam, sabzi kabi sabzavotlarni, shuningdek, olma,olxori, togolcha, uzum, nok, behi, anor kabi meva-larni xarid qilish mumkin. Bu mahsulotlar kishilar tomonidan istemol qilina-di. Ular tarkibida inson salomatligi uchun zarurdarmondorilar bor. Matn necha qismdan iborat? Birinchi qismda nimalarhaqida gapirilgan? Ikkinchi qismda-chi? Matndagi n i m a ? sorogiga javob bolgan sozlarnikochirib yozing. 200- mashq. Narsa va shaxslarni bildirgan sozlarnioqing va ularga soroq bering.
  • 77 Televizor, bola, kitob, oquvchi, parta, doska, che-garachi, javon, daftar, ishchi, ruchka, eshik, qalam,shifokor. Sozlarni namunadagidek yozing. N amu n a : Shaxslar: k i m ? bola, Narsalar: n i m a ? kitob, Shaxs va narsani bildirib, k i m ? yokin i m a ? sorogiga javob bolgan sozlar otdeyiladi. Chopon, stol, chaqmoq, ordak, randa,binokor, tozon, quvur kabi sozlar otlardir. 201- mashq. Oqing. Ular qaysi soz turkumi ekaniniayting. Har bir soz guruhiga ozingiz yana ikkitadan sozqoshing. Shaxslar: k im ? chopon, boyoqchi, Osimlik: n im a ? paxta, bugdoy, Hayvonlar: n im a ? sigir, qoy, Qushlar: n im a ? chumchuq, sava, Ish qurollari: n im a ? randa, tesha, 202- mashq. Oqing. Har bir sozga soroq bering.Ularning qaysi soz turkumiga oid ekanini ayting. Soatsoz, yomgir, odam, avtobus, boron, bola,shamol, tikuvchi, poyezd, ota, chizgich, shifokor,daftar, farzand, metro, kutubxonachi, qalam, zilzila. Sozlarni quyidagi guruhlarga ajratib yozing: 1. Shaxslarni bildiruvchi otlar: odam, 2. Kishilarning kasbini bildiruvchi otlar: toquvchi, 3. Transport vositalarini bildiruvchi otlar: avtobus, 4. Tabiat hodisalarini bildiruvchi otlar: yomgir, 5. Oquv qurollarini bildiruvchi otlar: chizgich,
  • 78 Shaxslarni bildirgan otlar k im ? sorogiga ja-vob boladi. Narsalarni (hayvonlarni, turli hodisa-larni) bildirgan otlar n i m a ? sorogiga javobboladi. 203- mashq. Oqing. Ajratib korsatilgan sozlargasoroq bering. 1. Quyosh chiqdi. 2. Tovuq qonoqdan tushdi.3. Ishchi zavodga ketdi. 4. Dehqon dalada ishlayapti.5. Bobom kochat ekdi. 6. Sharif maktabga boradi. Kochiring. Ajratib korsatilgan sozlar ustiga sorogininamunadagidek yozib qoying. n i m a ? k im ?Namun a : Quyosh chiqdi. Ishchi zavodga ketdi. 204- mashq. Kochiring. Otlarni topib, qaysi bolakvazifasida kelganligini aniqlang. Tagiga tegishlicha chizing. Rasm chizishga qattiq qiziqib qoldim. Maktabdanchiqaman-u togarakka chopaman. Men kelajakdaalbatta rassom bolmoqchiman. Oyim bilan dadamham rozi boldilar. 205- mashq. Oqing. Otlarni aniqlang. Avval k im ?,keyin n im a ? sorogiga javob bolgan otlarni kochiring. Rano deydi: Yurtni yashnatgan koklam,Yoz, kuzimiz qanday chiroyli, korkam.Asom deydi: Quyosh, oy-u yulduzlar!Nizom deydi: Kecha bilan kunduzlar!Olim deydi: Odam, jonivor, daraxtlar!Dono deydi: Daryo, dengiz, qir, toglar!Omon deydi: Yerdan chiqar gaz, konlar!
  • 79 Zamon deydi: Osmon, dengiz, ormonlar!Shodmon deydi: Bogbon, dehqon amakim!Shavkat deydi: Ishchi pahlavon akam! Quddus Muhammadiy206- mashq. Oqing. Kamalak, yomgir, oquvchi, chaqmoq, komir, tuman,shamol, suvchi, qirov, shabnam, soat, rasm, dehqon. Otlarni quyidagi tartibda yozing: Shaxslar: kim? oquvchi, Narsa nomlari: nima? komir, Tabiat hodisalari nomlari: nima? chaqmoq, 207- mashq. Oqing. Avval k i m ? sorogiga javobbolgan otlarni, keyin n im a ? sorogiga javob bolganotlarni kochirib yozing. Qoyni qoshib podaga,Ayri minib xodagaSanjar, AlisherBahslashar: In solishda qarqunoqChumchuq, chittakdan nonoq.Nor togamning sozichaEng dangasa musicha. Yoq. Qarqunoq. Yoq. Musicha. Sen bilmaysan,Oyla picha.Shu payt xoda qars sinib,Uzildi bahs-tortishuv. Tursunboy Adashboyev 208- mashq. Oqing. Sozlarning har biriga soroqbering. Ular qaysi soz turkumiga oid ekanini ayting.
  • 80 Behi, bugdoy, mosh, binafsha, olxori, shaftoli, lo-viya, uzum, olma, joxori, lola, chuchmoma, anjir,gulsapsar. Sozlarni quyidagi guruhlarga ajratib yozing: Gullar: Mevalar: Donlar: 209- mashq. Oqing. Nuqtalar orniga har bir qator-dagi otlarning umumiy nomini bildiradigan sozlarni qoyibyozing. Choynak, piyola, stakan Choy, qand, sariyog Ruchka, qalam, chizgich Doppi, palto, koylak Oroq, xaskash, ketmon F o y d a l a n i s h u c h u n s o z l a r : oquv qurollari, mehnat qurollari, idishlar, kiyimlar, oziq-ovqatlar. Berilgan sozlar ishtirokida gaplar tuzing. 210- mashq. Oqing. BUGDOYJONIM Bugdoydan bolarNoxatli shirmon.Norin, shilpildoq,Manti va lagmon.Tinch bolsin olam,Bor bolsin dehqon.Toxtab qolmasinHech bir tegirmon. Anvar Obidjon Sherdan oziq-ovqat nomlarini bildirgan otlarni kochi-ring. Ozingiz ham shunday sozlarga tortta misol yozing.
  • 81 211- mashq. Rasmlarni koring, soroqlarga javobbering. B u k i m ? B u n im a ? Rasmda tasvirlangan shaxs va narsaning nominiyozing. Yozgan sozlaringizni lugatdan tekshiring. Shuotlarni qatnashtirib ogzaki gaplar tuzing. 212- mashq. Oqing. Mazmunini sozlang. JOJALAR Sobirning tovugi jojalarini ertadan kechgacha er-gashtirib yuradi. Yerdan bitta don topsa ham darrovchirq-chirq deb jojalarini chaqiradi. Buni kuzatibyurgan Sobir bir kuni buvisidan soradi: Buvi, nega tovuqlar yer titadi?Buvisi shunday javob berdi: Parrandalarning yemishi yer bilan-da, bolam. Shuning uchun tovuq jojalariga yer titishni, mehnatqilib, ovqat topishni orgatadi. Musharraf Zayniddinovadan Ajratib korsatilgan sozlarga soroq bering, ularningqaysi soz turkumiga kirishini ayting. 213- mashq. K im? , n im a ? sorogiga javobbolgan otlarga beshtadan soz toping va yozing. 6 Ona tili, 3- sinf
  • 82 214- mashq. Sherni oqing. Hayvon va parrandanomlarini bildirgan otlarni topib yozing. Ana sichqon, mushukvoy,Ana xoroz, kuchukvoy,Ana mugambir tulki,Ana ordak bilan goz,Ana maymun shox dorboz.Xoroz qichqirar: quq-qu!Bunda yolbars, sher yoq-ku! Quddus MuhammadiyNamun a : sichqon, 215- mashq. Katakchalar orniga mos harflarni qoyibyozing. K im ? , n im a ? sorogiga javob boladigan otlarnianiqlang. 1. Poliz ekini.2. Bogda ishlovchi kishi.3. Qiz bolalar ismi.4. Cholgu asbobi.5. Oquv quroli.6. Meva.7. Kuy bastalovchi. 216- mashq. Sherni ifodali oqing. MAYIZ Oting nima, qizaloq? Menmi, toga, Lolaman. Ol mayizdan bir hovuch. Yoq, odobli bolaman.Hovuchingiz kattaroq,Siz bersangiz olaman. Tursunboy AdashboyevYoddan yozing. Otlarni aniqlang, ularga soroq bering.
  • 83 217- mashq. Maktab xodimlarini, oquv qurollarini,mevali va mevasiz daraxtlarni bildirgan otlarga misollartopib yozing. Maktab xodimlari: kim? Oquv qurollari: nima? Mevali daraxtlar: nima? Mevasiz daraxtlar: nima? 218- mashq. Oqing. Telefonda sozlashish odobihaqida 3 4 gapli matn tuzib yozing. Bunda muomalaodobiga oid sozlardan foydalaning. TELEFONDAGI SUHBAT Jiringlagach telefon,Qoliga oldi Usmon. Allo, allo, sizmisiz?Tanimabman, buvijon. Hozir gaplashmay turing,Gapimni oling uqib.Biroz gripp bolganman,Sizga qolmasin yuqib! Orif Toxtash Qaysi otlarga k im ? , qaysilariga n im a ? sorogiberiladi? 219- mashq. Otlarni yozing. Ularga soroq bering. Harbir otga -chi qoshimchasini qoshib, boshqa ot yasang.Ularni soroqlari bilan yonma-yon yozing. Suvoq, ish, hisob, suv, baliq.Yasagan otlaringiz qanday soroqqa javob bolishini ayting. N amu n a : dengiz n im a ? dengizchi k im ?
  • 84 220- mashq. Darslikdagi lugatdan beshta k im ?sorogiga, beshta n im a ? sorogiga javob bolgan ottanlab yozing. OTLARDA BIRLIK VA KOPLIK 221- mashq. Gaplarni oqing. Ajratib korsatilganotlarga savol bering. 1. Oquvchi topshiriqni togri bajardi. 2. Oquv-chilar sayohatga tayyorgarlik kordilar. 3. Bulbullargulzorda sayraydi. 4. Bulbul qafasda yashay ol-maydi. 5. Qaldirgochlar ilk bahorda uchib ke-ladi. 6. Ayvonga qaldirgoch uya qurdi. 7. Menoqigan kitob juda qiziq ekan. 8. Kutubxonada ki-toblar saqlanadi. Bir narsa va shaxsni bildirgan otlar bilan birdan ortiqnarsa va shaxsni bildirgan otlarni aniqlang, namunadakorsatilganidek ikki ustunga ajratib yozing. Bir shaxs va narsani bildirgan ot birlikdagi ot, birdanortiq shaxs va narsani bildirgan ot koplikdagi ot ekaniniesda tuting. N amu n a :B i r l i k d a g i o t l a r : K o p l i k d a g i o t l a r : oquvchi oquvchilar Otlar birlik shaklida (oquvchi, bulbul) va koplikshaklida (oquvchilar, bulbullar) qollanadi. Birlikdagi

3-sinf oʻqish darsligi 1-boʻlim savollar

141. 3-sinf o‘qish darsligida berilgan “Balli buva” hikoyasi muallifi kim?

142.”Balli buva”ning nechta oʻgʻli bor edi?

143.”Balli buva” nechta odamning yumushini bir kechada bajargan?

144.”Balli buva” qanday yumush bajarib nom qozongan?

145.”Bugun bolasiz,ertaga askar boʻlasiz” suhbatida kimlar qatnashgan

Muxbir ,Sobir Raximov

146. 3-sinf o‘qish darsligida berilgan” Sport maktabi” she’ri muallifini belgilang

147. ” Sport maktabi” she’rida boksdan ta’lim olgan qahramonni belgilang

148. ” Sport maktabi” she’rida qilichboz boʻlishni istab maktub yozgan qahramonni belgilang

148. ” Sport maktabi” she’rida qilichbozlik murabbiysi kim edi?

149.” Sport maktabi” she’rida berilgan ta’rif qaysi qahramonga tegishli? .” Mashq qilar kunda.U shtanga ko‘tarar,Og‘ir vaznda”

150. ” Sport maktabi” she’rida yashil maydondagi hujumchi qahramonni belgilang?

151. ” Sport maktabi” she’rida darvozani qo’riqlagan qahramonni belgilang?

152.” Sport maktabi” she’rida gimnastika bilan shugʻullangan qahramonni belgilang

153. ” Sport maktabi” she’rida chempion bo’lishga shubhalangan qahramonni belgilang

153.”Bobonur “ hikoyasi muallifi kim?

154.Bobonurning singlisini ismini belgilang

154.Bobonur qayerda hizmatda bo’lgan ?

Sabriya bibi ,Nigina

156.”Notinch mamlakatlarda” she’ri muallifi kim?

157. 3-sinf o‘qish darsligida berilgan “Vatan himoyachisi” hikoyasi muallifi kim?

158.“Vatan himoyachisi” hikoyasidagi tarbiyachining ismi kim edi?

159. “Vatan himoyachisi” hikoyasi qahramonlarini belgilang?

Sabriya bibi ,Bobonur

Sardor, Shahzod, Ustozi.

160. “Vatan himoyachisi” hikoyasida tarbiyachi Jasurbekga qaysi hayvon rolini o’ynashni iltimos qiladi?

161. “Vatan himoyachisi” hikoyasida Jasurbekga qaysi hayvon rolini o’ynaydi?

162. Jasurbek ismining ma’nosi nima?

163.3-sinf o’qish darsligi “Ulugʻlardan oʻrganmoq –oqillik” boʻlimi qaysi mavzudan boshlanadi?

  1. ”Jaloliddin Manguberdi” hikoyasi
  2. “Qutadg`u bilig” asari*
  3. “Buyuk bobomizning buyuk himmatlari” hikoyasi
  4. Alpomishning bolaligi ertagi
  1. Mahmud Qoshgʻariy
  2. Yusuf Xos Hojib*
  3. Ahmad Yugnakiy
  4. Farobiy

Tilingni tiyib yur, tishing sinmasin.” Ushbu hikmatli so’zlar qaysi allomaga tegishli?

Yusuf Xos Hojibʻ*

  1. Abdusodiq Irisov
  2. Pirimqul Qodirov
  3. Mirkarim Osim*
  4. Abduqodir Hayitmetov

a) to‘g‘onni ochib yubordi *

b) hamma joyga o‘t qo‘ydi?

d) kuch ishlatdi

s) xoinlarni jo‘natdi

168.”Jaloliddin Manguberdi” hikoyasida Chingizxon qaysi daryo sohilida Jaloliddinga qarshi yurish boshladi?

a) Sayhun daryosi sohilida

b) Hind daryosi sohilida*

d) Nil daryosi sohilida

s) Jayhun daryosi sohilida

  1. Vatanparvarligiga qoyil qoldi
  2. Undan oʻrnak olishga chaqirdi*
  3. G`alaba biz uchun muhimdir
  4. Kuchli boʻlishni oʻrganishni

1.Amudaryo 2.Sirdaryo 3.Zarafshon

hozirgi Ashxabod shahriʻ*

hozirgi E’ron shahri

  1. Tohir Malik
  2. X.Toʻxtaboyev*
  3. A.Navoiy
  4. Mirkarim Osim

172. Alpomishning bolaligi ertagida Boybo‘ri va Boysari degan aka-ukalar qayerda yashagan ekan?

d) Qo‘ng‘irot elida *

173. Alpomishning ismini belgilang

174.Alpomish necha yoshidan merganlik bo’yicha shogirdlikka tushgan?

175.Alpomish qaysi mashxur merganga shogird tushgan?

176.“Haqiqat yoʻlidan , haq yoʻlidan boringlar” fikrlari qaysi allomamizga tegishli?

  1. A.Navoiy
  2. A.Temur*
  3. Z.M.Bobur
  4. Najmiddin Kubro

178. ”Soʻnggi damgacha” rivoyati muallifini belgilang

179. Ibn Sino oʻzining o’rniga nechta tabibni qoldirib ketayotganini aytadi?

180.Ibn Sino qoldirgan tabiblarni nomlar nomini belgilang.

  1. Tozalik, parhez, badantarbiya,qolgan ikkisi mizoj kayfiyatidir*
  2. Tozalik,dori-darmon, badantarbiya,ikkisi mizoj kayfiyati
  3. Tozalik, giyohlar,badantarbiya
  4. Tozalik, giyohlar ,ikkisi mizoj kayfiyatidir

182. ”Mehnatning oxiri rohat,yolqovlikning oxiri xorlikdir” ushbu xulosa qaysi ertak niyohasida keltirilgan?

“Bolari bilan Pashsha” masaliʻ*

“Beminnat yordam” rivoyat

Ahillik- ulugʻ baxt ertak

“Baxilning yomonligi” rivoyat

183. “Donolarning donosi” muallifi kim?

Abduqodir Hayitmetov ʻ*

184. “Donolarning donosi”da qaysi buyuk alloma haqida fikr yuritilgan ?

185.Navoiy fors tilida qanday taxallus bilan ijod qilgan ?

186.3-sinf darsligida berilgan “Bolam” she’ri muallifini belgilang

187.Bohimmat so’zining ma’nosini izohlang

188.”Baxilning yomonligi” rivoyatida bosh qahramonlarni belgilang

baxil va qishloq aholisi

saxiy va qishloq aholisi

189.”Lol boʻlgan tulki” masalining muallifini belgilang

190. ”Lol boʻlgan tulki” masalining qahramonlarini belgilang

Tulki va zogʻchaʻ*

Tulki va laylak

  1. Yamin Qurbon
  2. Mirzo Karim *
  3. Abduqodir Hayitmetov
  4. Abdulla Avloniy

a) Surxon adirlariga

b) Xokan adirlariga*

s) Bo‘ston dashtlariga

193.”Saylda” hikoyasi qaysi alloma hayoti haqida?

194. Zahiriddin Muhammad kimning otaligʻida ot choptirish, qilichbozlik hunarini o’rganadi?

195.Sayilda hikoyasi qahramonlari?

  1. Jarchi, Zahiriddin Muhammad, Umarshayx Mirzo,navkar, tomoshabinlar*
  2. Zahiriddin Muhammad, Umarshayx, Abubakr,navkar
  3. Jarchi, navkar, Zahiriddin Muhammad, otboqar
  4. Tomoshabinlar, Zahiriddin Muhammad, shogirdlar

1.“Sanama”;2. “Chillak”; 3.”Chittigul”;4.”Arra-marra” 5.”Bolam”

197.”Halollik” ertagida dehqon yerini kimga sotdi?

d) kambag‘al oshnasiga*

198.”Donishmand yigit” ertagida chol oʻgʻillariga qanday topshiriq beradi?

Turli shaharlardan qo’rg’on solishniʻ*

  1. Andijon tomonlardan
  2. Fargʻona vodiysidan
  3. Samarqand , Buxoro tomonlardan*
  4. Buxoro tomonlardan
  1. “Donishmand yigit”
  2. “Ahillik-ulugʻ baxt”
  3. “Halollik”*
  4. “Uch oʻgʻil”
  1. Otasi, 3 oʻgʻil
  2. Otasi, 7 oʻgʻil*
  3. Otasi, 4 oʻgʻil
  4. Otasi, 5 oʻgʻil

Do’stlaringiz bilan baham:

Ma’lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2023
ma’muriyatiga murojaat qiling

3-sinf Tabiiy Fan (Science) dars ishlanmalari to’plami

Mazkur sahifada 3-sinf Tabiiy Fan (Science) dars ishlanmalari to’plami faylni pastroqda “Yuklab olish” tugmasi orqali ko’chirib olish imkoniyatiga egasiz. Ushbu material ZIP formatda arxivlangan bo’lib, 30.03 MB hajmga ega. Materiallar doimiy tarzda yangilanib boriladi. Fayl yangilanganda, bu haqida fayl versiyasi o’zgarganidan bilib olishingiz mumkin.

Bo’lim: 1-5 Sinf Dars ishlanmalar
Versiya: 1
Hajmi: 30.03 MB
Fayl turi: application/zip
Ko’rishlar: 915 marotaba
Ko’chirishlar: 372 marotaba
Yuklovchi: Ustoz
Yaratilgan: 16-09-2022
Yangilangan: 16-09-2022

Yuklab olish
Fayl hajmi: 30.03 MB

Sifat bizning ustunligimiz! 3-sinf tabiiy fan (science) dars ishlanmalari to’plami faylni onlayn, mutlaqo bepul, ro’yxatdan o’tmasdan, reklama kutmasdan va to’g’ridan-to’g’ri havola orqali yuklab oling. Shuningdek 1-5 sinf dars ishlanmalar bo’limida joylashgan boshqa materiallarni ham kuzatishingiz mumkin. Buning uchun bo’lim ismi ustiga bosing.

Dunyoda ikkita cheksiz narsa bor: Birinchisi koinot bo’lsa, ikkinchisi insonlarning ahmoqligi. Biroq, koinot haqida mening ishonchim komil emas. Istalgan inson bilishi mumkin, lekin bilish bilan tushunish o’rtasida ancha farq bor. Albert Einstein

Related posts:

  1. Jahon tarixi 11 sinf pdf. скачать
  2. Delphi dasturlash tili video darslik skachat
  3. 6 sinf matematika elektron darslik
  4. Qadam kitob

Published in Blog