Tarixiy muhammadiy kitobi

Ma’rifatparvar Is’hoqxon Junaydullaxo‘ja o‘g‘li Ibrat ilk o‘zbek noshirlaridan bo‘lib, yangi usul maktablari uchun darslik, o‘quv qo‘llanmalarni nashr qildi. Unda Ibratning noshirlik faoliyati ilmiy usulda yoritiladi.

“Matbaai Is’hoqiya” tarixidan Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — R. Xolmatov, Z. Ergasheva

Ma’rifatparvar Is’hoqxon Junaydullaxo‘ja o‘g‘li Ibrat ilk o‘zbek noshirlaridan bo‘lib, yangi usul maktablari uchun darslik, o‘quv qo‘llanmalarni nashr qildi. Unda Ibratning noshirlik faoliyati ilmiy usulda yoritiladi.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «“Matbaai Is’hoqiya” tarixidan»

”Matbaai Is’hoqiya” tarixidan

R.Xolmatov, Z.Ergasheva, Qo’qon davlatpedagogika instituti

Annotatsiya – Ma’rifatparvar Is’hoqxon Junaydullaxo’ja o’g’li Ibrat ilk o’zbek noshirlaridan bo’lib, yangi usul maktablari uchun darslik, o’quv qo’llanmalarni nashr qildi. Unda Ibratning noshirlik faoliyati ilmiy usulda yoritiladi.

Kalit so’zlar – matbaa, toshbosma, noshirlik.

Is’hoqxon Junaydullaxo’ja o’g’li Ibrat (18621937) da yashagan olim, tilshunos, tarixchi va noshirlik bilan shug’ullangan jadidchi muallim edi. U 1907- yilda o’z xovlisida maktab ochadi, maktab uchun esa o’quv qurollari va darsliklar zarur bo’lgan. 1908-yil Namangan uyezdi To’raqo’rg’on qishlog’ida o’z bosmaxonasi “Matbaai Is’hoqiya”ga asos solib darsliklar, o’quv qo’llanmalari va husnixat yozish namuna-larini nashr etadi. 1910-yilda esa ushbu bosma-xona Namangan shahrining Toraqo’rg’on ko’chasiga ko’chriladi. Dastlab bosmaxonada taklifnomalar hisobxona uchun blankalar, o’quv qurollari va boshqa qog’ozlar chop etiladi. Namangan shahriga ko’chirilgan toshbosma matbaasi Farg’ona vodiysida xronologik jihatdan ikkinchi xususiy matbaa korxonasi bo’lib, o’zbek bosma kitob noshirchiligi vujudga kelishi va rivoj topishida katta ahamiyat kasb etgan edi. Birinchi matbaa marg’ilonlik boy Muhammad Azimhoji Marg’iloniy tomonidan hijiriy1203, milodiy 1884-yilida Qo’qonda ochilgan. Husayn Shamsning “Matbaachilik ham uning qisqacha tarixi” (1933-yil) nomli asarida keltirilishicha Azim hoji Marg’iloniy hajga keta turib Hindistonda bir muddat to’xtab “Muhammadiya” nomli toshbosmadan kitob bosish sirlarini o’rganadi. Haj safaridan qayta turib litografiya mashina sotib olib Qo’qonga o’rnatadi (R.Xolmatov. Muhbir 1982 11-son) Azim hoji Marg’iloniyning birinchi nashri Farididdin Attorning “Mantiq ut-tayr” asari bo’lib u Qo’qonda Chorsu dahasida litografik bosmaxonada chop etiladi. Azim hojining yashirin usulda ochilgan bosmaxonasi o’t tushib kuyib ketgan, General Gubernatorlik bundan

habar topib bosmaxonani yopib qo’ygan. Azim hoji bosmaxonasi 1886-1887-yillarda Marg’ilon shahrida ish boshlaydi. Undan chiqqan diniy asarlar “Bidon”, “Farzi a’yn”, “Fauzu najot”, “Qofiya” kabi asarlar Qo’qon adabiyot muzeyida saqlanmoqda.

Taraqqiyparvar, ma’rifatparvar shoir, o’z zamonasining yirik tilshunos olimi, iste’dodli xattot, pedagog, otashin publitsist Is’hoqxon Ibrat ayni mahalda ilk o’zbek noshirlaridan biri edi.

Is’hoqxon Junaydullaxo’ja o’g’li Ibrat (Ibrat uning taxallusi) Namangan shahridan uncha uzoq bo’lmagan To’raqorg’on qishlog’ida dehqon oilasida tavallud topdi. Uning otasi Junaydullaxo’ ja o’ z zamonasining savodxon va madaniyatli kishisi bo’lib, uch tanob yer va chorbog’ga egalik qilar, ularga ishlov berar, shu taxlit o’z oilasini ta’minlab kelar edi. Junaydullaxo’ja adabiyotga qiziqar, “Nodim” taxallusi bilan she’rlar yozgan. Is’hoqxonning onasi Hurbibi savodxon, ziyoli, qo’li gul ayol bo’lib, o’z uyida qishloq qizlarini savdoxonlikka o’rgatar, Turkiston shahar va qishloqlarida odat bo’lganidek otinoyilik qilar edi.

Is’hoqxon boshlang’ich ta’limni avvalboshda onasi qo’l ostida oldi, keyin esa madrasada o’qidi. 1878-yili tahsilni davom ettirish uchun u Qo’qon shahriga keldi. Bu yerda u Muhammad Siddiq Tunqotor madrasasida o’qidi. U madrasa fanlari bilan kifoyalanib qolmasdan, Sharq mumtoz ijodkorlari asarlarini o’rganish bilan mustaqil ravishda shug’ullana boshladi. Arab va fors tillari bilan bir qatorda rus tili, rus adabiyoti asarlarini ham o’rgandi. Rus va o’zbek tillarida nashr etilgan “Turkestanskiye vedomosti” (Turkiston viloyatining gazeti) gazetalarining doimiy o’quvchisiga aylandi. U xattotlik san’atiga qiziqdi va bu san’at sir-asroriga oshno tutindi.

“Lug’ati sitta al-sina” (Olti til lug’ati) va «Jome’ ul-xutut» (Xatlar majmuasi) kitoblaridan ma’lum bo’ lishicha, u yigirma besh yoshlarga kirgan kezlarda, ya’ni 1887-yilda uzoq davom etgan sayohatga otlangan edi. 1895-yilga qadar u Sharq va G’arbning ko’pgina mamlakatlarida

bo’ldi. O’z sayohati chog’ida Is’hoqxon Ibrat ana shu mamlakatlar xalqlarining hayoti va turmushi bilan yaqindan tanishdi. U ana shu xalqlarning olimlari va shoirlari bilan ularning yashash joyi va diniy e’tiqodidan qat’i nazar, do’stona munosabatda bo’lgan edi. Is’hoqxon Ibrat shunday yozadi: “Begona mamlakatdan bo’lmish savodxon kishini uchratganimda men undan yangi narsalarni bilib olishga, uning bilimlari qanchaligini anglab yetishga harakat qilar edim”.

Is’hoqxon Ibratni ayniqsa bu xalqlarning tillari va yozuvlari qiziqtirib qo’ygan edi. “O’z hayotimning salmoqli qismini men ularning yozuvi va tilini o’rganishga baxshida etdim, islom mamlakatlari barcha yozuvlarini o’ rgandim – deb yozadi u, – Hindiston, Bombay, Ibroniy (ivrit, eski yahudiycha), suryoniy, yunon, ingliz tillarini o’rgandim” .

Yevropaliklarning madaniy boyliklari, ularda dunyoviy fanlar va texnika yutuqlaridan foydalanilishi Is’hoqxon Ibrat ko’nglida o’chmas iz qoldirdi. Is’hoqxon Ibratning Yevropa madaniyati, fani va texnikasi bilan tanishuvi unga juda ko’p narsalarni taqqoslab ko’rish imkonini berdi. O’z sayohati davomida Is’hoqxon o’zining bo’lg’usi “Lug’ati sitta al-sina”, “Jome’ ul-xutut”, “Farg’ona tarixi”, “Tarixi madaniyat”, “Mezon ul-zamon” va boshqa ilmiy ishlari uchun qimmatli material to’pladi.

Is’hoqxon Ibratning fan va madaniyat sohasidagi ko’p qirrali faoliyatini yuksak baholagan qo’qonlik shoir, ma’rifatparvar va publitsist Ibrohim Davron shunday yozgan edi: “Is’hoqxon to’ra ulumi diniyya va adabiyyada ustozi komilligi butun Farg’ona va digar jihati Osiyoda ustoda inkor o’lunmas darajada bir mavqei mumtoz tutmishdur. Is’hoqxon to’ra fununi dunyoviyda, bilalshubha, injener, arxitektor, texnika va mexanik va fizikiyya ilminda, telefonist, telegrafist va ximik desak yana ozdur. Chunki bu ilmlarni bilur. Is’hoqxon to’ra, olim va fozil bir zoti oliy o’lib, fazoili insoniyyaga molik. Ba’zi ixtirolari ham bordur”.

Xorijiy mamlakatlar bo’ylab sayohatdan qaytib kelishi bilan Is’hoqxon Ibrat “Lug’ati sitta al-sina” (olti til lug’ati: arab, fors, sanskrit,

turk, o’zbek va rus)ni yaratishga qizg’in kirishib ketdi. Bu asarni 1890-yillar o’rtalarida yozib tugatdi va nashr etish uchun Toshkent shahriga jo’natdi. Chorizm “Nozirlar nazorati”dan butun qattiqqo’lligi va hokimiyatdagi amaldorlarning butun to’ralarcha sansoladorligini yengib o’tib, oradan olti yil o’tgach, nihoyat, 1900-yil 23 sentabrda lug’atni V.M.Ilin ning toshbosma matbaasida nashr qildiradi. Bu qadar kitob nashr qilishning qiyinligini ko’rib o’zi ham bosmaxona ochishni maqsad qiladi.

Mahalliy Turkistonda senzura qo’mitasi bo’lmaganligi barcha masalalar bo’yicha Peterburgga murojaat qilish zaruratini tug’dirar edi. Bosh senzura qo’mitasi esa milliy tillarda yangi kitoblar chop etish va yangi bosmaxona va litografiyalar tashkil qilishni rosa murakkab-lashtirar va muddatlarini cho’zib yuborar, milliy bosma kitob noshirchiligini kamsitish uchun ko’plab byurokratik tuynukchalar qoldirgan edi. Ma’rifat tarqatishga, xalqning madaniy saviyasi va savodxonligini ko’tarishga intilgan Is’hoqxon Ibrat o’z asarlarini chop etish yo’li bilan bu olijanob ishga o’z hissasini qo’shishni astoydil xohlar edi. Bosma kitob noshirchiligi madaniy-tarixiy ahamiyatini teran anglash va o’z lug’atini nashr etish bilan bog’liq bo’lgan ko’p yillik sarson-sargardonlik Is’hoqxon Ibratda shaxsiy bosma kitob noshirligini tashkillashtirish fikrini qat’iylashtirdi.

Is’hoqxon Ibratning xususiy toshbosma matbaasida nashr etilgan “Ilmi Ibrat” to’plamiga kiritilgan “Ta’rixi chopmaxona” she’rida u shunday yozadi: Ming uch yuz yigirma oltida chopmaxona, Ochmoqqa bo’ldi ruxsat va so’z berib zamona,

Maqsad bu ishdan erdi olamga ilm qasri, Ham qo ‘ymoqqa asarlar yod ovozi jahona. Is’hoqxon Ibrat sarmoyasini ko’paytirish payida bo’lgan tipografiyalar va litografiyalar sohiblari bo’lmish rus savdogarlari mahalliy boylardan farq qilar, kitoblar nashr etishda mutlaqo o’zgacha, ma’rifatparvarlik maqsad -larini ko’zlar edi.

Litografiya uchun asbob-uskunalarni Is’hoqxon Ibrat 1907-yilda Orenburg shahridan olib keldi. Bu asbob-uskunalar mahalliy savdogar Gaufmandan to’lovni 11 yilda amalga

oshirish sharti bilan sotib olingan edi. Qo’qon shahrigacha asbob-uskunalar poyezdda olib kelingan bo’lsa, Qo’qon shahridan To’raqo’rg’on qishlog’igacha tuyalarda tashilgan. Orenburg shahridan Is’hoqxon Ibrat bir komplekt toshbosma va bir komplekt tipografiya jihozlari olib kelgan. Litografiya ochish uchun Is’hoqhon Ibrat Namangan shahar uyezdiga so’ngra esa Farg’ona viloyatiga bir necha bor so’rovnoma asosida murojat qiladi. Oradan bir yik o’tgach Farg’ona viloyati hokimligi Is’hoqxon Ibratning qanday inson bo’lganligi, rus tilida bilimdonligini va musulmonlar o’rtasida ilmli va madaniyatli bo’lganligi uchun o’z hovlisida bosmaxona ochishga ruxsat beradi.

Ruxsatnoma olinganidan so’ng u toshbosma matbaani uch kishi hamkorligida: o’z davrining shoiri Abdurauf Shahidiy, Husain Makayev va A.Abdusattorboyevlar bilan o’z uyida ish boshlaydi. U sohibining nomi bilan atalgan, ya’ni “Matbaayi Is’hoqiya” (Is’hoqxon bosma-xonasi) deyilgan. Shulardan biri Makayev o’rta Volga bo’ yi Kuznetskiy okrugiga qarashli Noviy Mostok qishlog’i farzandi edi. Uni Is’hoqxonning yaklifi bilan “Maktabi ibrat” gar us tilini o’qitish uchun taklif qilingan. Fotiha Makayeva qizi Anisa Makayeva aytishicha, Namanganda birinchi ayol o’ qituvchilardan bo’lgan. 1900-yilda Namangan shahriga kelgan Husain Zayniddinovich Makayev (1875—1943) edi. Is’hoqxon Ibrat taklifiga ko’ra Husain Makayev uning yangi usuldagi jadid maktabida muallim bo’lib ishlayotgan edi. 1908-yildan boshlab u toshbosma korxonasida sahifalovchi, keyinchalik esa harf teruvchi bo’lib ishladi. Tipolitografiyaning ikkinchi xodimi Oxundzoda Abdurauf Shahidiy edi. Bu kishi kitoblar noshiri bo’lib, u o’zi haqida ayrim ma’lumotlar qoldir-gan. Jumladan, Is’hoqxon Ibratning “Ilmi Ibrat” to’plamida (1908) “Bayoni manzuriya” degan e’lon berilgan bo’lib, unda shunday ma’lumotlar keltiriladi: “Nashrga tayyorlovchi va noshir “Matbaayi Is’hoqiya” mudiri muhtaram Oxundzoda Abdurauf Shahidiydir”.

Bundan tipolitografiya faoliyatining ilk kezlarida Is’hoqxon rahbarlikni Oxundzoda bilan baham ko’rgan edi deb xulosa chiqarish mumkin. Tipolitografiyaning uchinchi xodimi

esa to’raqo’rg’onlik tarjimon Jaloliy bo’lgan.

Dastlabki kezlarda litografiya e’lonlar, taklif-nomalar, yozuv-chizuv jihozlari ishlab chiqar-gan, mayda buyurtmalarni bajargan edi. To’raqo’rg’ondek bir qishloqda tipolitografiya o’z sohibini qarzdorlikdan xalos eta olmas, shuning uchun ham Is’hoqxon Ibrat 1910-yilda uni Namangan shahriga ko’chirishga qaror qildi. 1910-yil 25-yanvarda Is’hoqxon Ibrat viloyat boshqarmasi nomiga o’tinchnoma yozgan, unda Namangan shahri To’raqo’rg’on mahallasida istiqomat qilguvchi Boydadaboy

Matmusaboyev uyiga litografiyani ko’chirib joylashtirishga ruxsatnoma berishni iltimos qilgan edi. Ana shu o’tinchnomada uning korxonasida bitta tipografiya, bitta litografiya dastgohi, 90 pud shrift borligi haqida so’z yuritilgandi. Sardoba mahallasi ahlidan bo’l-mish 1911-yilda Is’hoqxon Ibrat toshbosma matbaasida ishlagan Abdusattor Abduxalilov o’ z o’g’ li Abdufattohga hikoya qilishicha, tipo-grafiyada yana qo’lda harakatga keltiriluvchi “Amerikanka” dastgohi ham bo’lgan. A.Abduxalilov ana shu mashinada 1913-yilga qadar sahifalovchi, keyin esa harf teruvchi bo’lib ishlagan. Namangan shahrida Is’hoqxon Ibrat bosma va toshbosma matbaasida uch yil ishladi. Biroq tez orada butunlay kasodga uchra-gan Is’hoqxon Ibrat 1915-yilda Namangan shahri ahlidan bo’lmish Nurullaboy Abdusattorovga sotib yuborishga majbur bo’ldi.

Tipolitografiya egasi endilikda Nurullaboy Abdusattorov bo’lib qolganiga qaramasdan, Is’hoqxon Ibrat uning ishida faol ishtirok etaverdi. Kitoblar bu yerda xuddi avvalgidek “Matbaayi Is’hoqiya” markasi ostida chiqarildi. Is’hoqxon toshbosma matbaasida asosan ilmiy, ilg’or ma’rifatparvarlik g’oyalarini keng tarqat-gan kitoblar, risolalar, to’plamlar alohida ishlar nashri amalga oshirilar edi. Binobarin, agar Turkistonning boshqa litografiyalarida asosan o’tgan zamonlar mualliflari asarlari nashr etilgan bo’lsa, bu toshbosma korxonasida esa ko’p hollarda Is’hoqxon Ibratning o’zi va uning zamondoshlari asarlari bosmadan chiqarilganini alohida ta’kidlab o’tish lozim.

1906-yilda Is’hoqxon Ibrat tomonidan yaratilgan, Mirrajab Bandiy tarafidan ko’chiril-gan “San’ati Ibrat qalami Mirrajab Bandiy

Mufradot” (Mirrajab Bandiy qo’li bilan ko’chirilgan Ibrat husnixat san’ati haqida Mufradot kitobi) risolasi chop etildi. 26 sahifadan iborat bo’lgan risola xattotlik san’atiga qiziquvchilar va uni o’rganuvchilar uchun mo’ljallangan. Risolada xattotlik san’ati namunalari berilgan. Kitob noshiri Oxundzoda Abdurauf Shahidiy bo’lgan. Kitob oxirida so’ngi so’z berilgan, unda xaridorlarga murojaat-nomada uning ahamiyati to’g’risida so’z yuritilgan. So’ngi so’zda, jumladan, “Eski usul maktab va madrasalarida ilm olish bilan mashg’ul bo’lganlar, kitoblar adadini ko’pay-tirish bilan qiziquvchilar uchun biz o’zimizning ilk sovg’amizni tortiq etayapmiz”, deyilgan.

1908-yilda litografiya “Ilmi Ibrat” she’riy risolasini nashr etdi, unda Is’hoqxon Ibratning yetti she’ri ham e’lon qilingan edi. Bu she’rlar ma’rifatparvarlik mazmunida bo’lib arab, fors va o’zbek tillarida yozilgan.

1910-yilda litografiyadan Husayn Makayev-ning 72 betdan iborat bo’lgan “Ilmi hol” darsligini bosmadan chiqardi. Muallif va noshir Makayevning o’zi bo’ldi. Darslik yangi usuldagi jadid maktablari uchun mo’ljallangandi. Unda bolalarni ta’lim va tarbiya berish uchun ko’pgina tavsiya va maslahatlar berilgan. Kitob so’ngida “Matbaayi Is’hoqiya”da chop etilgan, sotib olish mumkin bo’lgan kitoblar ro’yxati keltirilgan. Ulardan ayrimlariga qisqacha annotatsiyalar ham berilgan.

1911-yilda Is’hoqxon Ibratning “Jome’ ul-xutut”, “Yozuv umumiy tarixi” (Yozuvlar majmuasi) ilmiy risolasi, jahon xalqlari turli yozuv tizimlarining kelib chiqishi, rivojlanishi va hozirgi ahvoli to’g’risida hikoya qiluvchi kitobi bosmadan chiqarildi. Bu kitobning noshiri Husayn Makaev bo’ldi. Kitobda jahonning qirqdan ziyod qadimiy va zamonaviy alifbelari: finikiya, oromiy, yunon, sanskrit, pahlaviy, yahudiycha kvadrat yozuv, suryoniy, lotin va uning hosilasi bo’lgan hozirgi zamon alifbelari, arman, gruzin, uyg’ur, slavyan va uning turli xalqlarning zamonaviy alifbesi bo’lmish hosila-lari va boshqalar haqida ma’lumotlar keltirilgan. Is’hoqxon Ibrat zamonaviy fanlar, jahon mada-niy merosini egallashda lotin, ingliz, nemis, fransuz va rus tillarining roli va ahamiyatini alohida ta’kidlab ko’rsatadi.

O’z tadqiqot muqaddimasida Is’hoqxon Ibrat shunday yozadi: «Bu xatlarni boqiy va tarix qarori muddao bo’lib, ham millatimizga yagona bir tarix qoldirmoq niyat etdim:

Asardurki, olamg’a o’ig’ay nishon,

Kishi beasardur ketar benishon.

. Millatga nishona qoldirib ham millatimiz lisoni turkiy uchun umumiy turkiy ilan sartiyya xalqini naf olmoqqa muddao bo’lib, adabiy milliyona qilmay, ravshan turkiy qildim. Jami xatlarga jome’ uchun “Jome’ ul-xutut” tasmiya etib, o’z xatimiz va o’z tilimiz va o’z matbaamizda tab’ qilmoq maqsad bo’lib, ta’bi sharif, aqli raso va qalbi latif, ahli zakolarga peshkash qildim”.

Yozuvning ko’plab rang-barang tizimlari yozilishini aks ettirish talab etilgan “Jome’ ul-xutut” risolasining bosmadan chiqarilishi noshirlar tomonidan muvaffaqiyat bilan bartaraf etilgan bir qator texnikaviy ko’rinishdagi qiyinchiliklar bilan birga kechgan edi. Bu kitob ham o’ zining mundarijasi, ham texnikaviy ijrosi bilan o’sha olis zamonada o’zbek kitobat ishi tarixida noyob bir hodisaga aylandi. Darvoqe, uning noyobligi, basharti, haligacha o’zbek tilida bunday nashrga ega emasligimizni inobatga olsak, hozirgi kunda ham saqlanib qolmoqda.

1908-yilda Namangan shahri ahlidan bo’lmish Hoji Usmonbek zargarning “Ajoyib ul-fozili olam” (Fozillar va olimlarning ajoyib fazilatlari) asari nashr etildi. 72 sahifadan iborat risola chin ma’noda ilmiy-ommabop bir asar edi. Kitob 13 qismdan iborat bo’lib, Turkistondagi yangidan-yangi hodisalar va narsalar haqida so’z yuritiladi, bular: tikuv mashinasi, foto-grafiya, inkubatorlar. Bundan tashqari, unda xalq amaliy san’atining zargarlik ishi, kitobat ishi, sangtaroshlik, misgar va xattotlik hunarlari haqida ham hikoya qilinadi. Kitob so’ngida “Hikoyat” deb nomlangan so’ngi so’z bo’lib, unda muallif o’zi haqida ma’lumotlar beradi. Olim ham, noshir ham emasligi, oltinga sayqal beruvchi zargar ekanligi haqida so’z yuritadi. Bundan tashqari, 60 yillik umri davomida ko’pgina mamlakatlarga borgani, o’z sayohati chog’ida ko’z bilan ko’rganlari haqida hikoya qilib beradi. Is’hoqxon Ibrat o’z maktbi va boshqa maktablar uchun 1909-yili “San’ati ibrat

qalami Mir Rajab Bandiy” nomli (Mufradot husnixat namunasi) risolasini chop etadi.

Makayevning yangi usul maktablarida o’tiladigan darsligini 1910-yili “Matbaai Is’hoqiya”chop etadi. Unda yangi usul maktab-lari uchun dars hajmi, rus va o’zbek tilida iboralar ta’rifi, ularning mazmun-mohiyati kabi masalalarga to’xtaldi. Kitobning noshiri Husayn Makayevning o’zi bo’lgan.

1911-yida o’zbek yozma dramaturgiysining to’ng’ich asari bo’lgan qo’qonlik muallim Abdurauf Samadovning “Mahramlar” pyesasi nashr etiladi. Ushbu asar teatr tarixini o’ rgangan professor Mamajon Rahmonovning takid-lashicha, kitob o’zbek drammaturgiyasining ilk namunasidan biri bo’lgan. Ammo undagi g’oya bachchavozlik bo’lgani uchun Mahmudxo’ja Behbudiyning asari birinchilardan deb belgilan-gan. 1912-yilda tatar jirlovchisi (qo’shiqchisi) Komil al-Mute Tuhbatulinning “Katta konsert programmasi yohud libretto” qo’shiqlar to’pla-mi nashr qilinadi. Bu ham darslik bo’lib Hamza Hakimzoda Niyoziyning “Oq gul”, “Pushti gul”, “Sapsar gul” asarlari kabi ohanglarini “Komil al Mute Tuhbatulindan” istefoda aytganligini ta’kidlaydi. 1913-yilda “Tikonli gul” pyesasi ham Is’hoqxon Ibrat matbaasida chop etil-ganligini ko’ramiz. Ushbu asarni ham Hamza Hakimzoda Niyoziy Qo’qon teatrlarida sahna-lashtirgan. 1916-yilda Jizzax qo’zg’loni munosabati bilan A.Muhiddinning “Loshmon fojealari” she’riy to’plami nashr qilinadi. Huddi shu yili Is’hoqxon Ibrat tomonidan nazmiy yo’l bilan tuzilgan “Fiqh kaydoniy” (Qonun-shunoslik asri) ham nashr etilgan. Ushbu asar G’afur G’ulaom nomidagi Qo’qon adabiyot muzeyida N73 raqami ostida saqlanmoqda.

1917-yilda Qoraxoniylar davlati asoschisi Sotuq Bug’raxonga bag’ishlangan “Tazkirayi Uvaysiya” asari chop etildi. Kitob namanganlik Mulla Qodirxon va Mulla Egamberdi sarmoyasiga nashr etilgan edi. Kitob xattoti esa Saidjalol Vosifiy bo’lgan.

“Matbaayi Is’hoqiya” bosmaxonasining

so’nggi nashrlaridan biri Muhiddin Ibrohim tomonidan tuzilgan “Loshmon” she’rlar to’plami bo’ldi (1916). 1916-yilda Birinchi jahon urushi janglari qizigan kezlarda, chor hukumati Rossiyadagi front orti ishlariga Turkiston tub aholisi orasidan yoshlarni safarbar qilgan edi. Biroq, badavlat odamlarning farzandlari pora evaziga qoldirilgan, balki, qashshoq kishilar bolalari safarbar qilingan ediki, bu narsa mehnatkashlar noroziligi va qo’zg’oloniga sababchi bo’ldi. To’plamga kiritilgan asarlar o’sha kezlarda dolzarb bo’lgan ana shu mavzuga bag’ishlangan edi. To’plam noshirlari Mashrabiy va Muhiddin Ibrohimiy bo’lishgan.

Is’hoqxon Ibratning bosmaxonasidan chiqqan nashrlar tematikasi xilma-xildir. Unda yetakchi nashrlar darsliklar bo’lib, Namangan va Qo’qon yangi usul maktablarida emas, Respublikaning barcha yangi usul maktablariga joriy etilgan. Is’hoqxon Ibratning “Matbai Is’hoqiya” nashrlari darsliklar, san’at asarlari, musiqa tarixi kabi kitoblar chop etgan. Ularni o’rganish va ilmiy istefoda qilish yosh tatqiqotchilarning bugungi kungi dolzarb vazifasidir.

Bugungi kunda Is’hoqxon Ibratning amlaga oshirgan ezgu ishlari yuksak baholanib, qadr-lanib prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev tomonidan e’tiborga olinib, uning yorqin xotirasi uchun Namangan viloyatida keng ko’lamli bunyodkorlik ishlari amalga oshiril-moqda.

[1] U.Dolimov, Is’hoqxon Ibrat, Toshkent, Fan, 1984

[2] I.Ibrat, Jomi’ ul-xutut, Namangan, Matbaai Is’hoqiya, 1912

[3] R.Xolmatov, Farg’ona noshirlari va nashrlari, Toshkent, O’zbekiston, 1986

[4] A.Boboxonov, O’zbek matbaaschiligi tarixidan, Toshkent, Sharq, 1984

[5] O’zbekiston Respublikasi Markaziy davlat arxivi, 19-F., 1-t., 2883-S, 17-V

Tarixiy muhammadiy kitobi

1. Islom dinining paydo bo’lishi va ta’limoti.

2. Islom dinidagi yo’nalishlar, oqimlar va mazhablar.

3. Qur’onning tarkibi va jamlanishi.

4. Qur’on va hadis-Islomning asosiy manbalari. Mashhur muhaddislar.

Islom dinining paydo bo’lishi.

Islom dini jahon dinlari ichida eng yosh dindir, e’tiqod qiluvchilar soni jihatidan esa xristianlikdan keyin ikkinchi o’rinda turadi. Yil sayin bu dinga e’tiqod qiluvchilar soni ortib bormoqda.

Islom dini VII asrda Arabiston yarim orolida (hozirgi Saudiya Arabistoni) paydo bo’ldi. Bu orol arab tilida “Jazirat al-Arab”, ya’ni arablarning yarim oroli degan ma’noni anglatadi. Turkiy xalqlar va eronliklar “Arabiston” deb ataydilar.

“Islom” so’zi quyidagi ma’nolarni anglatadi:

1. Itoat va bo’ysunish.

2. Ixlos va turli ofatlardan salomat bo’lish.

3. Sulh va omonlik.

Islom-Alloh yagona degan e’tiqod bilan unga bo’ysunmoqlik, itoat etmoqlik va butun qalb bilan unga ixlos qilmoqlik va Alloh buyurgan diniy e’tiqodga iymon keltirmoqlik demakdir. Allohga itoat qilgan va Alloh yuborgan payg’ambarlarga ergashgan kishi musulmon (muslim-sadoqatli) deyiladi. Islomning paydo bo’lishi VI asr oxiri-VII asr boshlarida Arabiston yarim orolida yuz bergan ijtimoiy-iqtisodiy ahvol bilan bevosita bog’liqdir. Xo’sh, bu ijtimoiy-iqtisodiy ahvol nimalarda o’z ifodasini topgan edi?Avvalo, arablarning katta-kichik qabila va urug’larga bo’linib ketganligida. Bunday bo’linish-ular o’rtasidagi doimiy o’zaro urushlarning asosiy omiliga aylangan edi. Bu urushlar faqatgina vayronalik keltirmoqda edi, xolos.

Ikkinchidan, qo’shni davlatlar – Vizantiya imperiyasi, Sosoniy Eroni va Habashiston Arabiston yarim orolida siyosiy birlikning yo’qligidan foydalanib, doimiy ravishda bu o’lkaga hujum qilardilar, arablarni asoratga solardilar. Shunday qilib, VII asrda arablar yagona davlat barpo etishini davr ham taqozo etmoqda edi. Siyosiy jihatdan birlashish, ya’ni yagona Arab davlatini vujudga keltirish-xalqning kuchini tashqi bosqinchilarga qarshi kurash uchun birlashtirish hamda o’zaro ichki urushlarga barham berish vazifasini hal etish lozim edi. Bunday siyosiy birlashuv u davrda faqatgina yakka xudolik dini orqaligina, yagona xudo shiori istidagina amalga oshirilishi mumkin edi, xolos. VI asrda Arabistonda ko’p xudolik dinlari mavjud edi.

Ayni paytda, shuni alohida ta’kidlash joizki, ko’p xudolik vujudga kelayotgan va asta-sekin o’ziga taraqqiyot yo’lini ochib borayotgan yangi tuzum-feodal jamiyatning ijtimoiy va siyosiy talablariga ham muvofiq kelmas edi.

Yuqorida sanab o’tilgan omillar Islom vujudga kelishining obektiv shart-sharoitlarini tashkil etadi.

Islomning paydo bo’lishiga muayyan g’oyaviy muhit-birinchidan, arablar milliy ongining uyg’onganligi, ikkinchidan, haniflar (chinakam e’tiqod qiluvchilar, haqiqat izlovchilar)ning diniy harakati ham qulay sharoit yaratgan edi. Haniflar arab qabilalarini birlashtirish jarayonining g’oyaviy ifodachisi ham edi. Hanifiylikning markaziy g’oyasini-yakka xudoga ishonish, qabila xudolariga va mahalliy xudolarga sig’inishdan voz kechish tashkil etardi. Hanifiylar o’z targ’ibotlarida arablarni “og’ir ahvoldan qutqaruvchi xaloskor”ning yaqinlashib qolganligini xabar berar, ilohiy qudratning hukmini sabrsizlik bilan kutib turish lozimligini uqtirar edilar. Ular har narsani yagona xudoning qudrati, uning marhamati yoki g’azabi bilan bog’lar edilar.Ijtimoiy adolatsizlikdan, chet el bosqinchilari, quldorlarning asoratidan bezor bo’lgan qullarning, og’ir ahvolda yashagan arab ommasining qalbida “yagona Allohning adolati”, “Xaloskorning kelishi”, “Dunyoning oxiri” haqidagi targ’ibotlar muayyan tuyg’u, unga ishonish hislarini uyg’otgan. Milodning VI asrida Arabiston yarim orolida hukm surgan davlatlar qulagach, mazkur karvon yo’lining markazida joylashgan Makka Arabiston shaharlarining eng yirigi va ahamiyatlisi bo’lib qolgan. U deyarli hamma tomoni darali tog’lar bilan o’ralgan vodiyda joylashgan. Shuning uchun ham bu yerda hech qachon shahar atrofiga devor qurish zaruratu bo’lmagan. U yerdagi Alloh qudrati bilan yaratilgan deb hisoblanuvchi Zamzam qudug’i, Ka’ba bora-bora Makkani arablarning muqaddas joyiga aylantirgan, uning shuhratini orttirgan. Makka da hech q a nday arxeologik ishlar olib borilmagani uchun uning yoshini aniqlashning iloji bo’lmagan. V-VI asrlarda Arabiston yarim orolidagi davlatlar (G’assoniylar, Lahmiylar, Kinda va Himyor) inqirozga yuz tutganligi, so’ngra umuman tarix sahifasidan yo’qolib ketganligi Makkaga qo’l kelgan. Arabistonga qo’shni buyuk davlatlar – Vizantiya va Eronning yarim orol janubi va shimolida o’z hukmini o’rnatgani ham Makka foydasiga hizmat qilgan. Bu davrda Makkada quraysh qabilasi hukmronlik qilardi. Butun quraysh urug’larining hurmat-e’tiborini qozongan shaxs Hoshim edi. Bu hurmat-e’tiborga u oddiy xalqqa, yo’qsillarga xayr-ehson qilish, qurbonlikka mollar so’yib ularni boqish hisobiga erishgan edi.

Islom ta’limoti. Muhammad payg’ambar hayoti va faoliyati.

Qur’oni Karimda 25 gayg’ambarning nomi zikr etilgan. Diniy ta;limotga ko’ra hech kim payg’ambarlikka o’z bilimi, o’qib o’rganishi, yoki niyati bilan erisha olmaydi. Paeg’ambarlik- olloh o’zi suygan bandasiga in’om etilaligan ehsondir

Muhammad ibn iAbdulloh 570-yilda Makkaning quraysh qabilasiga mansub Hoshimiylar xonadonida tavallud topdi. Otasi Abdulloh Muhammad tug’ilmasidan 2 oy oldin 25 yoshida vafot etgan.

O’sha zamoh odatlariga ko’ra Muhammad Saad urug’idan bo’lgan Halima ismli ayolga enagalikka berilgan. 4 yoshidan so’ng Muhammadni yana onasi tarbiyalay boshladi . 6 yoshida Muhammadning onasiham bafot etadi. Oldin bobosi Abl al- Mutallib, keyinchalik esa amakisi Abu Tolib Muhammadni o’z tarbiyasiga oladi.25 yoshigacha tijorat bilan shug’ullangan Muhammad Xadicha ismli boy beva ayolga uylanadi. Ular 6 nffar farzand ko’radilar. Afsuski farzandlari asosan yoshlik chog’larida vafot etadi. Faqatgina qizlari Fotima unib- ulg’aydi va otasining izidan borib yuksak hurmatga sazovor bo’ldi.

Diniy adabieotlarda ta’kidlanishicha 610-yilda Muhammadning hayotida keskin burilish pallasi yuz berdi.endi uning hayotida payg’ambarlik davri boshlandi. Yani, ilk vahiy kela boshladi. Yana shu adabiyotlarda ta’kidlanishicha Olloh o’z inoyatini 3 xil shaklda bildiradi:

2. Parda orqasidan gapirish orqali

3. Farishtalar yuborish orqali

Shu paytdan boshlab Muhammad Ollohning rasuliga aylandi. Bu faoliyat 23 yil davom etdi. 23 yildan iborat payg’ambarlik haeotining bir qishmi Makkada, bir qismi Madinada o’tganligi sababli Qur’on sur’alari ham Mfkkai-90 ta va Madinai-24 ta sur’alarga bo’linadi.

Muhammad payg’ambar makkaliklarni butga sig’inishdan qaytarish va yagona ollohga sig’inishga o’rgatish uchun 3 yil yashirincha targ’ibot bilan shug’ullandi. Uch yillik yashirin targ’ibot davomida islomga e’tiqod qiluvchilar soni 30 taga etdi. Makka aholisi ikkiga bo’lindi: Muhammad tarafdorlari – musulmonlar va ularga qarshi bo’lgan mushriqlar. Muslimlar va mushriqlar o’rtasida jiddiy kurash borgan. Sababi islomga o’tish Ka’badagi 360 ta butdan kechishni anglatar edi.Buni ko’pchilik istamasdi.

Muhammad boshliq musulmonlar mushariqlar tazyiqidan qochib 3 yil tog’larda yurishga majbur bo’lishgan. 619-yil Muhammadning boshiga katta tashvish tushgan oldin amakisi Abu Tolib, keyin xotini-Xadicha vafot etadi. 622yil esa Muhammad boshchiligidagi Musulmonlar Makkadan Madinaga hijrat qiladilar. Ko’chib borganlar islom tarixida muhojirlar deb nom oldilar. Madinaliklar islomni qabul qildilar va qisqa vaqt ichida kuchli Madina- islom vlati tashkil topdi.630-yili Makka bo’yso’ndirildi.632-yil Muhammad payg’ambar vafot etdi. Muhammadning vafotidan so’ng davlatni uning o’rinbosarlari- xalifalar boshqarganlar.

Islom dinining ta’limoti uning muqaddas kitobi Qur’oni Karimda bayon etilgan. Islom ta’limotining asosini iymon , iislom vaehson tashkil etadi.iymon 7 aqidaga asoslanadi. Bular:

1) Ollohga; 2) Farishtalarga; 3) Muqaddas kitoblarga; 4)Payg’ambarlarga; 5) Oxiratga; 6)Taqdirga;7) O’lgandan keyin tirilishga ishonishdir. Barcha 7 aqida to’laligicha imoni mufassal deb ataladi.

Shuningdek islomda “Islom arkonlari” degan tushuncha ham mavjud. U 5 ta asosiy narsani- diniy marosim talablarini o’z ichiga oladi. Bular:

1. Kalimai shahodat

Bu 5 ta asosiy farzlardan tashqari janoza, sunnat, nikoh va qurbonlik qilish kabi muhim marosimlar ham mavjud.

Boshqa dinlarda bo’lganidek islomda ham diniy bayramlar mavjud. Bularning asosiylari-Ro’za hayiti, qurbon hayiti va Movlud ( Muhammad payg’ambar tug’ilgan kun)dir.

Ramazon islom olamida muqaddas oylardan sanaladi. Zikr qilinishicha Hadisi sharifda bu haqda “ Bu ummatim oyi , bunda yuz bergan gunohlar kechiriladi ” deyiladi

Ramazon haiti hijriy oylarning uchinchisi hisoblanmish shavval oyining birinchi kuni nishonlanadi . ramazon oyida 30 kun ro’za tutgan musulmonlar zimmalariga yuklatilgan farz amalini sog’ salolmat ado etib tugatganliklarimunosabati bilan xursandchilik izhor etish demakdir.

Qurbon haiti zulhilla oyining 10-kuni nishonlanadi. Bu kunda qurbonlik qilinadi. Qurbonlikollohga yaqin bo/lish uchun uning yo’lida qurbonlik kunlari biror jonliq so’yishdir. “ Bu nomning atalish sababi Ibrohim alayhyssalomning Ollohning fmri bilan o’g’illari Ismoilni qurbonlik qilishga kirishgan paytda, Tangri bir qo’chqor yuborib o’g’li o’rniga uni qurbonlik qilishga buyurgan”,- deyiladi. Bu haqda qur’onda ham aniq xabarlar berilgan. Shu bois hajga borganlar , boy-badavlat musulmonlar zimmasiga qurbon hayiti kunlari jonliq so’yib qurbonlik qilish vojib qilingan.

Islomning muqaddas manbaalari. Hadislar. Buyuk muhaddislar

Qur’oni Karim Islom dinining asosiy ilohiy, muqaddas kitobidir. Islom dinida aytilishicha Qur’on Allohning kalomi (kalomulloh) bo’lib, uning har bir kalomi Alloh tarafidan so’zma-so’z nozil etilgan va Jabroil alayhissalom orqali payg’ambarga yetkazilgan. Alloh taolo tarafidan oxirgi payg’ambar Muhammad alayhissalomga yuborilgan bu so’nggi kitob to qiyomat-qoyim bo’lgunga qadar, insonlar orasida abadiyan amal qiladi deyiladi.

Islomda aytilishicha Qur’oni Karim va Islom dini muayyan qabila, xalq, elatlarga yuborilgan bo’lmay, balki butun bashariyatga, yer yuzidagi barcha xalqlarga nozil etilgan.

Qur’onning nozil qilinishi-vahiy qilib yuborilishi muqaddas ramazon oyining yigirma yettinchi kuni kechasi boshlangan. Shuning uchun ham bu oy muqaddas hisoblanib, ro’za tutilgan kunning yigirma yettinchi kechasi “Laylat ul-Qadr”, ya’ni qudrat kechasi, ilohiy qudrat namoyon bo’lgan tabarruk kecha deb ulug’lanadi.

Qur’ondaa aytilishicha Islom aqidalari, e’tiqod talablari, xuquq va axloq me’yorlari, inson uchun foydali bo’lgan, har bir zamonga to’g’ri keladigan va qiyomatgacha o’zgarmaydigan hikmatli hukmlar yozilgandir. Qur’oni karimning asosiy mavzusi va maqsadi bashariyat tafakkurida ko’p xudolikka barham berish, yakka xudolikka targ’ib qilish va Islom dinini o’rnatishdir.

Qur’on har xil hajmdagi 30 pora (bo’lak, qism), 114 suraga bo’lindi va 77439 kalima, 325743 harfdan iborat 6236 oyat joylashtirilib, har bir suraga nom berildi, Qur’onning oxirgi oyati payg’ambar vafodan 18 kun avval nozil bo’lgan. Qur’onning birinchi surasi – “Fotiha”, oxirgi bir yuz o’n to’rtinchisi – “An-nos” surasidir.

Qur’ondagi suralar makkiy va madiniy suralarga bo’linadi. Jumladan, 90 sura, 4780 oyat Makkada 610-622 yillarda, 24 sura, 1456 oyat Madinada 622-632 yillarda nozil bo’lgan.

Qur’on Muhammad payg’ambar tomonidan hali jamlanib to’plam holiga keltirilmagan edi. Rasullulloh vafot etgan vaqtda Qur’on sahobalar, qori-hofizlar tomonidan to’liq yod olinib, xurmo po’stloqlariga, toshtaxtalarga, teri va boshqa narsalarga yozib qo’yilgan edi. O’sha davrlarda Qur’onni to’liq holda yod olgan sahoba-hofizlaridan 30 kishi sanab o’tilgan. Rasulullohning 24 nafar vahiy yozuvchi kotiblari bo’lgan. Ular navbatma-navbat kotiblik qilganlar. Rasululloh mirzalaridan eng mashhuri Zayd ibn Sobit raziyallohu anhudir.

Ma’lumki, Muhammad alayhissalom o’qish-yozishni bilmagan: “Siz, ilgari biror kitobni tilovat qiluvchi emas edingiz va o’z qo’lingiz bilan xat ham yozgan emas edingiz. Aks holda buzg’unchilar, albatta, shubhaga tushgan bo’lur edilar”(29-“Ankabut” surasi, 48-oyat)

O’uronda aytilishicha Muhammad payg’ambar Qur’on oyatlarini farishta Jabroil alayhissalomdan eshitib, yod olgan va sahobalariga aytib, o’qitib, uqtirib turgan, ular esa yodlab olganlar. Payg’ambarimiz har bir yangi oyatni qaysi suraga taaluqli ekanligini va o’rnini kotiblarga tushuntirib turganlar. Qur’on suralari shu tariqa 23 yil davomida yod olingan va xatga bitilgan.

Islomning asosiy hujjati bo’lgan Qur’on musulmonlarning diniy, ijtimoiy va siyosiy hayotida yagona qo’llanma, doimiy yo’lboshchi bo’lib xizmat qilib kelgan. Qur’oni Karim jumlalariga biron-bir o’zgartirish kiritish, bironta harfni, xatto harflar belgisi-zer-zabarini ham o’zgartirish mumkin emas, qat’iyan taqiqlangan;

Qur’on ta’limotining markaziy g’oyasi yakkayu yagona Alloh to’g’risidagi ta’limotdir. Shuningdek, unda iymon, Allohga ishonch, olamning yaratilishi, farishtalar, payg’ambarlar, oxirat-qiyomat, qayta tirilish, qazoi qadar, Islom dinining asoslari va boshqa diniy ko’rsatmalar belgilab berilgan. Undagi axloqiy, xuquqiy, ijtimoiy, iqtisodiy meyorlar Islom dinining qonunlari majmuasi-shariatga asos qilib olingan.

Qur’oni Karimning asosiy nomlari:

· Qur’on. Mazmuni “O’qish kitobi”. Bu kalom faqat Muhammad a.s.ga nozil qilingan ilohiy kitobga qo’llaniladi.

· Furqon. Haq bilan nohaqni ajrim qilib beruvchi degani. Bu nom Qur’onga, gohida Tavrot va Injil kitoblariga ham qo’llanilgan.

· Kalomulloh. Allohning kalomi degani.

· Mus’haf. Sahifalangan, muqovalangan kitob degani.

“Qur’on” – arabcha “qara’a” (o’qimoq) felidan olingan. Qur’on suralardan iborat. Sura Qur’ondan bir bo’lak bo’lib, eng kami uchta yoki undan ortiq oyatlarni o’z ichiga oladi. Qur’onda jami 114 ta sura mavjud. Oyatlar soni esa, Qur’on mantlarini taqsimlashning turli yo’llariga ko’ra, 6204 ta, 6232 ta, hatto 6666 tagacha belgilangan. Bu narsa Qur’on nus x alarining bir-biridan farqli ekanligini emas, balki undagi oyatlarning turlicha taqsimlanganini bildiradi.

Suralar Qur’onda o’z mazmuniy izchilligiga yoki o’qilgan vaqtiga, ya’ni xronologik tartibiga qarab emas, balki hajmiga ko’ra-avval katta suralar, undan so’ng kichik suralar tartibi Muhammad s.a.v. ko’rsatmalariga binoan joylangan. Suralarning hajmi ham har hil: eng katta hajmga ega bo’lgan 2-surada 286 oyat bor, eng kichik suralar faqat 3 oyatdangina iborat.

Qur’on matnlarining to’planishi, tahrir qilinishi va muqaddas yozuv sifatida e’tirof etilishi Muhammad vafotidan keyin 20-25 yil davomida, dastlabki xalifalar Abu Bakr, Umar, Usmon davrida amalga oshirilgan.

Muhammad suralarni yoddan o’qigan, targ’ibot vaqtida musulmonlar ham uni yod olgan. Boshqa xalqlardagidek, arablar o’rtasida ham folklorga hos she’rlar, rivoyatlar faqat yod olish va og’izdan-og’izga ko’chirish yo’li bilan avloddan-avlodga o’tib saqlangan. Faqat ayrim savodli kishilargina ba’zi suralarni pergament, yog’och tahtakach, kurak suyaklariga yozib olganlar. Suralarni to’la yodlab olgan musulmonlar anchagina bo’lgan.

Abu Bakr hukmronligi davrida barcha suralarni to’la yod bilgan 7 tagina odam qolgan edi. Muhammad umrining oxirlarida 5 yil davomida unga kotiblik qilgan Zayd ibn Sobit bitta suraning oxirinigina bilmagan, qolgan barcha suralarni yod bilgan. Ko’pchilik musulmonlar ayrim sura yoki parchalarni yod bilganlar, xolos. Binobarin, yana bir necha janglardan so’ng suralarni yod bilgan odamlar qolmasligi va Qur’on matnini tiklash mumkin bo’lmay qolish xavfi paydo bo’lgan.

Shuni hisobga olib, Abu Bakr eng yaqin safdoshi Umar maslahati bilan 633 yilda Qur’on suralarini to’plab, dastxat qildirishga qaror bergan va bu vazifani bajarishni Zaydga topshirgan. Rivoyatlar bo’yicha, u masjidga o’tqazib qo’yilgan, sahobalardan har biri o’zi bilgan suralarni o’qigan, Zayd yozib borgan. Har bir sura, parcha yoki oyatlar qismini avval bir kishi o’qib,so’ngra ikkinchi kishi o’qiganda aynan mos kelsa, o’shandagina yozib borilgan. Bu to’plam dastavval Suhuf (sahifalar) deb nom olgan. Binobarin, u alohida pergament sahifalarga yozilgan bo’lishi kerak. Lekin bu nusha saqlanib qolmagan. U haqidagi ma’lumotlarni biz faqat ilk manbalardangina bilamiz.

Qur’onning hozirgi nusxasidagi 114 ta sura bilan taqqoslab ko’rilsa, Suhufda hammasi 109 ta sura bo’lganligi va 1, 34, 41, 45 va 96-suralar bo’lmaganlligi aniqlanadi. Shundan ham ma’lum bo’ladiki, Suhuf tarkibi to’la bo’lmagan.

Oradan 17-18 yil o’tgach, ilgaridan o’z ixtiyorlari bilan suralarni yozib yurgan va alohida to’plam qilib olgan ayrim kishilar qo’lidagi nushalarni xalifalikning ayrim shaharlarida o’qish va ibodatxonalarda ulardan foydalanish kengayib borgan sari ana shu nushalar orasidagi tafovut sezilib borgan. Bunday nusxalarni ayrim shaxslar o’z ixtiyori bilan to’plab yurgan, shu sababli ularda Suhufga nisbatan ba’zi suralar yo’q, yoki aksincha, Suhufda yo’q suralar bor bo’lgan. Ilohiy yozuvda kelajakda yuz berishi mumkin bo’lgan xilma-xilliklarning oldini olish maqsadida Usmon barcha dastxatlarni to’plab, taqqoslab chiqish va ular asosida bo’lajak Qur’onning yagona nushasini tayyorlashga amr bergan va o’zi bu ishga bosh bo’lgan.

Ma’lumotlar bo’yicha Muhammadning yaqin sahobalaridan Ubay ibn Ke’b (vafoti 643), Ibn Ma’sud (vafoti 650) va boshqalarning xususiy to’plamlari bo’lgan. Bular Damashq, Kufa, Basra, Homis shaharlarida amalda qo’llanilgan.

Usmon amrini bajarish uchun to’rt kishilik guruh belgilangan. Unga Zayd rahbarlik qilgan, uning tarkibiga Qur’onni yahshi bilgan sahobalardan az-Zubayr, al-Os, ibn Hishomlar kiritilgan. Bular barcha nus x alar va topilgan suralarni qaytadan tekshirib, taqqoslash asosida yagona nus x ani tayyorlagan. Ilgarigi shahsiy nusxalarning barchasi yo’qotilgan. Yangidan dastxat qilingan yagona nusxa tarixda “Xalifa Usmon mushafi” deb nom olgan. Lekin ayrim nusxalar saqlanib qolgani ham ma’lum. Masalan, mashhur avstraliyalik arabshunos olim Adam Mes o’zining “Musulmanskiy renessans” kitobida o’rta asr arab tarixchisi al-Javziyga asoslanib, bir voqeani keltiradi. 1008 yilda rasmiy Musxafdan farq qiladigan va Ibn Ma’sudning qo’lyozma nushasi degan nom ostida yana bir bor Qur’on dastxati paydo bo’lgan, qozilar hukmi bilan yoqib yuborilgan. Usha kuni yarim kechada dastxatning egasi paydo bo’lib, uni yoqib yuborilganini bilgandan keyin, bu ishni qilganlarni la’natlagan. Bunga javoban uning o’zi ham o’limga hukm qilingan. Har holda XI asr boshida yuz bergan ana shu voqeadan keyin, rasmiy Mushafdan farq qiladigan Qur’on nusxasining topilgani haqida biror ma’lumot uchramaydi.

Usmon buyrug’i bilan yozilgan Mushaf Madina shahrida saqlanadi. 1964 yilda u yerda nashr qilingan Madina shahridagi islom yodgorliklari haqidagi kitobda, bir necha asrlar davomida Mushaf Madinadagi Muhammad masjidida saqlangani, keyinchalik islom mamlakatlari tomonidan masjid yaqinida ana shu Qur’onni va Muhammaddan qolgan muqaddas yodgorliklarni saqlash uchun maxsus qurilgan binoda saqlanayotgani qayd qilingan.

Mushaf qo’lyozmasi tayyor bo’lgandan keyin tez orada Usmon buyrug’i bilan undan 2 nusha (ba’zi ma’lumotlar bo’yicha 4 nusxa) buqa terisiga kufiy alifbosida ko’chirilgan va o’qishda hamda ibodatda barcha yerlarda Qur’onning yagona matnidan foydalanishni amalga oshirish maqsadida, bu nusxalar Kufa, Basra, Damashq va boshqa shaharlarga yuborilgan.

Hozirgi kunda Islom olamida 4 ta qadimiy Mus h af nusxalarining borligi ma’lum. Ulardan biri Madinada saqlanayotgan asl nusxasi bo’lib, islom manbalarida u “Imom” nomi bilan tilga olinadi. Ikkinchi nusxa Ka’bada, uchinchi nusxa Qohiradagi Misr milliy kutubxonasida saqlanmoqda. To’rtinchisi Toshkentda O’zbekiston xalqlari tarixi muzeyida saqlanib, 1989 yil boshlarida Movarounnahr musulmonlari diniy boshqarmasiga topshirilgan.

Mushaflarning bu nusxasining qanday qilib Markaziy Osiyoga kelib qolgani haqida bir necha xil tarixiy ma’lumotlar va rivoyatlar saqlangan. Ular qisman ilmiy adabiyotlarda ham tilga olingan. Mushafning Samarqanddan 1865 yilada Sankt-Peterburgga olib ketilgani, 1920 yilda musulmonlarga qaytarib berilgani, 1923 yilda Toshkentga olib kelingani yoritib berilgan.

Biz bu masalaga mufassal to’xtalib o’tirmaymiz. Shuni ilova qilib aytish kifoyaki, bu mushafning Markaziy Osiyoga olib kelinishi bilan bog’liq bo’lgan ma’lumotlar ichida tarixiy jihatdan asoslirog’i va ishonchlirog’i sohibqiron Amir Temurning Iroqdan Samarqandga Qur’onning qadimiy bir nusxasini jo’natgani haqidagi ma’lumot deb hisoblash mumkin.

Mushaf keyinchalik musulmon olamida tarqalgan va minglab marotaba nashr qilinayotgan Qur’onning asl nusxasi hisoblanadi. Qur’on qayerda nashr qilinmasin, uning birinchi sahifasida Usmon mushafi matniga muvofiq ekani yozib qo’yilgan bo’ladi.

Qur’on suralarining to’planishi va dastxat qilinishi ilk islom manbalarida batafsil bayon etilgan va islomda eng keng tarqalgan yo’nalishi sunniylikda e’tirof etilgan.

Dastlab islom jamoasida faqat Qur’on dinshunoslikning, shu bilan birga huquqning asosi va manbai deb tan olingan. Lekin arab istilosi davrlarida (632-751 yillar atrofida) bu manbaaning o’zi talabni qondira olmagach, asta-sekin uning yoniga boshqa manba (sunna) qo’shilgan.

Zabt etilgan Osiyo oldi, Markaziy Osiyo va Shimoliy Afrika mamlakatlarida eski arab jamiyatiga qaraganda nisbatan murakkab iqtisodga, ijtimoiy munosabatlarga va madaniyatga ega bo’lgan jamiyatga duch kelganlar. Arablar zabt etgan mamlakatlarda yer-mulk munosabatlari, shahar hayoti, mulkiy qonun-qoidalar majmui, hokimiyat tashkilotlari, ijtimoiy-maishiy hayot arablar mamlakatlaridagiga qaraganda ancha murakkab edi. Bu yerlarda arablar bir qator muammolar va talab-ehtiyojlarga duch keldilarki, ularga Qur’on to’la javob bera olmas edi. Bu davrlarda hali arablar diniy jamoa va davlat, din va siyosat, diniy qonun va davlat huquqini aniq farqlamaganliklari tufayli yangi ijtimoiy munosabatlarga asoslanadigan hayotning hamma talablariga javobni istilochilar din nufuzi bilan asoslashga harakat qilganlar. Shundagina go’yo payg’ambar Muhammad hayotligida bo’lib o’tgan amaliy ishlar va uning taxminiy so’zlariga tayana boshlaganlar. Ayni vaqtda bu usulni qo’llashda taqvodorona soxtakorlikdan ham hazar qilmas edilar. Shu tariqa pand-nasihatlar yig’indisi – Sunna shakllangan.

Arabcha Sunna (as-sunna, ko’plikda sunan) – yo’l, yo’nalish, ko’chma ma’nosi – “ajdodlardan qolgan urf-odatlar”, ya’ni “rivoyat”, “naql”, “xotira”, “odat”, “hatti-harakat” ma’nolarini beradi.

Sunna islomda Qur’ondan keyingi, uni to’ldiruvchi manba, islom ilohiyoti va shariatining ikkinchi asosi sifatida e’tirof etilgan. U VII asr o’rtalaridan e’tiboran yig’ila boshlagan. Unda arab xalifaligidagi sinfiy munosabat, ijtimoiy ziddiyatlar, islom mafkurasi doirasidagi ichki kurashlar o’z ifodasini topgan. Islomgacha davrdagi Arabistonda bu nom bilan odat tusini olgan axloqiy-huquqiy yo’l-yo’riqlar majmuasi- Shimoliy Arabistondagi eski jamoaning oddiy huquqlari atalgan. Sinfiy jamiyat va islom vujudga kelgandan so’ng bu eski arab majusiy sunnasi rad etilib, asta-sekin yangisi, musulmon sunnasi bilan almashtirila boshlangan. Eskisidan yangisiga o’tgan qismlar esa go’yo payg’ambar ko’rsatmasi sifatida talqin qiinar edi. Keyin, arab harbiy yurishlaridan so’ng Musulmon sunnasiga ko’plab Rumo, Vizantiya va Eron hududidan olingan xristian, iudaizm, zardushtiylik dinlari elementlari kirgan, lekin yana ular payg’ambardan kelayotgan qoida va yo’l-yo’riqlar sifatida ifodalangan.

Musulmon sunnalari ko’plab hadislardan tashkil topgan. Hadis so’zining dastlabki ma’nosi (arabchada ko’plikda “ahadis” so’zidan) -“xabar”, “hikoya”, “bildirish”, tor ma’noda – “parcha” (sitata). Rasmiy ma’noda hadis-Muhammad so’zlari va amaliy ishlari haqidagi rivoyatlardir. Bu ma’noda hadis faqat Muhammad so’zlariga nisbatangina ishlatiladi.

Ba’zi ulamolar esa, hadis deganda faqat Payg’ambarninggina emas, balki sahoba va tobeinlarning ham bergan xabarlarini tushunadilar.

Ba’zi hadisshunoslar faqat Payg’ambar so’zlarinigina hadis deb, boshqalarnikini esa xabar deb ataganlar. Shu boisdan ham Payg’ambar hadislarini to’plovchilarga muhaddis, boshqa tarix, qissa kabilarni naql qiluvchilarga axboriy deyilgan.

Q a ndayligidan qat’i nazar, har q a lay. Hozir musulmon olamida hadis deyilganda Payg’ambarning so’zlari, fe’l va atvorlari tushuniladi.

Hadis – islomda Qur’ondan keyingi muqaddas manba hisoblangan. Bunda Muhammadning hayoti, faoliyati va ko’rsatmalari, uning diniy, axloqiy dasturlari ham o’z ifodasini topgan. Muhammad biror gap aytgan yoki ma’lum ishni qilib ko’rsatgan bo’lsa, yoxud boshqalarning qilayotgan ishini ko’rib, uni man etmagan bo’lsa shu uch holatning har biri hadis deb atalaveradi. Ma’lumki, hadislarda islom ahkomlari, ya’ni farz, vojib, sunnat, mustahab, halol, harom, makruh, muboh kabi amal turlaridan tashqari, axloq-odobga doir dasturlar talqin etiladi. Unda xalq orasida keng tarqalgan axloq-odobga doir maqol, qimmatli, hikmatli gaplar ham qamrab olingan.

Hadislarni saqlab, kelajakka yetkazuvchilar birinchi navbatda sahobalar-payg’ambarning qarindoshlari, do’stlari, yordamchilari va shogirdlari, uning o’limidan keyin asosan Madinada yashab kelganlar hisoblanganlar.

Adabiyotlar:

1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. Т oshkent, «O’zbekiston», 2012 yil.

2. “Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to’g’risida” gi O’zbekiston Respublikasi qonuni (yangi tahriri). T.: Adolat 1998 yil.

3. Prezident I. A. Karimovning O’zbekiston Respublikasi mustaqilligining 23 yilligiga bag’ishlangan tantanali marosimdagi tabrik so’zi. Xalq so’zi gazetasi 2014 yil 1 sentyabr soni.

4. Karimov I. A. O’zbekiston xalqiga tinchlik va omonlik kerak. T.: O’zbekiston 2013yil.Karimov I. A. O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. T.: O’zbekiston. 2011yil. Karimov I. A “Inson huquqlari va erkinliklari eng oily qadriyat” Т oshkent “O`zbekiston ” nashriyoti 2007 yil.Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch. T.: “ Ma’naviyat ” , 200 8 y .

5. At-Termiziy. Shamoili Muhammadiya. Sayid Mahmud Taroziy-Alixon to’ra tarjimasi. T.: “Mehnat” nashr, 1991.

6. Ибрагимов Н. И. Святых в исламе по арабским источникам XII – XIV вв; Ислам в истории народов Востока. М., 1991 год.

7. At-Termiziy. Sahih at-Termiziy. A.Abdullo tarjimasi. T.: G’.G’ulom nomidagi “Adabiyot va san’at” nashriyoti, 1993.

8. Ismoil Mahdum. Toshkentdagi “Mushafi Usmoniy” tarixi. T.: 1996.

9. Imom al-Buxoriy. Al-Jomi as-Sahih: IV jild. T.: Qomuslar bosh tahririyati, 1991-1993.

10. Imom al-Buxoriy. Al-Adab al-Mufrad. T.: O’zbekiston, 1990.

11. Uvatov U. Muslim ibn al-Hajjoj. T.: A.Qodiriy nashriyoti, 1998.

12. Uvatov U. Muhaddislar Imomi. T.: “Ma’naviyat”, 1998.

13. Ислам. Эн ц иклопедический словарь. М.:1991.

14. Хрестоматия по Исламу. М.:1994.

15. Islom ma’rifati. Toshkent, «Islom universiteti», 2005 yil.

16. Islom ensiklopediyasi. Toshkent, “O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi” 2004 yil.

17. Qur’oni Karim. (A. Mansur tarjimasi). Toshkent, 1992 yil.

18. Juzjoniy A.Sh. Islom huquqshunosligi. Toshkent, «Islom universiteti», 2002 yil.

19. Jo’rayev U., Saidjonov I. Dunyo dinlari tarixi. Т oshkent, 1998 yil.

Tarixiy muhammadiy kitobi

“Matbaai Is’hoqiya” tarixidan Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — R. Xolmatov, Z. Ergasheva

Похожие темы научных работ по биологическим наукам , автор научной работы — R. Xolmatov, Z. Ergasheva

Текст научной работы на тему «“Matbaai Is’hoqiya” tarixidan»

Tarixiy muhammadiy kitobi

Related posts: