Maktabgacha yoshdagi bolalarning rivojlanishi va tarbiyasida ertaklarning ahamiyati Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»
– Men qush emas, ilonman.Mening qanotlarim ham yo’q.
Ertaklar kitob oʻqishga yetaklar
Shoir Hamid Olimjonning “Oygul bilan Baxtiyor” dostoni kirish qismidagi ushbu misralarni bilmaydigan oʻzbek oʻquvchisini topish qiyin. Shoir oʻzi taʼkidlaganidek, bolaligida “uzun tunlar yotib jim” eshitgan ertaklari kelgusida yetuk shoir boʻlishiga katta zamin yaratdi. “Oygul bilan Baxtiyor”, “Simurgʻ”, “Zaynab va Omon” singari dostonlarida xalq ogʻzaki ijodi, bolalikdan quloqqa singgan ertaklar ohangi sezilib turadi.
Aslida ham kitobga mehr ertak eshitishdan boshlanadi. Bola hali kitob oʻqiy olmaydigan paytida ham ertak eshitishga juda qiziqadi. Hatto qaysi ertak qaysi kitobdaligini ham yaxshi biladi. Misol uchun, olti yoshli nabiram kitoblar orasidan Muhammad Yusufning sheʼrlar toʻplamini adashmay topib keladi va “Qizgʻaldoq” sheʼri bor sahifani ochib, “Momojon, iltimos shu sheʼrni oʻqib bering” deb turib oladi. Bu murgʻak yurakda kitobga, sheʼrga nisbatan havas uygʻonganini koʻrib benihoya sevinaman.
Kitobni majburlab oʻqitish mumkin emas. Takror-takror “Kitob oʻqish kerak – kitob oʻqish kerak” deyavergan bilan bola kitobxon boʻlib qolmaydi. Bu jarayonni bolalikdan boshlash kerak. Koʻp kitob oʻqib baxt topgan insonlar hayotidan misollar keltirish, aʼlochi bolalarni ragʻbatlantirish singari turli usullar orqali bola qalbiga yoʻl topish kerak.
Bolaligimda ertak eshitishni yaxshi koʻrardim. Sofiya ammam yarim tungacha aytgan ertak va matallarning ayrimlari hamon yodimdan chiqmagan. Men ertaklarda eshitgan olam nihoyatda nurli, gʻoyat maftunkor edi. U olam sehri-la uxlab, tushlarimda davomini koʻrardim. Kunduzlari esa odamlar orasidan ertak qahramonlarini izlardim. Onam mayda-chuyda solib qoʻyadigan sandiq – Tohir daryoga oqizilgan sandiq, qoʻshnimizning doim arazlab oʻtiradigan dangasa qizi aynan Qimmatning oʻzginasi edi, baʼzi kampirlar hazillashib uni “Qimmat” deb chaqirishardi ham. “Uch ogʻayni botirlar” ertagidagi Kenja botir oʻzimning akam edi. U halol, rostgoʻy, hech kimdan yordamini ayamaydigan mard yigit edi.
…Yillar oʻtdi, ertak nimayu, kitob nima ekanligini ajrata boshladim. Men sevgan ertaklar ana shu kitoblar qatiga yashiringaniga ishondim. Endi tunlari ammam va onamga yalinmasdim. Yettinchi lampaning xira yorugʻida muk tushib kitob oʻqirdim. Ularning ayrimlari eski, titilib ketgan boʻlsa-da, bagʻrimga bosardim, tunlar yostigʻimning tagiga qoʻyib yotardim. Uning hidlari ham men uchun yoqimli edi.
“Boʻlgan voqealar”, “Yetti qargʻa” nomli ertak kitoblarni, Oybekning “Bolalik” qissasini, Hamid Olimjonning “Oygul bilan Baxtiyor” dostonini oʻqigandagi taassurotlarimni hamon eslayman.
Yoshim ulgʻayib sevimli maskanim – kutubxonalarga qatnab, kitob saralaydigan boʻldim. Endi ertaklar olami emas, katta hayot, muhabbat mavzusidagi kitoblar meni oʻziga tortardi. Esimda, Habib Noʻmon degan yozuvchining “Yoshlikdan bergan koʻngil” degan kitobining muqovasi ham, oʻzi ham nihoyatda chiroyli edi. U muhabbat mavzusida oʻqigan ilk kitobim boʻlib, takror-takror mutolaa qilganman.
Oʻqigan kitoblarimni yigʻardim. Paxsa devorli eski uyimizda jovon yoʻqligi sabab ularni sandiqqa solib qoʻyardim. Sandiq ichida mening shaxsiy kutubxonam vujudga kelgandi. Bebaho boyligimni ana shu tariqa toʻplay boshladim.
Haqiqatan ham, kitobdan ortiq boylik, kitobdan yaqin doʻst, kitobdan oʻtadigan yoʻl boshlovchi boʻlmas ekan. U nurli manzillarga, orzuning oppoq yoʻllariga yetaklab borarkan. Chekka bir qishloqda, oddiy dehqon qizini nufuzli oliygohga yetaklagan, aʼlochi talabalar safida imtiyozli diplom olishga musharraf qilgan, Xalq oʻqituvchisi degan ulugʻ unvon olib bergan – ana shu kitoblardir. Men ulardan umrbod minnatdorman. Dunyoni tanitgani, baxt eshiklarini koʻrsatgani uchun. U bergan sururni, lazzatni boshqa hech narsa bera olmaydi. Buni faqat uni sevishdek baxtga muyassar insongina tushunadi, his qiladi.
…Bugun ertak eshitayotgan bola ertaga Chingiz Aytmatovni, Abdulla Qodiriyni, Abdulla Oripovni, Shukur Xolmirzayevni oʻqiydi. Ertaklar orqali oʻz olamini topadi. Farzandlarimizga, nabiralarimizga ertak aytib berishdan charchamaylik. Darvoqe, ertak aytishni bilasizmi?
Boʻston RAHMONOVA,
Oʻzbekiston xalq oʻqituvchisi
“Qashqadaryo” gazetasi saytidan olindi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning rivojlanishi va tarbiyasida ertaklarning ahamiyati Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»
Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Matrizayeva Bonu Saburjon Qizi
ANNOTATSIYA Mazkur maqolada maktabgacha yoshdagi bolalarning rivojlanishi va tarbiyasida ertaklarning ahamiyati, Maktabgacha ta’lim tashkiloti va oila hamkorligida bolalarni aqliy va axloqiy tarbiyalashda ertaklardan foydalanish haqida yoritilgan.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Похожие темы научных работ по языкознанию и литературоведению , автор научной работы — Matrizayeva Bonu Saburjon Qizi
Maktabgacha yoshdagi bolalarni axloqiy tarbiyalashda xalq og’zaki ijodining ertak janridan foydalanishning dolzarbligi
MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARDA BADIIY TASVIRLAR ORQALI IZCHIL NUTQNI RIVOJLANTIRISH
MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNI KITOB O’QISHGA QIZIQTIRISHDA PSIXOLOGIYANING O’RNI
MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNING MANTIQIY FIKRLASHINI RIVOJLANTIRUVCHI METODLAR
MAKTABGACHA TA’LIMDA PSIXOLOGIK XIZMATNING USTUVOR VAZIFALARI
i Не можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Текст научной работы на тему «Maktabgacha yoshdagi bolalarning rivojlanishi va tarbiyasida ertaklarning ahamiyati»
Maktabgacha yoshdagi bolalarning rivojlanishi va tarbiyasida ertaklarning
Matrizayeva Bonu Saburjon qizi
Urganch davlat universiteti Pedagogika fakulteti Maktabgacha ta’lim
yo’nalishi talabalasi matrizayeva6929@gmail. com
Mazkur maqolada maktabgacha yoshdagi bolalarning rivojlanishi va tarbiyasida ertaklarning ahamiyati,Maktabgacha ta’lim tashkiloti va oila hamkorligida bolalarni aqliy va axloqiy tarbiyalashda ertaklardan foydalanish haqida yoritilgan.
Kalit so’zlar: Maktabgacha ta’lim tashkiloti, tarbiyachi, oila,aqliy tarbiya, axloqiy tarbiya,bolalar,ertak terapiyasi,matematik ertaklar.
Maktabgacha yosh davri bolaning hayot haqidagi ilk tasavvurlari shakklanadigan davri hisoblanadi.Bu davrda olingan har qanday bilim bolaning boshqa fanlarni o’zashtirishida katta ahamiyat kasb etadi.Shuning uchun ham bugungi kunda Maktabgacha ta’lim tizimiga e’tibor berilmoqda. Kelajak avlodni tarbiyalashni maktabgacha ta’lim yoshdan boshlash kerakligi ta’kidlanmoqda. Shuni ham aytish joyizki bola tarbiyasini nafaqat maktabgacha yosh davridan balki,ona qornidan boshlash lozim.Chunki bola ona qornidaligidanoq olamni seza boshlaydi.Har bir ota-ona bunga e’tibor berishi lozim.Barkamol avlodni tarbiyalash uchun avvalambor ota-onalarning o’zlari ma’naviyatli bo’lmog’i lozim.Buning uchun bugungi yoshlarimiz yaxshi bilim olsa,dunyoqarishi keng bo’lsa, keyingi keladigan avlod ham yuksak ma’naviyatli bo’lib boraveradi.Shuning uchun ham Prezidentimiz nafaqat Maktabgacha ta’lim tizimiga,shu bilan birgalikda yoshlarni ta’lim olishiga, kerak bo’lsa xorijiy davlatlarda o’z bilimlarini oshirishi uchun yetarlicha shart sharoitlar yaratib bermoqda.
Insoniy yaxshi fazilatlarni targ’ib qilish yoki aksincha xarakterdagi yomon jihatlarni bayon etishda eng qulay va ta’sirchan usullardan biri ertak hisoblanib, bolalarga yaxshi va
yomonni ajratishga,hayotni bolalar tilida tushunishga yordam beradi. Garchi ertaklar haqiqatga to’g’ri kelmasada, bolalarga ijobiy ta’sir qiladigan ta’lim berishning eng samarali usullaridan hisoblanadi. Ertaklar bolalar rivojlanishi uchun asosiy bilimlarni qiziqarli,sodda ko’rinishda yetkazib beradi. Shuningdek, ertak bolalarning tafakkur doirasini kengaytirib, xotirasini yanada kuchaytirish maqsadida mantiqiy fikrlashini rivojlantirishning asosiy omillaridan biri sanaladi. Turli-tuman sarguzasht voqealar asosiga qurilgan syujet, o’zida yaxshilik, insoniylik fazilatlarini singdirgan, xotirada tez saqlanib qolishdek xususiyatiga ega va bayon etishga oson, talaffuz qilishga qulay sintaktik qurilmalardan, tarkibida turli xil jumboqlardan tashkil topgan ertaklar bola tarbiyasiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi.
Uch yoshdan yetti yoshgacha bo’lgan bolalarning aqliy rivojlanishi, fikrlashni shakllantirish asosiy vazifa hisoblanadi.Bu ertak yordamida bajariladi. Ertak – bu shunday belgilar tizimi bo’lib, uning yordamida bola atrofdagi voqelikni o’zi tushungandek talqin qiladi.Ertak tanlayotganda, bolalarning yoshini va ruhan rivojlanganligini hisobga olish lozim.Tarbiyachi va ota-onalar bunga e’tibor bersagina ertaklar boalalarga foyda keltirishi mumkin. Ertaklardan foydalanish bolalarning qobiliyatlarini rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi.Ertakdan foydalanib, bolalarga ta’lim berishda yuqori natijalarga erishish mumkin.
Bolalar tarbiyasi bilan ishlashda ertak terapiyasidan ham foydalaniladi. Ertak terapiyasi eng qadimiy usul hisoblanadi. Ota-bobolarimiz ham farzand tarbiyasi chog’ ida jinoyatchi bolani jazolashga shoshilmay, unga ertak aytib berishgan, bu ertak orqali bolalar o’z xatolarini tushnib yetishgan. Ertaklar axloqiy tarbiya beruvchi vosita bo’lib xizmat qilgan, bolalarga qanday yashashni o’rgatgan. Ertakning inson hayotiga qanday ta’sir qilishini har bir ota-ona,tarbiyachi bilsagina bola rivojlanishiga juda ko’p yordam bera olish mumkin. Ertak terapiyasi natijasida bola kattalarning yordamini his qiladi. Shuningdek, ertak dunyosini idrok etish orqali maktabgacha yoshdagi bolaning hissiy sohasini rivojlantirish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish, tasavvurni shakllantiradigan tasvir va g’oyalar bilan boyitish mumkin.
Ertak terapiyasi usullari ota-onalar tomonidan o’zlashtirilishi lozim. Buning uchun ular tarbiyachi va psixologlardan maslahatlar olishi lozim.
Ertak terapevtlari tomonidan ishlatiladigan ertak turlari:
1) Meditativ (ishlatiladi psixo-emotsional stressdan xalos bo’lish uchun). Qoidaga ko’ra, vositachilik qilingan ertaklarning syujetida salbiy belgilar va ziddiyatlar mavjud emas.
2) Didaktik , o’quv topshirig’i shaklida. Bolalarga yangi bilimlarni yetkazish uchun foydalaniladi.
3) Badiiy (xalq). Ularda xalq donoligi bor. Oddiy, tushunarli syujet axloqiy tarbiyaga hissa qo’shadi.
4) Psixoterapevtik . Ushbu ertaklarning o’ziga xos xususiyati baxtli yakundir. Bolalar ular uchun rasmlar chizadilar, spektakl qo’yadilar, bosh qahramonlar tasvirlari asosida o’ yinchoqlar yasaydilar.
5) Psixokorrektiv . Aytilgan ertaklar maktabgacha yoshdagi bolaning xulq-atvoriga yumshoq va befarq ta’sir qiladi. Ertakning axloqi muhokama qilinmaydi, bolaga o’zi bilan yolg’ iz o’ ylash imkoniyatini beradi.
Bolalarga bilim berishda, aqliy rivojlantirishda matematik ertaklardan foydalaniladi.
Matematik ertak – sarguzasht janriga asoslangan badiiy matndir. Matematik ertaklar bolalarning mantiqiy fikrlashini rivojlantirishga yordam beradi. Ertak orqali maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik qobiliyatlarni rivojlantirish va matematikaga qiziqishni qanday uyg’otish mumkin. Maktabgacha yoshdagi bolalarda boshlang’ich matematik tasavvurlarni shakllantirish jarayonida ertaklardan foydalanganda asosiy e’tibor uni chuqur anglashga, ongli va faol assimilyatsiyaga qaratiladi. Shuni ta’kidlash kerakki, guruhda og’zaki ertaklarning maxsus tanlangan repertuarlaridan matematik qobiliyatlarini rivojlantirish uchun muntazam foydalanish kognitiv imkoniyatlar va qobiliyatlarni rivojlantirishga qaratilgan, maktabgacha yoshdagi bolalarning matematik dunyoqarashini kengaytiradi, matematik rivojlanishiga yordam beradi, matematik tayyorgarlikni sifatini yaxshilaydi, bolalarga ko’proq imkoniyat yaratadi.
Bolalarning aqliy rivojlanishiga yordam beruvchi matematik ertaklarga quyidagi ertakni misol qilib keltirish mumkin:
” 2 raqam kimga yoqadi? ” ertagi.
2 raqami yo’l bo’ylab ketayotgan edi va kimdir buta ostida yig’ layotganini eshitdi.
– Men – men – yo’qolib qoldim.
-U butaning ostiga qaradi va u yerda katta kulrang jo’jani ko’rdi.
-Sening onang kim?
– Mening onam go’zal va katta qushdir.
U sizga o’xshaydi, – chiyilladi jo’ja.
Yig’lama, biz uni topamiz,- dedi 2 raqami.
– U jo’jani dumiga qo’ydi va ular onasini qidirishga ketishdi. Ko’p o’tmay, Ikkovi o’tloq ustida uzun dumli go’zal qushni ko’rdi.
– Bu sizning bolangiz emasmi, go’zal qush? – deb so’radi 2 raqami.
– Men qush emas, ilonman.Mening qanotlarim ham yo’q.
-Pi-pi, bu onam emas, mening onam sizdek, – dedi jo’ja.
Ikkisi uzoqroq yurishdi,so’ngra katta bir qushning katta maydonga qanday qo’nganini ko’rdilar.
– Jo’jangni yo’qotdingmi, katta qush? – muloyimlik bilan so’radi 2-raqam.
– Men qush emas, samolyotman. Samolyotlarda jo’jalar yo’q, deb javob berdi samolyot.
To’satdan 2 raqami osmondan tushayotgan qordek oppoq katta qushni ko’rdi. -Oqqushim, men seni izlayotgandim, – xirilladi qush.
-Oyi, 2-raqam bilan tanishing.U meni qutqardi,-chiqirdi jo’ja.
– Yordamingiz uchun rahmat. Siz juda mehribon ekansiz va oqqushga o’xshaysiz. “Keling, do’st bo’lamiz”103
Bu kabi ertaklar bolalarning aqliy qobiliyatini rivojlantiradi.Tarbiyachilar ota-onalar bilan hamkorlikda bunday ertaklarni bolalarga ko’proq aytib beris hi va savollar orqali
103 Лопатина А., Скребцова M. Сказочная математика. M.: Амрита-Русь, 2009.-9b
muhokama qilishlari lozim.Shundagina bolalar xotirasida o’tilgan mashg’ulotlar mustahkamlanib boraveradi.
Bugungi kunda boalarga ertak o’qib beradigan ota-onalarning soni afsuski kamayib bormoqda.Bolalarning aqliy tarbiyasi bilan birga,o’zbek xalq ertakalri orqali axloqiy tarbiyasiga ham ertaklar orqali ta’sir qilish,ularni to’g’ri tarbiyalash mumkin.Buning uchun tarbiyachilar ota-onalarga bu borada maslahatlar berishi,ertak kitoblarni o’zlari tavsiya qilishi lozim.Chunki tarbiyachi boalning yoshiga mos ertaklarni bilganligi uchun tog’ri kitobni tavsiya qila oladi.
Bundan tashqari hozirda zamonaviy texnologiayalar tobora rivojlanib bormoqda.Bu rivojlanish ta’lim tizimiga ham o’z ta’sirini o’tkazib ,ta’lim samaradorligini ma’lum darajaga oshirdi desak adashmagan bo’lamiz.Multimedia vositalari bolalarga ertaklarni tinglash imkonini yaratdi.Bundan tashqari ertaklarning multifilm ko’rinishiga kelishi bolalar uchun juda qiziqarli va ta’lim olishiga katta yordam berdi.Lekin bu jarayonga bog’lanib qolishlik tavsiya etilmaydi.Chunki ota-onalar bolalarga o’zlari ertak o’qib berishlari bola ruhiyatiga ta’sir qilib ularda mehr tuyg’usini shakllantiradi.Buni har bir ota-onalar e’tiborga olishlari lozim.Tarbiyachilar ota-onalar bilan bo’ladigna suhbat,yig’ilishlarda bu boradagi o’z tavsiyalarini berishsa, ota-onalarda ham pedagogik qobiliyatni shakllantirish uchun treninglar o’tkazib turishsa maqsadga muvofiq bo’lardi.
Shuningdek, ta’lim jarayonida doimo bir xil ertaklardan foydalanish ham kutilan natijani beravermaydi,doimo yangi ertaklardan foydalanish lozim.Ana shunday sharoitda yangi bilimlar o’zaro bir-biriga uzviy bog’ lanadi.
Xulosa qilib aytganda, ertaklar orqali bolalar bilimini yanada oshirish mumkin. Ertaklar bolaning rivojlanishida, ayniqsa, ularning aqliy va axloqiy rivojlanishida muhim ahamiyatga ega. Bundan tashqari ertaklar bolalarning tafakkur doirasini kengaytirib,xotirasini ham mustahkamlashini inobatga olish va bolalarga ertaklarni ularning qiziqishidan kelib chiqqan holda tanlash lozim. Bundan tashqari,tarbiyachi o’zining pedagogik mahoratini ishlatgan holda ertak qahramonlarini bola qiziqishiga moslab o’zgartirib ta’lim jarayonida qo’llasa ta’lim samaradorligi yanada ortadi.
1. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Maktabgacha ta’lim va tarbiyaning davlat standartini tasdiqlash to’g’risida” 2020 yil 22 dekabrdagi 802-sonli qaroriga 1-ilova Maktabgacha ta’lim va tarbiyaning Davlat Standarti.
2. Adilova S. Multimedia va ularni ta’lim jarayonida qo’llash // Pedagogik talim-T.: TDPU, 2001.
3. Sodiqova Sh.A -“Maktabgacha pedagogika.” – T, 2018.
4. Лопатина А., Скребцова М-“Сказочная математика. “М.: Амрита-Русь, 2009.
5. F.Qodirova,Sh.Toshpo’latova,N.M.Kayumova-“Maktabgacha pedagogika” -T”Tafakkur”- 2019.
6. N .N . Azizxo’jayeva-” Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat”-Toshkent-