Ona tili fanidan Davlat ta’lim standarti 2- sinflar
so‘z tarkibi: o‘zak va qo‘shimcha (turlovchi va yasovchi), o‘zaklarda tovush o‘zgarishi, o‘zak va qo‘shimchalar imlosi;
«Finlyandiya tajribasi» O‘zbekistonning ta’lim muammolarini hal qila oladimi?
O‘zbekistonda so‘nggi vaqtlarda ta’limning finlyandcha tajribasi haqida yuqori minbarlardan turib ko‘p gapirilmoqda. Dastlab Sirdaryo viloyatiga tashrifi vaqtida prezident Shavkat Mirziyoyev boshlang‘ich maktablar uchun «Finlyandiya standartlari» asosida darsliklar ishlab chiqilishini e’lon qildi va bu qarorni «Finlyandiya xalq ta’limi Yevropada va umuman butun dunyoda raqobatbardosh ekani» bilan izohladi. Keyinroq Qashqadaryo viloyatini rivojlantirish masalalariga bag‘ishlangan prezident huzuridagi yig‘ilishda kelgusi o‘quv yilidan boshlab viloyatning 48 ta maktabida Finlyandiya ta’lim tizimini tatbiq etish to‘g‘risida ko‘rsatma berildi. Ta’lim sifatini nazorat qilish davlat inspeksiyasi ushbu masala finlyandiyalik ekspert bilan muhokama qilingani haqida hisobot berdi.
«Fin tajribasi» nimadan iborat o‘zi? Fin tajribasini ko‘chirish haqiqatan ham bizning ta’lim tizimimizdagi barcha muammolarni tuzata oladigan «sehrli hapdori»mi?
Finlyandiya ta’lim tizimi sharhi
Finlyandiya Ta’lim va madaniyat vazirligi sayti ma’lumotlariga ko‘ra, mamlakatdagi ta’lim tizimi bir necha bo‘g‘indan iborat. Maktabgacha ta’lim pulli va uning narxi oilaning moddiy farovonligidan kelib chiqib belgilanadi. Undan keyin bir yillik majburiy maktabgacha tayyorlov bosqichi bo‘lib, u bepul. Taqqoslash uchun, O‘zbekistonda ham «Ta’lim to‘g‘risida»gi qonunga muvofiq bir yillik majburiy maktabgacha tayyorlov ko‘zda tutilgan.
Finlyandiyada bolalar maktabga 7 yoshdan qabul qilinadi. Boshlang‘ich ta’lim olti yil davom etadi. 7-sinfdan boshlab bolalar o‘rta ta’limning uch yil davom etadigan birinchi bosqichiga o‘tadi. Boshlang‘ich maktabda va o‘rta ta’limning birinchi bosqichida barcha bir xil ta’lim olishi kerak: bolalarni, bizning ixtisoslashtirilgan maktablarimizdagi amaliyotdan farqli ravishda, qobiliyatlari va qiziqishlariga qarab ajratish mumkin emas. Boshlang‘ich maktabda bolalar bilan faqat bitta o‘qituvchi ishlasa, o‘rta maktabda har bir fan bo‘yicha alohida o‘qituvchi dars beradi.
O‘quv yili 38 hafta, har bir dars 45 daqiqa davom etadi. Bolalar til (ona tili va adabiyot, ikkinchi davlat tili, xorijiy tillar), matematika, tabiiy fanlar va salomatlik haqidagi fan, din va etika, tarix va jamiyatshunoslik, san’at (musiqa, vizual san’atlar, qo‘l hunari), ro‘zg‘orshunoslik va jismoniy tarbiya, shuningdek, o‘z tanlovi bo‘yicha boshqa fanlarni o‘rganadi. Bundan tashqari, funksional va metakognitiv ko‘nikmalar (o‘z o‘quv jarayonini nazorat qila olish ko‘nikmasi) hamda kasb tanlovi bo‘yicha maslahatlashuvlar uchun maxsus soatlar ajratiladi. O‘quvchiga beriladigan haftalik yuklama, Yevropaning boshqa davlatlari bilan taqqoslaganda, past: 1 va 2-sinflarda minimal yuklama 20 soatni tashkil etadi va katta sinflarda 27 soatgacha ko‘payadi (taqqoslash uchun: O‘zbekistonda bu yuklama haftasiga 22 soatdan 34 soatgacha yetadi). Maktablarda xotirjamlashtiruvchi muhit hukmron, kiyim bo‘yicha talab yo‘q, darsliklar va tushlik bepul beriladi, darslar orasidagi uzoq tanaffuslar esa bolalarga o‘ynash va dam olish imkonini beradi.
To‘qqiz yillik umumiy o‘qishdan so‘ng bolalar o‘rta ta’limning ikkinchi bosqichidagi ikki yo‘nalishdan birini tanlashi kerak: akademik yoki kasb-hunar (professional) ta’limi. Biror bilan kasbni egallashni xohlaganlar kasb-hunar yo‘nalishini tanlab, o‘qishni tugatgach, tegishli sertifikat egasiga aylanadi. Qabul imtihonlar orqali amalga oshiriladigan akademik yo‘nalishda esa bolalar oliy ta’lim muassasalariga o‘qishga kirishga tayyorlanadi va alohida fanlarni chuqurlashtirilgan holda o‘rganishi mumkin. Uch yillik ta’lim yakunida o‘quvchilar natijalari oliy o‘quv yurtlariga kirish-kirmaslikni hal qiluvchi milliy imtihonlarda qatnashadi. Bunday yondashuv bizning avvalgi «9+3» tizimimizni yodga soladi (to‘qqiz yillik umumiy ta’lim + uch yil litsey yo kollejda o‘qish), biz shu tizimni buzib tashlab, o‘rniga 11 yillik maktabni qaytargan edik.
Oliy ta’limni e’tibor ilmiy tadqiqotlarga qaratiladigan universitetlarda yoki ko‘proq amaliyotga asoslangan amaliy fanlar universitetlarida olish mumkin. Oliy va OTMdan keyingi ta’lim bakalavriat, magistratura, litsensitura (litsensiat — magistr va fan doktorligi o‘rtasidagi oraliq bosqich) va doktoranturaga bo‘linadi.
«Fin mo‘’jizasi»?
«Ta’limdagi fin mo‘’jizasi» haqida ilk bor 2000 yili, o‘quvchilarning ta’limdagi ko‘rsatkichlarini baholash bo‘yicha xalqaro dastur — PISA’ning birinchi natijalari e’lon qilinganida gapirilgan edi. Finlyandiya o‘qish savodxonligi bo‘yicha tadqiqotda qatnashgan 32 mamlakat orasida 546 ball bilan (o‘rtacha ball — 500) birinchi, matematik savodxonlik bo‘yicha 536 ball bilan (Gonkong, Yaponiya, Janubiy Koreya va Yangi Zelandiyadan keyin) beshinchi va tabiiy-ilmiy savodxonlik bo‘yicha (Janubiy Koreya, Yaponiya va Gonkongdan keyin) to‘rtinchi o‘rinni egallagan edi. PISA’ning keyingi sikllarida ham, natijalarning pasayish va Osiyo mamlakatlari (Shanxay, Gonkong, Tayvan, Singapur, Yaponiya, Janubiy Koreya)ning reytingi o‘sishi tendensiyasini kuzatish mumkin bo‘lsa-da, Finlyandiya baribir yuqori o‘rinlarni egallagan.
2000
2003
2006
2009
2012
2015
2018
PISA’ning 2000−2018 yillardagi tadqiqotlari bo‘yicha Finlyandiya natijalari. Qavs ichida mamlakatning reytingdagi o‘rni ko‘rsatilgan.
Ko‘rsatkichlarning pasayishidan tashqari, PISA’ning 2018 yilgi natijalar bo‘yicha hisobotida IHTT (Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti) mamlakatlari orasida mutolaa bo‘yicha o‘g‘il va qiz bolalarning natijalari bo‘yicha eng katta farqqa, mutolaa bo‘yicha ko‘rsatkichlari past bolalarning ulushi ikki barobar oshganiga, shuningdek, turli ijtimoiy-iqtisodiy maqomdagi oilalarning bolalari erishgan natijalar o‘rtasidagi farqning kattalashuviga e’tibor qaratgan.
Ayni vaqtda, tadqiqot natijalariga ko‘ra, aksariyat bolalar maktabda o‘zlarini baxtiyor va maktabga bog‘lanib qolgandek his qilishlarini qayd etib o‘tgan. Taqqoslash uchun, O‘zbekistonda o‘quvchilarning yetarlicha katta qismi xavotir va tushkunlikdan aziyat chekadi, shuningdek, maktab bilan bog‘liqlikni his qilmaydi.
Boshqa tarafdan, ayrim ekspertlar «fin mo‘’jizasi»ga shubha bilan qaraydi: ba’zilarning fikriga ko‘ra, fin o‘quv dasturlari PISA testlariga kiritilmagan tushunchalarni rad etadi, boshqa mutaxassislar esa PISA’dagi muvaffaqiyatlarga «Pirr g‘alabasi» deya ta’rif beradi: PISA uchraydigan matematik masala turlariga katta urg‘u berilgani bois, ko‘plab bolalarda OTMda o‘qish davrida tayanish mumkin bo‘lgan bilimlar zaxirasi yo‘q. Finlyandiyaning YLE teleradiokompaniyasi «PISA’dagi fin mo‘’jizasi afsonaviy ko‘lamga chiqqani» va «fin ta’limi tilsimini o‘rganish uchun butun dunyodan kelayotgan delegatsiyalar ko‘plab tashkilotlar uchun daromad manbasiga aylangani» haqida istehzo qiladi. Asosiy faoliyati «fin sifati»ga muvofiqlik sertifikatini taqdim etishdangina iborat bo‘lgan tijorat kompaniyalari ham ko‘payib ketgan.
Finlyandiya ta’lim tizimining o‘ziga xosliklari: O‘zbekiston bilan taqqos
Finlyandiya ta’lim tizimining eng asosiy o‘ziga xosliklarini O‘zbekiston bilan taqqoslagan holda ko‘rib chiqamiz. Muhim izoh: ushbu taqqosdan «ularda hammasi yaxshi, bizda esa — rasvo» degan xulosa berish maqsad qilinmagan. Shuni yodda tutish lozimki, har qanday ta’lim tizimining ishlashi ko‘plab — tarixiy, iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy va boshqa omillarga bog‘liq.
Jahon banki ekspertlari fin jamiyatining uni boshqa davlatlardan mutlaqo ajratib turuvchi va, xususan, ta’lim tizimida ham o‘z izini qoldirgan quyidagi o‘ziga xos farqli jihatlarini sanab o‘tgan: kichik, etnik va madaniy jihatdan gomogen aholi (Finlyandiya aholisining atigi 4 foizigina fin emas) va aholi jon boshiga daromadlarning yuqori darajasi. O‘zbekiston aholisi esa nafaqat ko‘p, balki milliy, madaniy va diniy jihatdan ham xilma-xil, daromad darajasi esa o‘rtachadan past.
Helsinki universitetidan Hanna Simola «fin mo‘’jizasi»ning tarixiy va ijtimoiy ildizlarini tadqiq etarkan, Finlyandiyaning agrar jamiyatdan industrial, undan so‘ng esa post-industrial jamiyatga aylanishi juda tez yuz berganini, ta’lim sohasida ham xuddi shunday jadal rivojlanishni ko‘rish mumkinligini ta’kidlaydi: Finlyandiyada umumiy ta’limni joriy etish 1970 yillardagina boshlangan va u «tez, tizimli va hatto totalitarchasiga» tatbiq etilgan.
Simolaning yozishicha, mamlakat ta’lim tizimida 1970 yillardagi islohotning asosiy o‘ziga xosliklaridan biri maktablarni «kuchli» va «oddiy»lariga ajratishdan voz kechib, hamma uchun bir xil umumta’lim maktablarining joriy etilishi edi. Jahon banki ham bolalarni (qobiliyatlari va qiziqishlariga ko‘ra) erta ajratishdan voz kechish Finlyandiya maktab ta’limining asosiy xususiyatlaridan biri ekanini qayd etib o‘tgan.
O‘zbekistonda esa, ekspertlarning ta’kidlashicha, ta’lim va fanni rivojlantirish strategiyasi iqtidorli bolalar uchun alohida, masalan, o‘quvchilar 5 yo 7-sinfdan qabul qilinadigan prezident va ixtisoslashtirilgan maktablar tashkil etishni ko‘zda tutadi.
Finlyandiyada umumta’lim maktablari nafaqat o‘quv dasturlari, balki moliyalashtirish masalasida ham bir xildir. Moliyalashtirishning bir qismi markaziy budjetdan, qolgani esa mahalliy budjetda amalga oshiriladi. Avstraliyaning ABC News telekanali jurnalistining tasvirga olish guruhi kelgan maktab boy ko‘rinishi va, katta ehtimol bilan, ko‘proq pul olsa kerak, qabilidagi savoliga, maktab direktori unday emasligi, bu maktab ham boshqalari kabi bir xil moliyalashtirilishini aytadi. To‘g‘ri, moliyalashtirish o‘quvchi boshiga bir xil, ya’ni moliyalashtirish hajmi o‘quvchilar soniga bog‘liq.
Finlyandiya ta’lim tizimidagi islohotlarning yana bir muhim jihati — 1970 yillardan boshlab boshlang‘ich maktab o‘qituvchilarini tayyorlash kollej va seminariyalardan universitetlarning qayta tashkil etilgan ta’lim fakultetlariga ko‘chirilgan, shuningdek, maktab o‘qituvchilari magistr darajasiga ega bo‘lishi shartligi belgilab qo‘yilgan. Hozir boshlang‘ich maktabda dars berish uchun o‘qituvchi ta’lim sohasida magistr darajasiga, o‘rta maktabda dars berish uchun esa dars berayotgan fani bo‘yicha magistr darajasiga ega bo‘lishi lozim. Taqqoslash uchun: ochiq ma’lumotlarga ko‘ra, O‘zbekistonda qo‘ituvchilarning 13 foizi o‘rta maxsus yoki tugallanmagan oliy ma’lumotga ega.
Finlyandiyaning pedagogika fakultetlarida magistr darajasini olish uchun zarur 300 kredit (bakalavriatda 180 kredit va magistraturada 120 kredit)ning kamida 60 tasi, qoida tariqasida, pedagogika bilan bog‘liq fanlarga va o‘quv vaqtining 15 foizdan to yarmigacha bo‘lgan qismi pedagogik amaliyotga ajratilgan. Ishlayotgan pedagoglarning malakasini oshirish mahalliy munitsipalitetlar zimmasida va budjetni qanday sarflash ham ularning o‘ziga havola bo‘lgani bois, malaka oshirish imkoniyatlari va shakllari hudud va maktabga qarab farq qilishi mumkin.
O‘zbekistonda malaka oshirish tizimi, qoida tariqasida, hukumat qarorlari bilan tartibga solinadi va barcha uchun bir xildir. Faqat yaqindan boshlab o‘qituvchilarga o‘z malakasini oshirish uchun ta’lim muassasasini tanlash huquqi berildi.
Tadqiqotlarga ko‘ra, Finlyandiyada o‘qishga kirish uchun tanlov eng katta bo‘ladigan yo‘nalishlardan biri pedagogikadir. Masalan, so‘nggi yillarda boshlang‘ich maktab o‘qituvchilarini tayyorlash fakultetlaridagi o‘rtacha 900 ta o‘ringa 7000 ga yaqin abituriyent da’vogarlik qilgan. Ish haqi boshqa sohalarga nisbatan kamroq ekaniga (masalan, boshlang‘ich maktab o‘qituvchisi magistr darajasiga ega boshqa mutaxassislarga qaraganda 22 foiz kamroq, o‘rta maktabning birinchi bosqich o‘qituvchisi esa 15 foiz kamroq maosh oladi) va stress darajasi o‘sib borayotganiga qaramay, ko‘plab o‘qituvchilar o‘z ishidan qoniqish va sadoqat his qiladi: o‘qituvchilarning faqat 10−15 foizigina faoliyati davomida sohasini o‘zgartiradi. Shuningdek, o‘qituvchilarga nisbatan ota-onalar tomonidan ishonch va hurmatning yuqori ekanini ham alohida qayd etib o‘tilgan.
Hanna Simolaning ta’kidlashicha, Finlyandiya ta’lim islohotlaridagi yana bir muhim burilish nuqtasi bu — 1990 yillarda o‘qituvchilar va maktab ustidan rasmiy nazoratdan voz kechilganidir: «maktablarni tekshirish, detallashtirilgan o‘quv dasturlari, darsliklar va o‘quv materiallarini rasman tasdiqlash, o‘qituvchi har bir darsni yozib borishi shart bo‘lgan jurnallar kabi barcha an’anaviy nazorat mexanizmlari yo‘qoldi».
Ta’lim bo‘yicha ekspert, Finlyandiyaning ta’lim sohasidagi islohotlariga bag‘ishlangan «Finnish Lessons» kitobi muallifi Pasi Salbergning yozishicha, Finlyandiyada o‘qituvchilarni «qamchi va shirinlik» tamoyili asosida harakatga keltirishga intilish yo‘q, aksincha, ularga katta erkinlik (avtonomiya) beriladi. O‘qituvchilar o‘z o‘quvchilarini baholab borishlari va ularning davomati haqida hisobotlarni taqdim etishlari kerak, ammo, ayni vaqtda, ularning nazarida o‘quvchilarga mosroq keladigan o‘z dasturlarini ham ishlab chiqishlari mumkin. Jahon bankining qayd etishicha, bu tizim o‘zaro ishonch asosiga qurilgan: Finlyandiyaning Ta’limni baholash markazi (FINEEC) shaharlarni alohida-alohida tanlab olib, muntazam baholashlar o‘tkazib turadi, ammo bunda maktablarni bir-biri bilan taqqoslamaydi, bunday baholashga tushmagan maktablar esa o‘qitishdagi muammolarni aniqlash va tuzatish uchun o‘zining baholash usullaridan foydalanadi.
Umuman olganda, nomarkazlashuv (detsentralizatsiya) hamda munitsipalitetlar va maktablarga erkinlik (avtonomiya) berilishini ko‘plab tadqiqotchilar fin ta’lim tizimidagi islohotlarning eng muhim samaralaridan biri, deya e’tirof etadi. Misol uchun, Milliy o‘quv dasturi maktabdagi har bir fan bo‘yicha maqsad va vazifalarni, shuningdek, ta’lim muhiti, o‘qitish va baholashga aloqador umumiy qoidalarni belgilab beradi, biroq munitsipalitetlar va maktablar milliy dastur hamda mahalliy o‘ziga xosliklar va o‘z o‘quvchilarining ehtiyojlaridan kelib chiqib, o‘z dasturlarini ishlab chiqishi mumkin.
O‘zbekistonda umumta’lim maktablari Xalq ta’limi vazirligi tomonidan tasdiqlangan dastur va rejalarga qat’iy rioya qilishi shart. Ta’lim sifatini nazorat qilish davlat inspeksiyasi maktablarni akkreditatsiyadan o‘tkazib, ularning reytingini tuzadi, o‘qituvchilar esa Vazirlar Mahkamasining qarori bilan tartibga solinadigan attestatsiya jarayonidan muntazam o‘tib turishi talab etiladi.
Darsliklar
Finlyandiyada darsliklar Sanoma Pro, Otava yoki Edita kabi ko‘plab nashriyotlar tomonidan ishlab chiqiladi. Nashriyotlar odatda o‘z mahsulotlari namunalarini maktablarga yuboradi, shuningdek, pedagoglarni bozorda mavjud mahsulotlar bilan tanishib, o‘z tanlovini amalga oshirishi uchun yangi darsliklarning taqdimotlariga taklif qiladi. Xarid qilinadigan darsliklar masalasidagi hal qiluvchi qaror maktab direktorlari va munitsipalitetlar rahbariyati tomonidan qabul qilinadi. Maktablar darsliklarni o‘quvchilarga bepul taqdim etadi va kelgusi avlod o‘quvchilari ham ushbu darsliklardan foydalana olishlari uchun ehtiyotkorlik bilan foydalanishni so‘raydi. Ko‘plab nashriyotlar darsliklarning raqamli talqinini va darsliklarga ilova qilish mumkin bo‘lgan boshqa ko‘plab resurslarni ham taqdim etadi.
Tadqiqotchilarning qayd etishicha, darsliklar umumta’lim maktabida hal qiluvchi rolni o‘ynaydi va aksariyat o‘qituvchilar uchun «o‘quv dasturining ekvivalenti»ga aylanadi.
Internetdan topish mumkin bo‘lgan darsliklar namunalari tahlili shuni ko‘rsatmoqdaki, qandaydir o‘ziga xos «fincha standart» mavjud emas: fin noshirlarining darsliklari, masalan, Kembrij, Pirson yoki Xodder kabi jahonning yetakchi nashriyotlari chiqargan darsliklari kabi umumqabul qilingan pedagogik tamoyillar asosida ishlab chiqilgan. Misol uchun, Finlyandiyaning Otava nashriyoti tomonidan boshlang‘ich maktab uchun chiqarilgan ona tili darsligi bilan Britaniyadagi Cambridge University Press’ning shunday darsligini, Sanoma Pro va Hodder’ning tarix bo‘yicha yoki Sanoma Pro va Pearson’ning biologiya bo‘yicha darsliklarini taqqoslab ko‘ring.
Muallif tomonidan ushbu maqolani yozish davomida o‘rganib chiqilgan ekspertlarning fikricha, Finlyandiyaning PISA’dagi muvaffaqiyatiga darsliklar emas, balki yuqorida sanab o‘tilgan omillar (nomarkazlashuv (detsentralizatsiya), o‘qituvchilarni tayyorlash va barcha uchun bir xil ta’lim olish imkoniyati) sabab bo‘lgan.
«Fin tajribasini tatbiq etish»: savollar
Fin tajribasini tahlil qilarkan, Salberg shunday ogohlantiradi: Finlyandiya ta’limdagi muvaffaqiyatli islohotlar namunasi sifatida ko‘p ko‘rsatilsa-da, bu Finlyandiyaning o‘zida 1970 yillardan boshlab qo‘llab kelinayotgan g‘oya va tamoyillar boshqa madaniy yoki ijtimoiy kontekstlarda ish beradi, degani emas.
Darhaqiqat, ta’lim tizimi — masalan, ta’lim standartlari va o‘quv dasturlari, ta’lim muassasalari, baholash tizimi, tizimda ishlovchi mutaxassislar, ularni tayyorlash va qayta tayyorlash kabi bir-biri bilan o‘zaro bog‘liq unsurlardan iborat murakkab bir mexanizm bo‘lib, ushbu zanjirning bir yoki bir necha pog‘onasini ularning boshqa unsurlar bilan munosabatlarini inobatga olmay ko‘chirish kutilgan samarani bermasligi mumkin. Butun tizimni kontekstni inobatga olmay ko‘r-ko‘rona ko‘chirish ham salbiy oqibatlarni keltirib chiqarishi mumkin.
Shu munosabat bilan, «Finlyandiya ta’lim tizimini tatbiq etish» yuzasidan bir qator savollar tug‘ilmoqda:
- Nima uchun, masalan, so‘nggi yillarda PISA reytingida Finlyandiyani ortda qoldirib ketgan davlatlarning emas, aynan Finlyandiyaning modeli tanlandi?
- Nima uchun «tatbiq etish» hududi sifatida Qashqadaryo tanlangan? Qanday ijtimoiy, iqtisodiy yoki boshqa omillar O‘zbekistondan ko‘plab jihatlar bo‘yicha farq qiluvchi Finlyandiyadek mamlakatning tajribasini aynan ushbu hududda tatbiq etib ko‘rishga imkon beradi?
- «Finlyandiya ta’lim tizimi» deganda aynan nima nazarda tutilmoqda? Finlyandiya ta’lim tizimining aynan qanday jihatlari hududda joriy etiladi? Masalan, 11 yillik ta’lim yo‘q qilinib, o‘rniga Finlyandiyadagidek «9 3 3» tizimi joriy etiladimi? Mahalliy ta’lim organlari va maktablarga Finlyandiyadagidek avtonomiya beriladimi? Xuddi Finlyandiyadagidek ushbu hududda ham maktab va o‘qituvchilarni nazorat qilish va tekshirishlardan voz kechamizmi? Xuddi Finlyandiyadagidek barcha bir xil ta’lim xizmatlaridan foydalana olishi uchun ushbu hududdagi prezident va ixtisoslashtirilgan maktablarni yopib, moliyaviy resurslarni teng taqsimlash tizimini joriy etamizmi? Barcha o‘qituvchilar xuddi Finlyandiyadagidek magistr darajasiga ega bo‘lishi shart bo‘ladimi?
- «Darsliklarning fincha standarti» deganda nimalar nazarda tutilmoqda? Fin darsliklarining aynan qanday xususiyatlari ularni, masalan, prezident maktablaridan foydalanilayotgan Kembrij darsliklaridan yoki boshqa mashhur nashriyotlarning darsliklaridan yaxshiroq qiladi?
Ta’lim sifatini nazorat qilish davlat inspeksiyasi, Xalq ta’limi vazirligi va boshqa vakolatli organlarni shu va boshqa savollarni ochiq muhokama qilishga chaqiraman. Bir necha yil avval biz 12 yillik ta’limdan voz kechgandik, vaholanki uning joriy etilishi uchun katta kuch va vositalar sarflangan va o‘z vaqtida rosa maqtalgan edi, ammo shu vaqtgacha ushbu qarorning mamlakat iqtisodiy va ijtimoiy rivojiga ko‘rsatgan ta’sirini ochib beruvchi tadqiqotlar yo‘q. Finlyandiya yoki boshqa istalgan mamlakat tajribasini ko‘chirish — izchil o‘ylangan holda qabul qilinishi zarur bo‘lgan taqdirlarga ta’sir qiluvchi qarordir.
P.S. Maqola tayyorlanayotgan vaqtda, prezident Administratsiyasida bo‘lib o‘tgan yig‘ilish va XTVning brifingi haqida xabarlar chiqdi. Ularga ko‘ra, 2023 yil yanvaridan boshlab 1−4-sinf o‘quvchilari uchun «Finlyandiyaning vakolatli organlarining sifat belgisi bilan qayd etilgan» darsliklar aprobatsiya qilish rejalashtirilgani, katta sinflar uchun esa aniq va tabiiy fanlar bo‘yicha darsliklar tayyorlash maqsadida Sanoma Pro va Otava nashriyotlari bilan maslahatlashuvlar olib borilayotgani ma’lum bo‘ldi. Shu munosabat bilan men avval ham ko‘targan yana bir qator savollar yuzaga kelmoqda:
- Aprobatsiya qilinishi kutilayotgan 1−4-sinf darsliklari kim tomonidan va qanday dastur asosida ishlab chiqilgan?
- Ushbu darsliklar «Finlyandiya vakolatlari organlari»ning qay biri tomonidan va qanday mezonlar asosida tahlil qilingan?
- Ushbu darsliklar Novda Edutainment kompaniyasida (yoki uning ko‘magi asosida) ishlab chiqilgani inobatga olinsa, ehtimoliy manfaatlar to‘qnashuvi va ma’muriy resursdan foydalanganlik masalalari qanday hal qilinadi?
- Davlat rahbarining Milliy ta’lim dasturini amaliyotga joriy etish to‘g‘risidagi farmoni asosida 1−3, 6, 7 va 10-sinflar uchun Respublika ta’lim markazi tomonidan ishlab chiqilgan darsliklar taqdiri nima bo‘ladi?
Muallif fikri tahririyat nuqtai nazaridan farq qilishi mumkin
Комил Жалилов, колумнист 7 478
- # finlyandiya ta’lim tizimi
- # kolonka
- # maktab ta’limi
- # ta’lim
Ona tili fanidan Davlat ta’lim standarti 2- sinflar
Ona tili ta’limi standarti ko‘rsatkichlari bolani fikrlay olish, ifodalangan fikrni anglash va o‘z fikrini savodli, mantiqiy izchillikda bayon eta olishga o‘rgatish nuqtai nazaridan belgilanadi.
Boshlang‘ich ta’lim bosqichida o‘quvchilarning ona tili ta’limi bo‘yicha tayyorgarlik darajasiga qo‘yiladigan talablar quyidagi uch parametrli standart mezon orqali aks ettiriladi: o‘qish texnikasi, o‘zgalar fikrini va matn mazmunini anglash hamda fikrni yozma shaklda bayon etish malakasi.
Fikrni yozma shaklda bayon etish malakasi murakkab jarayon bo‘lib, ona tili ta’limining maqsadi shu parametrda mujassamlashadi va o‘quvchi tomonidan yaratilgan matnda aks etadi. Bu parametr bo‘yicha ta’lim sifatining natijasini baholashda o‘qituvchi tomonidan quyidagi ko‘nikmalarning darajasi aniqlanadi:
– mavzuning murakkablik darajasi (sodda, murakkab, aniq va h.k.);
– tavsifning mavzuga muvofiq va mukammal bo‘lishi;
– tavsifda tilning ifoda vositalaridan foydalana bilishi;
– imloviy (yozma) savodxon bo‘lishi.
II. T a’lim mazmunini belgilovchi ko‘rsatkichlar
Boshlang‘ich ta’limda ona tili ta’limi mazmunining negizi quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
nutq va gap, nutq tovushlari, ona tilining fonetik tizimi: tovushlar va harflar, unli tovushlar va harflar, undosh tovushlar va harflar, jarangli va jarangsiz undoshlar, alifbo, bosh va kichik harflar, tutuq belgisi (fonetik tahlil);
bo‘g‘in va bo‘g‘in tuzilishi, so‘zlarni bo‘g‘inlab ko‘chirish;
so‘z va so‘z ma’nolari (lug‘aviy tahlil – bir ma’noli so‘zlar, qarama-qarshi ma’noli so‘zlar, ko‘p ma’noli so‘zlar);
so‘z tarkibi: o‘zak va qo‘shimcha (turlovchi va yasovchi), o‘zaklarda tovush o‘zgarishi, o‘zak va qo‘shimchalar imlosi;
so‘z nomlarini mazmuniga ko‘ra guruhlash: predmetlar nomini bildiruvchi so‘zlar, predmetlarning harakatini, belgisini, sanog‘ini bildiruvchi so‘zlar, predmetga ishorani ifodalovchi so‘zlar (shaxsga nisbatan–kishilik olmoshi);
gap, gapning fikr bildirish maqsadiga ko‘ra turlari (darak, so‘roq, buyruq va his-hayajonni bildiruvchi gaplar), gapda tinish belgilarining ishlatilishi (nuqta, so‘roq, undov va h.k.), yozma nutqda ishlatiladigan muhim (ayrim) belgilar : vergul, qavs, ikki nuqta, ko‘p nuqta;
gapning tuzilishi: gapning asosiy mazmunini bildiruvchi bo‘laklar (ega va kesim), gapning asosiy mazmunini to‘ldiruvchi bo‘laklar (ikkinchi darajali bo‘laklar – ularning turi va nomlaridan mustasno);
- gapda so‘zlarning o‘zaro bog‘lanishi, so‘z birikmasi, gapning uyushiq bo‘laklari, ularning o‘zaro bog‘lanishi (ohang, bog‘lovchi so‘z yordamida);
xabarnoma, xat, maqola, tabriknoma, taklifnoma, e’lon, ro‘yxat tuzish.
3. O‘ quvchining o‘zlashtirishi zarur bo‘lgan bilim,
ko‘nikma va malakalar
Tovush va harf, ularning belgilari; unli va undosh tovushlar; jarangli va jarangsiz undoshlar;ketma-ket kelgan bir xil unli va undoshlar; so‘z oxirida tushib qoladigan undoshlar; bo‘g‘in; gap; so‘z (shaxs, narsa, belgi, harakat, sanoq va tartibni bildiruvchi so‘zlar).
Tinish belgilarini o‘rinli qo‘llay bilish; ketma-ket kelgan bir xil unlilar imlosini farqlay olish; ketma-ket kelgan bir xil undoshlar imlosini ajrata bilish; so‘z oxirida talaffuzda tushib qoladigan undoshlarni qo‘llay olish; so‘z ma’nolarini farqlash va ularga so‘roq bera olish; qarama-qarshi ma’noli, shakldosh, uyadosh so‘zlar guruhini tuza olish; so‘zlarning o‘z va ko‘chma ma’nolarini farqlay olish; salom xat, tushuntirish xati yoza olish; alifbo tartibida ro‘yxat tuza olish.
30-40 so‘zdan iborat matn asosida diktant va bayon yozish; o‘zlashtirilgan
bilimlar doirasida imlo xatolariga yo‘l qo‘ymaslik; ijodiy matnning mantiqiy izchilligiga rioya qilish; o‘quvchiga tanish bo‘lgan narsa, buyumlarni tasvirlash; iltimos, uzr, minnatdorchilik, ruxsat so‘rash kabi nutq madaniyatiga doir so‘zlarni bilish.
Ona tili fanidan o‘quv dasturiUqtirish xati
“ Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonunda ta’limning ravnaqi, uning insonparvarligi, ta’lim va tarbiya tizimining uzluksizligi, ilmiyligi va dunyoviyligi, ta’limda umuminsoniy va ilmiy qadriyatlarning ustuvorligi, davlat ta’lim standartlari doirasida hammaning bilim olishi uchun imkoniyat yaratilishi ta’kidlab ko‘rsatilgan.
Uzluksiz ta’lim tizimida boshlang‘ich ta’lim muhim bosqich hisoblanadi va unda ona tilini o‘qitish asosiy o‘rin egallaydi. Ona tili dasturi quyidagi bo‘limlarni o‘z ichiga oladi:
1. Savod o‘rgatish, nutq o‘stirish.
2. Fonetika, grammatika, imlo va nutq o‘stirish.
Boshlang‘ich sinflar ona tili ta’limi o‘quvchilarda nutq faoliyatining asosiy turlarini o‘stirish bilan bir qatorda, quyidagi muhim masalalarni hal etishni ko‘zda tutadi:
Boshlang‘ich sinflarda ona tilidan beriladigan bilimlar mazmunini o‘zbek tilining tovush tuzilishi va yozma nutqda tovushlarni ifodalash usullari haqidagi, so‘zlarning o‘zgarishi va gapda so‘zlarning bog‘lanishi haqidagi, so‘zlarning morfemik tarkibi va so‘z yasalishi, so‘zlarning leksik – semantik guruhi haqidagi, o‘zbek tilining to‘g‘ri yozuv qoidalari va tinish belgilarining ishlatilishi haqidagi bilimlar tashkil etadi. Berilgan bu bilimlar o‘quvchilar nutqini o‘stirishga xizmat qiladi.
Ona tili o‘qitishning mazmuni va metodlari o‘quvchilarga dastur talab qilgan hajmda puxta bilim berish, ko‘nikma va malakalar hosil qilishga ko‘maklashishi lozim.
Maktabni bitirib chiqqan yoshlar ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy hayotning rang – barang jabhalarida, muloqot va munosabatning barcha turlarida o‘zbek tilidan bemalol – erkin, samarali va to‘g‘ri foydalana olish, uning cheksiz imkoniyatlaridan to‘laqonli bahramand bo‘lish, zaruriy ko‘nikma va malakalarga ega bo‘lishlari kerak.
«Ona tili» darslarida o‘quvchilarni mustaqil va ijodiy fikrlashga yo‘naltirish lozim. Shuning uchun ushbu dastur va u asosida yaratilajak darsliklarda grammatik qoidalarni yodlatishdan voz kechish, ijodiy tafakkur tarzini shakllantirish, dars va mashg‘ulotlarni o‘quvchilarning nutqiy malakasini yuzaga keltirishga qaratish maqsad qilib olindi.
Ona tili ta’limi oldida quyidagi bosh maqsad turadi: ona tili mashg‘ulotlari bolalarda ijodiylik, mustaqil fikrlash, ijodiy fikr mahsulini nutq vaziyatiga mos ravishda og‘zaki va yozma shakllarda to‘g‘ri, ravon ifodalash ko‘nikmalarini shakllantirish va rivojlantirishga qaratilishi lozim. Savod o‘rgatish, sinfdan tashqari o‘qish va nutq o‘stirish
Savod o‘rgatish davri sentabrdan dekabrgacha davom etadi. Savod o‘rgatish jarayoni ikki davrni: alifbogacha tayyorlov davri va alifbo (asosiy) davriga ajratiladi. Tayyorlov davri ikki bosqichga bo‘linadi:
- Tovush – harf o‘rganilmaydigan bosqich;
- Unli tovushlar va harflar o‘rganiladigan bosqich.
Bu davrda bolalarning fonematik eshitish qobiliyatlari o‘stiriladi, o‘quvchilarning atrof-muhit haqidagi tasavvurlari boyitiladi.
Savod o‘rgatish darslari o‘quvchilarning umumiy kamolotiga, ularda do‘stlik, o‘rtoqlik kabi xislatlarni milliy qadriyatlarni shakllantirish, jamoa ichida o‘zini boshqarish, mehnatsevarlik, halollik, rostgo‘ylik, o‘qishga ongli munosabatda bo‘lish kabi ijobiy xususiyatlarni tarbiyalashga ko‘maklashuvi lozim.
Boshlang‘ich ta’limda o‘qish va yozishga o‘rgatish tilshunoslik, pedagogika, adabiyotshunoslik va metodika sohasida erishilgan yutuqlarga asoslangan, takomillashgan hozirgi zamon analitik-sintetik tovush metodi vositasida amalga oshiriladi hamda o‘quvchilar nutqini rivojlantirishni nazarda tutadi. Darsda o‘quvchilar gapni so‘zlarga, so‘zni bo‘g‘inlarga, bo‘g‘inni tovushlarga ajratadilar, so‘zdagi tovushlarni tartibi bilan aytishni o‘rganadilar, o‘rganilgan tovushlarni o‘zaro bog‘lab so‘z tuzish va o‘qish yuzasidan mashq qiladilar. Bolalar tovushlarni yozuvda harf bilan ifodalash, harflardan bo‘g‘in va so‘z tuzishga, ularni o‘qishga o‘rganadilar. Gap va bog‘lanishli matnni ongli, to‘g‘ri, bo‘g‘inlab ravon o‘qish, so‘ngra so‘zni butunicha sidirg‘a o‘qish malakasini egallaydilar.
O‘quvchilarni o‘qish va yozishga o‘rgatish baravar olib boriladi. Yozuvda tovushlarni harflar bilan belgilashga, harflar va bo‘g‘inlardan so‘z tuzishga, so‘z va gaplarni yozma to‘g‘ri shakllantirishga, talaffuzi bilan yozilishida farq qilmaydigan so‘zlarni va qisqa gaplarni eshitib yozishga, gapning birinchi so‘zini, kishilarning ismini, shahar, qishloq, ko‘cha nomlarini, ayrim hayvonlarga atab qo‘yilgan nomlarni bosh harf bilan yozishni bilib oladilar.
Savod o‘rgatish darslarida o‘quvchilarning boshqalar nutqini diqqat bilan tinglash va nima haqida gapirayotganini tushunib olish ko‘nikmalari o‘stiriladi. Bolalar sinfdoshlari oldida gapirishga, o‘qituvchining savollariga javob berishga, topshiriqlarni mustaqil bajarishga, bilmagan va o‘zlari qiziqqan narsalar to‘g‘risida so‘rab bilib olishga, o‘qiganlarini qayta hikoyalashga, o‘zlari kuzatgan, ko‘rgan kinofilmlar hamda eshitgan va o‘qigan hikoya, ertaklari, kuzatgan rasmlari haqida hikoya qilib berishga o‘rganadilar.
Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilar olgan bilim va hosil qilingan ko‘nikmalar birgalikda o‘qish jarayonida maxsus sinfdan tashqari o‘qish mashg‘ulotlarida bolalar adabiyoti namunalari bilan tanishtirishga tatbiq etiladi. Savod o‘rgatish davrida sinfdan tashqari o‘qish haftada bir marta o‘tkaziladi va unga o‘qish darslarining ikkinchi qismidan 15- 20 daqiqa ajratiladi. O‘qish va yozishga o‘rgatish darslarida bolalar ruhiyatini hisobga olgan holda ish turlarini mukammallashtirish talab etiladi, dam olish mashqlari o‘tkaziladi. “Alifbe”, kartoteka va metodik qo‘llanmalarda berilgan didaktik o‘yinlardan foydalanib, bir turidan boshqa turiga o‘tiladi va o‘quvchilar toliqishining oldi oladi.
Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilar o‘qituvchi rahbarligida tabiatdagi o‘zgarishlar, kishilarning turli mavsumda bajaradigan mehnatlarini kuzatadilar va shular asosida hikoya tuzishni o‘rganadilar. Bu davrda olib boriladigan barcha ishlarda oila va maktab hamkorligining uzviyligi, o‘zaro muomala madaniyati alohida ahamiyat kasb etadi.
O‘quv dasturining mazmuni
Ona tili va adabiyot fanidan davlat ta’lim standarti
Davlat standartining maqsadi maktabgacha ta’lim tizimini zamonaviy talablarga asoslangan holda tashkil etish, bolalarni sog‘lom va har tomonlama yetuk qilib voyaga yetkazish hisoblanadi. Uning vazifalari qatorida ta’lim-tarbiya jarayoniga samarali ta’lim va tarbiya shakllari hamda usullarini joriy etish hamda ta’lim-tarbiya jarayonining hajmiga, mazmuniga va sifatiga doir majburiy minimum talablarni joriy etish va nazoratini tashkil etish ham bor.
Maktabgacha ta’lim va tarbiya davlat standartida quyidagilar nazarda tutilgan:
- davlat standartining maqsadi va asosiy vazifalari;
- maktabgacha ta’limning namunaviy o‘quv rejasi;
- davlat standartini joriy etish va uning talablariga rioya etilishini nazorat qilish;
- davlat standarti komponentlari, xususan:
– ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo‘yiladigan davlat talablari;
– maktabgacha ta’lim va tarbiyaning davlat o‘quv dasturi;
– davlat maktabgacha ta’lim tashkilotlarini o‘yinlar to‘plami, o‘yinchoqlar, mebel, jihozlar va boshqa texnik, reabilitatsiya vositalari bilan jihozlash normalari.
Davlat standartining asosiy prinsiplari quyidagilar hisoblanadi:
- tarbiyalanuvchining intilishlari, qobiliyati va qiziqishlari ustuvorligi;
- har bir bolaning, shu jumladan jismoniy yoki psixik rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolaning maktabgacha ta’lim va tarbiya olishga bo‘lgan huquqini amalga oshirish imkoniyatining tengligi;
- davlat standartining ta’lim sohasidagi davlat va jamiyat talablariga mosligi;
- maktabgacha ta’limning boshqa ta’lim turlari va bosqichlari bilan uzluksizligi va ta’lim mazmunining uzviyligi;
- maktabgacha ta’lim mazmunining respublikadagi barcha hududlarda birligi va yaxlitligi;
- maktabgacha ta’limning mazmuni, shakli, vositalari va usullarini tanlashda innovatsiya texnologiyalariga asoslanganligi;
- xorijiy mamlakatlarning ta’lim sohasida tajribasidan milliy xususiyatlarni hisobga olgan holda foydalanish.
Maktabgacha ta’lim vazirligi tomonidan tizimdagi davlat maktabgacha ta’lim tashkilotlari uchun markazlashtirilgan holda jihozlarni xarid qilish bo‘yicha komissiya tarkibi ham tasdiqlandi.
Tasdiqlayman” Sh. Turdimetov
*a) Bolalar 3 yoshdan 5 yoshgacha tarbiyalanadigan MTM, 1 – 8 – sinflargacha bo’lgan boshlang’ich maktablar 6 yoshdan 13 yoshdagilar, 9-12-sinflardan iborat o’rta maktablar (14-17 yoshgacha). U quyi va yuqori bosqichdan iborat.
b) Bolalar 2 yoshdan 4 yoshgacha tarbiyalanadigan MTM, 1 – 8 – sinflargacha bo’lgan boshlang’ich maktablar 6 yoshdan 12 yoshdagilar, 9-12-sinflardan iborat o’rta maktablar (14-17 yoshgacha). U quyi va yuqori bosqichdan iborat.
c) Bolalar 2 yoshdan 5 yoshgacha tarbiyalanadigan MTM, 1 – 8 – sinflargacha bo’lgan boshlang’ich maktablar 6 yoshdan 13 yoshdagilar, 9-12-sinflardan iborat o’rta maktablar (14-15 yoshgacha). U quyi va yuqori bosqichdan iborat.
d) Bolalar 2 yoshdan 6 yoshgacha tarbiyalanadigan MTM, 1 – 8 – sinflargacha bo’lgan boshlang’ich maktablar 6 yoshdan 11 yoshdagilar, 9-12-sinflardan iborat o’rta maktablar (14-15 yoshgacha). U quyi va yuqori bosqichdan iborat.
2. Germaniya ta’lim tizimining birinchi bosqichi qanday nomlanadi?
*a) Primarbereich
b) Sekundarbereich
c) Tertiärbereich
d) Quartärbereich
3. Germaniyada to’liq o’quv haftalik maktabiga borish majburiyati necha yoshgacha hisoblanadi?
4. Frantsiya boshlang’ich ta’lim maktablariga necha yoshdan necha yoshgacha bo’lgan
bolalar jalb qilinadilar?
*a) 6 yoshdan 11 yoshgacha bo’lgan
b) 6 yoshdan 12 yoshgacha bo’lgan
c) 6 yoshdan 10 yoshgacha bo’lgan
d) 5 yoshdan 10 yoshgacha bo’lgan
5. Koreyada nechta oliy o’quv yurti mavjud?
6. Koreyada necha foiz oliy o’quv yurti xususiy hisoblanadi?
7. Muammoli ta’lim yondashuvlarining kuchli, kuchsiz, imkoniyat va to’siqlarini tahlil qilishga qaratilgan metod bu.
c) Muammoli ta’lim
d) Muammoli vaziyat
8. “Keys-stadi” metodi qanday ma’noni anglatadi?
*a) inglizcha so’z bo’lib, “case” – aniq vaziyat, hodisa, “study” – o’rganmoq, tahlil qilmoq.
b) nemischa so’z bo’lib, “case” – aniq vaziyat, hodisa, “study” – o’rganmoq, tahlil qilmoq
c) fransuzcha so’z bo’lib, “case” – aniq vaziyat, hodisa, “study” – o’rganmoq, tahlil qilmoq
d) lotincha so’z bo’lib, “case” – aniq vaziyat, hodisa, “study” – o’rganmoq, tahlil qilmoq
9. Kompetentsiya nima?
*a) Mavjud bilim, ko’nikma va malakalarni kundalik faoliyatda qo’llay olish qobiliyati.
b) Mavjud bilim, ko’nikma va malakalarni amalda qo’llay olish qobiliyati.
c) O’rganilgan bilimlarni tanish vaziyatlarda qo’llay olish
d) O’rganilgan bilim va shakllangan ko’nikmalarni notanish vaziyatlarda qo’llay olish va yangi bilimlar hosil qilish.
10. Kompetentsiyalar qanday turlarga bo’linadi?
*a) Tayanch va fanga oid umumiy kompetentsiyalar
b) Tayanch va xususiy kompetentsiyalar
c) Boshlang’ich va umumiy kompetentsiyalar
d) Tayanch va umumiy kompetentsiyalar
11. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Umumiy o’rta va o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limining davlat ta’lim standartlarini tasdiqlash to’g’risida”gi 187-sonli qarori qachon qabul qilingan?
*a) 2017 yil 6 aprel
b) 2016 yil 16 aprel
c) 2017 yil 17 aprel
d) 2016 yil 7 aprel
12. UO’Tning malaka talablari deganda nima tushuniladi?
*a) Umumta’lim fanlari bo’yicha ta’lim mazmunining majburiy minimumi va yakuniy maqsadlariga, o’quv yuklamalari hajmiga hamda ta’lim sifatiga qo’yiladigan talablar tushuniladi.
b) Umumta’lim fanlari bo’yicha ta’lim mazmuni va sifatiga qo’yiladigan talablardan tushuniladi
c) Umumta’lim fanlari bo’yicha ta’lim mazmunining majburiy minimumi tushuniladi.
d) Umumta’lim fanlari bo’yicha ta’lim mazmuni, o’quv yuklamalari hajmiga hamda ta’lim sifatiga qo’yiladigan talablardan tushuniladi.
13. STEM atamasi ilk bor qaysi davlatning maktab dasturiga kiritilgan?
14. STEM atamasining lug’aviy ma’nosi nima?
*a) Tabiy fanlar, texnologiya, muxandislik ishi, matematika.
b) Muxandislik ishi, matematika, kimy, fizika.
c) Tabiy fanlar, texnologiya, kimy, fizika.
d) Tarix, texnologiya, tasviriy san’at, biologiya.
15. Texnologik jarayon – bu.
*a) Ishlab chiqariladigan mahsulotga ishlov berishning yagona jarayonini hosil qiluvchi texnologik operatsiyalarning yig’indisi.
b) Ishchi tomonidan o’zining ish joyida bajariladigan, yakuniga etkazilgan harakat ko’rinishidagi jarayonning bir qismi.
c) Ma’lum bir mahsulotni ishlab chiqarish texnologik operatsiyalarning ketma-ketligini bayon qiluvchi texnik hujjat.
d) Texnologik operatsiyalarni amalga oshirishni belgilovchi tartib bo’lib, ma’lum bir mahsulotni ishlab chiqarishda bajariladigan operatsiyalarning vaqti, shartlarini belgilaydi
16.Texnologik operatsiya – bu.
*a) Ishchi tomonidan o’zining ish joyida bajariladigan, yakuniga etkazilgan harakat ko’rinishidagi jarayonning bir qismi.
b) Ishlab chiqariladigan mahsulotga ishlov berishning yagona jarayonini hosil qiluvchi texnologik operatsiyalarning yig’indisi.
c) Texnologik operatsiyalarni amalga oshirishni belgilovchi tartib bo’lib, ma’lum bir mahsulotni ishlab chiqarishda bajariladigan operatsiyalarning vaqti, shartlarini belgilaydi
d) Ma’lum bir mahsulotni ishlab chiqarish texnologik operatsiyalarning ketma-ketligini bayon qiluvchi texnik hujjat.
17. Texnologik xarita – bu.
*a) Ma’lum bir mahsulotni ishlab chiqarish texnologik operatsiyalarning ketma-ketligini bayon qiluvchi texnik hujjat.
b) Texnologik operatsiyalarni amalga oshirishni belgilovchi tartib bo’lib, ma’lum bir mahsulotni ishlab chiqarishda bajariladigan operatsiyalarning vaqti, shartlarini belgilaydi
c) Ishlab chiqariladigan mahsulotga ishlov berishning yagona jarayonini hosil qiluvchi texnologik operatsiyalarning yig’indisi.
d) ) Ishchi tomonidan o’zining ish joyida bajariladigan, yakuniga etkazilgan harakat ko’rinishidagi jarayonning bir qismi.
18. Texnologik reja – bu.
*a) Texnologik operatsiyalarni amalga oshirishni belgilovchi tartib bo’lib, ma’lum bir mahsulotni ishlab chiqarishda bajariladigan operatsiyalarning vaqti, shartlarini belgilaydi.
b) Ma’lum bir mahsulotni ishlab chiqarish texnologik operatsiyalarning ketma-ketligini bayon qiluvchi texnik hujjat.
c) Ishchi tomonidan o’zining ish joyida bajariladigan, yakuniga etkazilgan harakat ko’rinishidagi jarayonning bir qismi.
d) Ishlab chiqariladigan mahsulotga ishlov berishning yagona jarayonini hosil qiluvchi texnologik operatsiyalarning yig’indisi.
19. “Texnologiya”ning fan sifatida vujudga kelishiga nechanchi asrga to’g’ri keladi?
20. Qaysi yildan boshlab “Mehnat ta’limi” nomi “Texnologiya” deb atala boshlandi?
*a) 2017 yildan boshlab
b) 2015 yildan boshlab
c) 2016 yildan boshlab
d) 2014 yildan boshlab
21. Kreativ kompetentlik – bu.
*a) Pedagogik faoliyatga nisbatan tanqidiy va ijodiy yondashish, o’zining ijodkorlik malakalariga egaligini namoyish eta olish;
b) Izchil ravishda kasbiy o’sishga erishish, malaka darajasini oshirib borish, kasbiy faoliyatda o’z ichki imkoniyatlarini namoѐn qilish;
c) Pedagogik jarayonni takomillashtirish, ta’lim sifatini yaxshilash, tarbiya jarayonining samaradorligini oshirishga doir yangi g’oyalarni ilgari surish;
d) Kasbiy-pedagogik bilim, ko’nikma va malakalarni boyitadigan ilg’or texnologiyalarni o’zlashtirish;
22. Innovatsion kompetentlik – bu.
*a) Pedagogik jarayonni takomillashtirish, ta’lim sifatini yaxshilash, tarbiya jarayonining samaradorligini oshirishga doir yangi g’oyalarni ilgari surish, ularni amaliyotga muvaffaqiyatli tatbiq etish;
b) Kasbiy-pedagogik bilim, ko’nikma va malakalarni boyitadigan ilg’or texnologiyalarni o’zlashtirish;
c) Izchil ravishda kasbiy o’sishga erishish, malaka darajasini oshirib borish, kasbiy faoliyatda o’z ichki imkoniyatlarini namoyon qilish;
d) Pedagogik faoliyatga nisbatan tanqidiy va ijodiy yondashish;
23. Kommunikativ kompetentlik – bu.
*a) Ta’lim jarayonining barcha ishtirokchilari, jumladan, talabalar bilan samimiy muloqotda bo’lish, ularni tinglay bilish, ularga ijobiy ta’sir ko’rsata olish;
b) Kasbiy-pedagogik bilim, ko’nikma va malakalarni boyitadigan ilg’or texnologiyalarni o’zlashtirish;
c) Izchil ravishda kasbiy o’sishga erishish, malaka darajasini oshirib borish, kasbiy faoliyatda o’z ichki imkoniyatlarini namoyon qilish;
d) Pedagogik jarayonni takomillashtirish, ta’lim sifatini yaxshilash, tarbiya jarayonining samaradorligini oshirishga doir yangi g’oyalarni ilgari surish;
24. Shaxsiy kompetentlik – bu.
*a) Izchil ravishda kasbiy o’sishga erishish, malaka darajasini oshirib borish, kasbiy faoliyatda o’z ichki imkoniyatlarini namoyon qilish;
b) Pedagogik jarayonni takomillashtirish, ta’lim sifatini yaxshilash, tarbiya jarayonining samaradorligini oshirishga doir yangi g’oyalarni ilgari surish;
c) Pedagogik faoliyatga nisbatan tanqidiy va ijodiy yondashish;
d) Kasbiy-pedagogik bilim, ko’nikma va malakalarni boyitadigan ilg’or texnologiyalarni o’zlashtirish;
25. Texnologik kompetentlik – bu.
*a) Kasbiy-pedagogik bilim, ko’nikma va malakalarni boyitadigan ilg’or texnologiyalarni o’zlashtirish, zamonaviy vosita, texnika va texnologiyalardan foydalana olish;
b) Kasbiy-pedagogik bilim, ko’nikma va malakalarni boyitadigan ilg’or texnologiyalarni o’zlashtirish;
c) Pedagogik faoliyatga nisbatan tanqidiy va ijodiy yondashish;
d) Izchil ravishda kasbiy o’sishga erishish, malaka darajasini oshirib borish, kasbiy faoliyatda o’z ichki imkoniyatlarini namoyon qilish;
26. Ekstremal kompetentlik – bu.
*a) favqulotda vaziyatlar (tabiiy ofatlar, texnologik jarayon ishdan chiqqan)da, pedagogik nizolar yuzaga kelganda oqilona qaror qabul qilish, to’g’ri harakatlanish malakasiga egalik;
b) Kasbiy-pedagogik bilim, ko’nikma va malakalarni boyitadigan ilg’or texnologiyalarni o’zlashtirish;
c) Izchil ravishda kasbiy o’sishga erishish, malaka darajasini oshirib borish, kasbiy faoliyatda o’z ichki imkoniyatlarini namoyon qilish;
d) Pedagogik faoliyatga nisbatan tanqidiy va ijodiy yondashish;
27. Koreyada davlat byudjetining necha foizi ta’limga sarflanadi?
28. AQShda majburiy ta’lim necha yoshgacha?
29. AQShda o’rta maktablarda kasb- hunar o’rganish necha xil yo’nalishda ?
30. Germaniya ta’lim tizimi necha bosqichdan iborat?
*a) 4 bosqichdan iborat
b) 3 bosqichdan iborat
c) 2 bosqichdan iborat
d) 5 bosqichdan iborat
31. Germaniya kasb-hunar ta’limining qanday tizimi mavjud?
*a) Dual
32. Frantsiyada boshlang’ich sinflarda o’qish nechta bosqichda amalga oshiriladi?
*a) 3 bosqichda amalga oshiriladi
b) 2 bosqichda amalga oshiriladi
c) 1 bosqichda amalga oshiriladi
d) 4 bosqichda amalga oshiriladi
33. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoev tashabbuslari bilan “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi 2 PF-4947-sonli Farmoni qachon qabul qilindi?
*a) 2017 yilning 7 fevral kuni
b) 2017 yilning 17 fevral kuni
c) 2017 yilning 27 fevral kuni
d) 2016 yilning 7 fevral kuni
34. 2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning
nechta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi belgilab berildi?
*a) 5 ta yo’nalish
b) 7 ta yo’nalish
c) 6 ta yo’nalish
d) 4 ta yo’nalish
35. Harakatlar strategiyasining nechanchi uchtuvor yo’nalishida “. ta’lim, madaniyat, ilm-fan, adabiyot, san’at va sport sohalarini rivojlantirish, yoshlarga oid davlat siyosatini takomillashtirish” masalalariga katta e’tibor qaratilgan?
*a) 4-chi ustuvor yo’nalishida
b) 3-chi ustuvor yo’nalishida
c) 5-chi ustuvor yo’nalishida
d) 2-chi ustuvor yo’nalishida
36. Davlat ta’lim standartining bosh mezoni – bu..
*a) Tayanch o’quv reja
b) Tayanch o’quv dastur
37. Tajriba-tayanch o’quv rejasi, davlat ta’lim standarti loyihalari, sinov o’quv dasturlari hamda baholashning reyting usuli qaysi qarorga muvofiq tajriba-sinovdan o’tkazildi?
*a) O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 13 maydagi
b) O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 14 maydagi
c) O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1997 yil 13 maydagi
d) O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1997 yil 14 maydagi
38. Texnologiya va kasb-hunarga yo’naltirish jarayonlari oldiga qo’yilgan yuqoridagi vazifalarning bajarilishini nazorat qilish qanday amalga oshiriladi?
*a) Davlat ta’lim standarti bo’yicha
b) Tayanch o’quv dastur bo’yicha
c) Tayanch o’quv reja bo’yicha
d) Yuklama bo’yicha
39. Texnologiya fanini o’qitishda uning o’ziga xos xususiyatlari, mazmuni va vazifalarini hisobga olgan holda ta’lim-tarbiya jarayonining asosini tashkil qiluvchi qanday tamoillar mavjud?
*a) Umumdidaktik va maxsus tamoillar
b) Umumdidaktik tamoillar
c) Maxsus tamoillar
d) Ijtimoiy tamoillar
40. Umumiy o’rta ta’lim maktablarining o’quv rejasida texnologiya o’quv faniga 1-4 sinflarda haftasiga 1necha soatdan vaqt ajratiladi?
41. Umumiy o’rta ta’lim maktablarining o’quv rejasida texnologiya o’quv faniga 5-7 sinflarda haftasiga 1necha soatdan vaqt ajratiladi?
42. Umumiy o’rta ta’lim maktablarining o’quv rejasida texnologiya o’quv faniga 8-9 sinflarda haftasiga 1nechasoatdan vaqt ajratiladi?
43. Umumiy o’rta ta’lim maktablarining o’quv rejasida texnologiya o’quv faniga jami necha soat vaqt ajratiladi?
44. O’rganilgan ma’lumotlarni eslab qolish va qayta tushuntirib berish nima?
45. O’rganilgan bilimlarni tanish vaziyatlarda qo’llay olish nima?
46. O’rganilgan bilim va shakllangan ko’nikmalarni notanish vaziyatlarda qo’llay olish va yangi bilimlar hosil qilish nima?
47. Molekulalari yuzlab va minglab atomlarning o’zaro valentlik bog’lanishidan hosil bo’lgan yuqori molekulyar birikma bu-.
48. Neft, tabiiy gaz va toshko’mir kabi materiallarga kimyoviy ishlov beriish orqali olinadigan materiallar bu-.
*a) Sintetik polimerlar
b) Sun’iy polimerlar
c) Tabiiy polimerlar
49. Monomerlarning o’zaro qo’shimcha mahsulotlar (chiqindi) ajratmasdan birikish jarayoni deb nimaga aytiladi?
c) Sintetik polimerlarlash
d) Tabiiy polimerlarlash
50. . ni bir necha marta qizdirib (yumshatib) har xil shaklga keltirish va ishlov berish mumkin.
*a) Termoplastik polimerlar
c) Termoreaktiv polimerlar
51. . bir marta qizdirilib (yumshatilib) ma’lum shaklga solingandan keyin harorat ta’sirida yumshamaydigan bo’lib qoladi.
c) Termoplastik polimerlar
52. Sintetik tolalar kamida . oS(gradus) dan keyin yumshab cho’ziladi.
53. . deb – polimerlar asosida olingan mustahkam, qattiq va elastik materialga aytiladi.
*a) Plastmassa (plastik)
b) Termoreaktiv polimerlar
c) Termoplastik polimerlar
d) Sintetik tolalar
54. Plastmassalarni yopiq kameralarda bosim ostida ta’sir ettirib ishlash bu-.
*a) Plastmassani presslash
b) Plastmassani ezish
c) Plastmassani prokatlash
d) Plastmassani shtamplash
55. . inglizcha “resisto” so’zidan olingan bo’lib qarshilik ko’rsataman
ma’nosini anglatadi
56. Maxsus texnik vositalar – o’lchash asboblari yordamida fizik kattaliklarning qiymatlarini tajriba yo’li bilan aniqlash bu-.
57. Nima shaxsning individual kamol topishi uchun zarur bo’ladigan hayotiy ko’nikma va malakalarini rivojlantirish sanaladi?
*a) Rivojlantiruvchi ta’limning vazifasi
b) Rivojlantiruvchi ta’limning o’ziga xos xususiyatlari
c) Rivojlantiruvchi ta’limning maqsadi
d) Rivojlantiruvchi ta’limning predmeti
58. Texnologiya va dizayn”, servis xizmati yonalishlari nechanchi sinflarda o’qitiladi?
59. Texnologiya va dizayn yo’nalishi bo’yicha 5-7 sinflarda qanday bo’limlar yangidan kiritilgan?
*a) “Polimer metallarga ishlov berish texnologiyasi”, “Ro’zg’orshunoslik asoslari”
c) Elektronik asoslari
d) Ro’zg’orshunoslik asoslari
60. Texnologiya va dizayn yo’nalishi bo’yicha 8-9 sinflarda qanday yo’nalish kiritilgan?
*a) Elektronik asoslari
b) Polimer metallarga ishlov berish texnologiyasi
c) Polimer metallarga ishlov berish texnologiyasi”, “Ro’zg’orshunoslik asoslari”
d) Ro’zg’orshunoslik asoslari
61. “Serviz xizmati” yo’nalishi bo’yicha 5-9 sinflarga yangi kiritilgan bo’limning nomi?
*a) Ro’zg’orshunoslik asoslari
b) Polimer metallarga ishlov berish texnologiyasi
c) Polimer metallarga ishlov berish texnologiyasi”, “Ro’zg’orshunoslik asoslari”
d) Elektronik asoslari
62. Texnologiya fanining o’quv dasturidan chiqarilgan yo’nalishning nomini aniqlang?
*a) Qishloq xshjaligi asoslari
b) Polimer metallarga ishlov berish texnologiyasi
c) Polimer metallarga ishlov berish texnologiyasi”, “Ro’zg’orshunoslik asoslari”
d) Elektronik asoslari
63. Sinfdan va maktabdan tashqari ta’lim jarayonini tashkiliy nuqtai nazardan va o’quv ishlarini unga jalb etilishi tomonidan ularni nechta turga ajratish mumkin?
*a) 3 ta turga (Individual, guruhiy va ommaviy)
b) 2 ta turga (Individual va ommaviy)
c) 1 ta turga (Ommaviy)
d) 4 ta turga (Individual, guruhiy, oilaviy va ommaviy)
64. Odam qo’li harakati yoki ishchi funktsiyalarini bajara oladigan va odam orqali yoki avtomatik ravishda boshqariladigan qurilma bu-.
65. Robotlar, asosan necha turga bo’linadi?
d) 5 turga
66. Ukuv ustaxonalari necha xil buladi?
*a) Ko’p qirrali, kombinatsiyalashgan
c) Buyum tikishga moslashtirilgan
67. Metaldan yasalgan buyumlarga o’yib yoki bo’rttirib naqsh ishlash qanday san’at turiga kiradi?
d) Chilangarlik, zargarlik,Chilangarlik, zargarlik.
68. Kasb nima?
*a) Diplom yoki tegishli hujjatda ko’rsatilgan ixtisoslik nomi
b) Maqsadli mehnat faoliyati
c) Unumli mehnat bilan shug’illanish
d) Jamiyat uchun foydali mehnat qilish
69. “Keys – stadi” so’zining izohiy lug’atdagi ma’nosi qaysi bandda to’g’ri ko’rsatilgan?
*a) Keys – stadi inglizcha “sase” – aniq vaziyat, “stadi” – ta’lim co’zlarining
birikuvidan hosil qilingan
b) biror ishda, mahoratda, san’atda qo’llaniladigan usullar, yo’llar yig’indisi.
c) ingl. “integrtion” – yangilik kiritish
d) “integration” so’zidan olingan bo’lib, qayta, qurish, tiklash, to’ldirish; “integr”-to’liq, butun, yaxlit degan ma’noni anglatadi
70. Umumiy o’rta ta’limning malaka talablari qanday tarkibiy qismlardan iborat?
*a) Bilim, ko’nikma, malaka, kompetentsiya
b) Nazariy bilim, ko’nikma, malaka, kompetentsiya
c) Bilim, ko’nikma, amaliy malaka, kompetentsiya
d) Bilim, amaliy ko’nikma, malaka, tayanch va xususiy kompetentsiya
71. Tayanch kompetentsiyalar nechtadan iborat?
d) 3 ta
72. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017 yil 15 martdagi 140-sonli Qarori bilan qanday xujjat imzolandi?
*a) Umumiy o’rta ta’lim to’g’risidagi Nizom tasdiqlandi
b) Umumta’lim maktablari 11 yillik bo’ldi
c) Maktabgacha ma’lim vazirligi tashkil etildi
d) ДТС тасдиқланди
73. Ikki va undan ortiq aylanani kesishmasidan hosil bo’ladigan diagramma shaklidagi metod niма деб номланади?
*a) Venn diagrammasi
c) Tushunchalar tahlili
d) Insert
74. A2Q standart darajasi qanday nomlandi?
*a) Umumta’lim fanlarini o’rganishning kuchaytirilgan tayanch darajasi
b) Umumiy o’rta ta’lim fanlarini o’rganishning chuqurlashtirilgan darajasi
c) 5-9 sinf fanlarini o’rganishning kuchaytirilgan darajasi
d) 5-9 sinf fanlarini o’rganishning chuqurlashtirilgan darajasi
75. A2 standart darajasi qanday nomlandi?
*a) Umumta’lim fanlarini o’rganishning tayanch darajasi
b) 5-9 sinf fanlarini o’rganish darajasi
c) Umumiy o’rta ta’lim fanlarini o’rganish darajasi
d) 5-9 sinf fanlarini o’rganishning chuqurlashtirilgan darajasi
76. A1 standart darajasi qanday nomlandi?
*a) Umumta’lim fanlarini o’rganishning boshlang’ich darajasi
b) Umumiy o’rta ta’lim fanlarini o’rganish darajasi
c) Umumiy o’rta ta’lim fanlarini o’rganishning chuqurlashtirilgan darajasi
d) 5-9 sinf fanlarini o’rganishning chuqurlashtirilgan darajasi
77. A1Q standart darajasi qanday nomlandi?
*a) Umumta’lim fanlarini o’rganishning kuchaytirilgan boshlang’ich darajasi
b) Umumta’lim fanlarini o’rganishning boshlang’ich darajasi
c) Umumiy o’rta ta’lim fanlarini o’rganishning chuqurlashtirilgan darajasi
d) 5-9 sinf fanlarini o’rganishning chuqurlashtirilgan darajasi
78. “Integratsiya” so’zining izohiy lug’atdagi ma’nosi qaysi bandda to’g’ri ko’rsatilgan?
*a) “integration” so’zidan olingan bo’lib, qayta, qurish, tiklash, to’ldirish; “integr”-to’liq, butun, yaxlit degan ma’noni anglatadi
b) Biror ishda, mahoratda, san’atda qo’llaniladigan usullar, yo’llar yig’indisi.
c) Ingl. “integrtion” – yangilik kiritish, ixtiro
d) “Yangilik kiritish”
79. Koreyada nechta hunar maktablari mavjud?
d) 550 ta
80. Koreya Oliy maktablarida darsning davomiyligi necha minutga teng?
d) 55 minutga
81. Koreyada boshlang’ich maktablarning har sinfda necha nafargacha bola o’qiydi?
*a) 50 nafargacha
b) 40 nafargacha
c) 45 nafargacha
d) 35 nafargacha
82. Koreyada har yili maktablarni bitiruvchilarning necha foizi o’qishga kiradi?
d) 75 foizi
83. Koreya Respublikasida Ta’lim vazirligi maxsus tashkil etgan qanday
maktablar ham bor?
c) Gimnaziya maktab
d) Oliy maktab
84. Koreyada oliy maktab necha yil?
d) 5 yil
85. Koreyada o’rta maktab necha yil?
d) 5 yil
86. Koreyada quyi maktab necha yil?
d) 3 yil
87. Koreya Ta’lim tizimiga asos qilib qaysi mamlakat modeli olingan?
*a) An’anaviy g’arb modeli
b) An’anaviy sharq modeli
c) An’anaviy janub modeli
88. Janubiy Koreyada ta’lim haqidagi Qonun nechanchi yilda qabul qilingan?
89. Koreyada darslar bir yilda necha soatni tashkil etadi?
d) 1022 soatni
90. Koreyada darslar necha daqiqadan etib belgilangan?
d) 55 minut
91. Koreyada necha yil davom etadigan boshlang’ich ta’lim majburiy etib belgilangan?
d) 4 yil
92. Yaponiyada necha universitet mavjud?
d) 550 ta
93. Yaponiyada darslar necha soatdan o’tiladi?
d) 8 soatdan
94. Yaponiyada o’quv yili necha kunni tashkil etadi?
d) 210 kun
95. Yaponiyada yuqori bosqich o’rta maktab nechanchi sinflarni o’z ichiga oladi?
*a) 10, 11, 12 -sinflarni
b) 9, 10, 11 -sinflarni
c) 8, 9, 10 -sinflarni
d) 7, 8, 9 –sinflarni
96. Frantsiyada ta’lim tizimini rivojlantirish uchun davlatning necha foiz
mablag’i ajratiladi?
d) 19 foizi
97. Frantsiyada o’quv yili necha chorakka bo’linadi?
d) 6 chorakka
98. Frantsiyada Matematika, ona tili va adabiyoti kabi fanlar qanday fan hisoblanadi?
d) Qo’shimcha
99. Frantsiyada tarix, geografiya, mehnat, jismoniy tarbiya qanday fan hisoblanadi?
d) Asosiy
100. Nechanchi yil Yaponiyada boshlang’ich ta’lim majburiy 6 yillikka aylantiriladi?
*a) 1908 yil
b) 1906 yil
c) 1907 yil
d) 1910 yil