Ona tili va bolalar adabiyoti
Dars so’ngida o’quvchilarning ballari e’lon qilinadi hamda g’olib guruh
Ona tili va adabiyot ma’ruza matni
1-Moddiy nuqta kinematikasi. Egri chiziqli harakatda tezlik va tezlanish. Aylanma harakat. Burchak tezlik. Burchak tezlanish .Tangensial va normal tezlanish
2-Moddiy nuqta dinamikasi. Dinamikaning asosiy vazifasi. Inersial va noinersial sanoq sistemalari. Nyutonning I qonuni (inersiya qonuni). Nyutonning II-III qonuni. Kuch.
3-Mexanik ish, quvvat va mexanik energiya. Kinetik va potensial energiya. Potensial energiya va kuch orasidagi bog’lanish. Ilgarilanma aylanma harakatda ish.
4-Saqlanish qonunlari. Energiyaning umumfizikaviy saqlanish qonuni. Impul’sning saqlanish qonuni. Reaktiv harakat. O’zgaruvchan massali jismning harakati. Inersiya markazi.
5-Absolyut qattiq jismning aylanma harakat dinamikasi. Impuls momenti va kuch momenti. Momentlar tenglamasi.
6-Elastik deformatsiya turlari cho’zilish, siljish, buralish, egilish. Guk qonuni. Qoldiq deformatsiya. Cho’zilish deformatsiyasi. Sharlarning markaziy to‘qnashuvi
7-Garmonik tebranishlar. Tebranma harakat haqida tushuncha. Garmonik tebranishlarning tenglamasi. Titrash. Tebranishlarni qo’shish. Tebranma harakat dinamikasi.
8-Prujinali mayatnik. Matematik va fizik mayatniklar. So’nuvchi va majburiy tebranishlar. Rezonans. To’lqin jarayoni. Yassi va sferik to’lqinlar va ularning tenglamalari.
9-Molekulyar-kinetik nazariyasining asosiy tenglamasi. Termodinamika asoslari. Qaytar va qaytmas jarayonlar. Ichki energiya.
Ona tili va bolalar adabiyoti
Tarkibidagi bo‘g‘inlar soniga ko‘ra so‘zlar bir bo‘g‘inli (ish, ko‘k, kam, oz, besh, yuz, sen, pisht, ol, yoz); ikki bo‘g‘inli (da-la, qush-cha, yax-shi, shar-bat, qi-zil, ik-ki, ol-ti, o‘t-tiz, ni-ma, ham-ma, o‘-qi, ish-la, bor-di, bu-gun, se-kin, bi-lan, xud-di, . ); ko‘p bo‘g‘inli (qo‘-g‘ir-choq, a-ra-va-cha, pla-ne-ta-riy, . ) bo‘ladi.
So‘zlarni bo‘g‘inlarga to‘g‘ri ajrata bilish muhim amaliy ahamiyat kasb etadi. Chunonchi: 1) yozuvda so‘zning bir qatorga sig‘may qolgan qismi ikkinchi qatorga bo‘g‘in asosida ko‘chiriladi; 2) barmoq vaznida yoziladigan she’r misralari bo‘g‘in sonining teng bo‘lishiga asoslanadi; 3) birinchi sinf o‘quvchilarini savodga o‘rgatish davrida ham asosiy diqqat so‘zlarni bo‘g‘inlab o‘qish va yozishga qaratiladi.
5. Tovush nutqning bo‘g‘in (yoki so‘z) tarkibidagi eng kichik, fonetik jihatdan bo‘linmaydigan birligidir: bola so‘zi 4 ta tovushdan (b,o,l,a) iborat.
So‘z bo‘g‘inlaridan birining yoki gap tarkibidagi so‘zlardan birining boshqalariga nisbatan kuchliroq yoki cho‘ziqroq talaffuz qilinishi urg‘u deb ataladi.
Dunyoda boladan aziz narsa yo‘q // Bo‘lmaydi // Bolalar – kelajagimiz // (O‘. Hakimali).
Dunyoda / xushfe’l, / olijanob, / hamisha ezgu niyat bilan ish qiladigan odamlar / juda ko‘p (O.Husanov). Bu fraza tarkibida 6 ta takt bo‘lib, birinchi, ikkinchi, uchinchi, beshinchi taktlar bir so‘zdan, to‘rtinchi takt olti, oltinchi takt esa ikki so‘zdan tashkil topgan.
Dashtda / odam aqli shoshadigan / buyuk ishlar / qilinadi // (Y.Shamsharov). Bu fraza tarkibida to‘rtta takt bo‘lib, birinchi taktda bitta, ikkinchi taktda uchta, uchinchi taktda ikkita, to‘rtinchi taktda esa bitta fonetik so‘z qatnashgan. Bu frazadagi so‘zlarning umumiy soni fonetik so‘zlarning umumiy soniga teng.
3-ilova
1. Nutqning fonetik bo`linishi haqida gapiring.
3. Fraza haqida gapiring.
4. Bo`g`in va uning turlari haqida ma`lumot bering.
1. Urg‘u nima? Uning qanday turlari bor?
2. Leksik urg‘u nima? Uning qanday turlari bor? Ular o‘zaro qanday farq qiladi?
3. Leksik urg‘uning qanday amaliy ahamiyati bor?
4. Mantiqiy urg‘u nima? U leksik urg‘udan qandy farq qiladi?
1. H.Jamolxonov. Hozirgi o`zbek adabiy tili. 2005, “Talqin” nashriyoti
2. M.Hamroyev, D.Muhamedova, D.Shodmonqulova, X. G‘ulomova, SH.Yo‘ldosheva. Ona tili. Toshkent, 2007-yil.
3. Z.Otamirzayeva, M.Yusupova. O`zbek tili. 2004, O`AJBNT» markazi.
4. R.Ikromova D.Muhamedova, D.Shodmonqulova, X. G‘ulomova. Hozirgi o’zbek adabiy tilidan ma’ruza matnlari (Sintaksis). Toshkent, 2001-yil.
5. Sh.Rahmatullayev. Hozirgi adabiy o`zbek tili. 2006, “Universitet” nashriyoti
6. R.Ikromova, D.Muhamedova, M.Hamroyev. Ona tilidan mashqlar to`plami Toshkent, 2009-yil
3.Kombinator o‘zgarishlar haqida ma`lumot
4.Assimilyatsiya va uning turlari
5.Dissimilyatsiya haqida ma`lumot
6. Metateza haqida ma`lumot
7.Pozitsion o‘zgarishlar haqida ma`lumot
- 1.Tovush o‘zgarishlarining turlari haqidagi nazariy bilimlarini aniqlash.
- Kombinator o‘zgarish bo’yichaumumiytasavurhosilqildirish.
- Talabalarga pozitsion o‘zgarishlar haqidatushunchaberish.
- Tovush o‘zgarishlarining turlari haqidagi bilimlari yuzasidan javob beradi.
- 1. Kombinator o‘zgarish haqida bilimga ega bo`ladi.
- Pozitsion o‘zgarishlar haqida tushunchaga ega bo’ladi.
MavzuNutq tovushlarining fonetik o’zgarishlari.
Ma`ruza mashg`ulotning texnologik kartasi
2. Mavzu yuzasidan misollar keltirib izohlanadi. (2-ilova)
3.Aqliy hujum asosida ma’ruzada o’rganillgan nazariy bilimlarini savol – javob orqali aniqlaydi. (3-ilova)
1. Eshitadi, yozadi,
2.Eshitadi, yozadi, javob beradi, bajaradi
3. Savollarga javob beradi.
2. Adabiyotlar ro`yhatini (4-ilova)beradi
1.Eshitadi, yozadi, bilib oladi.
2. Eshitadi yozib oladi.
1-ilova
Har qanday tilda ham tovushlar yozuvda yozilganidek talaffuz qilinavermaydi. Tovushlar kompleksini (tizimini) birga talaffuz qilish natijasida ayrim tovushlar o‘zaro bir-biriga ta’sir qiladi va bu ta’sir tovush o‘zgarishiga olib keladi. Masalan, yurt so‘ziga o‘rin-payt kelishigi affiksi –da, chiqish kelishigi affiksi –dan qo‘shilganda, so‘z oxiridagi t tovushi affiksdagi d undoshiga ta’sir qilib, uni t tovushiga aylantiradi: yurt+da=yurtta, yurt+dan=yurttan kabi (yozilishi: yurtda, yurtdan). Bir sanoq soniga dona son affiksi –ta qo‘shilganda, affiksdagi t undoshning ta’siri bilan so‘zning oxiridagi r tovushi t ga o‘tadi: bir+ta=bitta kabi.
So‘z tarkibidagi tovushlar nutq jarayonida bir-biriga ta’sir qilmagan holda ham o‘zgarishga uchrashi mumkin. Bunda tovushning so‘z tarkibidagi o‘rni (qanday tartibda joylashganligi); so‘zning boshida yoki oxirida, urg‘uli yo urg‘usiz bo‘g‘inda kelishi muhim rol o‘ynaydi. Masalan, odob, javob, niqob, maktab so‘zlari oxirida kelgan b jarangli undosh talaffuzda jarangsiz p tarzida talaffuz qilinadi; negativ, normativ pozitiv, operativ kabi ruscha-internatsional so‘zlarning oxirida kelgan v jarangli undosh jarangsiz f tarzida; voleybol, olimpiada kabi ruscha-internatsional so‘zlarning urg‘usiz bo‘g‘inida kelgan o unlisi esa a tarzida talaffuz qilinadi: valeybol, alimpiada. Bunday hodisalarning sodir bo‘lishiga nutqda ixchamlikka intilish, bo‘g‘inda urg‘uning tushishi yoki tushmay qolishi, shoshilib talaffuz qilish, boshqa tillardan o‘tgan so‘zlarni talaffuz qilishdagi qiyinchiliklar sabab bo‘lishi mumkin.
Demak, nutq tovushlarining o‘zgarishi ikki turga bo‘linadi.
Kombinator o‘zgarishlar
So‘z tarkibidagi tovushlarning bir-biriga o‘zaro ta’siri natijasida ro‘y beradigan tovush o‘zgarishi (fonetik o‘zgarish) kombinator o‘zgarish deyiladi. Bunga assimilyatsiya, dissimilyatsiya, metateza kabi hodisalar kiradi.
1. Assimilyatsiyada tovushlardan biri ikkinchi bir tovushni o‘ziga aynan yoki qisman o‘xshatib oladi. Masalan, xat-ni – xatti (o‘zakdagi t tovushi affiks tarkibidagi n ni aynan o‘ziga o‘xshash tovush – t ga aylantiradi (yozilishi: xatni); ish+ga – ishka (bunda o‘zakdagi jarangsiz undosh sh affiks tarkibidagi jarangli undosh g ni o‘ziga qisman o‘xshatadi, ya’ni jarangsiz k ga aylantiradi (yozilishi ishga). Shunga ko‘ra assimilyatsiya yana ikki turga bo‘linadi: 1) progressiv assimilyatsiyada oldingi tovush o‘zidan keyingi tovushni o‘ziga o‘xshatadi: ot+da = otta (yozilishi otda), bilak+ga – bilakka (yozilishi: bilakka). 2) regressiv assimilyatsiyada keyingi tovush o‘zidan oldingi tovushni o‘ziga o‘xshatadi: tanbur – tambur, yigit+cha = yigichcha, non+voy = novvoy, (yozilishi: tanbur, yigitcha, nonvoy).
2. Dissimilyatsiyada ikkita aynan yoki qisman o‘xshash tovushdan biri yoki har ikkalasi talaffuzda o‘zgarib, noo‘xshash tovushga aylanib qoladi. Masalan, zarur – zaril (zarar so‘zi tarkibidagi ikkita bir xil r undoshining biri talaffuzda l ga aylangan). Yana qiyoslang: koridor>kalidor, devor>devol, nodon>lodon, biror>biron (yozilishi: zarur, koridor, devor, biror yoki biror, nodon).
3. Metateza so‘z tarkibidagi ayrim tovushlarning talaffuzda o‘rin almashuvidir. Masalan: daryo – dayro (bunda r va y undoshlarining o‘zaro o‘rin almashuvi yuz bergan); ahvol – avhol (hv-vh), aylanay – aynalay (ln-nl), tuproq-turpoq (pr-rp); yog‘mir-yomg‘ir (g‘m- mg‘ ); yozilishi: daryo, ahvol, aylanay, tuproq, yomg‘ir.
Pozitsion o‘zgarishlar
Tovushning so‘z tarkibidagi o‘rni (joylashish tarkibi) uning pozitsiyasini tashkil qiladi. Tovush so‘zning turli o‘rinlarida kela oladi. Masalan, d undoshi dono, dehqon, doston so‘zlarining boshida; abadiy, aerodrom, badiiy, bayroqdor so‘zlarining o‘rtasida; taqlid, obod so‘zlarining esa oxirida kelgan. Shu so‘zlarni talaffuz qilganimizda, ularning ayrimlari (masalan, dono, dehqon, doston, abadiy, aerodrom, badiiy, bayroqdor. ) tarkibidagi d undoshi hech qanday o‘zgarishga uchramaydi, ammo taqlid, obod so‘zlari tarkibidagi bu undosh jarangsiz t tarzida (taqlit, obot) aytiladi. Demak, mazkur undoshning talaffuzda o‘zgarishi – jarangli tovushning jarangsizlanishi uning ma’lum bir pozitsiyada – so‘z oxirida kelishi bilan bog‘liq. Kosmonavt, kosmodrom, limonad, mikrofon, orkestr so‘zlarining urg‘usiz bo‘g‘inida kelgan o unlisi a tarzida (kasmanavt, kasmadrom, limanad, arkestr, mikrafon kabi) talaffuz qilinsa, kartoshka, direktor, lektor, diktor, agressor so‘zlarining urg‘usiz bo‘g‘inida kelgan o unlisi qisqa i tarzida (kartishka, direktir, lektir, diktir, agressir kabi) talaffuz qilinadi. Bu tipdagi ruscha-internatsional so‘zlar tarkibidagi o tovushining goh a, goh i kabi aytilishi ularning urg‘usiz bo‘g‘inda kelishi bilan bog‘liqdir.
Tovushning so‘zdagi o‘rni, urg‘uli yoki urg‘usiz bo‘g‘inda kelishi bilan bog‘liq holda yuz beradigan o‘zgarishlar pozitsion o‘zgarishlar deyiladi. Pozitsion o‘zgarishlarning quyidagi turlari bor:
1) proteza so‘z boshida bitta unlining orttirilishidir. Odatda, aksariyat sonor r tovushidan oldin o‘ unlisi orttiriladi: ro‘mol – o‘ramol, ro‘za – o‘raza. Ayrim holatda so‘z boshida sirg‘aluvchi va portlovchi ikki undosh qator kelganda i yoki u unlisi orttirilishi mumkin: shkaf-ishkaf, stol-ustol, stul-ustul.
2) epenteza so‘z boshida, o‘rtasida va oxirida ikki undosh qator kelganda, unli tovushning orttirilishidir: fikr – fikir, hukm – hukum, uzr – uzur.
3) epiteza so‘z oxirida bir o‘rinda kelgan ikki undoshdan so‘ng a tovushining qo‘shilish hodisasidir: disk – diska, bank – banka, tank – tanka, kiosk – kioska kabi.
4) prokopa so‘z boshida unli yoki undosh tovushning tushib qolish hodisasidir: yigna – igna, yog‘och – og‘och, yirik – iri.
5) sinkopa hodisasiga binoan so‘z o‘rtasidagi va oxiridagi keng unlilar tor unlilar kabi talaffuz qlinadi va ayrim holatlarda tushib qoladi: traktor – traktir, direktor – direktir, generator – generatir kabi.
6) apakopa so‘z o‘zigidagi oxirgi unli yoki undoshning tushishi hodisasidir: do‘st – do‘s, xursand – xursan va hokazo.
7) sinerezis hodisasiga ko‘ra so‘z o‘rtasida bir joyda kelgan ikki unlining biri kuchsizlanadi va nutqda tushib qoladi, ikkinchi unli fonema esa cho‘ziq talaffuz qilinadi: maorif – mo:rif, saodat – so:dat, qiroat – qiro:t, jamoat – jamo:t.
8) reduksiya so‘zning birinchi bo‘g‘inida biror unlining (odatda tor unlining) kuchsizlanib talaffuz qilinishidir. Masalan, bir, bil, til so‘zlari bir bo‘g‘inli bo‘lganligi va urg‘u shu so‘zdagi i unlisiga tushganligi tufayli bu so‘zlardagi i unlisi normal holda talaffuz qilinadi va normal holda eshitiladi. Lekin shu so‘zlarning oxiriga ikkinchi bir bo‘g‘in qo‘shilishi bilan, urg‘u ham ikkinchi bo‘g‘inga ko‘chadi. Natijada birinchi bo‘g‘indagi i unlisi kuchsizlanadi va eshitilar-eshitilmas holda sust talaffuz qilinadi: bilak, tilak, biroq. Reduksiyaning ikkinchi bo‘g‘inda kelish hollari ham uchrab turadi. Bu hodisa so‘zga uchinchi bo‘g‘in qo‘shilganda sodir bo‘ladi – ikkinchi bo‘g‘indagi unli tamoman kuchsizlanib, tushib qoladi. Masalan, burun – burni, bo‘yin – bo‘yni, egin – egni singari.
9) eliziya unli bilan tugaydigan va unli bilan boshlanadigan ikki so‘zning qo‘shilishi natijasida unli tovushdan birining tushib qolish hodisasidir. Bunda bir necha holat kuzatiladi: a) birinchi so‘z oxiridagi unli tushib qoladi: yoza oladi – yozoladi, bora oladi – boroladi; b) unli bilan boshlanuvchi ikkinchi so‘zning bosh unlisi tushib qoladi: borar ekan – borarkan, borar emish – borarmish, yozgan ekan – yozgankan kabi; d) Abdusalom so‘zining Absalom, Abdujabbor so‘zining Abjabbor, olib kel so‘zining opke tarzida talaffuz qilinishi natijasida bir unli va bir undoshning tushib qolishi hodisasi ham eliziyaning yuqori, murakkablashgan shakli hisoblanadi. Bunday hollarda eliziyaning murakkablashishi natijasida so‘zlarning qisqargan shakllari hosil bo‘ladi.
a) to‘liq assimilyatsiya so‘z tarkibidagi bir tovushning ikkinchi bir tovushni aynan o‘zi kabi tovushga aylantirishidir: to‘k+gan =to‘kkan, yet+di=yetti, chiq+gan = chiqqan, tuz+siz=tussiz, o‘ris+cha=o‘richcha (yozilishi: yetdi, sizni, chiqqan, tuzsiz o‘rischa). Bunda tovushlar o‘zaro moslashadi; 2) to‘liqsiz assimilyatsiya so‘z tarkibidagi bir tovushning ikkinchi bir tovushni o‘ziga qisman o‘xshatib olishidir: o‘ch+gan=o‘chkan, shosh+di=shoshti, tush+ga=tushka . (bularda jarangsiz ch, sh undoshlari affiks tarkibidagi jarangli g ni jarangsiz k ga, d ni esa t ga aylantirgan; yozilishi: o‘chgan, shoshdi, tushga). To‘liqsiz assimilyatsiyada ba’zan tovushlar o‘r>niga ko‘ra ham moslashadi: shanba > shamba. Bunda b lab tovushining ta’sirida n til tovushi lab-lab m tovushiga aylanadi.
1.Nutqdagi tovush o‘zgarishlari nima? Nima uchun nutqda tovush o‘zgarishi
2.Tovush o‘zgarishlarining qanday turlarini bilasiz?
3.Kombinator o‘zgarish nima? Uning qanday turlari bor?
4.Assimilyatsiya nima va uning qanday ko‘rinishlarini bilasiz?
6. Metateza haqida nimalarni bilasiz?
7.Pozitsion o‘zgarishlar deganda nimani tushunasiz?
1. H.Jamolxonov. Hozirgi o`zbek adabiy tili. 2005, “Talqin” nashriyoti
2. M.Hamroyev, D.Muhamedova, D.Shodmonqulova, X. G‘ulomova, SH.Yo‘ldosheva. Ona tili. Toshkent, 2007-yil.
3. Z.Otamirzayeva, M.Yusupova. O`zbek tili. 2004, O`AJBNT» markazi.
4. R.Ikromova D.Muhamedova, D.Shodmonqulova, X. G‘ulomova. Hozirgi o’zbek adabiy tilidan ma’ruza matnlari (Sintaksis). Toshkent, 2001-yil.
5. Sh.Rahmatullayev. Hozirgi adabiy o`zbek tili. 2006, “Universitet” nashriyoti
1.Grafika (yozuv) va grafik vositalar haqida ma`lumot
2. Tovush, harf, belgi haqida ma`lumot
3..Alfavit. haqida ma`lumot
- 1.Grafika (yozuv) va grafik vositalar haqidagi nazariy bilimlarini aniqlash.
- Tovush, harf, belgi bo’yicha umumiy tasavur hosil qildirish.
- Talabalarga alfavit haqida tushuncha berish.
- Grafika (yozuv) va grafik vositalar haqidagi bilimlari yuzasidan javob beradi.
- 1. Tovush, harf, belgi haqida bilimga ega bo`ladi.
- Alfavit haqida tushunchaga ega bo’ladi.
MavzuGrafika (yozuv) va grafik vositalar. Tovush, harf, belgi. Alfavit.
Ma`ruza mashg`ulotning texnologik kartasi
2. Alfavit haqida tushuncha beriladi (2-ilova)
3.Aqliy hujum asosida ma’ruzada o’rganillgan nazariy bilimlarini savol – javob orqarli aniqlaydi. (3-ilova)
1. Eshitadi, yozadi,
2.Eshitadi, yozadi, javob beradi,
3. Savollarga javob beradi.
2. Adabiyotlar ro`yhatini (4-ilova)beradi
1.Eshitadi, yozadi, bilib oladi.
2. Eshitadi yozib oladi.
Ona tili va adabiyot fani
ko’nikmalarini shakllantirish,nutq madaniyatini shakllantirish.
zamonaviy yangi bilim beruvchi
Dars metodi :”Intervyu”
, “Javob bering, taqdirlayman!”,
Dars shakli :
Yakka va guruhlarda ishlash.
Dars jihozi :
darslik, slaydlar, ko`rgazmalar, tarqatmalar,noutbuk,
Dars shiori :Ilm egallashga harakat qilish har bir kishi uchun farzdir.
Darsning borishi :
Tashkiliy qism :
a) o`quvchilar bilan salomlashish , davomatni aniqlash,o’quvchilarning va
sinfxonani,o’quv qurollarini nazoratga olish hamda sinfxonaga yaxshi kayfiyat
bag’ishlash. Darsning maqsad va vazifalarini tushuntirish, darsning oltin
qoidalarini eslatish, guruhlarga bo`lish, sardorlarni aniqlash.
1-guruh Yangi ma’nolilar
2-guruh. Qo’shimcha ma’nolilar
b) mamlakatimiz hayotida yuz berayotga ijtimoiy-siyosiy voqealar
( Dars davomida har bir o’quvchi o’z bilimlari bilan o’z-o’ziga ball ,guruhiga
rag’bat yig’ib boradi)
Dars ma’naviyat daqiqasini o’tkazishdan boshlanadi.Buni avvalo’qituvchi
boshlab beradi. Buni avval o’qituvchi bshlab beradi,songra sinfning faol
o’quvchisiga jurnalistlik vazifasini topshiradi.Faol o’quvchi oldindan tuzilgan
maktab , fan va jamiyat hayotidagi ijtimoiy-siyosiy voqealarga doir savollarni
berib,ulardan javob oladi. Bu uslub o’quvchilarning so’z boyligini oshirishga,
ogohlikka, o’z ustida muntazzam ishlashga yo’naltirilgan.
Uy vazifasini tekshirish:
Uyga vazifa qilib berilgan mashq tekshiriladi va tahlil qilinadi. “Javob
bering, taqdirlayman!” usuli orqali o’tigan mavzu so’raladi.
Javob bering, taqdirlayman!
Asos va qo’shimchalardan tashkil topadi
So’zlarning asosiy ma’nosini ifodalab,
mustaqil qo’llana oladigan qismi
Asos va qo’shimchlar
o’rganuvchi tilshunoslik bo’limi
So’zlarning borliqdagi ma’lum narsa,belgi-
So’zning atash manosi
Javob bering, taqdirlayman!
So’zning mustaqil qo’llana olmaydigan qismi Qo’shimcha
So’z shakllarini o’rganuvchi tilshunoslik
Do’stlarimizni so’zining tarkibini aniqlang
Morfologiya bilan qaysi bo’lim o’rtasida
uzviy aloqa mavjud?
Ishchi, gulchi, temirchi so’zlari….
Javob bering, taqdirlayman!
Asos va qo’shimchalardan
2 So’zning asosiy ma’nosini ifodalovchi qismi
3 Bilimdonlarning so’zini tarkibiy qismlarga
4 So’z birikmasi gap va uning turlarini
o’rgatuvchi tilshunoslik fani bo’limi
5 -jon ,-xon, -bek ,-oy kabi qo’shimchalar
So’slarga erkalash ma’nosini
Yangi mavzu bayoni:
O’qituvchi sinf taxtasiga mavzuni yozadi va uch guruhga topshiriq beradi.
1- guruh o’quvchilariga -chi, -la, ser-, -dosh, -kor qo’shimchalardan so’z
yasash va shu so’zlar ishtirokida birikmalar tuzish, 2-guruhga –lar, -cha, -gina,
-chak, -loq qo’shimchalaridan so’z hosil qilish va shu so’zlar ishtirokida
birikma tuzish, 3-guruhga kelishik va egalik qo’shimchali so’zlar hosil qilish va
shu so’zlar ishtirokida birikmalar hosil qilish topshirig’i beriladi.
Masalan: ishchi – ayol ishchi, bolalar – odobli bolalar, kitobni – kitobni
Guruh a’zolari bajargan topshiriqlar o’qitiladi va tahlil qilinadi.So’ngra
vidioproektorda ko’rsatilgan mavzuga doir ma’lumotlar o’qib eshittiriladi.
Qo’shimchalar vazifasiga ko’ra ikki turga bo’linadi: a) so’z yasovchi
qo’shimchalar,masalan,oq asosiga –la qo’shimchasining qo’shilishidan “oq
rangga kiritish” ma’noli yangi so’z yasalgan; b) shakl yasovchi
qo’shimchalar, masalan, -lar qo’shimchasi gul asosiga qo’shilib ,uning
ma’nosidan boshqa yangi ma’no yasamaydi, gilning birdan ortiq ekanligini
So’z asosi va qo’shimchalar
So’z yasovchi
o’tloq,arra – arrala, kuch – kuchli
Qo’shimchalar
Sakl yasovchi
yuklayda va boshqa so’z bilan
munosabatga kiritadi
So’zning
mustaqil
qo’llana
oladigan qismi
So’zning mustaqil qo’llana
olmaydigan qismi
qo’shimchalar
Lug’aviy shakl yasovchilar
-kichraytirish va erkalash;
qo’shimchalar
-kelishik qo’shimchalari;
-egalik qo’shimchalari;
-shaxs sonqo’shimchalari;
qo’shimchaliri ham deyiladi.
Darslik bilan ishlash:
Har bir guruhga maxsus chizma beriladi va matnda ajratib ko’rsatilgan
so’zlardagi qo’shimchalar klaster usulida guruhlanadi.
ASOSGA YANGI
MA’NO
( mashqning yechimi: so’z yasovchi qo’shimchalar : -iston, -lash, no-,
(changi)-i; lug’aviy shakl yasovchi qo’shimchalar: -ish, -gan, -lar, -t, -ib;
munosabat shakllari: -dan, -ning, -i, imiz(egalik qo’shimchalari), -ga)
51-mashqda qavs ichidagi so’zlar kerakli qo’shimchalar qo’yib
ko’chiriladi.Bu mashq orqali o’quvchilarning yozma nutqi rivojlantirilib
Mustahkamlash:
Darsning ushbu qismida o’quvchilarning topqirligi sinaladi.mavzuga doir
topishmoqlar har bir guruhga alohida beriladi.
1. Tovush emas,harf emas,
Tanho anglatmas ma’no.
Asoslarga qo’shilib,
Bildirar yangi ma’no.
2. So’zga yangi ma’no bag’ishlar,
Yangi ma’no jilo bag’ishlar.
Nimaligindonolar aytsin,
ASOSGA QO’SHIMCHA
MA’NO
BERUVCHILAR
SO’ZLARNI ALOQA
MUNOSABATGA KIRITUVCHI
QO’SHIMCHALAR
Misol bilan ham isbotlasin.
3.Terma,terim,terimchi,
Qanday so’zlar,toping-chi?
4. Tara – taroq, yangra – yangroq
Tara bo’larnega taroq?
Yangra bo’lar nega yangroq?
5. Asos bilan yasovchi
Qo’shimchadan iborat
Misol bo’ladi”suvchi”
Nomi nima, toping-chi?
6. Botaloq ham qo’zichoq,
Uycha, jonli qo’girchoq.
Qaysi qo’shimchalar bor,
Bu so’zlarda o’ylab boq?
7. Bir ming,sening noning,
Taning, koning,
Qo’shimchani o’ylab toping.
8. Noning ham paxtazoring,
Quyonning ham quvoning.
Ma’noli qismlarni
So’zlardan o’ylab toping.
9.Tanga, senga, Vatanga,
Yanga, tunga ham elga.
Jo’nalish kelshikning
Qo’shimchasi qaysi -…
mustahkamlash davom ettiriladi.
Lugaviy shakl
Sintaktik shakl
qo’shimchalar
chuqurliklarda chuqur -lik
yonboshlab
Lugaviy shakl
Sintaktik shakl
qo’shimchalar
So’z yasovchi
Lugaviy shakl
Sintaktik shakl
qo’shimchalar
ehtatkashlarning mehnat -kash
Sinfda nisbatan past o’zlashtiruvchi o’quvchilarga quyidagicha topshiriq
Masalan: shifokor so’ziga asosdosh hamda qo’shimchadosh so’zlar topib
yozish. Shifokor-shifobaxsh-shifoxona; shifokor-paxtakor-bunyodkor kabi.
Darsni xulosalash va uyga vazifa berish:
O’qituvchi ushbu so;zlar bilan darsga xulosa yasaydi.
– Til millatning qalbi,uning o’tmishi,buguni va kelajagi sanaladi.Shu
ma’noda har bir millatning ona tilisida uning bebaho xazinasi,minglab
so’zlar saqlanadi.Bu so’zlarni asrlar davomida xalq yaratadi,unga sayqal
Har bir davrda yashagan xalq vakllari bu so’zlarni e’zozlab,ularga ishlov
berib,so’zlar xazinasini boyitib,keyingi avlodlarga yetkasishga mas’uldirlar.
Shunday ekan,aziz bolajonlar, biz ham o’sha xalq vakillari sifatida bunday
mas’ul vazifani bajarishda burchli ekanligimizni unutmaylik.Buning uchun
har bir dasrni muqaddas bilib,undagi saboqlarni qunt bilan organaylik.
52-mashq uyga vazifa qilib beriladi.Uy vazifasini berilishi asosida bajarish
topshiriladi. Unga ko’ra berilgan qo’shimchalar So’z yasovchi
qo’shimchalar va shakl yasovchi qo’shimchalar kabi guruhlarga ajratiladi.
Namuna:
So’z yasovchi qo’shimchalar
Shakl yasovchi qo’shimchalar
Dars so’ngida o’quvchilarning ballari e’lon qilinadi hamda g’olib guruh
rag’batlantiriladi.
elziyo.uz
Ushbu ma`ruzalar matni Respublikamizdagi pedagogika institutlarining o’zbek filologiya fakul’tetlari bakalavr bosqichi uchun o’tiladigan «XX asr o’zbek adabiyoti tarixi» fanidan tayyorlangan ma’ruza matnlaridan tashkil topgan. Ma’ruza matnlari mazkur fan bo’yicha tuzilgan dastur asosida yaratilgan bo’lib, unda XX asr o’zbek adabiyoti tarixi taraqqiyotiga hissa qo’shgan iste’dodli ijodkorlarimiz hayoti va ijodi haqida ma’lumot beriladi. Ularning ijodi imkon qadar tahlil etilib, ma’ruza matnlari bilan birga, unga tegishli badiiy va ilmiy adabiyotlar, mavzuga oid tayanch tushuncha va topshiriqlar tavsiya etilgan.
Mazkur ma’ruza matnlaridan Oliy va o’rta maxsus bilim yurtlari o’qituvchilari va talabalari foydalanishi mumkin.
MUNDARIJA:
Gafur Gulom hayoti va ijodi . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3
Oybek hayoti va ijodi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
Abdulla Qahhor hayoti va ijodi. . . . . . . . . . . . . . . . . .13
Hamid Olimjon hayoti va ijodi. . . . . . . . . . . . . . . . . 18
Mirtemir hayoti va ijodi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
Zulfiya hayoti va ijodi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . 26
Said Ahmad hayoti va ijodi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Asqad Muxtor hayoti va ijodi . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
Mirmuhsin hayoti va ijodi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
Shukrullo hayoti va ijodi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
Odil Yoqubov hayoti va ijodi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
Pirimqul Qodirov hayoti va ijodi . . . . . . . . . . . . . . . 54
Erkin Vohidov hayoti va ijodi . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
Abdulla Oripov hayoti va ijodi . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
Shukur Xolmirzaev hayoti va ijodi. . . . . . . . . . . . . . . .71
O’tkir Hoshimov hayoti va ijodi . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
Omon Matjon hayoti va ijodi . . . . . . . . . . . . . . . . . . .81
Rauf Parfi hayoti va ijodi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
To²ay Murod hayoti va ijodi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
Muhammad Yusuf hayoti va ijodi . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
Mahmud Qoshg’ariy nomidagi Toshkent viloyat Davlat pedagogika instituti Ilmiy Kengashining 2004 yil, 29 aprel, №9 sonli majlisi bayonnomasi qarori bilan nashrga tavsiya etilgan.
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQTA’LIMI VAZIRLIGI
MAHMUD QOShGARIY NOMIDAGI TOShKENT VILOYaT DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI
XX ASR O’ZBEK ADABIYOTI TARIXI
( ma’ruzalar matni )
« ADABIY О T VA UNI O’QITISh METODIKASI»
Tuzuvchi : filologiya fanlari nomzodi I.Boltaeva
TOShKENT – 2004.
MUNDARIJA:
Gafur Gulom hayoti va ijodi . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3
Oybek hayoti va ijodi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
Abdulla Qahhor hayoti va ijodi. . . . . . . . . . . . . . . . . .13
Hamid Olimjon hayoti va ijodi. . . . . . . . . . . . . . . . . 18
Mirtemir hayoti va ijodi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
Zulfiya hayoti va ijodi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . 26
Said Ahmad hayoti va ijodi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Asqad Muxtor hayoti va ijodi . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
Mirmuhsin hayoti va ijodi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
Shukrullo hayoti va ijodi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
Odil Yoqubov hayoti va ijodi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
Pirimqul Qodirov hayoti va ijodi . . . . . . . . . . . . . . . 54
Erkin Vohidov hayoti va ijodi . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
Abdulla Oripov hayoti va ijodi . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
Shukur Xolmirzaev hayoti va ijodi. . . . . . . . . . . . . . . .71
O’tkir Hoshimov hayoti va ijodi . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
Omon Matjon hayoti va ijodi . . . . . . . . . . . . . . . . . . .81
Rauf Parfi hayoti va ijodi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
To²ay Murod hayoti va ijodi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
Muhammad Yusuf hayoti va ijodi . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
MAVZU: GAFUR GULOM HAYOTI VA IJODI
R E J A :
1.Gafur Gulom hayot yo’li haqida.
2.Gafur Gulom va Sharq mumtoz adabiyoti.
3.Gafur Gulom hikoya va qissalari.
4.Gafur Gulom tarjimalari.
5.Gafur Gulom-adabiyotshunos.
ADABIYoTLAR:
1.Gafur Gulom . Asarlar. O’n ikki tomlik. T., «Fan», 1970-1978y.
2.H.Yoqubov. Saylanma.Adabiy portretlar. Gafur Gulom. T.,
G.Gulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1984 yil.
3.S.Mamajonov. Gafur Gulom prozasi. T., «Fan», 1966y.
4.Said Ahmad. Nazm chorrahasida. T., 1982 y.
5.S.Mamajonov. Uslub jilolari. T., Gafur Gulom nomidagi
Adabiyot va san’at nashriyoti, 1972 y.
6.Gafur Gulomning badiiy olami. T., «Fan», 1984 y.
7.Gafur Gulom va davr. Gafur Gulomning yangi o’zbek adabiyoti
taraqqiyotidagi o’rni mavzusidagi ilmiy konferentsiya
materiallari. Mirzo Ulu²bek nomidagi O’zbekiston milliy
universiteti. T., 2003 y.
8.Z.Hamidov. Gafur Gulom prozasi leksikasi. T., 2003 y.
9.Gafur Gulom-buyuk adib. (Maqolalar to’plami. Urganch Davlat
universiteti). Urganch., 2003 y.
10.O’zbek tili va adabiyoti . Toshkent., O’z.RFA. «Fan» nashriyoti, 2003 y, 2-son. (Baxtiyor Nazarov, Ergash Ochilov, Suvon Meli, Rahmatilla Barakaev, Sherali Turdiev, Otabek Jo’raboev va boshqalarning maqolalari) G. Gulom tavalludining 100 yilligi munosabati bilan.
11.Gafur Gulom zamondoshlari xotirasida. T., 2003 yil.
12.Begali Qosimov. Gafur Gulom mahorati. T., «Fan», 2003 yil.
13. Naim Karimov. Gafur Gulom. T., 2003 yil.
Gafur Gulom o’zbek adabiyotining iste’dodli ijodkori. U adabiyotimizni turli janrlar bilan boyitdi. She’riyatda, publitsistika va fel’etonchilikda, hajviy hikoya va yumoristik qissachilikda, hamda tarjimachilikda o’zining butun salohiyatini ko’rsatgan yirik namoyondadir.
Gafur Gulom 1903 yil 10 maydi Toshkent shahrining Qo’r²ontegi mahallasida dehqon oilasida dunyoga kelgan. Uning otasi Gulom Mirza Orif o’²li va onasi Toshbibi Yusuf qizi o’qimishli, zehnli, adabiyotni sevadigan, fors tilinig bilimdoni bo’lishgan. Otasi tatar, rus, ozarbayjon tillarini ham yaxshi bilgan .
Gafur Gulom yoshligidan bilimga chanqoq yigit bo’lgan. Navoiy, Sa’diy, Hofiz, Fuzuliy asarlarini sevib o’qigan. Afsuski, 1912 yilda otasidan, 1918 yilda esa onasidan erta judo bo’ldi. Oilani boqish tashvishi tufayli Oliy maktablarda o’qiy olmaydi. Sakkiz oylik muallimlar tayyorlash kursinigina bitkazadi va mustaqil o’qish orqali zamonasining il²or ziyolisi darajasiga ko’tariladi. Bir vaqtning o’zida ikkita maktabga mudirlik qildi, shahar maorifida ishladi. Turli gazeta- jurnallarda adabiy xodim, mudir, bosh muharrir o’rinbosari vazifalarida ishladi.
Gafur Gulomning ijodga kirib kelishida Sharq she’riyati-Navoiy, Bobur, Mashrab, Muqimiy, Hofiz, Shayx Sa’diy, Firdavsiy, Rudakiy, Umar Hayyom,Bedil kabilarning ijodlari juda katta ta’sir ko’rsatdi. Keyinchalik bu ulu² allomalarning asarlarini Gafur Gulom o’zbek tiliga tarjima qildi.
Gafur Gulomning ilk ijodining debochasi 1923 yilda matbuotda e’lon qilingan “Go’zallik nimada?” she’ridir.
Shoirning 1931 yilda “Dinamo”, 1932 yilda “Tirik qo’shiqlar” she’riy to’plamlari chop etildi. Nasriy asarlari-qis- salari “Netay” 1930 yilda, “Tirilgan murda” 1934 yilda, “Shum bola” , “Yodgor” qissalari yaratildi. Ballada janrida “Ikki vasiqa”, “To’y” asarlarini yozdi. Gafur Gulom urush yillarida samarali ijod qildi. “Kuzatish”, “So²inish”, “Qish”, “Xotin” “Bizning ko’chada ham bayram bo’lajak” , “Suv va nur” she’rlari ayni shu davrning mahsulidir.
Gafur Gulomning barchaga ma’lum va mashhur “Sen etim emassan” she’ri 1941 yil 7 dekabrda kuchli ichki tu²yon bilan yozilgan. Ushbu she’rni shoir qayta-qayta ishlov berib, tahrirlar kiritib, shundan keyingina eng so’nggi poetik matnini yaratgan:
Etimlik nimadir-
Bizlardan so’ra.
O’ninchi yillarning
Sargardonligi;
Isitma aralash
Qo’rqinch tush kabi
Xayol ko’zgusidan
O’chmaydi sira. . .
Ma’lumki, ushbu she’r ikkinchi jahon urushi ayni dahshatli tus olgan bir paytda, beomon, qonli qir²in olovi ostida qolgan belorus, ukrain va rus tupro²ida ota-onasiz etim bo’lib qolgan mur²ak go’daklarning O’zbekiston tupro²iga olib kelinishi davrida yozilgan. Davr, muhit, vaziyat nuqtai-nazaridan bu she’r dard avjida qilingan rohatbaxsh malhamga o’xshaydi. Uning markazida mehribon ota, faylasuf shoir, bebaho homiy, rahmdil inson va ishonchli qo’riqchi obrazi- shoir “Men” i turadi. Shu bois uning mehrga yo’²rilgan yupanchli so’zi, har bir nigohi va nafasi, dalda beruvchi xatti-harakati o’ta samimiy jaranglaydi, ta’sirchan kechadi va titrab turgan tilaklarga orom ba²ishlaydi :
Men etim o’tganman,
Oh u etimlik. . .
Voy bechora jonim,
Desam arziydi.
Boshimni silashga
Bir mehribon qo’l,
Bir o²iz shirin so’z
Nondek arzanda
Men odam edim-ku. . .
Inson farzandi. . .
Misralarda shoirning o’z boshidan kechirgan etimlik yillarining dahshatli mashaqqatlari lirik chekinish orqali ochib berilgan. Shoir o’z xotiralarini izchil kuchayib boruvchi poetik pafos bilan she’rxonga etkazishga, uni o’zining dardli xotiralari bilan oshno etishga muvaffaq bo’lgan.
Gafur Gulom jo’shqin va tinimsiz ilhom bilan ijod qiluvchi ijodkor bo’lsa ham, biroq u har bir asariga, ularning har bir satri va har so’ziga o’ta mas’uliyat bilan qaragan. Shuning uchun u hamma vaqt o’z she’rlarini qayta nazardan o’tkazgan va ularga tegishli tuzatishlar kiritgan.
Gafur Gulomning hikoyanavisligi “Jo’ra bo’za”, “Yigit” (1931 ), “Kulgi hikoyalar” (1932 ) to’plamlarida o’z aksini topdi. Adibning lirik-dramatik yo’nalishda yaratgan “Mening o’²rigina bolam” (1965 y) , yumoristik shakldagi “Hasan Kayfiy” hikoyalari alohida diqqatga sazovordir. Ularda adib ijodining bosh tamoyili-insonparvarlik ruhi etakchilik qiladi.
Gafur Gulom umri davomida juda ko’p she’rlar, hikoya, ocherk, doston va fel’etonlar yozdi. Sa’diyning «Guliston» asarini, Rudakiy, Firdavsiy, Bedil she’rlarini, Navoiyning Foniy taxallusli forsiy ²azallarini o’zbekchaga o’girdi. Gafur Gulom she’riy va nasriy matn ustida ishlash, uni o’zining ²oyaviy-estetik talablariga javob beradigan darajaga olib kelish uchun uzoq vaqt mashaqqatli mehnat qilgan. Uning asarlaridagi maftunkor joziba, sehrli mazmun, o’zgarmas poetik shakl ana shu talab va mashaqqatli mehnatning samarasidir.
MAVZUGA OID TAYaNCh TUShUNChALAR:
Insonpavarlik -odamlarga ²amxo’r, odamlarni sevuvchi, gumanist.
Yodgor- biror shaxs yoki voqea hodisani eslatib turuvchi narsa, nishona, esdalik.
Shum bola -yaramas qiliqlar qiladigan, niyati buzuq, o’ta sho’x, to’polonchi bola.
TOPShIRIQLAR:
1.Gafur Gulomning bolalik yillari haqida gapiring.
2.Gafur Gulomning etim o’sganligi uning ijodiga qanday ta’sir
3.Gafur Gulom ijodining bosh tamoyili nimadan iborat?
4.Gafur Gulom she’riy to’plamlari.
5.Gafur Gulom «Yodgor» povestida qanday muammoni talqin etgan?
6. «Shum bola» qissasi haqida ma’lumot bering?
7. Gafur Gulomning tarjima sohasidagi xizmatlari.
8.Adib tavalludining 100 yilligiga ba²ishlab Respublikamiz
miqyosida qanday tadbirlar o’tkazildi?
MAVZU : OYBEK HAYoTI VA IJODI
1.Oybekning hayot yo’li haqida.
2.Oybek lirikasi.
3.Oybek poemalari.
4.Oybek-iste’dodli romannavis.
5.Oybek-yirik adabiyotshunos olim va tarjimon.
ADABIYoTLAR:
1.Oybek. Mukammal asarlar to’plami. 20 jildlik. T., «Fan»,
1990-1995yil.
2.Oybek. «Bolalik xotiralarim».T., «Adabiyot va san’at»
nashriyoti.
3.H.Yoqubov. Adibning mahorati . «Fan»,Toshkent., 1966yil.
4.B.Fayziev. «Navoiy» romanida tarixiy voqealar va badiiy
to’qima. G.Gulom nomidagi nashriyot. T., 1971 yil.
5.S.Mirvaliev. O’zbek romani. «Fan», Toshkent, 1969yil.
6.O.Yoqubov, U. Normatov. Oybek dahosi. «Yoshlik», 1985,1-son.
7.N.Karimov. Shaffof tuy²ular shalolasi. «Yoshlik» jurnali,
1985, 1-soni,
8.M.Qo’shjonov. Oybek mahorati. T., O’zadabiynashr, 1965yil.
9.N.Karimov. Oybek. T.,G.Gulom nomidagi Adabiyot va san’at
nashriyoti, 1985 yil.
10.O.Sharafiddinov. So’z san’atiga fidoiy sadoqat. «Iste’dod
jilolari» kitobida, G.Gulom nomidagi Adabiyot va san’at
nashriyoti, 1976 yil .
11.M.Sobirdinov. Oybek she’riyatida tasviriylik. «Til va
adabiyot ta’limi», 2000 yil, 1-son.
XX asr o’zbek adabiyoti tarixi rivojiga Oybek eng ko’p va rang-barang, serqirra ijodi bilan sezilarli ta’sir ko’rsatdi. Garchi u adabiyotga lirik shoir sifatida kirib kelgan bo’lsa-da, so’ng nazm va nasrning barcha janrlarida ajoyib asarlar yaratdi.
Muso Toshmuhammad o’²li Oybek 1905 yil 10-yanvarda Toshkentda to’quvchi oilasida tu²ildi. U dastlab eski maktabda o’qidi, keyinchalik oliy tahsilni O’rta Osiyo universitetida boshlab, Leningraddagi xalq xo’jaligi institutida davom ettirgan.
Oybekning ilk she’ri Navoiy nomidagi ta’lim va tarbiya texnikumida o’qib yurgan kezlarida «Tong yulduzi» devoriy gazetasida chiqqan va 1922 yili «Armu²on» to’plamida «Chol²u tovushi» nomi bilan bosilgan. Shu paytda yaratgan she’rlarining birini «Nay kuylari» deb atagan va uni Cho’lponga ba²ishlagan.
Oybekning qator she’riy to’plamlarining yuzaga kelishi uni kitobxonlar o’rtasida tanitib qo’ydi. 1926 yilda «Tuy²ular», 1929 yilda «Ko’ngil naylari», 1932 yilda «Mash’ala», 1933 yilda «Baxtigul va So²indiq» nomli she’riy to’plamlari chop etildi.
Uning ijtimoiy mavzudagi she’rlari, sof lirik she’rlari ham hozirgi kunda o’z qimmatini yo’qotmagan.
Oybekning 1934 yilda yozilgan «O’zbekisiton» she’rida vatanimizning go’zal tashbehlar bilan bezalgan badiiy tasvirini ko’ramiz:
Bir o’lkaki, tupro²ida oltin gullaydi,
Bir o’lkaki, qishlarida shivirlar bahor,
Bir o’lkaki, sal ko’rmasa quyosh so²inar. . .
Shoirning ko’pgina she’rlarini o’qir ekanmiz, bevosita Cho’lponning nozik tuy²u va ruhiy kechinmalari shohidi bo’lasiz:
Qalbdan sevgi toshdi, firoq, ²am-alam. . .
Yuramen, daydimen. . . Parcha cho’² qalbda.
Muhabbat dardida Majnun mendan kam,
Go’zalim kelmadi, yonamen dardda . . .
Oybek 30 yillarning oxirlarida dastlabkilardan bo’lib tarixiy-biografik yo’nalishda «Navoiy» (1939) poemasini yaratdi. Poemada Navoiy
davridagi muhit, sharoit tasvirlanadi. Adib «O’ch» (1932), «Baxtigul va So²indiq» (1933), «Dilbar-davr qizi» (1932), «Qizlar» (1937), «Davrim jarahoti»(1965) kabi dostonlari bilan liro-epik janrdagi yuksak iste’dodini nomoyon qildi. U «Mahmud Tarobiy» operasini librettosi, «Galvirchi» singari tugallanmay qolgan pe’salari bilan dramaturgiyaga ham qo’l urdi.
1940 yilda «Qutlu² qon» romani nashr etildi. Shu yili «Rim adabiyoti» majmuasini o’zbek tiliga tarjima qildi. Navoiy va u yashagan davr hayotini chuqur o’rgangan adib ulu² shoir va mutafakkir Alisher Navoiy hayotini aks ettirgan «Navoiy» (1942) romanini yaratdi.
Oybek umrining so’nggi yillari o²ir xastaligiga qaramay, qator asarlar yaratdi. Yirik jamoat arbobi sifatida qiz²in faoliyat olib bordi. U shoir, yozuvchi, publitsist va tarjimon sifatida samarali mehnat qildi. Ijodni umrining mazmuni deb bilgan Oybek betob yillarida «Quyosh qoraymas» (1943-1958), «Ulu² yo’l» (1967) romanlari, «Nur qidirib» (1957), «Bolalik»(1965), «Bola Alisher»(1967) qissalari, ko’pgina she’r va poemalar yaratdi.
Iste’dodli shoir Rauf Parfi Oybek xotirasiga ba²ishlab she’r yozgan edi:
Biroq, hayhot, biroq bir quyun keldi,
Oydin buloq qayga berkindi.
Qaydadir sha’n va sobit chiroy,
Falaklarga qarayman endi,
Falaklarda kezib yurar oy.
«Oybek xotirasiga» nomli ushbu she’rning biror misrasida Rauf Parfi Oybek nomini tilga olmaydi. O’quvchi shoirning Oybek taxallusi mazmunidan she’rni Oybek haqidaligiga tushunib etadi.
Oybek o’zining she’riy va nasriy asarlari bilan XX asr o’zbek adabiyotini boyitdi.
MAVZUGA OID TAYaNCh TUShUNChALAR:
Tuy²ular -ruhiy yoki jismoniy kechinmalar, his-tuy²ular majmui; his-tuy²u; his-hissiyot; ko’tarinki ruh, ehtiros.
Tabiat lirikasi -she’riyatda tabiat manzaralari va yil faslllarining turli ko’rinishlarini qahramonning ichki kechinmalari orqali aks ettirish.
TOPShIRIQLAR:
1.Oybek lirikasining o’ziga xosligi nimada?
2.She’riy to’plamlari qanday nomlangan va qaysi yillari chop
3.Oybek taxallusini qanday izohlaysiz?
4.Adibning tarixiy mavzularda ijod qilishining boisi nimada?
5.Oybekning liro-epik asarlari haqida ma’lumot bering?
6.Roman janridagi ilk asari qaysi?
7. «Qutlu² qon» romanining bosh mavzusi va ²oyasi, obrazlari
haqida gapiring?
8. «Navoiy» romanida qanday tarixiy va to’qima obrazlar bor?
9.Oybek o’zbek tanqidchiligi va adabiyotshunosligi taraqqiyotiga
qanday hissa qo’shdi?
MAVZU: ABDULLA QAHHOR HAYoTI VA IJODI
1.Abdulla Qahhor tarjimai holi.
2.Abdulla Qahhor-hikoyachilik maktabi.
3.Abdulla Qahhor qissalari.
4.Abdulla Qahhor romanlari.
5.Abdulla Qahhor komediyalari.
6.Abdulla Qahhor tarjimalari.
7.Abdulla Qahhor ijodining o’zbek adabiyoti tarixida tutgan o’rni.
ADABIYoTLAR:
1.Abdulla Qahhor. Asarlar. U jildlik. T., Gafur Gulom
nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti, 1987-1988 yil.
2.M.Qo’shjonov . U. Normatov. Mahorat sirlari. T., Gafur Gulom
nomidagi Badiiy adabiyot nashriyoti, 1968 yil.
3.O.Sharafiddinov. Abdulla Qahhor T., «Yosh gvardiya», 1988 yil.
4.Abdulla Qahhor zamondoshlari xotirasida. T., Gafur Gulom
nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1987 yil.
5.K.Qahhorova. Chorak asr hamnafas. T.. «Yosh gvardiya», 1986 yil.
6.S.Sodiqov. Abdulla Qahhor ijodi va adabiy tanqid. T.,
Universitet, 1996 yil.
7.S.Sodiqov. So’z san’ati jozibasi. T., «O’zbekiston», 1996 yil.
8. U.Normatov. Qahhorni anglash mashaqqati. T., Universitet,
9.U.Normatov. Mutelikka qarshi isyon. (Abdulla Qahhor
tavalludining 95 yilligiga). «Til va adabiyot ta’limi», 2002
Abdulla Qahhor o’zbek adabiyotining atoqli adiblaridan biri. U umri davomida ko’plab hikoyalar, qissalar, dramalar va romanlar yozdi. Abdulla Qahhor asarlari ko’pgina chet tillariga tarjima etildi. Adib o’zbek adabiyotining jahon miqyosidagi nufuzini oshishiga hissa qo’shdi.
Abdulla Qahhor 1907 yilning 17 sentyabrida hozirgi Xo’jand viloyatining Asht tumanidagi qishloqlardan birida tavallud topgan.
U yoshligidan o’tkir zehnli, sinchkov, tevarak-atrofdagi voqea-hodisalarga e’tiborli inson bo’lib shakllandi. Boshlan²ich ma’lumot olgach, Qo’qondagi pedtexnikumda o’qidi. Sharq mumtoz adabiyoti, rus va boshqa xalqlar adabiyoti bilan tanishdi.
1923 yilda Abdulla Qahhorning «Mushtum» jurnalida birinchi fel’etoni bosildi. Shundan keyin, tez-tez matbuotda uning «Yalangoyoq», «Gulyor», «Mavlon kufur», «Nish», «Norin shilpiq» kabi taxalluslar ostida hajviy she’rlari, fel’eton va hikoyalari bosilib chiqa boshladi.
Abdulla Qahhorning birinchi kitobi 1932 yili «Qishloq hukm ostida» qissasidir. Bundan so’ng esa «Olam yasharadi», «Tangrining kulgusi» kabi hikoyalar kitoblari bosilib chiqdi.
Adib 1930 yili O’rta Osiyo Davlat Universitetining pedagogika fakul’tetida o’qiydi, keyin Til va adabiyot institutining aspiranturasiga kiradi.
1934 yili «Sarob» romanini yozib tugatdi. Roman o’zbek adabiyotida katta shov-shuvga, bahs-munozaralarga sabab bo’ldi. Asar tevaragidagi fikrlar romanning chop ettirilishini bir necha yillarga kechiktirdi.
Biz, Abdulla Qahhorni ko’proq hikoya janri ustasi sifatida yaxshi bilamiz. Uning hikoyalari hayotiy asoslarga egaligi uchun ham hozirgi kungacha o’z ahamiyatini yo’qotgani yo’q. Adibning o’tmish mavzusiga ba²ishlangan «Anor», «O’²ri», «Bemor», «Tomoshabo²», «Millatchilar», «Dahshat» hikoyalari, «O’tmishdan ertaklar» qissasida oddiy xalqning o’tmishi , turmush tarzi, ichki ruhiy holati va kechinmalari o’z ifodasini topgan.
Shu o’rinda yirik tadqiqotchi, prfessor Umarali Normatovning Abdulla Qahhor hikoyalari haqidagi quyidagi fikrlarini kiritib o’tish maqsadga muvofiq deb o’ylaymiz:
«Qahhor tabiati, iste’dodi yo’nalishi jihatidan hayotdagi, odamlar qismatidagi fojeiylikni teran his etadigan adibdir. Uning eng etuk hikoyalari ayni fojeiy holat, qismatlar ifodalangan asarlardir. Hikoyalaridagi personajlar hayotidan olingan epizodlar, lavhalar garchi muayyan intiho, badiiy echim bilan yakunlansa-da, bunday yakun galdagi fojialar, ko’rguliklarning debochasi vazifasini o’taydi. «Bemor» dagi Sotiboldi xotinining o’limi uyqu aralash ayasining dardiga davo tilagan qizaloq va xotini dardiga davo qidirib bor budidan judo bo’lgan erning yangidan-yangi sarson-sargardonliklari ibtidosidir. «Anor»dagi Turobjonning oxirida jinoyatga qo’l urishi bu oila boshiga tushajak galdagi chigal savdolarning boshlanishidir. «O’²ri»dagi jabrdiyda cholning najot izlab mansab-martabaning turli zinapoyalarida turgan yul²ichlarga duch kelib, shilinib, oxirida «najot» topishi-Egamberdi paxtafurushning himmatiga sazovor bo’lishi, bu himmat esa kelgusida yuz berajak avvalgilardan-da o²irroq talonchilikning o’zginasidir. «Dahshat» hikoyasida Unsinning «tiriklar go’ristoni» bo’lgan Olimbek dodxo xonadonidan qutulish yo’lidagi mislsiz jasorati qahramonning halokati bilan tugaydi, biroq qahramon o’limi dodxo xonadonini izdan chiqaradi, talotumlarga griftor etadi. «Asrorbobo»dagi chol bilan kampirning jangda halok bo’lgan o’²li haqidagi sovuq xabarni bir-birlarini ayab sir tutishlari, cheksiz dard –alam, qalb iztiroblarini ichga yutishlari-bir umr davom etadigan fojianing alomat ko’rinishi-badiiy ixtirosidir. . .
Xullas, odamlar turmushidan olingan epizodlarda, lavhalarda ular hayotiga, qismatiga daxldor fojeiy mohiyatni ko’rish, teran his etish, personajlar xarakteri va qismatini ularning ruhiyati ifodasi orqali yorqin badiiy detallar vositasida gavdalantirish Qahhor hikoyanavislik san’atining eng muhim jihatlaridir».
Abdulla Qahhorning «To’yda aza» nomli hajviy hikoyasi ham bor.
Urushdan keyingi yillarda «Ko’k konvert», «Qizil konvert», «Kampirlar sim qoqdi», «Xotinlar», «Asror bobo», «Beshik», «Mahalla». «Nurli cho’qqilar» kabi hikoyalari chop etildi.
Shu yillari uning «Qo’shchinor chiroqlari» romani e’lon qilinadi. Roman hozirgi kun talablariga to’la javob beraolmasa-da, o’z davri masalalarining badiiy ifodasi sifatida ma’lum ahamiyatga egadir.
Adib «Sinchalak», «O’tmishdan ertaklar», «Mahalla» singari qissalarida ham xarakter yaratishda o’z mahorati qirralarini yana bir karra namoyon qildi. Qissalarida realistik uslub etakchilik qilgan bo’lib, hayotimizdagi ayrim kamchiliklar ochib beriladi.
Abdulla Qahhor drama janrida ham badiiy yuksak asarlar yaratdi. 1949 yili «Yangi er yoxud Shohi so’zana», 1954 yili «O²riq tishlar», 1962 yili «Tobutdan tovush», 1967 yili «Ayajonlarim» komediyalarini yozib tugallagan. Komediyalar o’sha vaqtning o’zidayoq sahnalashtirilib, tomoshabinlarning olqishiga sazovor bo’lgan.
Abdulla Qahhor badiiy tarjimachilik sohasida ham samarali qalam tebratdi. Jumladan, M.Gor’kiyning «Mening universitetlarim», F.Gladkovning «Olovli ot», A.Serafimovichning «Temir oqim». M.Shaginyanning «Gidrotsentral», I.Lening «To²lar orasida» hamda Gogol’ va Chexovning qator asarlarini o’zbek tiliga tarjima qildi.
Umuman olganda, Abdulla Qahhor shaxsiyati butun, bir so’zli, haqiqiy inson bo’lgan. Ijodkor sifatida XX asr o’zbek adabiyotiga sezilarli ta’sir ko’rsatib, o’zidan ulkan badiiy meros qoldirdi.
MAVZUGA OID TAYaNCh TUShUNChALAR :
Shohi so’zana -shoyiga gul tikib tayyorlangan, devorga osiladigan bezak buyumi; gul ko’rpa.
Sinchalak -oyoq va bellari ingichka qush, shevada-chittak.
O’²ri -o’²irlovchi, o’²rilik bilan kun kechiruvchi shaxs.
TOPShIRIQLAR:
1. Abdulla Qahhorning bolalik va o’smirlik yillari qaerda o’tgan?
2. Adibning ilk hikoyasi qaysi va unda xarakter yaratish mahorati qanday namoyon bo’lgan?
3. Abdulla Qahhor hikoyachilik maktabi haqida gapiring?
4. «O’²ri», «Bemor» hikoyalarida hayotdagi qanday muammolar qalamga olingan?
5. Abdulla Qahhorning dramaturg sifatidagi faoliyati.
6. «Sarob» romanida shaxs fojiasi qanday ochib berilgan?
7. Abdulla Qahhorning tarjima sohasidagi xizmatlari nimada?
MAVZU: HAMID OLIMJON HAYoTI VA IJODI
1.Hamid Olimjonning hayot va ijod yo’li.
2.Hamid Olimjon lirikasining ²oyaviy-badiiy xususiyatlari.
3.Xalq o²zaki ijodi va Hamid Olimjon.
4.Hamid Olimjon dramalari.
5.Hamid Olimjon ijodining ahamiyati.
ADABIYoTLAR:
1.Hamid Olimjon. Mukammal asarlar to’plami.10 tomlik, T.,
«Fan», 1975-1984 yil.
2.N.Karimov. Hamid Olimjonning poetik mahorati. T., «Fan»,
3. S.Mamajonov. Shoir dunyosi. T., Gafur Gulom nomidagi
nashriyot, 1972 yil.
4.N.Karimov. Hamid Olimjon. T., «Yosh gvardiya»,1990 yil.
5.S.Azimov. Hamid Olimjon abadiyati. Gafur Gulom nomidagi
Adabiyot va san’at nashriyoti, T., 1967 yil.
6.H.Yoqubov. Hamid Olimjon. Manba: «O’zbek Sovet adabiyoti
tarixi,» P tom, «Fan», T., 1971.
7.Nafosat chashmasi (Hamid Olimjon haqida maqolalar). «Fan»,
Toshkent.,1970 yil
8.Sen elimning yuragida yashaysan. To’plam. Gafur Gulom nomidagi
nashriyot, T., 1973 yil
Hamid Olimjon qisqa umr ko’rgan bo’lsa-da, sermazmun asarlari bilan o’ziga abadiy haykal yaratib qoldirdi.
U 1909 yil 12 dekabrda Jizzaxda tu²ildi. Otasining ismi Olim buva, onasining ismi Komila aya bo’lib, to’rt yoshga etar-etmas otadan etim qolib, Azimbobo qo’lida tarbiyalangan.
Azimbobo va Komila aya Abdulhamidning yoshligidan ijodga havasini uy²onishiga ta’sir ko’rsatishgan.
Hamid Olimjon maktabni tugatib, Samarqanddagi Pedakademiyada tahsil oldi. Uning ilk she’rlar to’plami «Ko’klam» nomi bilan 1929 yili bosilib chiqqan.
Hamid Olimjon lirik she’rlarida umuminsoniy ²oya va tuy²ularni kuyladi. «Baxtlar vodiysi» balladasi, «O’rik gullaganda» she’rlarida ham insonning go’zalligi qalbidagi tuy²ulari, uning tabiatidagi fazilatlar bilan belgilanishi, hamda tabiatning go’zal tasviri yuksak badiiy mahorat bilan chizib beriladi. Tabiat tasviri bilan lirik qahramonning baxt-saodati uy²unlikda sevgi tuy²ularini yanada ravshanlashtirgan.
Hamid Olimjon urush yillarida ham samarali ijod qildi. «Sevgi», «Sen tu²ilgan kun», «Sharqdan Garbga ketayotgan do’stga», «Qamal qilingan shahar tepasidagi oy» singari she’rlarida urush davri voqealarini badiiy aks ettirdi.Urush yillarida yozilgan eng yaxshi balladalaridan biri «Roksananing ko’z yoshlari» dir.
Hamid Olimjon xalq ertaklari asosida 1937 yili «Oygul bilan Baxtiyor», 1939 yili «Semur² yoki Parizod va Bunyod» dostonini yaratdi.
1935 yili «Zaynab» ocherkini, u asosda «Zaynab va Omon» dostonini kitobxonlarga taqdim etdi.
Hamid Olimjon serqirra ijod sohibidir. Buni adibning dramaturgiyadagi muvaffaqiyatlari yana bir karra isbotlaydi. 1942 yili «Muqanna» dramasini yozib tugatdi. Dramada bundan 12 asr muqaddam butun Movaraunnahrni larzaga keltirgan Muqanna boshliq harakatning yoritib berilishi, ayniqsa, urush yillarida vatan ozodligi, himoyasi yo’lida katta ahamiyat kasb etdi. «Muqanna» dramasidan keyin Hamid Olimjon yana bir drama yozishga kirishdi. Bu «Jinoyat» dramasi bo’lib, asar 1944 yilda to’la nihoyasiga etkazilgan. Dramaga adib ruhiy jihatdan juda katta ta’sir qilgan hayotiy bir voqeani asos qilib olgan.
Hamid Olimjon tarjima sohasida ham faoliyat ko’rsatib, Pushkinning «Kavkaz asirasi» dostoni, «Suv parisi» dramasini, bir qator she’rlarini o’zbek tiliga o’girdi.
Hamid Olimjon shoir, dramaturg, publitsist, tarjimon, adabiyotshunos va ulkan jamoat arbobi sifatida o’zbek adabiyoti taraqqiyotiga hissa qo’shgan iste’dodli ijod sohibidir.
MAVZUGA OID TAYaNCh TUShUNChALAR:
Ko’klam -yilning qish bilan yoz orali²idagi fasli; bahor
Baxt -hayotdan to’la mamnunlik va bearmonlik holati. Omad, tole; iqbol.
Shodlik -biror narsadan mamnun bo’lish, xursandlik; sevinch, quvonch.
Muqanna -asl ismi Hoshim ibn Hakim bo’lib, Muqanna, ya’ni«niqobli kishi» uning laqabidir. Movaraunnahrni arablar
istilosidan ozod qilish uchun kurashgan shaxs.
TOPShIRIQLAR:
1.Hamid Olimjonning bolalik va o’smirlik yillari haqida
ma’lumot bering?
2.Hamid Olimjonning ilk she’riy to’plamining nomi va u
qachon bosilib chiqqan?
3.She’riy to’plamlari haqida gapiring?
4.Hamid Olimjon ijodiga xalq o²zaki ijodi qanday ta’sir
5.Doston janridagi asarlari qaysilar?
6. «Muqanna» dramasining yaratilish tarixi va ²oyasi haqida
nimalarni bilasiz?
7. «Jinoyat» dramasining yozilishiga turtki bo’lgan hayotiy
voqea nima?
MAVZU: MIRTEMIRNING HAYoTI VA IJODI
(1910-1978)
R E J A :
1.Mirtemirning hayoti va ijodi haqida ma’lumot.
2.Mirtemir she’riyatininng o’ziga xos xususiyatlari.
3.Mirtemirning tarjimonlik faoliyati.
4.«Qoraqalpoq daftari»da xalq hayotining real tasviri.
5.«Sur’at» lirik qissasi va «Yodgorlik» asarlari haqida
ADABIYoTLAR:
1.Mirtemir.Asarlar.4-jildlik,T.,G.Gulom nomidagi Adabiyot va
san’at nashriyoti,1980-1983.
2.Mirtemir tingla hayot.Sochmalar,esdaliklar,to’y xatlar,sadolar.
3.T.Xalilov.Mirtemir mahorati.G.Gulom nomidagi Adabiyot va
nashriyoti,T.,1980 yil.
4.I.Gofurov.Ona yurt kuychisi.T.,1970 yil.
5.N.Karimov. «Bitta o’zim bilaman», «Sharq yulduzi» 1991,5-son.
6.M.Shukurov.Bu olam sahnida.T.,1982 yil
7.O.Sharafiddinov.Mirtemir. «Birinchi mo’’jiza»
kitobida.T.,G.Gulom nomidagi.Adabiyot va san’at nashriyoti,
8.Nosir Fozilov.Yaxshilar yodi.O’zbekiston adabiyoti va
san’ati,2001 yil, 11 may.
9.R.Sodiqova.Tarixiy shaxsning badiiy talqini.Til va adabiyot
ta’limi.2002,1-son.
O’zbekiston xalq shoiri Mirtemir XX asr o’zbek she’riyatini o’zining lirik she’rlari va badiiy yuksak dostonlari bilan boyitdi.Uning asarlarida xalq hayotining nafasi urib turadi, inson qalbi eng teran puchmoqlargacha aniq ko’rinadi,ona yurtning turfa xil ranglari jilolanadi.O’zbek munaqqidlari Mirtemirni «o’zbek she’riyatining bobodehqoni» deb atashardi.Darhaqiqat,shoir mumtoz adabiyot an’analaridan ibrat olib,xalq o²zaki ijodidan unumli foydalanib,o’zbek adabiyotini boyitdi.
Mirtemir Tursunov 1910 yili hozirgi Chimkent viloyatiga qarashli Iqon qishlo²ida tu²ilgan
U dastlab shu qishloqdagi eski maktabda,keyinchalik esa 1921 yildan Toshkentdagi «Alpomish» nomidagi maktabda o’qidi.
Mirtemirning ijodi maktabda o’qib yurgan kezlaridan boshlandi.Birinchi she’ri «Tanburim tovushi»1926 yilda«Er yuzi» jurnalining 15-sonida bosilgan.
Mirtemir 1929 yili Yangi shahardagi O’zbek erlar bilim yurtini bitirib, Samarqand Davlat dorilfununida o’qiydi.
Ko’p o’tmay Mirtemir shoir sifatida taniladi.1928 yili uning birinchi she’rlar to’plami «Shu’lalar qo’ynida» nomi bilan nashr etiladi.To’plamga kirgan she’rlar haqida munaqqidlar o’sha kezdayoq iliq fikrlar bildirishgan.
Keyinchalik uning «Zafar»(1929), «Qaynashlar»(1932), «Tong» (1932), «Ochlar o’lkasida»(1936), «Poytaxt» (1936), «O’ch»(1943), «Tanlangan she’rlar» (1947), «Tanlangan asarlar» (1958), «She’rlar»(1961,1964) «Yangi she’rlar»(1967), «Qush tili» (1970), «Tingla hayot» (1974) «Kipriklarim» (1976), «Izlayman» (1976) «Yodgorlik»(1978) kabi to’plamlari o’quvchilar hukmiga havola etildi.
Mirtemir ijodiy kamoloti «O’ylar», «Qiz²aldoq», «Bo²imning chechaklari», «Lolazordan o’tganda», «Balki», «Quyoshning zabti» kabi she’rlarida yanada ravshanroq ko’rinadi. Shoir lirikasida tabiat tasvirining ham o’ziga xos o’rni bor. «Yashil yaproqlar» she’rida mohirona qo’llanilgan tasviriy detallar o’quvchi qalbiga o’ziga xos iliq hislar olib kirishga ko’maklashgan:
Salqin,silliq,so’lim bahor ertasi,
Ufq bo’ylab yonar shafaq bayroqlar.
Yasharib tovlanar barra yaproqlar –
Qo’shiqday taralar qushlar na²masi.
Dalada,sahroda,soy sirtlarida
Quyosh kokillari yotur parishon.
Poyonsiz ekinzor beradi nishon
Uzoq ufqlarda,ko’k chetlarida
Mirtemir izlanishlari o’zbek kitobxonini qator asarlarni o’z tilida o’qishiga imkoniyat yaratib berdi.U M.Gor’kiyning «Bo’ron qushi haqida qo’shiq» asarini,A.S.Pushkinning ertaklarini,M.Yu.Lermontovning she’rlarini,N.A.Nekrasovning «Rusiyada kim yaxshi yashaydi?» poemasini,Sh.Rustavelining «Yo’l- bars terisini yopingan pahlavon» (M.Shayxzoda bilan birgalikda) dostonini,qir²izlarning buyuk «Manas» eposining birinchi kitobini (1964 yilda),Uy²un bilan hamkorlikda nashr etilgan qoraqalpoqlarning «Qirq qiz»ini o’zbek tiliga mahorat bilan tarjima qildi.
Bundan tashqari,Ejen Pot’e,Abay,Berdaq,Nozim Hikmat, Genrix Geyne, A.Tvardovskiy, Pablo Neruda kabi shoirlarning asarlari tarjimasi ham Mirtemirning say-harakatlari natijasida o’zbek tiliga o’girildi.
Xalq o²zaki ijodini chuqur o’rgangan shoir «Dilkusho», «Suv qizi», «Oysanamning to’yida» kabi dostonlar yaratdi.
Mirtemir bir necha marta Qoraqalpo²istonga boradi, qardosh xalqlarning madaniyatini,adabiyotini,turmush tarzini o’rganadi.Ana shu taassurotlar natijasida 1957 yili «Qoraqalpoq daftari» turkumi she’rlari maydonga keladi.
Bu turkumga kirgan «Suluv yoz», «Tonglar ham go’zal», «Daryo jimir-jimir», «Bulut» kabi she’rlarini o’qir ekansiz shoirning tabiat go’zalligini,hayotni butun borli²i bilan sevishi yaqqol ko’zga tashlanadi.
Lirik qissa o’zbek adabiyotida ilk bor yangi bir janr sifatida Mirtemir tomonidan yaratilgan.Uning «Qoraqalpoq daftari» she’riy turkumidan «Surat» dostoni ham o’rin olgan bo’lib,lirik qissaning o’zbek she’riyatidagi dastlabki ko’rinishidir.
«Surat» lirik qissasida Mirtemir inson ruhiyatini butun murakkabligi bilan tasvirlab bera olgan.Qissa bir syujet chizi²i asosida qurilgan emas,balki bir nechta alohida-alohida lirik lavhalardan tashkil topgan.
«Surat» qissasi yozilgan vaqtda she’riyatda insonlarning ruhiy iztiroblarini,yurak dardlarini kuylash tushkunlik kayfiyatiga berilish deb hisoblanar,kuylashga jur’at etgan shoir ham pessimist shoir sifatida qoralanar edi.Ana shunday davrda ham Mirtemir haqiqatni yozishda o’zida kuch va jur’at topdi.
Mirtemirning so’nggi asari «Yodgorlik» deb ataladi.Kitobga shoirning turli xil mavzudagi she’rlari kiritilgan bo’lib,shoir iste’dodining butun qirralari aniq va ravshan ko’rinib turadi.
Xullas,o’zbek she’riyatining «bobodehqoni» Mirtemir ijodining o’zbek adabiyotida muhim o’rni bor.
MAVZUGA OID TAYaNCh TUShUNChALAR:
Surat – qo’lda chizilgan tasvir, rasm.
Yodgorlik –esdalik sifatida saqlanadigan narsa, obida.
Sochma –vaznda cho’ziq va qisqalikka amal qilinishi, bo’²inlar miqdorining tengligiga esa amal qilmaydigan she’r turi.
TOPShIRIQLAR:
1.Mirtemir she’riyatidagi xalqchil ruh manbalari nimada deb
2.Mirtemir poeziyasiga xalq ijodiyotining ta’siri qaysi
jihatlarda namoyon bo’ladi?
3.Uning qaysi she’rlarini yod bilasiz va qanday asarlarini
4.Mirtemir she’riyatida tabiat tasviri qanday rol’ o’ynaydi?
5.Mirtemirning tarjimonlik sohasidagi xizmatlari.
MAVZU: ZULFIYa HAYoTI VA IJODI
(1915-1996)
REJA:
1.Zulfiyaning hayot yo’li haqida.
2.Zulfiya she’riyati: a)urush va hijron mavzusi;
3.Zulfiya iste’dodli dostonnavis.
4.Zulfiya ijodining o’zbek poeziyasi taraqqiyotidagi o’rni.
ADABIYoTLAR:
1.Zulfiya. Asarlar. Uch tomlik. T., Gafur Gulom nomidagi Adabiyot
va san’at nashriyoti, 1983-1986 yil.
2.L.Qayumov. Shoira Zulfiya.Hayoti va ijodi haqida ocherk.
O’zadabiynashr, Toshkent, 1965 yil.
3.I.Gafurov. Joziba. Gafur Gulom nomidagi Adabiyot va san’at
nashriyoti, T., 1970 yil.
4.A.Akbarov. Zulfiya. Gafur Gulom nomidagi Adabiyot va san’at
nashriyoti, 1983 yil.
5.M.Sultonova. «Ijod sahifalari» T., «Fan», 1975 yil.
6.O.Sharafiddinov. Qalbimizga yaqin shoira. «Adabiy etyudlar»
kitobida, Gafur Gulom nomidagi nashriyot, 1968 yil.
7.Zulfiya. Hulkar. T., O’zdavnashr, 1947 yil.
8.Zulfiya. «Adabiy o’ylar» T., «Fan». 1985 yil.
XX asr o’zbek sheriyatida iste’dodli shoira Zulfiyaning ham o’z o’rni bor.
Zulfiya Isroilova 1915 yil 1 martda Toshkentning O’qchi mahallasida tu²ildi. Oila a’zolarining she’riyatga ixlosi baland, musiqani esa jon dilidan sevishardi. Zulfiya oilaning eng kenja farzandi bo’lib, to’rtta akasi bor edi.
Otasi degrez bo’lgan. «Otamni ham xuddi bobom kabi degrez der edilar. Otam zahmatkash temirchi edi. O’sha vaqtda bolalarini boqish, ro’z²or tebratish uchun odamlar juda ko’p mehnat qilishlari zarur ekanligiga sira aqlim etmas ekan. Otamning hamma vaqt olovga yo’ldosh kasbidan faqat zavq va shavqni ko’rar edim. Otamday qudratli odam yo’q edi men uchun», degan edi Zulfiya.
Onasi esa juda zehnli, shoirtabiat ayol edi. «Onamning qanchadan qancha qo’shiq va afsonalari, doston va ertaklarni bilishiga aqlimiz bovar qilmasdi. Bu sehrli afsona va dostonlar bizga benihoya huzur ba²ishlar, o’ziga rom qilib olar edi. Aminmanki, mo’jizalar yaratishga qodir, jahonni ko’zga keng ochuvchi, insonni go’zallik sari etaklovchi so’zga shaydolik hissini mening qalbimda ostona hatlab ko’chaga chiqmagan oddiy ayol-onam uy²otgan»-deya eslaydi shoira..
Zulfiya boshlan²ich ta’lim olgach, xotin-qizlar pedagogika bilim yurtida tahsil oldi (1931-1934). Shu erda ilk bor she’rlar mashq qila boshladi. Bilim yurtida Shukur Sa’dulla rahbarligida tashkil etilgan adabiy to’garak Zulfiyani ijodga kirib kelishida katta rol o’ynaydi. Uning ilk she’ri «Qizil durra» xotin-qizlarning paranjini tashlab, boshlariga durra o’ray boshlash munosabati bilan yozilgan. Zulfiyaning birinchi she’rlar to’plami 1932 yili, 17 yoshida «Hayot varaqlari» nomi bilan bosilib chiqdi. 1935 yilda Hamid Olimon bilan turmush qurishgan. Hamid Olimjon Zulfiya uchun nafaqat umr yo’ldoshi, balki eng yaqin do’st, ustoz edi.
Shuning uchun ham shoiraning bevaqt (1944 yilda) Hamid Olimjondan ajralib qolishi hayotidagi eng fojeiy zarba bo’ldi.
Zulfiya ilm egallashga zo’r ishtiyoq bilan kirishgan. Aspiranturada o’qigan, bolalar nashriyotida ishlagan, bitta o’²il-Omon, bitta qizi Hulkar tarbiyasi bilan jiddiy shu²ullangan.
1953-1980 yillarda «Saodat» jurnalida bosh muharrir bo’lib ishladi. Respublikamiz vakili sifatida qator chet mamlakatlarda safarda bo’ldi.
Zulfiyaning «O’ylar», «Hijron kunlarida», «Yillar , yillar», «Mushoira» turkumi she’rlari adabiyotimizda katta voqea bo’ldi. To’plamlarga kirgan she’rlarida hijron, sevgi, sadoqat, vatan, o’lim, tong, hayot, umr, tinchlik, dunyo, yurtdoshlarining shodligu qay²ulari, iztiroblarini o’ziga tegishli dard sifatida talqin etdi. Ayniqsa, shoira she’rlarida ayollarga xos nafis, latofatli, jozibali his-tuy²ular hukmron. She’rlarida samimiylik kuchli. Mehribon onaning ²amxo’rligidan tortib,Ona-Vatanni asrab-avaylashgacha bo’lgan umuminsoniy ²oyalar etakchilik qiladi.
Zulfiya qator dostonlar yaratdi. Uning «Uni Farhod der edilar», «Quyoshli qalam», «Xotiram siniqlari» kabi dostonlari shoira dunyoqarashining kengaygani, turmush tajribalarining ortgani, tuy²u va fikrlarining teranlashganini yaqqol ko’rsatib turadi.
«Quyoshli qalam» dostonini o’zbek adabiyotining zabardast adibi Oybekka (xotirasiga) ba²ishladi. Unda imkon qadar shoir ruhiy olamini ochib berishga intildi.
Zulfiya uzoq umr ko’rdi. «Xotiram siniqlari» dostonida aytganidek:
Hurriyat keldingmi, nahotki kelding,
Kelar yo’llaringda pinhona toldim.
Mening ota-onam, jon Vatanimda,
Elim taqdirida abadiy qolding
U baxtli zamonamizni-Vatanimiz Mustaqilligini ko’rishga muyassar bo’ldi, xalqimiz boshidan o’tgan dardu jafolar ortda qolganidan shukronalar aytdi.
Zulfiya respublika Davlat Mukofoti sovrindori, O’zbekiston xalq shoirasi, xalqaro «Nilufar» mukofoti, Mehnat Qahramoni unvoni va «Do’stlik» ordeni sohibasidir.
Uning she’riyati xalqimizning ruhiy-ma’naviy olamini boyitishga ko’maklashaveradi.
MAVZUGA OID TAYaNCh TUShUNChALAR :
Hayot varaqlari -insonning yashab o’tgan davri sahifalari.
Mushoira -bir necha shoirning bir mavzuda bir-birining fikr va tuy²ularini rivojlantirish niyatida she’r aytishish musobaqasi.
Xotiram siniqlari -biror kimsa yoki narsa haqidagi esda saqlangan (nursiz, so’l²in) taassurotlar.
Kamalak -quyosh nurining yom²ir tomchilarida sinishi natijasida qizil, ko’k, pushti va zangor chiziq bilan tovlanib ko’rinadigan yo’l.
TOPShIRIQLAR:
1. Zulfiya tarjimai holi haqida nimalarni bilasiz ?
2. Zulfiya she’riyatining boshqa shoiralar ijodidan farq qiladigan tomonlari nimada?
3. Zulfiya ijodida hijron mavzusi.
4. Zulfiyaning «Quyoshli qalam» dostonining ²oyaviy mazmuni va u kimga atab yozilgan?
5. Shoiraning «Xotiram siniqlari» dostoni haqida ma’lumotlar bering?
6. Birorta she’rini yodlang.
MAVZU : SAID AHMAD HAYoTI VA IJODI
(1920 yilda tu²ilgan)
REJA:
1.Hayot va ijod yo’li haqida.
2.Said Ahmad mohir hikoyanavis.
3.Said Ahmad komediyalari
4.Said Ahmad romanlari.
5.Said Ahmad ijodining o’zbek adabiyotida tutgan o’rni.
ADABIYoTLAR:
1.Said Ahmad. Saylanma. Uch tomlik. T., Gafur Gulom nomidagi
nashriyot, 1980-1981 yillar.
2.Said Ahmad. Jimjitlik. T., Gafur Gulom nomidagi nashriyot,
1989 yil.
3.I.Gafurov. Prozaning shoiri. T., Gafur Gulom nomidagi
nashriyot, 1981 yil.
4.U.Normatov. Said Ahmad. T., Gafur Gulom nomidagi nashriyot,
1971 yil.
5.Abdulla Qahhor. Asarlar. Besh jildlik. Beshinchi jild. Haq
so’zning kuchi. T., Gafur Gulom nomidagi nashriyot, 1989 yil.
6.H.Abdusamatov. Hayot. Adabiyot, teatr. Gafur Gulom nomidagi
Adabiyot va san’at nashriyoti, Toshkent, 1976 yil.
7.M.Azimova. Hozirgi o’zbek dramaturgiyasi. «O’zbekiston»,
Toshkent, 1984 yil.
8.N.Xudoyberganov.Haqiqat yo²dulari. Gafur Gulom nomidagi
Adabiyot va san’at nashriyoti, Toshkent, 1984 yil.
9.B.Imomov. Hayot va dramatik konflikt. «Fan», Toshkent, 1968
Atoqli adib Said Ahmad adabiyotimizni o’zining hikoyalari, publitsistik maqolalari, qissa va romanlari, komediyalari bilan boyitgan mo’ysafid ijodkordir.
Said Ahmad Husanxo’jaev 1920 yilda Toshkent shahrida tu²ilgan. 1938-1941 yillarda Nizomiy nomidagi Toshkent Davlat pedagogika Oliygohida ta’lim olgan.
Said Ahmad adabiyotga hikoyanavis sifatida kirib keldi. U «Onajonlar», «Turnalar», «Cho’l burguti», «Muhabbatning tu²ilishi», «To’y kechasida», «Hayqiriq» singari qator hikoyalar yozdi.
Uning birinchi hikoyalar to’plami 1940 yilda. «Tortiq» nomi bilan chop etildi.
«Muzey», «Mening do’stim Babbaev» hajviy hikoyalarida oddiy hayotiy voqealar asosida ijtimoiy muammoni, qolaversa, ma’naviy muammoni o’rtaga tashlaydi. Said Ahmad hajviyalarining o’ziga xosligi, hayotbaxshligi uning xalqchilligidadir.
Bu yo’nalishda adib bir qancha hajviyalar yaratdi. 1994 yilda «Xandopista» to’plamiga kirgan «Bir siqim xandonpista», «Bo’ri ovi». «Go’shtning zarari haqida» hajviyalarida yozuvchi ulkan iste’dodi yana bir karra isbotlanadi.
Adibning kulgidagi mahorati dramatik asarlariga ham ko’chdi.
Said Ahmadning «Kelinlar qo’z²oloni» komediyasi salkam 30 yildan buyon sahnadan tushmay keladi. Komediyadan avval shu nomdagi hikoya yozilgan edi. O’quvchilar hikoyani juda katta qiziqish bilan qabul qilishgan edi.
«Kelinlar qo’z²oloni» katta bir o’zbek oilasining sertashvish va serzavq hayotining tasviriga ba²ishlanadi. Komediya katta tanqidiy fikrlarga uchradi. Ammo vaqt asarning o’ziga xos bahosini ko’rsatdi. Hamza nomli teatrning o’zidayoq 500 martadan ortiq sahnada ko’rsatilib, tamoshabinlarning yuksak olqishiga sazovor bo’ldi.
Komediyada etti o’²il, etti kelin, Farmonbibi, usta Boqi, muxbir va begona ayol obrazlari bor.
Said Ahmad ularning har biriga xos xarakter-xususiyatini voqealar tafsilotida yorqinroq ko’rsatib bera boradi. Har bir obrazning bir-biriga o’xshamagan xulq-atvorini ularning tili orqali aniq ochib bera olgan. Adib bu komediyadan keyin, 1986 yilda «Kuyov» nomli yana bir komediya yozdi. Muallif bu asarda keksa yoshdagi bo’ydoq kishi hayoti, uning yaqinlari taqdiri orqali axloqiy-ma’naviy masalalar haqida bahs yuritadi.
1956 yillardan Said Ahmad ijodiy yo’lining keyingi bosqichi boshlanadi. Bu yillarda «Ko’klam chechaklari», «Ko’klam taronalari», «Xazina», «Iqbol chiroqlari» kabi bir qator hikoyalar yaratdi.
«Cho’l burguti», «Cho’l shamollari» turkum hikoyalari, «Hindcha o’yin», «Kuchukcha», «Kolbasa qori», «O’rik domla» kabi hikoyalarida esa hajviy ruh bosh o’ringa chiqadi.
1964 yilda Said Ahmad yirik janrdagi asarga qo’l urib, «Ufq» romanini yaratdi. Bu roman trilogiya bo’lib, dastavval, ikkinchi kitob-«Hijron kunlari» (1964), so’ng uchinchi kitob «Ufq bo’sa²asida» (1969), keyin esa birinchi kitob «Qirq besh kun» (1974) yozib tugallangan.
Asar yozilmasdan oldin, Said Ahmad Yozyovon cho’llari, aholisi hayotini sinchiklab kuzatgan, qahramonlari bilan tanishgan. Bu haqda qator hikoyalar yaratgan.
Trilogiya aniq tarixiylik asosiga ega. Asar voqealari tarixan aniq hududlarda bo’lib o’tadi. Ayrim qahrmonlar o’z prototipiga ega.
Trilogiyaning birinchi romani «Qirq besh kun» bo’lib, asarning asosiy qahramonlari –Far²ona kanali qurilishida ishtirok etgan Xalqdir. Romanda ana shu xalq ruhi, jasorati, bunyodkorligi, mehnatsevarligi ayrim obrazlar- Azizxon, Do’nan, Eshmuhammad, Tojimat ota qiyofasida ochib beriladi.
«Hijron kunlari»da urushning oqibatlari ayrim qahramonlar taqdiri orqali ko’rsatib berilishi bilan xarakterlanadi. Jannat xola va uning yoshligidan erka, tantiq bo’lib o’sgan o’²li –Tursunboy qismati, otasi Ikromjon boshidan kechirgan ruhiy azoblar kitobxonni hayajonga solishi tabiiy.
«Ufq» romani Said Ahmadga katta shuhrat keltirdi. Asar haqida buyuk so’z ustasi Abdulla Qahhor shunday fikrlar bildirgan edi: «. . . «Ufq»da tasvir etilgan qishloq hayotini, odamlarini ko’rib, har bir o’zbek katta iftixor bilan: «Biz o’zbeklar!» deydi, qardosh xalqlar o’zbekni mehr bilan: «O’zbek o²aynim», deb ataydi.
Said Ahmad bundan ko’p yillar muqaddam qo’liga adabiyot tanburini olib chertganda, qo’li kelishganini ko’rib, yaxshi sozanda bo’lib, yaxshi-yaxshi mashqlar chalishini orzu qilgan edik. Shu orzu ushalib kelayotibdi. «Ufq» uning ilhom va mahorat bilan chalingan mashqidir. Sozanda ba’zi pardalarga ortiqroq nolish berib yuborgan bo’lsa, buni hayajon natijasi deyish kerak».
Asar bir necha tillarga tarjima qilingan «Ufq» Hamza nomidagi teatrda ham sahnalashtirilgan.
Said Ahmadning 1988 yilda «Jimjitlik» romani yaratildi. Asarga tur²unlik yillari davri voqelari asos qilib olingan.
Umuman olganda, Said Ahmad o’zbek adabiyotida o’ziga xos maktab yaratgan adib.
Yozuvchi asarlari 20 dan ortiq tillarga tarjima qilingan. Mustaqil O’zbekistonning «Xalqlar do’stligi» ordeniga sazovor bo’lgan. O’zbekiston xalq yozuvchisi yuksak unvoni bilan taqdirlangan.
1999 yilda Mustaqil O’zbekiston ahli ma’anaviyatini shakllantirish borasidagi ulkan xizmatlari uchun yozuvchiga O’zbekiston Qahramoni unvoni berildi.
MAVZUGA OID TAYaNCh TUShUNChALAR:
Jimjitlik -churq etgan tovush, shovqin yo’qligi; tinchlik, jimlik, sukunat.
Tortiq- birovga tuhfa qilingan narsa, sov²a.
Hukm -biror masala haqidagi aniq fikr, xulosa.
Ufq- osmon bilan erning yoki suv sathining ko’z il²agan uzoqlikda o’zaro tutashganday bo’lib ko’ringan chizi²i.
Hijron -ayriliq, judolik, firoq.
TOPShIRIQLAR:
1.Said Ahmadning o’zbek adabiyoti ravnaqidagi hissasi.
2.Said Ahmad hajviy hikoyalarida hayot muammolari talqini.
3.Said Ahmadning «Kelinlar qo’z²oloni» komediyasidagi obrazlarga
tavsif bering?
4. «Ufq» trilogiyasining yaratilishi va uning tarkibidagi
romanlar haqida ma’lumot bering?
5. «Ufq» romanida xalq obrazi va tarixiylik qanday yoritib
berilgan ?
6.Said Ahmadning «Jimjitlik» romanida qanday masalalar
qalamga olinadi?
1. «Jimjitlik» romanining mavzusi asarning mazmuni bilan
qanday bo²langan?
MAVZU : ASQAD MUXTOR HAYoTI VA FAOLIYaTI
(1920-1997)
R E J A :
1.Asqad Muxtor tarjimai holiga bir nazar.
2.She’riyatdan boshlangan ijod.
3.Asqad Muxtor hikoya va qissalari.
4.Roman janridagi muvaffaqiyatlari : «Tu²ilish», «Chinor», «Davr
mening taqdirimda» asarlari haqida .
5.Asqad Muxtorning tarjimonlik faoliyati.
ADABIYoTLAR:
1.Asqad Muxtor Asarlar .To’rt tomlik.T., Gafur Gulom nomidagi
nashriyot,1980 -1983y.
2.Asqad Muxtor Opa –singillar. O’zbekiston davlat badiiy
adabiyot nashriyoti,T.,1958 y.
3.Asqad Muxtor. Chinor.T.,1975 y.
4.B.Soimov.Asqad Muxtor prozasi.T., «Fan», 1969.
5.O.To²aev.Asqad Muxtor. T.,1966 y.
6.O.Sharafiddinov. Ijodning katta yo’lida. «Birinchi mo’’jiza»
kitobida.T.,GafurGulom nomidagi nashriyot, 1979 y.
7.Naim Karimov davr ijodkor taqdirida (Asqad Muxtorning 80
yilligiga).Til va adabiyot ta’limi. 2000 y.6-son,35-bet.
XX asr o’zbek adabiyotiga o’zining sobit qadamlari bilan kirib kelgan serqirra ijrodkorlardan biri Asqad Muxtordir.
Asqad Muxtor 1920 yilda Far²ona viloyatida ishchi oilasida tavallud topdi.Otadan erta etim qolgan Asqad Muxtorning bolaligi bolalar uyida o’tdi.O’sha yillari mamlakatda hayot o²ir,ocharchilik hukmron edi.Asqadning she’riyatga ixlosi balandligi yoshligidanoq sezilib,ilk mashqlari mahalliy matbuotda, «Lenin uchquni» gazetasida chop etilgan.
U maktabni tugatgach,Toshkentda jurnalistika kursida tahsil oldi.
1943-1945 yillarda Andijondagi pedagogika institutida mehnat faoliyatini boshladi.Keyinchalik Samarqand Davlat dorilfununida,Toshkentdagi O’rta Osiyo Davlat dorilfununida tahsil oldi.Bu erdagi muhit ko’lami o’tkir ijodkorlardan G.Gulom,Oybek,H.Olimjon,M.Shayxzoda,Mirtemir,zamondoshlari Shuhrat,Shukrullolarning ijodiy tajribalaridan bahramand bo’lib,adabiyotga shoir o’ziga xos uslub bilan kirib keldi.
Asqad Muxtorning 1966 yilda «She’rlar» to’plami e’lon qilindi.To’plamda «Umr» , «Bo²im», «Nihol», «Tong», «O’zak», «Galaba ishonchi», «So²inish» kabi katta she’rlari kiritilgan, ularda hayot go’zalligini,insoniy fazilatlarni, davrning dolzarb muammolarini tarannum etadi.
Quyidagi «Umr» haqidagi she’rni o’qigan kitobxon esa o’z umrini sarhisob qilib, chuqur xayollarga berilishi tabiiy:
Hamma kunlar
Butun hayot
Ish uchun
Kurash uchun.
Oxirgi kun –
Odamlardan
Rozilik so’rash uchun.
Nimanidir
Boshlash kerak
Nimanidir
Tugallash,
Nimanidir
Tashlash kerak,
Nimanidir
Egallash.
Ikki qudrat:
Quyosh, idrok
Ijod etar er uzra
Shunday so’ngsiz
Koinotda
Hayot degan mo’jiza
Ularga vaqt berilmagan
Bir nafas uxlash uchun.
Qalb talpinar
Oylar, yillar,
To’satdan to’xtash uchun
Yozish,o’girish kerak,
Nimanidir tushunish.
Kimnidir kechirish kerak,
Kimdan avf,o’tinish
Bariga bugun ulgur,
Chunki umr deganlari
Bamisli otilgan o’q.
Uni o’tday yondirib qo’y,
Dunyoda qolish uchun.
So’nggi soat –
Odamlardan
Rozilik olish uchun
Ixcham she’rlar,kichik hikoyalar yozish bilan ijodini boshlagan Asqad Muxtor o’zbek qissachiligi va romanchiligiga katta asarlari bilan hissa qo’shdi.
Uning Bekobod safarida yaratilgan «Po’lat quyuvchi», «Daryolar tutashgan joyda» qissasi, «Po’lat shahri» asarlari jurnalistik mahoratini namoyon etdi.
1956 yilda Asqad Muxtor «Hayotga chaqiriq» nomli ocherk va hikoyalar to’plamini nashr ettirdi.Undagi «Do²», «Xayri», «Oksana» kabi hikoyalari ijodkorning mahorati sayqallanib o’sib borayotganidan darak beradi.Shu yillar «Hamshaharlarim» (1949), «Rahmat mehribonlarim» (1954 y), «99 miniatyura» (1962), «She’rlar» (1966), «Quyosh belanchagi» (1971), «Sizga aytar so’zim» (1978) , «Sirli nido» kabi she’riy kitoblari ketma –ket chop etildi.
Asqad Muxtor qardosh Qoraqalpoq xalq hayotiga ba²ishlangan «Qoraqalpoq qissasi» povestini 1958 yilda yaratdi.
Adibni elga tanitgan birinchi yirik asari 1955 yili nashr etilgan «Opa-singillar» romanidir. Ko’plab bahs-munozaralarga sabab bo’lgan bu asar xotin-qizlar haq-huquqlari,ularning jamiyatdagi o’rnini ko’rsatib berilganligi bilan ahamiyatlidir .
Shundan keyin, Asqad Muxtorning «Tu²ilish»(1961), «Davr mening taqdirimda» (1964, «Uch fasl dostoni» deb ham atalgan), «Chinor» (1969), «Bo’ronlarda bordek halovat» (1976), «Buxoroning jinko’chalari» (1980), «Jar yoqasidagi chaqmoq» (1982), «Amu» (1984), «Kumush tola» (1987) kabi qissa va romanlari kitobxonlrga taqdim etildi.
XX asrning 70 yillarida yaratilgan «Chinor» romani o’quvchini hayot falsafasi haqida keng mushohada yuritishga chorlaydi.
Asarning bosh qahramoni qilib Ochil buva obrazi olingan bo’lib,u o’zbek xalqining ma’naviy qiyofasi sifatida tasvirlangan. Romanning nomi ham ramziy ma’noda bo’lib, Chinor inson umriga, uning qilayotgan yaxshiligu saxovatlariga mengzaladi.
Asqad Muxtor tarjima borasida ham o’z uslubiga ega bo’lgan ijodkor.U Sofokl’ning «Shoh Edip» tragediyasini,Isaakiyanning «Al-Maarriy» asarini, Shekspir va Shiller tragediyalarini, A.Pushkin, M.Lermontov, A.Blok, V.Mayakovskiy va K.Simonov asarlarini mahorat bilan o’zbekchaga o’girgan.
Xulosa qilib aytganda,Asqad Muxtor ijodi keng ko’lamligi bilan o’z o’quvchisini mushohada yuritishga undaydi.Uning so’nggi asarlaridan biri bo’lgan «Tundaliklar» kitobidagi qisqa fikrlar katta va boy mazmunni kashf etgan.
MAVZUGA OID TAYaNCh TUShUNChALAR:
Chinor – po’sti ko’kish,panjasimon shapaloq bargli, uzoq umrli, sersoya katta daraxt.
Davr . 1.Jamiyat taraqqiyotida muhim voqea,hodisa yuz bergan,hukm surgan yoki o’ziga xos xususiyati bilan ajaralib turadigan ma’lum vaqt orali²i.
2.Kishi yoki kishilik hayotida ma’lum vaqt ; yillar .Biror avlod yashagan yoki yashayotgan vaqt,zamon,zamona.
Taqdir 1.din.Go’yo oldindan belgilab qo’yilgan, peshanaga yozilgan ko’rgilik; yozilish,qismat.
2.Kelajak; Oqibat,istiqbol .
TOPShIRIQLAR:
1.Asqad Muxtorning tarjimai holi haqida nimalarni bilasiz?
2.Asqad Muxtor she’riyatining o’ziga xos xususiyatlari nimada?
3.Adibning qaysi romani hikoyat,rivoyat qissalardan iborat?
4. «Chinor» romanining bosh mavzusi va asosiy qahramonlari
haqida gapiring.
5.Asqad Muxtor qaysi adiblarning asarlarini o’zbek tiliga
tarjima qilgan ?
6. «Umr» haqidagi she’rini o’qib xayolingizdan nimalar kechdi?
MAVZU: MIRMUHSIN HAYoTI VA IJODI.
(1921 yilda tu²ilgan)
REJA:
1.Mirmuhsinning adabiy –madaniy hayotdagi faoliyati.
2.Mirmuhsinning she’r va dostonlari.
3.Mirmuhsin iste’dodli romannavis.
4. «Me’mor», «Temur Malik» romanlari haqida ma’lumot.
ADABIYoTLAR:
1.Mirmuhsin.Tanlangan asarlar .Uch tomlik.T.,Gafur Gulom
nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti,1971 y.
2.Mirmuhsin. Umid T.,1983 y.
3.Mirmuhsin .Temur Malik. «Sharq» nashriyoti,T.,1996 y.
4.Mirmuhsin. O’qiladigan asarlar ko’payadi. O’z AS,2000 yil,
1 yanvar
5.Mirmuhsin.Nonimiz butun.O’zAS, 2002 yil,9-avgust.
6.Nosir Fozilov.Yaxshilar yodi.O’z AS,2001 yil,11-may.
7.Mirmuhsin. Sarhisob.O’Z AS,2002 yil,1-yanvar
8.Mirmuhsin.Me’mor. «Sharq» nashriyoti,T.,2001 yil.
«Insonga qisqa umr berilgan,lekin adib baribir shoshilmasligi kerak» -degan fikrlari iste’dodli adib Mirmuhsinning hayoti va ijodining ma’lum ma’noda yo’nalishini belgilab bergan bo’lsa ajab emas.
Mirmuhsin uzoq yillik ijodiy faoliyati bilan adabiyotimiz rivojiga samarali ta’sir ko’rsatdi.Serqirra ijodkor sifatida bir qancha she’rlar,ballada va dostonlar yozdi,o’zbek adabiyotida ilk bor she’riy roman janrida asar bitdi,hikoya, qissa va hajviy asarlarga mualliflik qildi.
Mirmuhsin adabiy-madaniy hayotda ham faol ishtirok etdi.
Respublika Yozuvchilar uyushmasida ishladi, «Sharq yulduzi», «Mushtum» jurnallarida muharrirlik qilgan.Bir qancha muddat «Guliston» jurnalida bosh muharrir, «O’zbekiston ovozi» gazetasining adabiyot bo’limida,radioda ishladi.
Mirmuhsin: «Xalqimiz badiiy adabiyotimizning boshqa shaklidagi asarlari bilan bir qatorda qadimdan doston o’qish va tinglashni sevadi.Yozma yoki o²zaki dostonlarimiz xalq ichida keng tarqalgani hammaga ma’lum.Men ham ana shu ulu² an’anaga havas bilan qarab,doston janrini juda sevdim.Qo’limdan kelganicha yozdim va ularning soni katta-kichik bo’lib yigirmaga etibdi» –deya doston janriga munosabati haqida gapirib, fikrini amalda isbotladi.Haqiqatdan ham, keng kitobxonlar adibning «Usta Giyos», «Qadrdonlar», «Do’nan», «Yashil qishloq», «Abdulla Nabiev», «Qamar», «Avesto», «Bobur va bir tilim Far²ona qovuni», «Ziyod va Adiba», «Shiroq» kabi qator dostonlari bilan tanish.
Mirmuhsin o’z ijodida xalq hayotining real manzaralarini xolisona tahlil etishga, mehnatkash va zahmatkash odamlar turmushini tabiiyligi bilan ko’rsatib berishga harakat qiladi.Shuning uchun ham uning barcha asarlari qahramonlari oddiy,kamsuqum,mehanatkash odamlardir.
Yozuvchini elga tanitgan asari «Umid» romani bo’ldi.Romanni kitobxonlar zo’r qiziqish bilan qarshi olishdi.Ayniqsa, bosh qahramon Umid taqdiri,boshidan kechirgan ruhiy iztiroblari o’quvchini hayotda duch keladigan ziddiyat va muammolarni aql bilan hal etishga, inson hayotida adashmasdan o’z o’rnini topishi lozimligi haqidagi chuqur mushohadalarga undaydi.
Mirmuhsin «Degrez o’²li» , «Ildizlar va yaproqlar», «Chotqol yo’lbarsi», «Ilon o’chi» kabi bir qator romanlarida ham davrning muhim masalalarini yoritib bera oladi.
Yozuvchining zamondoshlari hayoti bilan birga tarixiy mavzuda qalam tebratishi kitobxonlarni tariximizni ayrim sohalarini bilib olishlariga imkoniyat yaratdi.Uning qadim Shiroq afsonasi asosida yaratgan «Shiroq» dostoni, Bobur haqidagi balladasi, «Oq marmar», «Cho’ri», «Me’mor», «Temur Malik», «Movarounnahr» singari qissa va romanlarida xalqimizning o’tmish hayoti haqida bahs yuritiladi.Xususan, «Me’mor» va «Temur Malik» romanlarining o’zbek adabiyotida alohida o’rni bor.
«Me’mor» romani temuriylar davri hayotiga ba²ishlab yozilgan.Asarga bosh qahramon qilib olingan Najmiddin Buxoriy –mashhur me’mor obrazi orqali ijodkor bir qator me’morlar hayotini
ko’rsatib berdi.Maktab darsliklariga romandan parchalar kiritildi, rus tiliga tarjima etilib, bir necha nusxada chop etildi.
Mirmuhsinning keyingi tarixiy mavzudagi mashhur romani «Temur Malik»dir.Asarni yaratilishi haqida adibning o’zi shunday degan edi: «. . . Ko’p yillar mobaynida tarix sahifalarini varaqladim, ona tuproq, ona yurt saodati yo’lida kurashib, qurbon bo’lganlar haqida kitob yozish niyatim edi .Moziydagi mislsiz vatanparvar bahodirlardan biri Temur Malik jasorati doimo diqqatimni jalb etib kelardi».Ana shu niyat samarasi o’laroq bu roman yozildi.Asar 1985 yili «Sharq yulduzi»da ,1986 yili alohida kitob holida chiqdi. Rus tilida Moskvada «Xo’jand qal’asi» nomi bilan nashr etilgan.
Romanda Temur Malikning dushman hujumiga qarshi olib borgan jasoratli kurashlari,Xo’jand qal’asini mustahkamlash borasidagi sa’y-harakatlari juda jonli tarzda hikoya qilinadi. Asarga tarixiy shaxslar bilan birga to’qima obrazlar ham kiritilgan bo’lib, ma’lum tamondan asarning ²oyaviy mazmunini to’ldirishga xizmat qilgan.
MAVZUGA OID TAYaNCh TUShUNChALAR:
Me’mor – binokor, arxitektor.
Temur Malik – 1189-1233 yillarda yashagan,mo’²ullarga qarshi kurashgan tarixiy shaxs.
Degrez – Qozon,omoch tishi va boshqa cho’yan asboblar kuyuvchi usta.
Umid. 1.Biror istakning amalga oshishiga bo’lgan ishonch,ishonch bilan kutish ;e’tiqod
2.Orzu,istak;niyat,maqsad.
3.Umid (erkaklar ismi).
TOPShIRIQLAR:
1.Mirmuhsinning adabiy va madaniy hayotdagi faoliyati haqida
gapiring?
2.Shoir she’rlariga xos xususiyatlar nimada?
3.Mirmuhsinning nomini elga tanitgan asari qaysi va asar qaysi
tillarga tarjima qilingan.Adib bu asari uchun qanday
taqdirlangan?
4.Mirmuhsinning tarixiy mavzuda asar yozishining sabablari
nimada?
5. «Me’mor». «Temur Malik» romanlarining yaratilishi va asar
personajlari haqida ma’lumot bering.
MAVZU: ShUKRULLO YuSUPOVNING HAYoTI VA IJODI
(1921 yilda tu²ilgan)
REJA:
1.Shukrullo tarjimai holi haqida.
2.Shukrullo ijodining bosh mavzusi «Inson va yaxshilik»
ekanligi.
3.Shukrullo dostonlari.
4.Shukrullo tarjimalari.
5.Shukrullo dramalari.
ADABIYoTLAR:
1.Shukrullo.Javohirlar sandi²i.T.,1978 y.
2.Shukrullo.Kafansiz ko’milganlar.T., «Mehnat»,1991 y.
3.Umrboqiylik.Shukrullo ijodining turfa qirralari. «Yozuvchi»,
2001 y .
4.S.Mirvaliev.O’zbek adiblari.T., «Fan», 1993 y.
5.Shukrullo. She’r quvonchi.O’zAS,2000 y, 20 aprel.
Shukrullo (Shukrullo Yusupov) 1921 yili Toshkentda tu²ilgan.Otasi qishloq va shaharlar oralab emchilik qilgan, onasi esa ham dunyoviy ham diniy ilmlar bilimdoni bo’lgan.
Shoirning xotirlashicha, oilada o’tkazilayotgan she’rxonlik kechalari,onasi va opasining muallimaligi, otasining maktab mudiri ekanligi uni ijodning sehrli olamiga undagan.
Uning ilk she’riy mashqlari 1934 yili maktab devoriy gazetasida bosilgan.Shukrullo 1938 yili pedagogika bilim yurtini tugatgan. Qoraqalpo²istonning Qo’n²irot tumaniga yo’llanma bilan ishga yuboriladi.Keyinchalik u Toshkentga qaytib, pedagogika institutining kechki bo’limida o’qishi bilan bir paytda maktabda o’zbek tili va adabiyotidan dars berdi.
Shukrulloning ilk she’rlari 1939 yili Respublika matbuotida chop etildi,1942 yili esa «Lo’lilar» dostoni,1941 yili Maksim Gorkiyning Volga bo’ylab sayohati to’²risida poemalari yaratildi.Birinchi she’rlari «Birinchi daftar» nomi bilan 1949 yili nashr etildi.
Adibning «Chollar», «Rossiya», «Asr bahsi» kabi asarlari adabiyotimizni sermazmun dostonlar bilan boyitdi.
Shukrullo asarlarining asosiy mazmunini inson va buyuklik tushunchasi, ezgulik, olijanoblik, qadr- qimmat tuy²ulari tashkil etadi.
Ayniqsa,uning she’riyatida bu sifatlar ko’zga yaqqol tashlanib turadi. «Inson», «Umrim boricha», «Inson inson uchun», «Inson va yaxshilik», «Suyanchiq» to’plamlariga kirgan barcha she’rlarida yaxshilik mayoq qilib olinadi.
Shukrullo tarjimachilikda ham samarali qalam tebratdi.Rus she’riyatidan A.Voznetsenskiy, E.Evtushenko, R.Rojdestvenskiy asarlarini, Boltiq bo’yi adabiyotidan E.Mejelaytis,R.Hamzatov, Q.Quliev,D.Qu²ultinovlarning she’rlarini mahorat bilan o’zbekchaga o’girdi.
Shukrullo qalamiga mansub «Xatarli yo’l» (1963), «Tabassum o’²rilari» (1965), «To’ydan keyin tamosha» (1974), «Unsiz faryod» (1990), «O’²rini qaroqchi urdi» (1987) kabi pe’sa va dramatik asarlari siyohi qurimay teatr sahnalarida o’z aksini topdi.
Adibning qato²on yillari fojialari haqida bitilgan «Kafansiz ko’milganlar» asari kitobxonni o’tmishimizning ayrim chirkin sahifalari haqida xabardor etdi. Asar Alisher Navoiy nomidagi Davlat mukofotiga sazovor bo’lgan.
Xullas, Shukrullo ijodining o’zbek adabiyotida o’ziga xos o’rni bor.
MAVZUGA OID TAYaNCh TUShUNChALAR:
Sho’ro –sovet.Sho’rolik hukumati .
Lo’lilar –asli hindlardan tarqalgan va dunyoning ko’p joylarida to’dalashib,ko’chmanchi va yarim ko’chmanchi hayot kechiruvchi xalq.
Suyanchiq -o’rindiqlarning suyanish yoki tirsaklarni tirab o’tirish uchun xizmat qiladigan qismi; ko’chma .Suyanch.
Kafan –ko’mish oldidan murdani o’raydigan oq mato; qabr libosi.
Javohir . 1.Qimmatbaho tosh ; qimmatbaho toshlar.
2.Ko’chma .Qimmatbaho narsa.
TOPShIRIQLAR:
1.Shukrulloning tarjimai holi haqida nimalarni bilasiz?
2.Shukrullo ijodiga ta’sir etgan omillar nimada?
3.Shukrullo ijodining bosh mavzusini nimalar tashkil etadi?
4.Adib ijodida qato²on yillari.
5.Shukrullo tarjimalari.
6.Adibning qanday dostonlari bor?
7. «Javohirlar sandi²i», «Kafansiz ko’milganlar» asarlarida
ilgari surilgan ²oya va mavzusi haqida so’zlang?
MAVZU : ODIL YoQUBOV HAYoTI VA IJODI
(1927 yilda tu²ilgan)
REJA:
1.Adibning hayoti va ijod yo’li haqida ma’lumot.
2.Odil Yoqubovning ijodkor va jamaot arbobi sifatidagi
faoliyati.
3.Odil Yoqubov hikoya va qissalari.
4.Odil Yoqubov –iste’dodli romannavis:
a)Zamonaviy mavzudagi romanlari;
b)Tarixiy mavzudagi romanlari;
ADABIYoTLAR:
1.Odil Yoqubov.Saylanma.Uch jildlik .Toshkent.,G.Gulom nomidagi
nashriyot,1985-87 yil.
2.Odil Yoqubov.Diyonat. «Sharq», T.,1998 y.
3.Odil Yoqubov.Er boshiga ish tushsa.G.Gulom nomidagi adabiyot va
san’at nashriyoti ,T., 1969 y.
4.Odil Yoqubov.Izlayman.T.,1972 yi.
5.Odil Yoqubov.Oq qushlar, oppoq qushlar.G.Gulom nomidagi
adabiyot va san’at nashriyot, T.,1988 y.
6.Odil Yoqubov .Vatanga munosib yo’llar.O’zAS,2001 y,22 iyun.
7.H.Karimov.Ijod va iste’dod .Adabiy portretlar, T.,1986 y.
8.H.Karimov.Davr qahramon taqdirida.T.,1987 y.
9.O.Sharafiddinov.Ijod dovonlari osha. «Birinchi mo’’jiza»
kitobida, T., G.Gulom nomidagi nashriyot.1979 y.
10.U.Normatov.Davr tuy²usi, T.,1987 yil .
11.U.Normatov. Qalb koshona sirlari. (Odil Yoqubovning «Bir
koshona sirlari» dramasi haqida o’ylar) O’zAS,2001 y,2 mart.
12.Q.Yo’ldoshev. Inson tuy²ularining teran talqinlari. Atoqli
adib Odil Yoqubov ijodiga bir nazar. O’z AS, 2004 yil, 16
13.Mixli Safarov. Haqiqatgo’y adib. O’z AS, 1998 yil, 15 may.
Odil Yoqubov XX asr o’zbek adabiyoti ravnaqiga hissa qo’shgan iste’dodli ijodkordir.Taniqli tadqiqotchi H.Karimov Odil Yoqubov haqida fikr yurita turib; «Yozuvchi iqtidori inson ruhiy olamini qay daraja tahlil qilaolganligi, uning serqirra va murakkab faoliyatini qay darajada ochib bera olganligi va tasvirlay olganligi, shuningdek, o’zi qalamga olgan voqea-hodisalar zaminida kishilarga qanday yangi gap aytolganligi bilan belgilanadi» deganlarida to’la haq edilar.Bu talablarga Odil Yoqubov ijodi to’la javob bera oladi.
Odil Yoqubov 1927 yili Turkiston shahri yaqinidagi Qarnoq qishlo²ida tu²ilgan. Otasi Egamberdi Yoqubov 1916 yili mardikorlikka olinib, Bellorussiya o’rmonlarida daraxt kesgan, rus tilini o’rganib,Toshkentda SAGU ni bitirgach,Chimkentda turli lavozimlarda ishlagan.
Otasi Odiljonni rus maktabiga o’qishga bergan, yoshligidan rus tilini puxta o’rgangan, bu esa bo’l²usi adibni rus va jahon adabiyoti bilan tanishishiga imkon yaratgan.
Odil Yoqubov urushning so’nggi yili harbiy xizmatga chaqiriladi, besh yil Port-Artur yaqinidagi Chan -Chjau shahrida xizmat qiladi.1951-56 yillarida Toshkent Davlat universitetining filologiya fakul’tetida o’qiydi. O’n yil davomida «Literaturnaya gazeta»ning O’zbekiston bo’yicha muxbiri, G.Gulom nomidagi nashriyotda muharrir, «O’zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasida bosh muharrir, respublika yozuvchilar uyushmasining boshqaruvining birinchi kotibi, Vazirlar mahkamasi qoshidagi Respublika atamashunoslik qo’mitasi raisi bo’lib ishladi. Albatta, adibning ijtimoiy hayotdagi bu faoliyati uning ko’plab asarlarining yaratilishiga zamin hozirladi. Hayotda ko’rgan, guvohi bo’lgan voqea-hodisalari xalq turmushining haqqoniyligi bilan tasvirlash imkonini berdi.
Odil Yoqubovni elga tanitgan asari «Muqaddas» qissasi bo’ldi. Qissa kitobxonlar, ayniqsa,yoshlar tomonidan juda iliq qarshi olindi. Yozuvchi ikki yosh Muqaddas va Sharifjonning mustaqil hayot ostonasidagi ilk qadamlari, quvonch va tashvishlarini shunchaki bayon qilmaydi,balki o’quvchini hayajonga soladigan darajada qahramonlarning ruhiy kechinmalarini etuk badiiy tilda aks ettirib berolgan.
«Muqaddas» qissasining nomlanishida ham ramziy ma’no jamlangan.Asar ²oyasidan kelib chiqadigan asosiy xulosalar ham qissaning nomlanishiga ishoradir.Adib insoniyat uchun eng qadrli va aziz,mo’’tabar ezgu tuy²ularni –diyonat,adolat,iymon –e’tiqod, vijdon, qadr -qimmat kabi ²oyalarni qissa mazmuniga singdirib yuborgan.Bu kabi sifatlar Odil Yoqubovning qator asarlarining bosh ²oyasini tashkil etadi.
Odil Yoqubov «Bir fel’eton qissasi» (1963), «Qanot juft bo’ladi» (1968), «Billur qandillar» qissalari, «Er boshiga ish tushsa» (1966) romanida ham har qanday adaolatsizlik, qalloblikka qarshi mardona kurasha oladigan, xususan urush yillarida –o²ir sharoitda kattalar bilan yonma- yon turib jamoat ishlarida faol ishtirok etayotgan yoshlar obrazini yaratdi.
Yozuvchining zamondoshlari hayotidan olib yozilgan «Diyonat», «Oqqushlar, oppoq qushlar», «Adolat manzili», tarixiy mavzudagi «Ulu²bek xazinasi», «Ko’hna dunyo» asarlari o’zbek adabiyotini ma’lum pa²ona yuqoriga ko’tarilishiga sabab bo’ldi.
Taniqli adabiyotshunos olim Qozoqboy Yo’ldoshev Odil Yoqubovning «Ulu²bek xazinasi» romani haqida shunday fikrlarni bayon qiladi: «O. Yoqubovning romanchiligi zamonaviy o’zbek nasrining badiiy tasvir imkoniyatini, ko’rku salobatini ko’rsatishi bilan xarakterlidir. «Ulu²bek xazinasi»da yozuvchi asar qahramonlari boshidan kechirgan voqealarni ko’rsatishga emas, balki ularning ichki dunyosini ochish asnosida Ulu²bek davrining badiiy manazarasini chizishga e’tibor beradi. Ma’lumki, hayotga faol aralashgan kishilar hamisha ziddiyatlar qurshovida bo’ladi. Hukmdorlar o’z mavqelariga ko’ra jamiyat ishlariga faol munosabatda bo’lishga majburlar. Har bir inson o’z hayotidagi burilish davrlarida, kuchli qarshiliklarga duch kelganda turli-tuman o’ylarni boshidan kechiradi. Romanda bosh qahramon ana shunday o’ylar o²ushida ko’rsatiladi. . . «Ulu²bek xazinasida sadoqat va sotqinlik, shogirdlarning ustoz oldidagi burchi Ali Qushchi va Mavlono Muhiddin obrazlar misolida me’yoriga etkazib ifodalangan». Olimning roman haqidagi fikrlari hozirgi kundagi muammolarimizga qanchalik hamohang ekanligini sezish mumkin.
«Diyonat» romanida mustabid tuzum mafkurasi sharoitida yuz bergan ayrim kamchilik va nuqsonlar ochib berilgan.
Odil Yoqubov 1988-1991 yillar davomida «Adolat manzili» romanini yozgan.Roman 1994 yili «Sharq yulduzi» jurnalida,o’sha yilining o’zidayoq turk tiliga tarjima qilinib,alohida kitob holida ham chiqdi.
“MA’NAVIYAT ASOSLARI” fanidan ma’ruzalar matni
Ushbu chizma murakkab voqelikni shartli ravishda aks ettiradi. Chunki, barcha xalqlar va mintaqalar ma’naviyati o’ziga xos bo’lib, ularning barchasini bir chizmada aks ettirish imkoniyati yo’q.
Guruhlarga beriladigan topshiriqlar:
1-guruh. Islomgacha bo’lgan milliy qadriyatimiz taraqqiyoti. Milliy ong va milliy o’zligini anglash masalasi.
2-guruh. Ma’naviyatning uch guruxi, qadriyatlar masalasi.
3-guruh. Umuminsoniy qadriyatlar va umuminsoniy ma’naviyat.
4-guruh. Xalqimizning an’analariga hurmat, «millatchilik», Sharq va G’arb ruhi masalasi.
Islomgacha bo’lgan milliy qadriyatimiz tarixi bir necha ming yilni qamrab oladi va ma’naviyatimiz to’g’risidagi ma’lumotlarning bir qismi hatto milliy hududlarimizdan tashqarida ham topilgan bo’lib, «Avesto» kitobi va turkiy toshbitiklarda uchraydi. Ikkinchi qismi qadim Shumer, Bobil va Ashshur, Misr va Yunon, Hind va Xitoy manbalarida, Eron shahanshohlaridan qolgan toshbitiklarda aks etgan. Uchinchi guruh manbalar arxeologik yodgorliklar bo’lib, ular bevosita yurtimiz hududidagi moddiy ashyolar va inshootlar bilan bog’liq. To’rtinchi guruh manbalar so’ngi davrlargacha og’zaki an’ana holida etib kelgan xalq adabiyoti, urf-odat va marosimlar, o’yinlar, bayramlar ko’rinishida namoyon bo’ladi.
Milliy ong milliy madaniyatning tarkibiy qismi bo’lib, milliy madaniyatining cho’qqisiga qiyos qilish mumkin. Milliy ong milliy madaniyatning millat manfaati, millat istiqboli, taraqqiyoti bilan bog’liq bo’lgan muammolarining inson ongidagi ifodasidir. Shuni ham unutmaslik lozimki, u milliy madaniyat zaminida shakllanishi, rivojlanishi mumkin. Milliy madaniyati rivojlanmagan, milliy birdamlik va hamkorlik tuyg’ulari zaif bo’lgan xalqlarda yuksak milliy ong bo’lishi amrimaholdir.
Milliy madaniyatning birlik va hamkorlikka, millat tarixini xolisona anglashga, milliy til va madaniyatni qadrlashga, milliy axloq-odob va boshqa ma’naviy xislatlarni saqlashga xizmat qiluvchi tomonlari milliy ongning negizini tashkil etadi. Bundan tashqari, agar milliy ongimiz to’xtovsiz yuksala bormasa, mustaqilligimizning ma’naviy zamini mustahkam bo’lmaydi. Chunki milliy ong mustaqilikka yo’nalish beradi, xalqini yaktan, yakdil qiladi.
Milliy ong muayyan millat va xalqning ijtimoiy birligi, ijtimoiy shart sharoitlari, urf-odatlari, an’nalari, turmush tarzi asosida vujudga kelgan kishilarning (millat yoki xalqning) xissiyotlari, kechinmalari, tushunchalari, qarashlari, g’oya va nazariyalari majmuini ham anglatadi. Milliy ong mahalliy borliqni (ijtimoiy borliqni) aks ettirsada, u hech qachon sust bo’lmaydi. Aksincha, milliy ong ajdodlarning avlodlarga qoldirgai ma’naviy merosi orqali yangi sharoitda vujudga kelgan muayyan ta’lim va tarbiya jarayoni bilan qo’shilib rivojlanadi. Shu bois ta’lim tarbiyaning milliy ongining shakllanishi hamda taraqqiy etishdagi o’rni va ahamiyati nihoyatda ulkandir. Ta’lim-tarbiya tizimini ana shu asosda qayta ko’rib chiqish hozirgi davrda ayniqsa muhimdir. Bu esa, o’z navbatida, ilm-fan, axloq va huquq, adabiyot va san’at oldiga bir qator masalalar qo’yadi. Binobarin, maktab yoshlarga fan asoslaridan bilim beribgina qolmay, balki ularni tarbiyalaydi, ilmiy dunyoqarashini shakllantirishga ko’maklashadi, komil inson degan oliy maqsad sari etaklaydi.
Avvalo muayyan jamiyatdagi har bir millatning ongi, ma’naviy kiyofasi o’sha tabiiy, ijtimoiy, tarixiy sharoitlarga qarab o’zgarib borishi tabiiydir. Zero, millatning ruhiy, ma’naviy qiyofasi mavjud ijtimoiy ong shakllarida o’z ifodasini topadi.
Aslida milliy ong ijtimoiy ong shakllari singari ma’lum davrlarda o’zining nisbiy mustaqilligi tufayli jamiyat asosini tashkil etuvchi bazis va ustuqurmaning mohiyatini tubdan o’zgartirib borishga faol ta’sir ko’rsatishi mumkin. Bunga misol tariqasida sobiq Ittifoqdagi respublikalar hududida ro’y berayotgan keskin o’zgarishlar jarayonini ko’rsatib o’tish mumkin. Ularning hayotida shiddat bilan ro’y berayotgan ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy va huquqiy o’zgarishlar qanchalik keskin tus olmasin, xalq ommasi ongining yangicha shakllanishi anchagina ijobiy tus olyapti.
Milliy ong va uning shakllanishi eng avvalo, milliy uyg’onish zaminida boshlanadi. Milliylikni tan olish millatga mansub kishilarning ijtimoiy etnik barqarorligini tan olish demakdir. Milliylikda insoniy va umuminsoniy qadriyatlar muayyan qiyofa va shakl kasb etadi. Milliylikda milliy mansublik ruhi ham mavjud. Diqqat qilinsa, milliy ruhimizdagi milliy tuyg’ularimiz mavjud milliy tasavvurlarimiz, kayfiyatlarimizda sodda ong sifatida ifodalanishini bilish mumkin. Agar milliy mansublik va uning barcha tomonlari kishilar tasavvurida ilmiy asoslangan bo’lsa, uni milliy o’z-o’zini anglash deb tushunish mumkin. Milliy o’zlikni anglash ilmiy-siyosiy tus olsa va ijtimoiy harakat uchun ko’llanma darajasiga ko’tarilsa, milliy mafkura deb ataladi. Bu sohadagi asosiy qoidalar Islom Karimovning «Istiqlol va ma’naviyat» asarida ta’kidlangan bo’lib, bugungi kunimizga xos yorqin xususiyatlardan biri millatning o’zligini aglashidir.
- Milliy birlikni va boshqa etnoslarning mavjudligini tushunib etish.
- Milliy qadriyatlar: til, tug’ilib o’sgan joy, madaniyatga (keng ma’noda) sodiklik.
- Milliy manfaatlarni tushunib etish.
- Milliy mustaqillik va milliy taraqqiyotga intilish.
- Vatanparvarlik.
- Millat (etnos) ga mansublikni anglash.
- Millatning insoniyat taraqqiyotidagi tarixiy o’rnini bilish.
- Milliy qadriyatlarga sadoqat.
- Milliy taraqqiyotga vijdonan xizmat qilish.
Siyosiy madaniyati o’sgan, milliy o’zligini anglagan xalq va millatning hayoti mazmunan boyiydi, go’zallasha boradi. O’z-o’zini, milliy o’zligini anglash – bu milliy birlik, milliy ahillik va milliy totuvlikning asoslaridan biridir. Xalqning milliy jihatdan o’z-o’zini anglashiga erishmasdan turib, umumiy maqsadlar yo’lida birlashtirib, g’oyaviy-iqtisodiy jihatdan uyushtirib, har qanday murakkab vazifalarni hal qiladigan buyuk ijtimoiy kuchga aylantirib bo’lmaydi.
Avvalo, o’zini o’zi anglash – bu xalqning o’tmish tarixiy taraqqiyot yo’lini, ota-bobolarining, nasl-nasabining, avlod-ajdodlarining kim bo’lganligi va ularning jahon ilm-fani, madaniyati taraqqiyotiga qo’shgan buyuk hissalarini bilib olishdir. Milliy o’zlikni anglash kishining jamiyat va Vatan porloq istiqbolini ta’minlash uchun qanday imkoniyatlarga ega ekanligini chuqur anglab etishi va mavjud imkoniyatlarni yuzaga chiqarish uchun o’zini safarbar etishi demakdir.
O’zini chuqur anglab etgan, ko’zi ochilgan, aqli etilgan, g’oyaviy-siyosiy jihatdan uyg’ongan, jisplashgan xalq va millatni mustamlakachilik usulida ushlab turish, tili, madaniyati, qadriyatlarini oyoq osti qilish, boyliklarini talon-toroj qilish, huquqini poymol etish, davlat mustaqilligidan judo qilish mumkin emas.
Dunyodagi har bir davlat, katta-kichikligidan qat’iy nazar, o’z taraqqiyoti jarayonida ma’naviyatga ehtiyoj sezadi. Bu tarixiy zaruratdir. Ma’naviyatning jamiyat taraqqiyotidagi ahamiyati tarixning burilish davrlarida, ayniqsa, beqiyos bo’ladi.
Demak, qadriyatning uch guruhi bo’lib, ular milliy, mintaqaviy va umuminsoniy qadriyatga bo’linadi. Milliy qadriyat muayyan elat, millat, uning ajdodlarga xos bo’lgan behad qimmatli ma’naviy boylikdir.
Mintaqaviy qadriyat esa muayyan jug’rofiy millatlarga xos, ular uchun umumiy bo’lgan ma’naviy boyliklardir. Bunga Markaziy Osiyo xalqlarining mushtarak qadriyatini misol qilib keltirish mumkin.
Umuminsoniy qadriyat esa butun insoniyatga, jahon xalqlariga tegishli bo’lgan ma’naviy boyliklardan tashkil topadi. Milliy qadriyat, avvalo tarixiy hodisa ekanligi bilan ajralib turadi. U bir kun yo bir yilda shakllanmasdan, balki insoniyatning milliy ma’naviy tarixi, millatning ma’naviy kamol topish jarayoni bilan bog’lanib ketadi. Milliy qadriyatning asosiy belgisi va o’zagi, milliy axloq, milliy his-tuyg’u, milliy ruhiyat kabi masalalar bilan bog’liq, shu bilan birga, milliy qadriyatda milliy manfaat masalalarini ham o’rganib chiqish maqsadga muvofiqdir.
Ma’naviyat majmui ham milliy, ham umuminsoniy qadriyatlar asosida shakllanadi. Milliy ahloq qadriyatning markazida turadi. Uning belgilari rostlik, adolat, do’stlik, insonparvarlik, bir-biriga hurmat, hamjihatlik, bilimlilik, mehnatsevarlik, ona tili va Vatanga muhabbat, sahovat, mas’ullik, halollik singari fazilatlardir.
Qadriyat so’zning ma’nosini o’zbek tilidagi qadr ma’nosidan bilib olish mumkin. Qadr tushunchasi serqirra ma’no va mazmunga ega bo’lib, qadriyat sifatida qaralayotgan ob’ekt, narsa, voqea, hodisa yoki biror idealning sub’ekt uchun ijtimoiy ahamiyatini anglatadm. Qadriyatlar mohiyati jnhatidan moddiy va ma’navmy qadriyatlarga bo’linadi va ular quyidagi shakllarda namoyon bo’ladi:
- Inson yashab turgan moddiy muhit bilan bog’liq bo’lgan qadriyatlar;
- An’nalar, urf-odatlar va marosimlarda aks etadigan axloqiy qadriyatlar;
- Insoniyat aql-idroki va amaliy faoliyati zaminida shakllangan mehnat malakalari va ko’nikmalari, bilim va tajribalari, qobiliyat va iste’dodlarida namoyon bo’ladigan qadriyatlar;
- Odamlar o’rtasidagi jamoatchilik, hamkorlik, xayrixohlik, hamjihatlikka asoslangan munosabatlarda ko’rinadigan qadriyatlar.
- Kishilar yoshi, kasbi, jinsi va irqiy xususiyatlari bilan bog’lik bo’lgan qadriyatlar.
Milliy qadriyatlar ayrim xalq, millatlar va elatlarning tarixiy taraqqiyoti jarayonida yaratilgan barcha moddiy va ma’naviy boyliklarning yig’indisidan iborat. Milliy qadriyatlar umuminsoniy va mintaqaviy qadriyatlar bilan birgaliqda mavjud bo’ladi.
Milliy qadriyatlar masalasiga mustaqillikkacha etarlicha e’tibor berilmay kelindi. Endiliqda mustaqillik va demokratiya jarayoni milliy qadriyatlarii qayta idrok etish va anglashni talab etadi. Bu sohada yig’ilib qolgan muammolarni yangicha tafakkur asosida chuqur nazariy mushohada etish hayot taqozosidir.
Milliy qadriyatlar tor ma’noda muayyan bir millatning, elatning qiziqishlari va manfaatlarini ifodalovchi munosabatlar mazmunini tashkil etsa, Keng ma’noda muayyan bir davlatda yashovchi barcha millatlar va elatlarning manfaatlari hamda qiziqishlarini ifodalovchi munosabatlar yig’shshisini aks ettiradi.
Milliy qadriyatlarning shakllanishi va rivojlanishi muayyan bir millatning hayoti, turmush tarzi, tarixi, madaniyati, urf-odatlari, tili, o’tmishi, kelajagi bilan uzviy bog’liq bo’ladi.
Milliy qadriyatlar murakkab ijtimoiy-tarixiy hodisa bo’lib, millatning tili, madaniyati, tarixi udumlari, jamiki moddiy va ma’naviy boyliklari, iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy hayotini har tomonlama qamrab oladi. Insonning qaysi millatga mansub ekanligi uning tuyg’usida ham aks etadi. Milliy tuyg’u – tabiiy tuyg’udir. Unda millatning tarixi, hozirgi ahvoli, milliy ruhiyati va xususiyatini tushunish hissiy shaklda mujassamlashgan bo’ladi. Insonda milliy ong va g’urur bo’lmasa, u o’zining qaysi millatga mansubligini xis etmasa, uning o’z milliy manfaat va qadriyatlarini qanday qilib anglashini tasavvur qilish kiyin. Toki millatlar, milliy manfaatlar mavjud ekan, milliy munosabatlar ham, milliy tuyg’ular ham, milliy qadriyatlar ham saqlanib qolaveradi. Millatni milliy qadriyatlardan mahrum qilishga urinish tarix va insoniyat uchun eng katta jinoyat ekanligini bugun tushunib etayapmiz. Millatlarning o’z-o’zini anglash jarayoni takomillashgan sari milliy manfaatlari bilan birga milliy qadriyatlari ham kuchayib, mustahkamlanib boraveradi.
Milliy qadriyatlarning kuchayib borishi mahdudlikka, milliy xudbinlikka, o’z millati manfaatlarini birinchi o’ringa qo’yish, boshqa millatlar va xalqlar manfaatlarini hisobga olmaslikka olib kelmasligi kerak.
Qadriyatlar qanchalik bir-biriga yaqinlashib, ta’sir ko’rsatmasin, har bir millat uchun ma’naviy kamolotning asosiy yo’li va mezoni milliy qadriyatlar bo’lib qolaveradi. Biron millatning yaxshi urf-odatlari, marosimlari boshqa millat ruhi, milliy ma’naviy ehtiyoji va talablariga mos kelgandagina shu millat hayotida chuqur tomir otish imkoniga ega bo’ladi.
Bundan tashqari, har bir xalq qadrlagan narsa yoki hodisa, birinchi navbatda, uning milliy ma’naviyati bilan bog’liq bo’ladi. Milliy qadriyatlarni qandaydir o’zgarmas hodisa deb qaramaslik kerak. Milliy taraqqiyot bilan bog’liq bo’lgan ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy hayotning takomillashib borishi, yashash va mehnat qilish sharoitlari o’zgarishi bilan milliy qadriyatlar ham rivojlanib boradi.
Umuminsoniy qadriyatlar insonlarda axloq va madaniyatning ustunligini e’tirof etishda, ularni turli ijtimoiy-iqtisodiy tuzumli mamlakatlar hamkorligining umumiy yo’nalishini hosil qilish va dunyoda sodir bo’layotgan ijtimoiy-siyosiy ishlarni tushunishda, madaniy-ma’naviy, ilmiy-texnikaviy, harbiy sohani, aloqani mamlakatlar va xalqlarda rivojlantirishda ko’rinadi.
Umuminsoniy qadriyatlar jahon tsivilizatsiyasining yaxlitligi, uning barcha bosqichlari bir-biri bilan uzviy bog’langanligini ifodasidir. Bu jihatdan qaraganda, umuminsoniy va milliy qadriyatlar bir-biri bilan bevosita bog’liqdir.
Umuminsoniy qadriyatlar milliy qadriyatlardan mazmun jihatdan chuqur va keng bo’lib, uni o’z ichiga oladi. Demak, umuminsoniy qadriyatlar barcha millatlar, elatlar va xalqlarning maqsad va intilishlarining yaxlitligi hamda umumiyligini ifodalaydi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, dunyodagi birorta xalq va millat o’zidan boshqa xalq va millatdan, Umumiy jahon tsivilizatsiyasidan alohida tarixga ega emas. Millatlar boshqa xalqlarning yutuqlaridan foydalanmay turib rivojlana olmaydi. Barcha xalqlarning ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy-ma’naviy rivojlanish tarixi bir-biri bilan uzviy bog’lanib, taraqqiy etib kelgan. Zotan, xamma vaqt butun jahon iqtisodiy va ma’naviy xalqlar, millatlar, elatlar, urug’lar va kabilalar tarixi, taqdirlarining o’zaro bog’lanishi, bir-birini boyitishi asosida amalga oshib kelgan.
Umuminsoniy qadriyatdar o’zining mazmuni, mohiyati, keng miqyosda amal qilishi, dunyodagi ko’plab xalqlar, millatlarning o’tmishdagi, hozirgi davrdagi va istiqboldagi taraqqiyoti bilan uzviy aloqadorlikda ekanligi bilan mintaqaviy va milliy qadriyatlardan tubdan farq qiladi.
Tabiatni muhofaza qilish, ekologik tarbiya va madaniyatni rivojlantirish, insoniyatning sihatsalomatligini ta’minlash, oziq-ovqat, energiya va yonilg’i tanqisligini tugatish, madaniy boyliklarni, tsivilizatsiyani esonomon saqlab qolish, urushlarning boshlanishiga yo’l ko’ymaslik, tinchlikni saqlab qolish — bularning hammasi umuminsoniy, umumbashariy qadriyatlardir. Umuminsoniy qadriyatlar alohida xalqlar va millatlargagina mansub bo’lmay, bashariyatning mulkidir.
Milliy va umuminsoniy qadriyatlar bir-biri bilan bevosita bog’liqdir. Ularning har ikkalasi bir-biriga ta’sir etadi, biri ikkinchisini to’ldiradi, mazmunan boyitadi.
Umuminsoniy qadriyatlar kishilarning talab va ehtiyojlari asosida aql-zakovat bilan yaratilgan, ularning tasavvurlari, taffakkurlari, kelajak orzu-istaklari, e’tiqodlari, axloq qoidalarini o’zida mujassam etgan, hayotda sayqal topgan ma’naviy boylik bo’lib, tarbiyaning tayanch vositalaridan hisoblanadi. Qolaversa, bunday qadriyatlar tarixiy taraqqiyotda hayotda sinalgan, jamiyat taraqqiyotida ahamiyatli ijtimoiy hodisadir.
Umuminsoniy qadriyat hayot uchun qimmatli, inson qalbida o’chmas iz qoldiradigan, insoniyat ijtimoiy manfaati, ehtiyoji uchun xizmat qiladigan, ularni ezgulikka yo’llaydigan ma’naviy boylikdir. Umuminsoniy ma’naviy boyliklarga ilm-fan, falsafiy tafakkur yutuqlari, adabiyot, me’morchilik, san’at asarlari, kashfiyot, ixtirolar, ma’naviy madaniyat durdonalari, hurfikrlilik, umuminsoniy axloqiy me’yorlar kiradi.
Umuminsoniy qadriyat o’z ijobiy ahamiyatini yo’qotmaydi. Inson ozodligi, Vatan, inson salomatligi, intellektual va aqliy mulklar, vaqt, har bir shaxsning yashash, bilim olish, keksayganda ijtimoiy himoyalash imkoniyatlari, adolat, mehnatsevarlik, ezgulik, yaxshilik, tinchtotuvlik, do’stlik, halollik, vatanparvarlik, ota-onani hurmat qilish, farzandlar haqida g’amxo’rlik, vijdon, burch baynalminachlik kabi qadriyatlar umuminsoniy qadriyatlar sirasiga kiradi.
Xalqlarning ulug’vorligi milliy mahdudlikda emas, balki umuminsoniy xususiyatlarga ega ekanligida, jahon tsivilizatsiyasiga qo’shadigan hissasidadir. Ayni chog’da boshqa bir narsani ham e’tibordan qochirmaslik kerak. Gap shundaki, milliy manfaatlarni, milliy qadriyatlarni umuminsoniy manfaatlar va qadriyatlarga qarama-qarshi qo’yish, muayyan ijtimoiy, iqtisodiy va boshqa muammolarni qaysidir millat va elatning manfaatlariga xilof ravishda hal etishga intilish, milliy manfaat bahonasida milliy xudbinlikni, tekinxo’rlikni olqishlash millatlararo munosabatlar taraqqiyotiga salbiiy ta’sir o’tkazadi. Bir millatning manfaat va qadriyatlari boshqa millatnikidan ajralmagan holda o’rganilishi kerak. Mamlakatimizda yashovchi har bir millat va elat singari o’zbek xalqning ham o’ziga yarasha ajoyib moddiy, ma’naviy, tarixiy qadriyatlari bor. Ularni oqilona va xolisona o’rganish mustaqillik sharoitidagi iqtisodiy, madaniy va ma’naviy taraqqiyotning shartlaridan biridir.
Demak, umuminsoniy qadriyatlarni mohiyati va mazmuniga ko’ra quyidagicha tasniflash mumkin:
- Inson va insoniyat — eng oliy qadriyatlardir.
- Insoniyatning mavjud bo’lishi uchun zarur bo’lgan tabiiy imkoniyatlar, mehnat, mehnat qurollari va mehnat mahsulotlarining birligi moddiy hayot qadriyatlari .
- Jamiyat hayotiy faoliyati uchun zarur bo’lgan va insoniyatning taraqqiyot jarayonida yuzaga kelgan ijtimoiy soha va tuzilmalar (oila, millat, sinf, davlat) majburiy ijtimoiy hayot qadriyatlari tushunchasida ifodalanadi.
- Kishilarning ma’naviy ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiladigan ilmiy bilimlar, falsafiy, axloqiy, estetik g’oya va ideayalar yig’indisi ma’naviy hayot qadriyatlari deb ataladi.
Xalqimizning yaxshi an’na, udumlari, mehnatsevarlik, halollik, mehmondo’stlik, yaxshi qo’ni-qo’shnichilik, katta va kichiklar, farzandlar va ota-ona o’rtasidagi hurmat singari ajoyib insoniy xislatlar qayta tiklanmoqda. Ming yillar mobaynida shakllangan ma’naviy va milliy qadriyatlar hozirgi davrda yaratilgan ma’naviy boyliklar bilan qo’shilib, taraqqiyotimizni tezlatadi, g’oyaviy va ma’naviy poklanishni ta’minlashga ko’maklashadi.
Shunga ko’ra xalqimizning buyuk farzandlari xotirasini abadiylashtirish, ularning qadr-qimmatini tiklash, tavalludlarini tantanali ravishda o’tkazishda respublikamizda keyingi vaqtlarda ko’p xayrli ishlar qilanayotganligini e’tirof etmoq lozim.
Mamlakatimizda inson qadrini e’zozlash, uning obro’-e’tiborini tiklashda mintaqamizdagi shaharlar, tumanlar, xo’jaliklar, maktablar, ko’chalarga xalqimizning ulug’ farzandlari nomlarining berilishi tarbiyaviy ahamiyat kasb etayotganligini ham unutmaslik zarur. Lekin bunday ishlar shoshma-shosharlik bilan emas, balki oqilona hal qilinishi lozim. Bizningcha, al-Xorazmiy, Amir Temur, Navoiy, Bobur kabi buyuk insonlarning muborak nomlari yirik ilmiy markazlar, mashhur universitetlar, harbiy o’quv bilimgohlariga berilsa, tarixiy haqiqatga mos tushgan bo’lardi.
Millat endigina oyoqqa turadigan va milliy davlatchilik qaror topayotgan bosqichda ijobiy ma’nodagi millatchilik birlashtiruvchi, uyushtiruvchi vazifani o’taydi. «Millatchilik» siyosiy tusga kirsa, kuchli salbiy yo’nalish kasb etadi. Davlat va millat xavfsizligiga, mintaqaviy va keng ko’lamdagi xavfsizlikka, kuchli tahdidga aylanib ketishi ham mumkin. Millatchilik O’zbekiston va Markaziy Osiyo mintaqasida millatlararo munosabatlarga xavf solishi ehtimoldan holi emas. U Markaziy Osiyodagi respublikalarning xududiy-ma’muriy chegaralarini vujudga keltirish sohasida Roesiya imperiyasi olib borgan va Sovet hokimiyati davom ettirgan siyosat oqibatlariga borib takalishini unutmaslik lozim. Chor Rossiyasi, so’ngra esa Sovet davlatining aniq maqsadga qaratilgan migratsiya siyosati Markaziy Osiyo mintaqasi aholisining polietnik tarkibi yanada xilma-xil bo’lishiga olib keldi. O’zbekistonda yashayotgan boshqa millatlarning vakillari orasida ham etnik-madaniy asoslarda jipslashish jarayonlari faol yuz bermoqda. Hozirgi kunda anchagina o’zbeklar O’zbekistondan tashqarida yashamoqda. Masalan, Tojikistonda jami aholining 24,4 foizini, Qirg’izistonda — 13,8 foizini. Turkmanistonda — 9,0, Qozog’istonda — 2,5 foizini o’zbeklar tashkil qiladi. Shuning uchun ham Markaziy Osiyoning suveren davlatlari o’rtasida chuqur va har tomonlama aloqalar o’rnatish, «Turkiston — umumiy uyimiz» g’oyasiga asoslangan o’zaro munosabatlarga e’tibor bermoq zarur. Milliy munosabatlar hamisha dolzarb masala hisoblanadi. Agar milliy masala to’g’ri hal qilinmasa, jamiyat 2 tomonlama zarar ko’radi:
1) mamlakat ichida millatlar o’rtasida kelishmovchilik, nizolar chiqib turadi, bu esa iqtisodiy rivojlanishga ham, ma’naviy yuksalishga ham salbiy ta’sir qiladi;
2) mamlakatning chet el davlatlari bilan bo’ladigan munosabatlariga rahna tushadi.
Madaniy ma’rifiy sohada G’arb va Sharqning o’ziga xos qiyofalari borligini ko’p mutafakkirlar e’tirof etgan. Xususan, Abu Ali ibn Sino o’zining «Sharq falsafasi» asarida olimlarni «g’arbchilar» va «sharqchilar»ga ajratar ekan, ba’zi kishilarning falsafiy yo’nalishda yunon falsafasiga yopishib olish holatlarini johilliklari, aqllarining zaifligi oqibati deb baholagan edi. Ulug’ hind mutafakkiri Sevami Vivekanada: «Evropa ovozi — siyosat ovozidir va bu borada uning ustozi qadimgi Yunonistondir» deydi. Sharq ovozi — ruhiyat va ma’naviy ovozdir — barcha payg’ambarlarning butun hayot faoliyatlari Ruhni targ’ib qilishga qaratilgan.
Kommunistik mafkura qurboni bo’lgan rus sharqshunos va ruhiyatshunos olimasi E.P.Blavatskaya shunday degan: «Sharq tarbiyasi an’anasining asosida birdamlik va uyg’unlik falsafasi yotadi. Sharqda ustoz o’z shogirlariga «bir ko’lning barmoqlari singari» birdam va uyg’un bo’lish ruhini singdiradi. Yana mafkuraviy tazyiqqa uchragan rus sharqshunos olimlaridan biri S.F.Oldenburg fikricha: «G’arb moddiy madaniyat borasida tuban va ayanchlidir». Insoniyatning haqiqiy umumbashariy madaniyati G’arb tsivilizatsiyasi va Sharq ma’naviyatining qo’shilishi asosisda yaratilgandir.
G’arbchilik ruhida sho’ro fani ilmiylikka emas, balki mafkuraviylikka asoslangan edi. Qadimgi Sharq deganda Evropa ko’prok muloqotda bo’lgan Misr, Ossuriya, Bobil va G’arbiy Osiyo tushunilar va faqat ularning tarixi bilan cheklanilar edi.
Umuminsoniy qadriyatlar negizida 2 ta kontseptsiya turadi. Bular — Evropamarkazchilik kontseptsiyasi va Osiyomarkazchilik kontsepiiyasi oqimlarilir.
Tsivilizatsiya va umuman madaniyat rivojlanishidagi murakkab, uzoq va qarama-qarshi kurash shunga olib keldiki, turli irqchilik nazariyalari, mustamlachilik mafkurasi va siyosati yuzaga kelishi bilan go’yoki G’arb ilg’or, uyg’un rivojlanuvchi, taraqqiy etuvchi sifatida, Sharq esa sustkash, dangasa, an’analarga yopishib olgan tarzda qaralib, G’arb bilan Sharq bir-biriga qarama-qarshi qilib ko’yilgan edi. Bu narsa, jumladan, fanda ham ko’zga tashlanadi. Shunday tadqiqotlarning «asosi» sifatida turli sabablarni bichib-to’qib chiqarishdan ham tap tortilmagan: Chunonchi, G’arb kishisining miyasi va tafakkur tarzi Sharq kishisining miyasi va tafakkur tarzidan mutlaqo boshqacha, ya’ni ustun ekanligi ta’kidlanadi. Sharqda ham darhol buning aksini isbotlashga kirishib ketildi, ya’ni sharqliklar o’z ustunliklarini da’vo qila boshlashadi. Har ikkala markazchilik-tsentrizm vakillari, haqiqiy madaniyat tsivilizatsiyasini chetda qoldirib, hatto qadimgi faylasuflarning fikrlarini tan olmay qo’yishdi. Shu o’rinda loakal qadimgi yunon faylasufi Geraklit «sog’lom fikr-hamma uchun umumiy» deganini eslash zarur.
Markazchilik g’oyasining takrorlanishi hozirgi kunda ham yuz berib turganligini unutmaslik zarur. Bunday harakatlar faylasuflar, madaniyat xodimlari vakillari va umuman jahon xalqlari va mamlakatlari o’rtasidagi hamkorlikka rahna solishga xizmat qilayotgani ham ma’lum. Binobarin, zamonaviy fan esa G’arb va Sharqni bir-biriga qarama-qarshi qo’yishning asossiz ekanligini isbotlovchi rad etib bo’lmaydigan dalillarga ega.
Shu boisdan ham bugungi kunda asosiy yo’nalishni umuminsoniy qadriyatlarga qaratish — zamonaviy tsivilizatsiya va mustahkamlanishning zaruriy sharti va omilidir. Bunday yondashuv Sharq va G’arbning falsafiy ta’limotlari, oqim, yo’nalishlari va umuman ular madaniyatlari o’rtasidagi musobaqa va hamkorlikning zarurligini ko’rsatib beradi. Busiz bugungi kunda olamshumul muammolarni echish mushkul.
Bu sohada mamlakatimiz Prezidenti Islom Karimov 1995 yil 3 oktyabrda Davlat va jamiyat qurilishi akademiyasining ochilish marosimida so’zlagan nutqida «tanlagan o’z taraqqiyot va islohot yo’lidan tezkorlik bilan ilgari siljishga kuchli ruhiy-quvvat beradigan milliy madaniyatimiz, Sharq falsafasining hayotbaxsh va teran buloqlaridan bahramand bo’lish muhimdir» degan edi.
«Nur Sharqdan». Bu Rim imperiyasida keng tarqalgan maqol. Yaqin vaqtlargacha Yunon va Rimda ilmu fanning rivoj topishida Misr, umuman, Yakin Sharq mamlakatlari asos bo’lib xizmat qilganligi aytilgan. Haqiqatan ham, eramizdan avvalgi Ioniya fani va falsafasi Yaqin Sharq ta’siri ostida emas, balki zardushtiylik ta’limoti asosida shakllangan.
Sharq madaniyati, ilm-fani, falsafasi va adabiyotining ta’siri Janubiy Frantsiya, Provans, Shimoliy Frantsiya va Italiyada sezilarli darajada kuchli bo’ladi. Parijda Sharq she’riyatining ta’siri ostida Trubadur va Turuverlar lirikasi, Italiyada «yangi yoqimli uslub» shakllandi.
Agar G’arbiy Evropa fan va texnika rivojining oliy darajasiga ko’tarilgan bo’lsa, Sharq xalqlari inson qalbini, ruhiyatini o’rganishda yuqori darajaga ko’tarildilar. Rus adibi S.Sultinskiy: «G’arb — oqil, Sharq — donishmand, G’arb — kenglik, Sharq — teranlik, G’arb — harakat bilan yashagan, Sharq esa orzu-umid bilan, agar G’arbning atoqli olimlari faol bo’lsalar, Sharqda ular faylasuflar. G’arbga nisbatan bir necha asrlar avval Sharqda ilm-fanning deyarli barcha sohalari uchun asos yaratilgan edi», deb yozgan.
- Demak, umuminsoniy qadriyat, bu avvalo, bashariyatning mavjud bo’lishi va yashab qolishini ta’minlaydigan tinchlik, umumjahon tsivilizatsiyasi va madaniyati kabi tushunchalar bilan bevosita bog’liqdir.
- Ayniqsa hozirgi atom asrida insoniyatning eng oliy qadriyati bu tinchlik va osoyishtalikni har qanday yo’l bilan bo’lsada, saqlab qolishdan iboratdir. Busiz boshqa har qanday qadriyat haqida gapirish aslo mumkin emas. Qadriyat qanday turkumga ajralmasin va qanday ko’rinishga ega bo’lmasin, insoniy munosabatlar va umuman insoniyatsiz u hech qanday ahamiyat kasb etmaydi va tushuncha sifatida ham biror ma’noni anglatmaydi.
- Demak, faqat inson va insoniy faoliyat tufayligina qadriyat tushunchasining haqiqiy ma’nosini ijtimoiy borliq va ijtimoiy ong doirasiga hamda shunga muvofiq kishilarning ijtimoiy faoliyati sohasiga tadbikan tushunish mumkin.
- Umuman olganda, mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganidek, «Xalqimizning asrlar osha yashab kelgan an’analari, urf-odatlari, tili va ruhi negiziga qurilgan milliy mustaqillik mafkurasi umuminsoniy qadriyatlar bilan mahkam uyg’unlashgan holda kelajakka muhabbat, insonparvarlik ruhida tarbiyalashni, halollikni, mardlik va sabr bardoshlilikni, adolat tuyg’usini, bilim va ma’rifatga intilishni tarbiyalash yo’lida xizmat qilmog’i lozim». Bu purma’no fikr-mulohazalarda ta’lim tarbiya jarayoni bilan umuminsoniy va milliy qadriyatlarning o’zaro aloqasi hamda yangicha metodologik yondashuvning butun mazmun-mohiyati to’ladagicha ifodasini topgan.
- Odamlarning o’zida jamiyatni yangilash va o’zgartirish zarurligiga ishonch tug’dirmasdan va qadriyatlarga munosabatlarini, daliliy sabablarni o’zgartirmasdan turib isloh qilish yo’lidan amalda olg’a borish, ayniqsa, yangi jamiyat barpo etish, tamomila yangi munosabatlarni joriy etish mumkin emas.
Yuksak ma’naviyat-jamiyatni yangilash va takomillashtirish kafolati
4.1. Ma’ruzani olib borish texnologiyasi