KO‘CHIMLAR VA TURLARI HAQIDA MA’LUMOT

So’nggi o’n yilliklarda odamlar juda katta miqdordagi chiqindilarni ishlab chiqarishdi, ularni xavfsiz ravishda guruhlarga bo’lish mumkin: oziq-ovqat va qog’oz chiqindilari, shisha va plastmassa, tibbiyot va metallurgiya, yog’och va kauchuk, radioaktiv va boshqa ko’plab narsalar.

Chiqindilar – bu nima? Biz savolga javob beramiz. Tasnifi

Insoniyat azaldan Yerning biosferasida tinchlik bilan mavjud bo’lgan biologik turlardan tashqariga chiqdi. Sivilizatsiyaning zamonaviy versiyasi intensiv ravishda va ko’p jihatdan o’ylamasdan sayyoramizning boyliklari – minerallar, tuproq, o’simlik va hayvonot dunyosi, suv va havodan foydalanmoqda. Bizning qo’limiz yetadigan hamma narsaga, insoniyat bizning texnokratik jamiyatimizning o’sib borayotgan ehtiyojlarini qondirish uchun qayta tiklanmoqda. Bu nafaqat sayyora boyliklarining tükenmesine, balki juda xilma-xil tabiatdagi juda ko’p miqdordagi chiqindilarning paydo bo’lishiga olib keladi.

Umuman chiqindilar nima? Ular biz uchun muammo emasmi?

Agar soddalashtirish va umumlashtirish zarur bo’lsa, chiqindilar atrof-muhitga zararli bo’lgan insoniyatning kundalik va ishlab chiqarish faoliyatining natijasidir. Bularga har qanday texnokratik narsalar yoki ularning qiymatini yo’qotgan va ularning kundalik hayotida, ishlab chiqarishda yoki boshqa biron bir inson faoliyatida ishlatilmaydigan narsalar kiradi. Bugungi kunda, agar juda jiddiy va shoshilinch choralar ko’rilmasa, Yer tom ma’noda o’zining hayotiy faoliyati mahsulotlariga g’arq bo’lish imkoniyatiga ega bo’lgan vaziyat mavjud.

Muammoning ko’lamini tasavvur qilish uchun bitta fakt etarli: ba’zi mamlakatlarda bitta metropoliten yiliga bir tonnagacha maishiy chiqindilarni ishlab chiqaradi. Tonna! Yaxshiyamki, ushbu chiqindilarning bir qismi qayta ishlanadi, ammo ularning aksariyati dunyodagi yirik shaharlarning muhim qismini o’stiradigan ulkan chiqindixonalarda tugaydi. Masalan, Moskva atrofida faqat 800 gektar maydonda rejalashtirilgan chiqindixonalar mavjud. Va, ehtimol, o’nlab marta ko’proq tabiiy bo’lganlar – jarliklarda, daryo va soylarning qirg’og’ida, yo’l bo’ylarida.

Endi yirik sanoat majmuasini tasavvur qiling – metallurgiya, to’qimachilik, kimyo – bu unchalik muhim emas. Bunday ishlab chiqarish chiqindilari ham tonna bilan o’lchanadi, lekin yiliga emas, balki kuniga. Tasavvur qiling, bu iflos, zaharli oqim Sibirdagi metallurgiya zavodi va Pokistondagi biron bir kimyo zavodi, Koreyada avtomobil ishlab chiqarish va Xitoyda qog’oz fabrikasidan yig’ilmoqda. Muammo chiqindimi? Albatta va juda jiddiy.

Chiqindilar tarixi

Sintetik materiallar paydo bo’lishidan oldin, chiqindilar, aksariyat hollarda, mavjud emas edi. Singan bolta, eskirgan va tashlab yuborilgan ko’ylak, g’arq bo’lgan qayiq va hattoki mox o’sgan unutilgan qal’a, garchi ular inson faoliyati mahsuli bo’lsa-da, sayyoramizga zarar etkazmadi – organik moddalar qayta ishlandi, noorganik moddalar tinch va osoyishta er ostiga kirib, g’ayratli arxeologlarni kutishdi.

Ehtimol, birinchi “haqiqiy” maishiy chiqindilar shisha bo’lgan, ammo dastlab u kam miqdorda ishlab chiqarilgan. Birinchi jiddiy sanoat chiqindilari 18-19 asrlarning boshlarida, mashinasozlik zavodlari paydo bo’lishi bilan paydo bo’ladi. O’shandan beri ularning soni qor ko’chkisi kabi o’sib bormoqda. Agar 19-asr fabrikasi atmosferaga faqat ko’mir yoqish mahsulotlarini chiqargan bo’lsa, unda 21-asrning sanoat gigantlari millionlab litr juda zaharli chiqindilarni daryolar, ko’llar va okeanlarga quyib, ularni “ommaviy qabrlarga” aylantiradi.

Maishiy va sanoat chiqindilari miqdorini ko’paytirish bo’yicha chinakam “inqilobiy” yutuq 20-asrning birinchi uchida, neft va neft mahsulotlari, keyinchalik plastikdan keng foydalanish boshlanishi bilan yuz berdi.

Chiqindilarning turlari qanday: tasnifi

So’nggi o’n yilliklarda odamlar juda katta miqdordagi chiqindilarni ishlab chiqarishdi, ularni xavfsiz ravishda guruhlarga bo’lish mumkin: oziq-ovqat va qog’oz chiqindilari, shisha va plastmassa, tibbiyot va metallurgiya, yog’och va kauchuk, radioaktiv va boshqa ko’plab narsalar.

Albatta, ularning barchasi atrof-muhitga salbiy ta’sirida tengsizdir. Aniqroq taqdim etish uchun biz barcha chiqindilarni ifloslanish darajasiga qarab bir necha guruhlarga ajratamiz.

Xo’sh, qaysi chiqindilar “yaxshi”, qaysi biri “yomon”?

“Engil” chiqindilar

Qog’oz. Bunga eski gazetalar, kitoblar, varaqalar, stikerlar, qog’oz tomirlar va karton, yaltiroq jurnallar va boshqa barcha narsalar kiradi. Qog’oz chiqindilarini qayta ishlash va yo’q qilish eng sodda usullardan biri hisoblanadi – aksariyati chiqindi qog’oz deb ataladi va keyinchalik yana gazeta, jurnal va karton qutilarga aylanadi. Hatto chuqurga tashlangan va unutilgan unutilgan qog’oz chiqindilari ham tuproqqa va suvga tushadigan bosma sahifalardagi siyohdan tashqari, tabiatga katta zarar etkazmasdan, qisqa vaqt ichida (ba’zi boshqa turlarga nisbatan) parchalanadi. Yaltiroq qog’ozni tabiiy ravishda buzish eng qiyin, eng sodda ishlov berilmagan va bo’shashgan.
Ovqat. Oshxonalar, restoranlar, mehmonxonalar, shaxsiy fermer xo’jaliklari, qishloq xo’jaligi xoldingi va oziq-ovqat fabrikalarida hosil bo’lgan barcha organik chiqindilar – odamlar tomonidan “to’yib ovqatlanmagan” barcha narsalar. So’nggi o’n yilliklarda oziq-ovqat tarkibida tabiiy ingredientlar kamligi va kimyoviy moddalar ko’payganligini hisobga olsak ham, oziq-ovqat chiqindilari tez parchalanadi. Tabiatga aynan shu narsa zarar keltiradi – masalan, chorva mollarini ko’paytirishda keng qo’llaniladigan antibiotiklar, oziq-ovqat mahsulotlarining yaroqlilik muddati va taqdimotini ko’paytiradigan kimyoviy moddalar. GMO-moddalar va konservantlar alohida o’rin tutadi. GMO, genetik jihatdan modifikatsiyalangan ovqatlar, ularning muxoliflari va tarafdorlari tomonidan qizg’in muhokama qilinmoqda. Boshqa tomondan, konservantlar organik moddalarning tabiiy parchalanishini blokirovkalash vositasidir – ko’p miqdorda ular uni parchalanish va yaratilishning tabiiy tsiklidan o’chirib qo’yishadi.
Shisha. Shisha va uning turli xil fraktsiyalari, ehtimol “sun’iy chiqindilar” ning eng qadimgi turi hisoblanadi. Bir tomondan, ular harakatsiz va atrofga hech narsa chiqarmaydi, havo va suvni zaharlamaydi. Boshqa tomondan, etarlicha katta miqdordagi shisha tabiiy biotoplarni – tirik organizmlarning jamoalarini yo’q qiladi. Masalan, hamma joyda uchraydigan o’tkir bo’laklardan himoya mexanizmisiz yaralanadigan va o’ladigan hayvonlarni keltirish mumkin – va bu odamlarning o’zlari uchun noqulaylik haqida emas. Shishaning parchalanishi taxminan ming yil davom etadi. Bizning uzoq avlodlarimiz allaqachon uzoq galaktikalarni zabt etishadi va bugungi kunda axlat ariqchasiga tashlangan butilkalar doimo o’zgarmay tuproqda yotishadi. Shisha chiqindilarni yo’q qilish birinchi darajali ahamiyatga ega emas va shuning uchun ularning soni har yili ko’paytiriladi.

“O’rtacha vazn” chiqindilari

Plastik. Bugungi kunda plastik chiqindilar miqdori shunchaki hayratlanarli – uning turlarini oddiy ro’yxati bir nechta sahifani oladi. Bugungi kunda deyarli barchasi plastikdan – qadoqlash va maishiy texnika, butilkalar va kiyim-kechaklar, uskunalar va mashinalar, idish-tovoqlar va yaxtalardan yasalgan desak, mubolag’a bo’lmaydi. Plastik shishadan ikki baravar tezroq parchalanadi – atigi 500 yil. Ammo undan farqli o’laroq, u deyarli har doim atrofga toksik moddalarni chiqaradi. Shuningdek, plastmassaning ba’zi xususiyatlari uni “mukammal qotil” qiladi. Dunyo okeanida butilkalar, tiqinlar, sumkalar va boshqa “ixtisoslashgan” axlatlardan oqimlar olib kelgan butun “orollar” paydo bo’lganligini kam odam biladi. Ular millionlab dengiz organizmlarini o’ldiradilar. Masalan, dengiz qushlari plastmassa parchalarini ovqatdan ajrata olmaydilar va tabiiy ravishda tananing ifloslanishidan o’lishadi. Chiqindilarni plastik iste’mol qilish bugungi kunda eng jiddiy ekologik muammolardan biri hisoblanadi.
Metallurgiya chiqindilari, qayta ishlanmagan neft mahsulotlari, kimyoviy chiqindilarning bir qismi, qurilish va avtomobil chiqindilarining bir qismi (shu jumladan eski shinalar). Bularning barchasi atrof-muhitni juda ifloslantiradi (ayniqsa, o’lchovni tasavvur qilsangiz), lekin nisbatan tezroq parchalanadi – 30-50 yil ichida.

Ko’pincha “og’ir” chiqindilar

Simob o’z ichiga olgan chiqindilar. Buzilgan termometrlar va lampalar, boshqa ba’zi qurilmalar. Biz singan simob termometri jiddiy stressning manbaiga aylanganini eslaymiz – bolalar darhol “ifloslangan” xonadan chiqarib yuborildi, kattalar esa polda “dumalagan” suyuq metal to’plarini yig’ishda juda ehtiyot bo’lishdi. Simobning o’ta zaharliligi odamlar uchun ham, tuproq uchun ham bir xil darajada xavflidir – har yili o’nlab tonna ushbu modda tashlanib, tabiatga tuzatib bo’lmaydigan zarar etkazadi. Shuning uchun simobga birinchi (eng yuqori) xavflilik klassi berildi – tarkibida simob bo’lgan chiqindilarni qabul qilish uchun maxsus punktlar tashkil qilinadi va ushbu xavfli moddasi bo’lgan idishlar yopiq idishlar ichiga joylashtiriladi, etiketlanadi va xavfsiz holatga keltiriladigan vaqtgacha saqlanadi – hozirgi vaqtda chiqindilarni qayta ishlash simobdan juda samarasiz.
Batareyalar. Batareyalar, maishiy, sanoat va avtomobil akkumulyatorlarida nafaqat qo’rg’oshin, balki oltingugurt kislotasi, shuningdek atrof-muhitga jiddiy zarar etkazadigan boshqa toksik moddalar mavjud. Televizorni masofadan boshqarish pultidan chiqarib, ko’chaga tashlagan bitta oddiy akkumulyator o’nlab kvadrat metr tuproqni zaharlaydi. So’nggi yillarda ko’plab yirik shaharlarda ishlatilgan maishiy akkumulyatorlar va akkumulyatorlar uchun mobil yig’ish punktlari paydo bo’ldi, bu esa bunday chiqindilarning katta xavfliligini ko’rsatadi.
Radioaktiv chiqindilar. Eng xavfli chiqindilar o’lim va sof shaklda yo’q qilishdir. Etarli konsentratsiyadagi radioaktiv chiqindilar barcha tirik mavjudotlarni yo’q qiladi, hatto to’g’ridan-to’g’ri aloqa qilmasdan ham. Albatta, hech kim sarf qilingan uran tayoqchalarini chiqindixonaga tashlamaydi – chiqindilarni “og’ir metallar” ga joylashtirish va yo’q qilish juda jiddiy jarayon. Past darajadagi va o’rta darajadagi chiqindilar uchun (yarim qisqarish muddati nisbatan qisqa) har xil konteynerlardan foydalaniladi, unda sarflangan elementlar tsement ohak yoki bitum bilan to’ldiriladi. Yarim umr tugagandan so’ng, bunday chiqindilar odatdagi chiqindilar sifatida yo’q qilinishi mumkin. Yuqori darajadagi chiqindilar murakkab va qimmat texnologiyadan foydalangan holda ikkinchi darajali foydalanish uchun qayta ishlanadi. Texnologiyalarni rivojlantirishning hozirgi darajasida yuqori faol “iflos metallar” chiqindilarini to’liq qayta ishlash imkonsiz va ular maxsus idishlarga joylashtirilgan holda juda uzoq vaqt saqlanadi – masalan, uran-234 ning yarim yemirilish davri taxminan yuz ming yil!

Zamonaviy dunyoda chiqindilar muammosiga munosabat

21-asrda atrof-muhitning chiqindilar bilan ifloslanishi muammosi eng keskin va ziddiyatli masalalardan biri hisoblanadi. Turli mamlakatlar hukumatlarining unga munosabati ham xuddi shuncha farq qiladi. Ko’pgina G’arb mamlakatlarida chiqindilarni yo’q qilish va qayta ishlash muammosiga birinchi darajali ahamiyat beriladi – maishiy chiqindilarni keyinchalik xavfsiz qayta ishlash bilan ajratish, yuzlab qayta ishlash zavodlari, o’ta xavfli va toksik moddalarni yo’q qilish uchun maxsus muhofaza qilinadigan joylar. So’nggi paytlarda bir qator mamlakatlar “chiqindilarni tejashga yaroqsiz iqtisodiyot” siyosatini olib borishmoqda – bu tizim chiqindilarni qayta ishlash 100% ga teng bo’ladi. Daniya, Yaponiya, Shvetsiya, Shotlandiya va Gollandiya ushbu yo’l bo’ylab eng uzoq masofani bosib o’tdilar.

Uchinchi dunyo mamlakatlarida chiqindilarni muntazam qayta ishlash va yo’q qilish uchun moliyaviy va tashkiliy manbalar mavjud emas. Natijada ulkan chiqindixonalar paydo bo’ladi, u erda shahar chiqindilari yomg’ir, quyosh va shamol ta’sirida o’ta zaharli bug’larni chiqarib, atrofdagi hamma narsani o’nlab kilometr zaharlaydi.Braziliya, Meksika, Hindiston, Afrika mamlakatlarida yuzlab gektar xavfli chiqindilar millionlab dollarlik megapolislarni o’rab oladi, ular har kuni o’zlarining “zaxiralarini” tobora ko’proq chiqindilar bilan to’ldirishadi.

Axlatdan qutulishning barcha usullari

Chiqindilarni axlatxonalarga tashlash. Axlatni yo’q qilishning eng keng tarqalgan usuli. Darhaqiqat, axlat shunchaki ko’zdan g’oyib bo’lmoqda, ostonaga tashlangan. Ba’zi axlatxonalar axlat zavodida qayta ishlashdan oldin vaqtincha saqlash joylari bo’lib, ba’zilari, ayniqsa, uchinchi dunyo mamlakatlarida faqat hajmi oshib bormoqda.
Saralangan chiqindilarni chiqindixonalarga tashlash. Bunday axlat allaqachon “madaniyatli”. Uni qayta ishlash ancha arzon va ancha samarali. Deyarli barcha G’arbiy Evropa davlatlari alohida chiqindilar tizimiga o’tdilar va maishiy chiqindilar bilan “ko’p maqsadli” sumkani tashlash uchun juda jiddiy jarimalar mavjud.
Chiqindilarni yoqish zavodlari. Bunday o’simliklarda chiqindilar yuqori harorat yordamida yo’q qilinadi. Chiqindilar turiga va moliyaviy imkoniyatlarga qarab turli texnologiyalar qo’llaniladi.
Energiya ishlab chiqarish uchun chiqindilarni yoqish. Endi tobora ko’proq qayta ishlash korxonalari chiqindilardan energiya ishlab chiqarish texnologiyasiga o’tmoqda – masalan, Shvetsiyada “chiqindi energiya” mamlakat ehtiyojining 20 foizini ta’minlaydi. Dunyo chiqindilar pul ekanligini anglay boshladi.
Qayta ishlash. Chiqindilarning katta qismi qayta ishlanishi va qayta ishlatilishi mumkin. Rivojlangan mamlakatlar endi maksimal darajada isrofgarchilikka intilishmoqda. Eng oson ishlov berish qog’oz, yog’och va oziq-ovqat chiqindilari.
Saqlash va saqlash. Ushbu usul eng xavfli va toksik chiqindilar – simob, radioaktiv, batareyalar uchun ishlatiladi.

Rossiyada chiqindilarni yo’q qilish va qayta ishlash bilan bog’liq vaziyat

Rossiya bu borada dunyoning rivojlangan mamlakatlaridan ancha orqada qolmoqda. Murakkab omillar – bu katta hududlar, eskirgan korxonalarning katta qismi, Rossiya iqtisodiyotining holati va rostini aytganda, ichki mentalitet, bu eng yaxshi uy qurilishi va qo’shnilarining muammolari haqida bilishni istamaslik haqidagi umumiy ifoda bilan tavsiflanadi.

Kimga murojaat qilish kerak

Shvetsiya shunday qayta ishlash va chiqindilarni yo’q qilish darajasiga yetdiki, unga etishmayapti! Shvedlar hattoki bu masalada norvegiyaliklarga yordam berishadi, maishiy va ishlab chiqarish chiqindilari bilan muayyan haq evaziga ish olib borishadi.

Yaponlar ham o’z qo’shnilarini ajablantirmoqdalar – Quyosh chiqayotgan mamlakatda metallning 98% qayta ishlanadi. Nafaqat bu bilan, Yaponiya olimlari yaqinda plastmassani iste’mol qiladigan bakteriyalarni kashf etdilar! Konservativ hisob-kitoblarga ko’ra, ushbu mikroorganizmlar kelajakda polietilenni qayta ishlashning asosiy usuli bo’lishi mumkin.

KO‘CHIMLAR VA TURLARI HAQIDA MA’LUMOT.

Ko’chimlar deyilganda «adabiy asarning badiiy qimmatini, ifodaliligini, ekspressivlikni kuchaytirish uchun bir narsaning nomini, belgisini ikkinchisiga ko’chirish yoki so’zlarning umuman ko’chma ma’noda ishlatilishni» nazarda tutiladi. So’z ma’nosining ko’chish jarayonlari turli ko’rinishlarda voqe bo’ladi, bu jarayonlar va ularning natijalari sifatida yuzaga keladigan hodisalar, bu hodisalarning turlari, o’ziga xos xususiyatlari kabi masalalar o’zbek tilshunosligida ancha batafsil o’rganilgan. Ko’chimlar deyarli ko’pchilik adabiyotlarda «troplar» atamasi ostida o’rganilgan.

«Badiiy tekstning lingvistik tahlili” qo’llanmasida ko’chimlar quyidagicha tasnif qilingan: «1.So’z ma’nosining miqdoriy ko’chishiga asoslangan troplar: a) giperbola; b) meyozis, 2. So’z ma’nosining sifatiy ko’chishiga asoslangan troplar: a) metafora; b) metonimiya; v) ironiya.» qolgan tasviriy vositalar mazkur ko’chimlarning ko’rinishi sifatida beriladi: «simvol, jonlantirish, epitet – apastrofa – metaforaning; perifraza, sinekdoxa, allegoriya, epitet – metonimiyaning; antifraza, sarkazm – ironiyaning; litota meyozisning ko’rinishlaridir» Badiiy matnning lingvopoetik tahliliga tartganda ko’chimlar deb ataladigan tasviriy vositalarning deyarli barchasining asosida o’xshatish, chog’ishtirishdan iborat mantiqiy tushuncha yotganligini unutmaslik kerak.

Metafora. Narsa-buyum, voqea va hodisalar o’rtasidagi o’zaro o’xshashlikka asoslangan ma’no ko’chishiga metafora deyiladi. Metafora ko’chma ma’no hosil qilishning eng kenq tarqalgan usullaridan biri bo’lib, mumtoz adabiyotshunosligimizda “istiora” deb yuritilgan. Metaforaning ikki turini farqlash lozim: lingvistik metafora va xususiy-muallif metaforalari. Lingvistik metaforalar til taraqqiyoti bilan bog’liq hodisa hisoblanadi. «Bunday metaforalar asosan, atash, nomlash vazifasini bajarganligi uchun ularda uslubiy bo’yoq, ekspressivlik, binobarin, ular ifodalagan nutq predmetiga nisbatan subyektiv munosabat aks etmaydi». Faqatgina ma’lum bir so’zning ma’no doirasi kengayadi hamda yangi tushunchalarni atash uchun xizmat qiladi. Masalan: odamning oyog’i, odamning ko’zi – uzukning ko’zi, ko’ylakning etagi – tog’ning etagi kabi. Xususiy-muallif metaforalari esa yozuvchining estetik maqsadi, ya’ni borliqni subyektiv munosabatini qo’shib ifodalagan holda nomlashi asosida yuzaga keladi. Ular uslubiy jihatdan bo’yoqdorlikka va voqelikni obrazli tasvirlash xususiyatiga ega bo’ladi. Shuning uchun ham badiiy matnda qahramonning histuyg’ularini ta’sirchan, yorqin bo’yoqlarda, aniq va ixcham ifodalashga xizmat qiladi. Xususiy-muallif metaforalarida hamisha konnotativ ma’no mavjud bo’ladi.

«Metafora orqali ma’no ko’chishida konnotativ ma’no yorqinroq aks etadi. Masalan, ot, eshak, qo’y, it, bo’ri, tulki, yo’lbars, boyo’g’li, musicha, burgut, lochin, qaldirg’och, bulbul kabi hayvon va qushlarning nomlari bo’lgan leksemalar mavjudki, bu so’zlar o’z ma’nosidan tashqari, ko’chma ma’noda juda keng qo’llanadi. Otning baquvvatligi, eshakning aqlsizligi, qo’yning yuvoshligi, itning vafodorligi, mushukning epchilligi, tulkining ayyorligi, burgutning changallashdagi kuchliligi, lochinning ko’zi o’tkirligi kabi tipik xususiyatlari boshqa predmetlarga nisbatan metaforik usulda ko’chiriladi, natijada konnotativ ma’no yuzaga keladi hamda matnning ta’sirchanligi oshadi» .

Metafora bilan o’xshatish konstruktsiyaning o’zaro farqi haqida tilshunoslarimiz o’zlarining fikrlarini aytib o’tishgan. Ularda asosan quyidagi farqlar sanab o’tiladi: 1. O’xshatishda so’zlar o’z ma’nosi bilan ishtirok etadi. 2. O’xshatishda ikki komponent – o’xshatiluvchi o’xshatiluvchi obyekt va o’xshovchi obraz qiyoslanadi. Metafora esa bir komponentli bo’ladi. 3. O’xshatishlarda kengayish imkoniyati ko’p, bir gap hatto abzas darajasida kengayishi mumkin. Metaforalar esa so’z yoki so’z birikmasidan iborat bo’ladi. 4. O’xshatishda maxsus ko’rsatkichlar bo’ladi: -dek, -day, –simon, larcha, kabi, singari, ko’rsatkichlar bo’lmaydi. Buni quyidagi misoldan ham ko’rish mumkin: Karim tulkiday ayyor odam.O’xshatish konstruktsiya, Bunda Karim – o’xshatish subyekti, tulki – o’xshatish etaloni, ayyor – o’xshatish asosi, -day – o’xshatishning shakliy ko’rsatkichi. Bu to’liq o’xshatish. Karim – tulki. Bu qisqargan o’xshatish, chunki gapda o’xshatish asosi (qaysi xususiyati o’xshashligi) va ko’rsatkichi ifodalanmagan. Voy, tulki-yey… (Karimga nisbatan ishlatilmoqda) Bu Metafora hisoblanadi. Chunki, Karimning ayyorligi obrazli tarzda ifodalanyapti, butunlay qayta nomlanyapti. Metaforalarga misollar: 1. Eshshak, bu nima qilganing? 2. Qamoqxonalarning «telegrafi» (gap tashuvchi, ayg’oqchi) juda aniq ishlaydi. 3. – Ko’ksiga pichoq sanchibdi, – dedi barak

navbatchisi. -Battar bo’lsin! Itga it o ‘limi. Mahbuslar baribir uni tirik qo’yishmasdi. 4. – Oshga pashsha tushdi, aka! – dedi qo’rqa-pisa… «Devoriy gazeta» o’Igur keldi. 5. Qishdan qolgan qarg’alar. 6. Buqalamun bilan uchrashuv. (S.Ahmad) 7. Otabek bu cho’ltoq supurgini tanidi va uning istehzolarini payqadi (A. Qodiriy)

Ayrim manbalarda metaforalarning mazmuniy jihatdan uch turi mavjudligi aytiladi: odatiy, jonlantirish va sinestetik metaforalar 78 . Yuqorida ko’rib o’tilgan metaforalarning barchasi, asosan, odatiy metaforalardir. Jonlantirish badiiy nutqqa obrazlilik baxsh etuvchi muhim vositalardan biridir. «Badiiy san’atlar» kitobi mualliflari bu haqda shunday yozadilar: «Jonlantirish – istioraning bir ko’rinishi.

Jonlantirish odamlarga xos bo’lgan xislatlarni jonsiz predmetlar, tabiat hodisalari, hayvonot, parranda, qush kabilarga ko’chirish orqali paydo boladigan tasvir usulidir” 79 . «O’zbek tili stilistikasi»da ham “kishining harakatlari, his-tuyg’ulari, so’zlash va fikrlashlari jonsiz predmetlarga ko’chirilishi” ga 80 jonlantirish deyilishi ta’kidlanadi. Mumtoz adabiyotimizda jonlantirishning ikki turi farqlangan: 1. Tashxis –shaxslashtirish, jonsiz narsalarni insonlarday tasvirlash. She’riyatda jonlantirishdan voqelikni obrazli tasvirlash maqsadida foydalaniladi. Tasvir obyektiga kitobxonni yaqinlashtirish, voqelikning anglanishini osonlantirish va quruq-rangsiz ifodadan qochish uchun ham mazkur usulga murojaat qilinadi. Quyidagi she’riy parchada mualiif “kuz”ni jonlantirish orqali kitobxonning tasvirlanayotgan voqelikka munosabatini faollashtiradi:

Nimani xohlayman? Istagim nima?

Changalzor shovqinin tinglab turaman.

Yaproqlar bandida kezgan jimgina Ma’yus va bezovta kuzni ko’raman.

Unlng qo’shig’ida, uning ohida

Sezaman odamzod qalbin gohida. (A.Oripov)

Yoxud jonsiz narsaga insonga murojaat qilgandek munosabatda bo’lish ham jonlantirishning bir ko’rinishi hisoblanadi. Adabiyotshunoslikda bu hodisa apastrofa deb yuritiladi. Bunda narsa-buyum jonlantirilmaydi, faqat jonli deb tasavvur qilinadi. Bu usuldan qahramonning hech kimga aytolmagan ichki dardlarini, sirlarini oshkor qilishda foydalaniladi. Masalan: Osmonga intilgan daraxtlar, ildizingiz yerdaligini bila turib, kelib-kelib sizni quchgan ko’k bag’rini tilasizmi? Har bahor yashillikka aldanganingizni hazon pallasida sezmaysizmi yo hammasini bila turib, hammasini seza turib shamol izniga bo’ysunasiz, shitirlaysiz. Men ham shivirlayman… Sizga ingan shudring mening ko’z yoshim… Bilaman, bor dardimni to ‘kib solmasam ham voqifsiz ahvolimdan. Zotan, siz tirik xotirasiz. Bebosh yaproqlarmng shivir-shiviri, mungli yomg’ir kuy, egilmachoq maysalar, injiq shamol, chuchmoma xo’rsinig’i, yuragimning ado bo’lmas o’kinchi, siz soddagina daraxtlarim va men egilishni eplolmagan asov g’alayon – hammamiz yolg’iz sog’inch bilan bog’langanmiz. (Y.

Intoq – nutq sohibi sifatida tasvirlash, insonlardek gapirish demak. Intoq bolalarga atalgan she’r va hikoyalarda, ertak va masallarda ko’p qo’llaniladi. Intoq san’atidan masallarda alohida maqsad bilan foydalaniladi. Insonlarga xos ba’zi qusurlar kamchiliklar narsa-buyumlar misolida obrazli qilib ko’rsatib beriladi. Yevropa adabiyotshunoslik ilmida allegoriya deb ataladigan ko’chim ham «gapirtirish» usuliga asoslanadi. Intoq-jonlantirishda narsa va buyumlar, hayvonlar insonlardek gapiradi. Allegorik-jonlantirishda «hayvon va jonivorlar insonlar kabi harakat qiladi, ular kabi gapiradi. O’quvchi esa asosiy e’tiborini shu hayvonlar orqali tasvirlanayotgan inson obraziga qaratadi.Demak, allegoriyada obrazlar sistemasi ikki qator hisoblanadi, ya’ni asarda tasvirlanayotgan hayvonlar obrazlari qatori va ular orqali shu xarakterdagi kishilar qatori» 81 . Muxtor Xudoyqulovning «Sher bilan pashsha” deb nomlangan masalida ham ayrim insonlarga xos maqtanchoqlik, yolg’on ishlatib bo’lsa ham obro’ topishga urinish illati obrazli ifodasini topgan: Bir pashsha Sherning qulog’iga bir zum qo’ndi-yu, uchib ketdi. So’ng ko’ringanga maqtandi:– Biz Sher bilan juda yaqinmiz, ko’p masalalarda u men bilan maslahatlashib turadi… Pashshalarga ishonmang!

Sinestetik metaforalarda bir sezgi organi bilan idrok etiladigan «tushuncha boshqa sezgi organi bilan idrok etiladigan narsa-tushunchaga o’xshatiladi, yaqinlashtiriladi va shu asosda ko’chma ma’no yuzaga keladi. Masalan: Shirin tabassum, shirin gap, shirin uy; yengil tabassum, yengil nigoh, yengil qadam, og’ir tush, og’ir gap, og’ir masala kabi. Bu misollarda keltirilgan shirin, yengil, og’ir sifatlarida sinestetik metafora sodir bo’lgan. Maza-ta’m ma’nosini bildiruvchi «shirin» va o’lchovni ifodalovchi «yengil» so’zlari «yoqimli» ma’nosida, «og’ir» so’zi esa

«yoqimsiz» ma’nosida kelgan.

Metonimiya deb voqea-hodisa, narsa-buyumlar o’rtasidagi o’zaro yaqinlik va bog’liqlik asosida ma’no ko’chishiga aytiladi. Metonimiya ham qiyosga asoslanadi. Faqat «metaforada bir-biriga o’xshash predmetlarning belgilari qiyoslansa, metonimiyada bu ikki predmet tashqi ko’rinishi yoki ichki xususiyatlari bilan birbiriga qandaydir aloqasi bo’lsa ham, ammo, umuman bir-biridan farq qiluvchi (birbiriga o’xshamagan) predmetlarning belgilari chog’ishtiriladi» 82 .

Masalan:...yaxshiliqmi, yomonliqmi haytovur bo’ladirgan ko’ngilsiz gapni kechikkani yaxshi… Fuzuliyni yaxshilab o’qish kerak. (A.Qodiriy) Ushbu gapda muallif va uning asarlari o’rtasidagi aloqadorlikka asoslanib, «asar» muallif nomi bilan qayta nomlanyapti. Yoki; Saroy tinch uyquda, tun yarim (A.Qodiriy). Bu misolda «saroy” so’zi orqali «saroydagi odamlar» ma’nosi ham ifodalangan. Metonimiyaning turli ko’rinishlari mavjud va bu haqda tilshunoslikka oid adabiyotlardan atroflicha ma’lumot olish mumkin. Biz sizga bir mansurani havola qilmoqchimiz. Unda muallifning metonimik qayta nomlash usulidan mahorat bilan foydalanganiga o’zingiz guvoh bo’lasiz:

– Aka Xemenguey ham badimga urib ketdi, – dedi buxorolik shoir. – Endi o’qiyapman Jabron Xali, Folkner, Frishni.

O’sha kuni uyga keldim. Yana kezib chiqdim o’zim sevgan Ernst olamlarini.

To’g’ri ekan. Badga urishi mumkin ekan hatto Xemenguey ham.

Agar o’z erking ko’rinsa juda uzoq. Ishonching darz ketsa. Tuyulsa omonat, liqildoq.

Muomalaga o’rgatar Xemenguey. Olijanob muomalaga. Biz esa tobora yiroqlashib boryapmiz bunday muomaladan. (I.G’afurov)

Sinekdoxa deb butun bo’lak munosabatiga asoslanuvchi ma’no ko’chishiga aytiladi. Adabiyotlarda «ko’plik o’rnida birlik yoxud birlik o’rnida ko’plik shakllarini qo’llash yo’li bilan ham sinekdoxalar yaratish mumkin»ligi 83 aytilgan. Daraxtlar sarg’aydi, olma gulladi, qo’limni kesib oldim birikmalarida butunning nomi bilan bo’lak; har ishga burnini suqmoq, tirnoqqa zor, jamoaning qo’li baland keldi kabi birikmalarda qismning nomi bilan butun ifodalanyapti. Badiiy nutqda sinekdoxadan ixchamlilik va ifodalilikni ta’minlash maqsadida foydalaniladi.

Kinoya deb «til birligini uning haqiqiy ma’nosiga qarama-qarshi ma’noda, kesatiq, qochirim, piching bilan ishlatishdan iborat ko’chim»ga 84 aytiladi. Kinoya qadimdan adabiyotimizda ta’sirchan ifodalar yaratishda qo’llanilib kelingan. Yevropa adabiyotshunosligida bu hodisa «ironiya» atamasi ostida umumlashtiriladi. Uning antifraza (masxara, u yoki bu ijobiy xususiyatni kulgi, kalaka yo’li bilan inkor qilish) hamda sarkazm (zaharxanda ta’na, istehzoli piching, shama) deb ataluvchi ko’rinishlari farqlanadi. Mohir so’z ustasi, xalqimizning ardoqli adibi Abdulla Qahhor asarlarida kinoyaning nodir namunalarini uchratish mumkin. U «Mayiz yemagan xotin», «Adabiyot muallimi», “Nutq” kabi hajviy hikoya va fel’etonlarida kinoyaning turli ko’rinishlaridan foydalangan holda betakror obrazlar yaratgan. Masalan, adibning «Mayiz yemagan xotin» hikoyasidagi ironik bo’yoqlarda tasvirlangan mulla Norqo’zi ana shunday obrazlardan hisoblanadi: “Ayo; kishi erkakka qo’l berib so’rashdimi, bas. Ro’za tutgan kishi og’zini chayqasa, suv tomog’iga ketmasa hamki, ro’zasi ochiladi – shu og’iz chayqashdan bahra oladi-da! Abdulhakimning qiziga usta

Mavlonning o’g’li bir hovuch mayiz berganini o’z ko’zim bilan ko’rganman. Hayo bormi shularda? Shariat yo’li – xo’p yo’l. O’n bir yasharida paranji yopinmagan qizdan qo’lni yuvib qo’itiqqa ura bering. Paranji hayoning pardasi-da!”

Perifraz deb ataluvchi tasviriy ifodalar ham badiiy nutqning emotsionalekspressivligini ta’minlovchi uslubiy vositalardan hisoblanadi. Perifraz deb “narsa, hodisani o’z nomi bilan emas, ularni xarakterli belgi – xususiyatlari asosida tasviriy usul bilan ifodalash”ga aytiladi. Shuni unutmaslik kerakki, har qanday narsa – hodisa nomini boshqa ibora bilan atayverish kutilgan effektni bermaydi. Atalayotgan hodisa bilan yangi nom–ibora o’rtasida mazmuniy yaqinlik bo’lishi lozim. Masalan, uchuvchilar – samo lochinlari, akula – suv osti hukmdori, sher – hayvonlar sultoni,

Samarqand – Sharq darvozasi, teatr – ma’naviyat o’chog’i, yoshlik – sevgi fasli kabi.

Mubolag’a, grotesk va kichraytirish. Narsalarni, voqea va hodisalarni, histuyg’ularni, belgi-xususiyatlarni o’ta bo’rttirib tasvirlashga mubolag’a (yoki giperbola) deyiladi. Mubolag’a ham tasvirning ta’sirchan chiqishiga, obrazli ifodalanishiga xizmat qiladi. “Mubolag’aning so’z ma’nosining ko’chishiga asoslanishi uning troplar guruhiga mansubligini ko’rsatsa ham, u tropning boshqa ko’rinishlaridan farq qiladi. Chunki tropning boshqa ko’rinishlarida ko’chma ma’no ma’lum bir belgi asosida o’xshatish, taqqoslash, voqea-hodisa yoki predmetlar o’rtasidagi bog’liqlikka ko’ra bo’lsa, mubolag’a esa to’g’ri ma’noda tushunmaslikni talab etadi» 86 . Mubolag’aga asoslangan ko’chim badiiy matnga nutq predmetiga nisbatan tinglovchi yoki kitobxon e’tiborini tortish va nutqning emotsional-ekspressivligini ta’minlash maqsadi bilan olib kiriladi. Mubolag’ada ifodalanayotgan axborot tabiiyki, hayot haqiqatiga mos kelmaydi. Lekin me’yor buzilsa kutilgan effektga erishilmasligi ham mumkin. Aslida «mubolag’ali nutqning asosiy maqsadi axborot berish emas, balki, tinglovchi yoki o’quvchiga ta’sir qilishdir». Masalan, quyidagi parchada yozuvchi qahramon portretini mubolag’ador qilib tasvirlash orqali komik effekt yaratishga muvaffaq bo’lgan: Mahallamizda Mamajon lo’mboz degan devdek kishi bo’lardi. Bo’yi unchalik daroz emasdi-ku, ammo eniga qarichlab o’lchasa, ikki gazdan oshiq chiqardi. O’tirganda dumbasi quymoqqa o’xshab yoyilib ketib uch gazga doira yasardi. Qorni shu qadar osilib ketganki, o’tirganda yerga yozsa bir ko’rpachalik joyga nari ketib qolardi.Kindigi qichiganda qo’li yetmay, otashkurak bilan qashlardi. (S.Ahmad)

Mubolag’a yo’li bilan komik effekt yaratishmng yana bir usuli grotesk deb ataladi. «Grotesk fransuzcha so’z bo’lib, kulgili, g’ayri tabiiy degan ma’nolarni bildiradi. Grotesk satirada haqiqiy holni fantaziya bilan qo’shib vahimali hamda kulgili tarzda bo’rttirib tasvirlashdir. Grotesk haqiqatni inkor etmaydi, balki haqiqatni haqiqatsimon g’ayri tabiiy shakllarda yana-da ta’sirliroq ifodalash san’atidir». Abdulla

Qahhorning ko’pgina feletonlarida turmushda uchrab turadigan salbiy holatlar, ijtimoiy va ma’naviy illatlar grotesk usulida oshkor qilinadi. Adibning «Bildirish» deb nomlangan feletonida o’zini duoxon va tabib deb atab odamlarni laqillatishni kasb qilib olgan «Cho’loq domla» haqida so’z boradi. U qabul qiladigan kasallar ham, tavsiya qiladigan dori-darmon ham, ish tarzi ham g’ayri tabiiy tarzda ifodalanadi: Qabul qiladigan kasallar: Kindigiga bod to’xtagan, ko’kragi shishgan, tug’maydigan xotinlar, ishq dardiga mubtalo bo’lgan laylilar, majnunlar, parilar, yuk tashlagan kelinlar. Ayniqsa, xazonrezgi, toshqizig’i vaqtida qaytalanadigan jinni hamda arvoh urganlar va boshqalar… Dorilardan namunalar: Qo’ziqorinning bargi, havoning yog’i so’ngra mo’rining qurumi, chilimning suvi, aravaning g’ij-g’iji va bundan bo’lak turli-tuman attormng qutisida yo’q dori-darmonlar.

Jinnilarni tuzatish borasidagi ikki so’nggi tajribamiz Qo’qonning Mirtohir mahallasidagi dong’li bir jinni ustida bo’ladi. Tashreh uchun sakkizta belkurak, yettita ketmon buyuriladi. Dori uchun eng munosib Hamroqulov qorining ashula aytganda chiqargan teri lozim ko’riladi.

Kichraytirish (litota) deganda mubolag’aning aksi tushuiniladi. «Lekin mohiyat e’tibori bilan ular qarama-qarshi hodisalar emas, har ikkisi ham voqelikni haddan tashqari kuchaytirib tasvirlashga xizmat qiladi, faqat ularning ifodalanish usulida farq bor: giperbolada voqelik to’g’ridan – to’g’ri, bevosita bo’rttirib ko’rsatilsa, litotada biror voqelikni kichraytirish vositasida beriladi” –Tilimni qichitma, jo’jaxo’roz! Aytmadimmi, kuzda qiyqillab stolning tagiga kirib ketasan, deb… Eh-e, sening xo’roz bo’lishingga hali o’n to’rt prosent bor (A.Qahhor). Bunda qarshidagi insonni

«jo’jaxo’roz» deb kichraytirish orqali o’zining kuchli ekanligi ta’kidlanyapti. Yoki, quyida berilgan misoldagi birinchi lofchi mubo’lag’adan foydalangan bo’lsa, ikkinchisining nutqida kichraytirish va mubolag’a birdaniga kuzatiladi, hatto mubolag’a orqali birinchi obyekt yo’qqa chiqarilyapti: Bir lofchi ikkinchi lofchining uyiga kelib dedi:

Sizga bir gilamni sovg’a qilib keltirdim, uning bir uchi bu yerda bo’lsa, ikkinchi uchi Samarqandda turibdi.

Ikkinchi lofchi unga darhol javob berdi:

Rahmat, yaxshi qilibsan, mehmonxonadagi gilamning ozgina yeriga o’t tushib kuygan edi, sen sovg’a qilgan gilamni o’shanga yamoq qilaman.

Kufr va uning turlari

Yaratgan Allohga hamdu sanolar, payg`ambarimizga, uning oilasi, sahobalari va ularga qiyomat kuniga qadar e`rgashgan kishilarga salavot va salomlar bo`lsin.

Bir kishi ustidan shar`iy hukmlarga asoslangan holdagina «kofir» deb hukm chiqariladi. Muayyan shaxs ustidan aytilgan so`zi va qilgan ishi sababli mushrik hukmini berilganidek, muayyan shaxs ustidan shar`iy asoslar bo`lmagan taqdirda murtad hukmini chiqarilmaydi. Chunki, muayyan shaxsga kofir hukmini berish yoki uni Islom dinidan chiqarishning katta xatari va ortidan keladigan yomon ta`sirlari bor. Odamlar garchi kofir hisoblash – «takfir»ning shart va mone`liklari haqida turli guruhlarga bo`lingan bo`lsalarda, «ahlussunna val-jamoa»ni qilingan ishning belgilari va qiluvchining hukmi haqidagi shar`iy dalillar bilan haqiqatni lozim tutishga Alloh ta`olo hidoyat qildi. Shuning uchun ham ular, qilingan ishning hukmi, qilingan va qilinmagan narsalar, muayyan shaxs ustidan «kofir» deya hukm chiqarish shartlari va mone`liklarini belgilashda shar`iy qonunlarni lozim tutdilar. «Ahlussunna val-jamoa»: «Muayyan shaxs ustidan kofirlik hikmini chiqarish mumkin e`mas. Hukm chiqarish musulmon hokim yoki qozining ishi», yoki «Muayyan shaxs ustidan kofirlik hukmini chiqarish shartlari mukammal bo`lib, mone`liklar yo`q bo`lgan bir paytda, butun omma ustidan kofirlik hukmini chiqarsa bo`ladi»- deb aytmaydilar. Hatto, Islom dinini qabul qilish hohishi paydo bo`lgan kishilar uchun Islom belgilarini isbot e`tishga shoshiladilar. Ular bu ishlarning barchasida haqiqatdan ajramaydilar va muxoliflari qilganidek, vahiy matnlarini bir-biriga zid bo`lgan ta`villar bilan izohlamaydilar.

Shuning uchun ham, musulmonlar, xususan, da`vatchilar oldida hayot biyobonlarida adashmasliklari va bizlar adolatli siyosatchilar soyasida Islom shariatini hayotga tatbiq e`tishdagi buyuk g`oyamizga e`rishish uchun ushbu risolani yozishga kirishdik. Alloh ta`olo barcha musulmonlarni haqiqatga e`rgashish va unda sabot bilan turishga muvaffaq qilsin.

«Kufr»ning ta`rifi

u «Kufr» so`zining lug`aviy ma`nosi: «o`rash» va «to`sish» dir. Sovutini o`rab, kiyimlarini kiygan odamga arablar: «Kafara dir`ahu bi savbihi» deydilar. Arab tilidagi «mukaffar» so`zidan qurollari bilan to`silgan (himoyalangan) jangchi tushuniladi.

«Kufr» – iymonning ziddidir. Uni haqiqatni to`sgani uchun ham «kufr» deb ataldi.

u «Kufr» so`zining shariatda qo`llanilishi. Kufr – Islom yoki Islomning kamoloti usiz mukammammal bo`lmaydigan narsani inkor e`tish, demakdir. Shuning uchun ham ikki shahodat kalimalarini inkor e`tish kufrdir. Dindan e`kani barchaga ma`lum bo`lgan narsalarning farzligi (masalan namoz) yoki harom e`kanini (masalan aroq) inkor e`tish kufrdir.

«Kufr» so`zi oyat va hadis matnlarida ba`zida Islom millatidan chiqaradigan, ba`zida e`sa Islom millatidan chiqarmaydigan ma`nolarda iste`mol qilinadi. Chunki, kufrning ham iymon kabi turli shoxlari (tarmoqlari) bor. Ha, kufrning turli asos va tarmoqlari bor. Ularning ba`zilari kufrni taqozo qilsa, ba`zilari kufrning xususiyatlarini taqozo qiladi.

Kufrning turlari

Katta kufr

Katta kufr – Islom usiz mukammal bo`lmaydigan narsalarni inkor e`tishdir. U – jahannamda mangu qolishni taqozo qiladi va Islomdan chiqaradi.

Katta kufr e`tiqod, talaffuz va amal qilish bilan sodir bo`lib, besh turlidir. Ular:

1) Rad e`tish kufri.

Bu kufr pyg`ambarlarni va payg`ambarlar bergan xabarlarni rad e`tish (zero bu haqiqatga zid), payg`ambarlar olib kelgan vahiy haqiqatga zid, yoki Alloh halol qilgan narsani harom, ta`qiqlagan narsani halol deb da`vo qilisg kabidir. Bunga Alloh ta`oloning ushbu so`zlari dalolat qiladi: «Allohga qarshi uydirmalar to`qigan yoki kelgan paytida haqiqatni rad e`tgan kishidan ko`ra zolimroq kimsa bormi?! Axir jahannamda kofirlar uchun joy yo`qmi?!» (Ankabut: 68).

2) Bosh tortish yoki tasdiqlasada kibr qilish kufri.

Bu kufr rasululloh sollallohu alayhi va sallam robbisining huzuridan olib kelgan vahiyni tasdiqlagan , biroq, unga kibri, o`jarligi va haqiqatni va haqiqatga e`rgashgan kishilarni tahqirlashi sababli e`rgashmaslik kabidir. Alloh ta`olo Nuh alayhissolatu vassalomnig qavmi haqida: «Ular: «Biz senga xor kishilar e`rgashgan bir paytda iymon keltiramizmi?!»- dedilar», deb xabar berdi.

Shayton (Iblis) ning kufri ham buning misolidir. Chunki, IblisAlloh ta`oloning buyruqlarini inkor e`tmagan, balki, uni kibr bilan qarshilagan e`di. Ko`plab xalqlarning kufri ham shu qabilidadir. Alloh ta`olo ularning o`z payg`ambarlariga: «Sizlar bozlar kabi insonlarsiz» (Ibrohim: 10) deb xitob qilganlarini bayon qildi.

3) Shak kufri.

Bu kufr payg`ambar olib kelgan xabarlarni tasdiqlash, yoki rad e`tish, yoki unga e`rgashishda shubhalanish kabidir. Zero, rasululloh sollallohu alayhi va sallam robbisining huzuridan olib kelgan barcha narsa shubhaga o`rin qo`ymaydigan haqiqatdir. Shuning uchun ham, rasulullohh sollalohu alayhi va sallam olib kelgan ta`limotlarga e`rgashishda ikkilangan yoki «Haqiqat uning ziddida bo`lishi mumkin» deb o`ylagan kimsa shak va shubha kufrini qilgan bo`ladi.

4) Voz kechish kufri.

Bu kufr rasulullohh sollalohu alayhi va sallamdan qalbi bilan voz kechish va Uning so`zlariga quloq solmaslik: Uni tasdiqlamaslik va rad e`tmaslik, do`st va dushman tutmaslik, Unga hech ham quloq solmaslik, haqiqatni o`rganmaslik va unga amal qilmaslik, haqiqatni zikr qiqlingan yerlardan qochish kabidir. Bu ishni qilgan odam voz kechish kufrini qilgan bo`ladi.

5) Nifoq (munofiqlik) kufri.

Bu kufr rasulullohh sollalohu alayhi va sallam olib kelgan ta`limotlarga qalbidan rad e`tsada, amal qilishni ko`rsatish kufridir. Ya`ni iymonni ko`rsatish va kufrni yashirish. Alloh ta`olo bunday kufr ishni qilgan odamlar haqida: «Odamlarning ba`zilari: «Allohga va oxirat kuniga iymon keltirdik», deb aytadilar. Holbuki, ular mo`min e`masdirlar» (Baqara: 8).

Nifoq (munofiqlik) ikki turlidir: e`tiqod va amal nifoqi.

Birinchi: Etiqod nifoqi yoki katta nifoq – kufrni yashirib, iymonni til va boshqa a`zolarda ko`rsatishdir. Bunday nifoqni qilgan odam jahannamning tubidadir. Alloh ta`olo yuborgan barcha narsani yoki uning ba`zisini, yoki rasulullohh sollalohu alayhi va sallamni, yoki u olib kelgan narsalarning ba`zisini rad e`tish, yoki rasulullohh sollalohu alayhi va sallam olib kelgan dinning g`alabasini yoqtirmaslik katta nifoqning namunalaridandir.

Ikkinchi: Amal nifoqi yoki kichik nifoq. Bu nifoq – shariatga ters uslubda sodir e`tilgan amaliy nifoqdir. Bu nifoq kishini Islom millatidan chiqarmaydi. Yolg`on so`zlash, va`daga yoki omonatga xilof qilish, janjal qilsa so`kinish (haqorat qiqlish) va ahdga vafo qilmaslik bu nifoqning misollaridandir.

Biz yuqorida zikr qilgan kufr holatlarida banda kofir bo`ladi. Yaxshiroq tushunchaga e`ga bo`lish uchun, katta kufrni uch qismga bo`lib misollar bilan bayon qilamiz:

1) E`tiqod kufri. Buning sabablari ko`p bo`lib, ularning ba`zilarinigina zikr qilamiz:

– Alloh ta`oloning borligi va vahdoniyati haqida shak va shubha qilish;

– Muhammad sollallohu alayhi va sallamning payg`ambarligi yoki uning so`nggi payg`ambar e`kanida shubha qilish;

– oxirat kuni, jannat, jahannam, savob, jazo, jinlar, farishtalar yoki Islom ulamolari ichida ijmo` qilingan isro` (rasululloh sollalohu alayhi va sallamning Makkadagi Ka`ba masjididan Quddusdagi Aqso masjidiga tungi safari) va me`roj (rasululloh sollalohu alayhi va sallamning Alloh ta`olo bilan gaplashish uchun Osmonlarga ko`tarilishi) haqida shubha qilish;

– Qur`on Karimning biror harfini inkor e`tish yoki unga bironta harfni qo`shish kerak deb e`tiqod qilish;

– Islomdan boshqa biron bir qonunga ishonish va uni bashariyat hayoti uchun salohiyatli deb e`tiqod qilish;

– Alloh ta`oloning maxluqlariga hulul qilishiga ishonish yoki Alloh ta`oloning sherik, rafiqa va farzand kabi poklash kerak bo`lgan sifatlar bilan sifatlash;

– besh vaqt namoz yoki zakot kabi dindan e`kani barchaga ma`lum bo`lgan ibodatlarni fqrz e`mas, deb e`tiqod qilish;

– savdo-sotiq yoki uylanish kabi dinda ijozat berilgan narsalarni harom, qotillik, zino va sudxo`rlik kabi dinda harom e`kani ma`lum bo`lgan narsalarni halol deb e`tiqod qilish;

– rasululloh sollalohu alayhi va sallam etkazishga buyurilgan bo`lishlariga qaramay, Alloh yuborgan ba`zi narsalarni yashirib qolgan, yoki musulmonlarning ba`zilariga etkazib, ba`zilariga etkazmagan, deb e`tiqod qilish;

– Allohning yuborgan biron bir payg`ambarini undan haqiqat rivoyat qilingan xabarida yolg`onchi qilish.

2) Fe`liy kufr. Uning misollari:

– Allohdan boshqasi uchun sajda qilish;

– Qur`on Karim oyatlarini yoki rasululloh sollalohu alayhi va sallamning hadislarini iflos yerlarga osish;

– avliyo va solih kishilarning qabrlarini tavof qilish;

3) Talaffuz qilish kufri. Uning misollari:

– Alloh ta`oloni, yoki biron bir payg`ambarni, yoki Islom dinini so`kish yoki haqorat qilish;

– musibat va qiyinchilik onlarida avliyo yoki solih kishilardan madad so`rash;

– Qur`on, Qur`on oyatlari, payg`ambar, Allohning go`zal ismlari, jannat va jahannamdan bergan xabarlari ustidan masxara qilib: «Alloh jannatini bersa ham kirmayman», yoki «Huzurimda payg`ambarlar guvohlik bersalarda, ularning guvohliklarini qabul qilmayman», yoki «Namoz o`qiganimdan beri hech bir yaxshilik ko`rmadim», yoki «Namoz o`qima, u senga nima foyda keltiradi», deb aytish va bundan boshqa bugungi kunda odamlarning tillarida osonlik bilan aytilayotgan va ularning kofir bo`lishlariga sabab bo`layotgan ko`plab istehzolar. Afsuski, ularni bunday ishlardan qaytaradigan kishilarning sonlari juda ham oz.

Aziz do`stim, yuqorida e`slatilgan narsalarning ustidan hazillashib bo`lsada istehzoli kulish yoki masxara qilish kufrdir. Chunki, bu haqorat va mensimaslik bo`lib, uni talaffuz qilgan kishi murtad bo`ladi. Bunday xatoga yo`l qo`ygan kishi zudlik bilan shahodat kalimalarini talaffuz qilishi, istig`for aytishi, afsus chekishi va bunga qayta takror qaytmaslikka jazm qilishi kerak.

Kichik kufr

Kichik kufr – usiz Islomning barkamolligi to’la bo`lmaydigan narsani inkor e`tishdir. Kichik kufr insonni jazoga giriftor qilsada, jazoda mangu qo`ymaydi. Kichik kufr barcha gunohlarni o`z ichiga oladi. Chunki, , ibodat (toat) lar iymon deb nomlanganidek gunohlar ham kufrning xususiyatlaridandir. Shuning uchun ham, gunohlarni «kufr» deb ataldi. Kichik kufrni qilgan odam aslida e`mas, hukman mo`mindir.

Kichik kufrning ham bir necha turi bo`lib, ularning ahamiyatlilari quyidagilardir:

Ne`matga kufr keltirish (nonko`rlik).

Ne`mat kufri (nonko`rlik) ne`matni inkor e`tish yoki ne`matni bergan zot – Alloh ta`olo qolib, boshqalarga nisbatlashdir. Alloh ta`olo bu haqida shunday dedi: «Ular Allohning ne`matlarini biladilar, keyin e`sa inkor e`tadilar. Ularning ko`plari kofir (nonko`r) dirlar» (Nahl: 183).

Odamning: «bu o`zimning molim. Uni bobolarimdan meros qilib oldim», yoki «Falonchi bo`lmaganida e`di, boshqacha bo`lar e`di» va bundan boshqa og`izlardan osonlik bilan chiqadigan so`zlar ne`mat kufridir. Ular ne`matlarni boshqalarga nisbatlaydilar. Bu ne`matlarga Allohning muvaffaqiyati bilan e`rishilgan e`kanini bilsalarda, Allohga hamd aytmaydilar.

Farzandlarga «Abdulhoris» (Horisning bandasi), Abdurrasul (Rasulning bandasi) deb ism qo`yish ham shu kufr ostiga kiradi. Chunki, bunday qilish Allohning yaratuvchi va in`om e`tuvchi e`kanini bila turib, boshqalarga banda qilish, demakdir.

Namozni tark qilish.

Namozning farz e`kaniga ishonish, uni ado e`tishga zohiriy va botiniy rag`bat bo`lishi bilan birga tanballik sababli o`qimaslik. Rasululloh sollallohu alayhi va sallam: «Biz bilan u (munofiq) lar o`rtasidagi ahd – namozdir. Kim uni tark qilsa kofir bo`libdi»- dedilar (Imom Termiziy. «Sahih»). Ushbu hadisda iste`mol qilingan «kufr» so`zidan kichik kufr tushuniladi va uni qilgan kishi Islom millatidan chiqmaydi. Ba`zi ulamolar: «Bundan maqsad katta kufrdir»- dedilar va «kufr» so`zini mutlaq iste`mol qilish uchun katta shirkka olib borishini zikr qildilar. Biroq, bu yerdagi «kufr» so`zidan kichik kufrni tushunish boshqa hadislarda kelgan ma`nolar bilan namoyon bo`lmoqda. Rasululloh sollallohu alayhi va sallam dedilar: «Alloh ta`olo bandalarga besh vaqt namozni farz qildi. Ularni ado e`tgan va ularning haqlarini mensimay zoye qilmagan kishi uchun Allohning huzurida uni jannatga kiritish ahdi bordir. Ularni ado e`tmagan kishilar uchun Allohning huzurida ahd yo`qdir. Alloh hohlasa ularni jazolaydi, hohlasa jannatiga kiritadi» (Imom Termiziy. «Sahih»).

Ammo namozni butunlay rad e`tish, uning Alloh tarafidan farz qilingan e`kanini inkor e`tish katta kufr e`kanida Islom ulamolari o`rtasida ixtilof yo`qdir.

Folbinlarga borish.

Folbinlarga borish va ularning g`aybdan bergan xabarlarini tasdiqlash – kichik kufrdir. Rasululloh sollallohu alayhi va sallam dedilar: «Folbinga borgan va uning aytgan so`zlarini tasdiqlagan kimsa Muhammad (sollallohu alayhi va sallam) ga nozil bo`lgan narsaga kofir bo`libdi» («Sahihu Sunani Abi Dovud»).

Xotiniga besoqolbozlik qilish.

Xotiniga besoqolbozlik qilish yoki hayz qoni ko`rayotgan vaqtda ayol kishi bilan jinsiy aloqada bo`lish – kichik kufrdir.

Rasululloh sollalohu alayhi va sallam dedilar: «Hayz ko`rayotgan ayoli bilan jinsiy aloqa qilgan yoki ayoli bilan besoqolbozlik qilgan kishi Muhammad (sollallohu alayhi va sallam) ga nozil bo`lgan narsaga kofir bo`libdi» («Sahihu Sunani Abi Dovud»).

Musulmonlarga qarshi jang qilish.

Musulmonlarga qarshi jang qilish – kichik kufrdir. (Shuni e`slatib o`tish kerakki, bu yerda musulmonlarning musulmonlar bilan urush qilishlari nazarda tutilmoqda).

Rasululloh sollallohu alayhi va sallam dedilar: «Musulmonni haqorat qilish (so`kish) fosiqlik, unga qarshi urush qilish kufrdir» (Imom Buxoriy rivoyati);

«Mendan so`ng bir-biringizning kallangizni oladigan kofir bo`lib ketmangiz!» (Muttafaqun alayh).

Bu kufrning Islom millatidan chiqarmasligiga barcha Islom ulamolari ittifoq qilganlar. Chunki, bunday ishni qilgan odamlar Alloh ta`oloning: «Agar mo`minlarning ikki toifasi bir-birlari bilan urushsalar…» (Hujurot: 9) so`zi ostiga kiradilar.

uAllohdan boshqasining nomi bilan qasam (ond) ichish – kichik kufrdir. Rasululloh sollallohu alayhi va sallam: «Allohdan boshqasining nomi bilan qasam ichgan kishi mushrik yoki kofir bo`libdi»- dedilar (Abu Dovud rivoyati, sahih hadis).

«Ahlussunna val-jamoa» ushbu hadisda zikr qilingan shirk va kufr Islom millatidan chiqarmaydigan kichik shirk va kichik kufr e`kaniga ittifoq qilganlar.

Nohaqlik bilan hukm qilish.

Ba`zi masalalarda, Alloh ta`ologa va unga duch kelishga iymon keltirgan holatida, Alloh nozil qilmagan narsalar bilan hukm qilish, Islom millatidan chiqarmaydigan kichik kufrdir. Ammo ibodatdagi Allohning hukmini bekor qilib, uni tog`ut hukmiga alishtirgan va buni halol hisoblagan kishi Islom millatidan chiqaradigan katta kufrni qilgan bo`ladi.

Kichik kufrning turlari juda ham ko`pdir. Kufr ismi berilgan va katta kufrdan hisoblanmagan barcha gunohlar kichik kyfrdir.

Kichik kufrni «amaliy», katta kufrni e`sa «e`tiqodiy» kufr deb ataladi. Biroq, quyidagi holatlarda katta kufrni qilish bilan banda kichik kufrni qilganidek, Islom millatidan chiqmaydi:

– tilning Islom millatidan chiqaradigan kufrni qasdsiz va hohishsiz talaffuz qilishi;

– uyqu, behushlik yoki mastlik sababi aqlning ketishi oqibatida Islom millatidan chiqaradigan kufrni talaffuz qilish;

– o`lim yoki boshqa tahdidlar ostida majburlanish. Bunday paytda iymon mustahkam bo`lsa, zohirga qarab kofir hukmi berilmaydi. Alloh ta`olo: «…Majburlangan va qalbi iymon bilan xotirjam bo`lgan kishi mustasno…»- dedi. Ammo kufr so`zni talaffuz qilib: «Men hazillashgan e`dim» desa, zohiran va botinan kofir bo`ladi. Chunki, Islom millatidan chiqaradigan so`zni jiddiy yoki hazillashib, bilib yoki mazax qilib aytgan odam ustidan bu dunyoda kofir hukmi chiqariladi. Oxiratda e`sa ularning ishi Allohga havoladir.

Musulmon ustidan kofir hukmini berish

Musulmon ustidan kofir hukmini berish e`ng nozik va xatarli masalalardan bo`lib, unga dalilsiz yaqinlashish mumkin e`mas. Chunki, kofirlik hukmi berilgan odam shu hukmga loyiq bo`lsa yaxshi, bo`lmasa hukm qilgan kishining o`zi kofir bo`ladi. Rasululloh sollallohu alayhi va sallam: «Bir kishi birodariga: «Hoy kofir» desa, u ikkisidan biri (kofir bo`lishga) duchor bo`ladi»- dedilar (Imom Buxoriy va Imom Muslim rivoyatlari).

Kofir hukmini chiqarishda so`z va so`zlovchi o`rtasini ajratish

Kofir hukmini chiqarishda kufrning turi bilan muayyan shaxs ustidan kofir hukmini chiqarilmaydi. Shuning uchun ham, kufr e`kani ma`lum bo`lgan so`z bilan, shu so`zni aytgan odam ustidan «kofir» deya hukm chiqarish o`rtasini ajratish kerak. Masalan: «Alloh ta`olo har yerdadir», yoki «Allohning so`zi maxluqdir»- deb aytish, yoki Allohning sifatlarini inkor e`tish kufrdir… Bu hukm tur va talaffuzga hukm qilish bobidandir. Ammo ish muayyan shaxsga bog`lanar e`kan, unda shoshilmaslik va tekshirish kerak. Chunki, shaxs u so`zlarni aytmagan bo`lishi, yoki ta`vil qilgan bo`lishi, yoki vahiy matnlarini bilmagan yoki tushunmagan bo`lishi mumkin. Bunday paytlarda ishlar farqlicha bo`ladi. Zero, johil va aldangan kishi o`jar va fojir kishilar kabi e`masdir.

Ma`lum bo`ldiki, johil va johil kabi insonlar ustidan dalillar bilangina hukm chiqariladi. Dalil e`sa, ularning tushunchalari darajasida bo`ladi. Chunki, ular dalil-hujjatlarni tushunsinlar.

Xullas, ulamolar ijmo`si bilan kufr hisoblangan so`z mytlaq kufr so`zdir. Bu so`zni talaffuz qilgan har bir kishi ustidan kofir hukmiga loyiq shartlar bo`lib, mone`liklar yo`qolmaguniga qadar hukm chiqarish mumkin e`masdir.

Kufr va uning turlari haqida so`zning xulosasi

«Ahlussunna val-jamoa» boshqa guruhlar ichida barcha masalalarda bo`lganidek, kofir hukmini chiqarishda ham mo`tadildir.
Kofir hukmini berish Alloh ta`olo va rasululloh sollalohu alayhi va sallamning haqqidir. Alloh va rasululloh sollallohu alayhi va sallam kofir degan kimsalargina kofirdirlar.
Biror kishi ustidan kofir hukmini chiqarmoqchi bo`lgan odam, Allohga bilmay so`z aytib qo`yishdan qo`rqib, uzoq o`ylanishi va shoshilmasligi kerak.
«Ahlussunna val-jamoa» ning hukm chiqarishdagi asosi Qur`on Karim, rasululloh sollallohu alayhi va sallamning sunnatlari va salaf solih tushunchasidir.
«Ahlussunna val-jamoa» qibladosh bo`lgan kishi ustidan tushuntirilgani, haqiqatga yo`llangani, buzuq tushunchalarga taalluqli shubhalarni ketkazilganidan so`nggina hukm chiqaradi. Agar o`z kufrida davom e`tsa, uning iloji shariatda bayon qilingan murtadlik hukmidir: undan tavba qilish talab qilinadi. Tavba qilsa yaxshi, bo`lmasa murtad-kofir holida qatl qilinadi.

Alloh ta`olodan qilgan amallarimizni o`zi uchun xolis qilishini so`raymiz. U buning hojasi va bunga qodirdir.