Kitob o’qishning 21 foydasi haqida – смотреть видео

Navoiy ko‘plab asarlarning yozilishiga sababchi, tashkilotchi, tashabbuskor va homiy ham bo‘lgan. Bu yerda birgina misol keltiramiz. Navoiy piri va ustozi Abdurahmon Jomiyni avliyolar haqida tazkira yozishga da’vat etadi. 1471/72-yili tugallangan “Nafahot. ” tazkirasi shu tariqa dunyoga kelgan. Oradan 24 yil o‘tib – 1495/96-yili Navoiy mazkur tazkirani ayrim qisqartirish va qo‘shimchalar bilan turkiyga tarjima qildi. Bu asarga “Nasoyim ul-muhabbat va min shamoyim ul-futuvvat” (“Ulug‘lik xushbo‘yliklarini taratuvchi muhabbat shabbodalari”) deb nom berdi. So‘fiylar haqidagi bu turkiy tazkira islomning boshlanishidan to XV asr ikkinchi yarmigacha o‘tgan talay shayx va avliyolar haqida ma’lumot beruvchi boy manba hisoblanadi.

Yozish ko`nimkasini shakllantirish usullari Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Astonova Go`Zalxon

Maqolada chet tilini o`rganishda yozish ko`nikmasini shakllantirishning mazmuni, uni shakllantirish usullari haqida fikr yuritilgan.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по языкознанию и литературоведению , автор научной работы — Astonova Go`Zalxon

O’rta umumta’lim maktablari yuqori sinf o’quvchilariga chet tili grammatikasini o’qitishning usul va vositalari

Podkastlarning didaktik va metodik funksiyalari
Umumta’lim maktablarining boshlang‘ich sinflarida darslarni tashkil etish texnologiyalari
Ingliz tilida otning semantik turlarini umumta’lim maktablarida o’qitish metodikasi
Chet tillarini mukammal o’zlashtirishning natijaviyligi
i Не можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

METHODS FOR THE DEVELOPMENT OF WRITING SKILLS

The article discusses the essence of developing writing skills in learning foreign language, the ways in which it is formed.

Текст научной работы на тему «Yozish ko`nimkasini shakllantirish usullari»

YOZISH KO NIMKASINI SHAKLLANTIRISH USULLARI

Astonova Go’zalxon FarPI

Annotatsiya: Maqolada chet tilini o’rganishda yozish ko’nikmasini shakllantirishning mazmuni, uni shakllantirish usullari haqida fikr yuritilgan.

Kalit so’zlar: yozish, chet tili darsi, ko’nikma, kommunikativ, so’z boyligi, grammatika.

METHODS FOR THE DEVELOPMENT OF WRITING SKILLS

Astonova Go’zalxon FerPI

Abstract: The article discusses the essence of developing writing skills in learning foreign language, the ways in which it is formed.

Key words: writing, foreign language classroom, skill, communicative, vocabulary, grammar.

Chet tilida yozish ko’nikmasini shakllantirish CEFR talablaridan biri hisoblanib, har bir til o’rganuvchi bu ko’nikmaga ega boTishi lozim. Avvalombor yozish nima uchun muhimligini belgilab olish lozim. Tadqiqotlarda ko’rsatilishicha yozish ko’nikmasi quyidagi holatlar uchun juda muhim hisoblanadi:

– kommunikativ ehtiyojlar tufayli (emaillar, rasmiy xatlar, tabrik kartalari, formulyarlar, uy vazifalarini yozish kabi);

– darsda kelib chiqadigan ehtiyojlar tufayli (uy vazifalari, testlar, grammatika va so’z boyligi ustida ishlash uchun topshiriqlar, qaydlar qilish uchun);

– o’rganishga oid psixologik tadqiqotlar tufayli (ko’proq qabul kanallari orqali o’rganish va bu orqali eslab qolishni rivojlantirish kabi);

Yozishda nimalarga e’tibor berish kerak [2]:

– yozishda leksika, sintaksis va rasmiyatchilik og’zaki nutqqa qaraganda boshqacha bo’ladi;

– tasvirlash imkoniyatlari cheklangan bo’ladi;

– qayta so’rash imkoniyatimavjud emas;

– gapirish ko’nikmasiga ega bo’lish yozish ko’nikmasini ham egallaganlikni ko’rsatmaydi;

– yozish ko’nikmasi rejalashtirish bilan uzviy bog’liq;

– yozish xatolarni to’g’rilash va qayta ishlash uchun kerak;

– yozish ko’nikmasini shakllantirish orfografik, so’z boyligi, pragmatika (murojaat) kabi masalalarda uchraydigan muammolarni hal qilishda yordam beradi;

– yozish sekin, avtomatlashmagan hisoblanadi.

Yozish ko’nikmasi haqida ko’p bahslar yuritilishiga qaramay, ko’p kitoblarda uni rivojlantirishga qaratilgan mashqlarga yetarlicha e’tibor berilmaydi. Til o’rgnishga moljallangan darsliklarda asosan eshitib tushunish hamda gapirish konikmalarini rivojlantirishga qaratilgan mashq va topshiriqlarga juda katta e’tibor, o’rin ajratiladi.

Otgan asrning 80-yillariga qadar chet tili darslarida yozish ko’nikmasiga bolgan e’tibor juda sust bo’lib, rasmiy xatlar, formulyarlar va hakozolarni yozish tilda oz o’rniga ega emas edi. Ammo internetning rivojlanishi bilan yozish ko’nikmasini rivojlanishiga turtki bola boshladi.

Yangi davr tadqiqotlarda aks etayotgan neyropsixologik izlanishlar barcha til konikmalarini (yozish, gapirish, eshitib tushunish, o’qish) uzviy bogliq ekanligini ta’kidlaydi. Chet tili darslarida yozish ko’nikmasini rivojlantirish ikki bosqichdan iborat deb ko’rsatiladi: 1-bosqich mashqlarni taqsimlash, tayyorlash, boshqarish, boshqa konikmalar (eshitib tushunish, o’qib tushunish, gapirish, grammatika, so’z boyligi, talaffuz)ni baholash. Ikkinchi bosqich esa aynan faqat yozuv ko’nikmasini shakllantirish bosqichi hisoblanadi.[1]

Yozish orqali yozuvchi o’zining o’y va hayollari matn sifatida materiallashadi va harflar, qalam, qog’oz, yozuv mashinasi yoki kompyuter orqali oz aksini topadi. Yozuv taxtasi esa dars jarayonida yozuvlarni aks ettirishning yana bir vositasi hisoblanadi.

Yozish ko’nikmasini shakllantirish uchun bir necha mashqlar tipologiyasini keltirish mumkin. Unga oid eng yaxshi ma’lumotlarni Kastning “Fertigkeit Schreiben” nomli asarida o’qish mumkin [4]. Unga ko’ra:

1. Tayyorlovchi mashqlar – bunday mashqlar aynan yozish ko’nikmasi uchun maxsus moljallanmagan bolib, kelgusida yozish ko’nikmasini shakllantirish uchun xizmat qiladi. Masalan: So’z boyligini ustida ishlash, uni kengaytirish, mustahkamlash, mavjud bilimlarni faollashtirish, iboralarni mustahkamlash, to’g’ri yozish mashqlarini amalga oshirish kabi. Bunday mashqlar o’yin sifatida ham amalga oshirilishi mumkin. Maktablarda asosan so’z zanjiri (Wortschlange) o’yini mashhur bolib, ko’plab chet tili o’qituvchilari undan unumli foydalanib kelishadi. Bunday o’yinlarda ham plenumda, ham guruhlarda o’tkazish mumkin. Musobaqa tarzida tashkillash ham juda yaxshi samara beradi. Oquvchilarning motivatsiyasini kuchaytiradi.

2. Aufbauende mashqlar – bunday mashqlar asosan yozish ko’nikmasini shakllantirishda uchrashi mumkin bo’lgan ma’lum muammolarga qaratilgan bolib, unda oquvchilar ozlari matn ishlab chiqarmasdan, mavjud matn bilan ishlab, uni

variantlarga ajratib, o’qib tushunish va yozish ko’nikmasining farqli va o’xshash tomonlarini o’zlashtirishadi. Bunday mashqlarga gaplarni konstruktsiyalash, bog’lovchilarni qo’yish, bo’shliqlarni to’ldirish, parallel matn yaratish kabilarni misol qilib keltirish mumkin. Gerd Neuner „Schreiben macht Spaß” nomli mashqlar to’plamida quyidagicha mashq keltiriladi:

a) Gliedert die Beschreibung und gibt einige Redemittel vor. Dieser Teil ist gleichzeitig Vorbild für b) und für freie Formen der Textherstellung: so ähnlich könne Schüler Stichpunkte sammeln, bevor sie ihren Text schreiben.

b)Ist ein freierer produktiverer Auftrag, auf die Welt der Schüler bezogen. Man kann diese Aufgabe auch variieren: eine Person (die allen bekannt sein muss) wird nach dem Vorbild von a) beschrieben ohne dass der Name genannt wird. Die Schüler raten, um welche Person es sich handelt.

Rasm № 1. Mashq na’munasi 3. Strukturalashga xizmat qiluvchi mashqlar – bunday mashqlarda asosan o’quvchining mehnati talab etiladi. Mashq natijasida og’zaki yoki yozma matn yuzaga keladi. Bunday mashqlarga dialoglarni matnga yoki qisqa xabarga aylantirish, matnlarni toldirish, matnga xulosa yozish, rasmlarga oid hikoya tuzish, matn shablonlarini yangi mazmun bilan boyitish kabilar misol qilib keltirilishi mumkin.

Masalan quyidagicha rasmlar yordamida hikoya tuzib chiqish topshirig’ini berish mumkin:

Rasm № 2. Rasmlardan foydalanib hikoya tuzish

Bu topshiriq natijasida sinfda turli qiziqarli matnlar yuzaga kelishi mumkin. Masalan bu rasmlar yordamida quyidagicha matn yaratish mumkin;

Peter schaut sich einen spannenden Krimi an. Sein Vater kommt und möchte die Sportschau sehen – ein Krimi sei schlecht für Kinder. Peter protestiert, beschimpft den Vater und wirft ihm ein autoritäres, egoistisches Verhalten vor. Dann wird der Vater böse und schickt Peter ins Bett. Die Mutter tröstet sein Sohn: Morgen kommt wieder ein Krimi. Peter ist wieder zufrieden.

4. Kreativ va erkin yozish uchun mashqlar – bunday mashq turlari matn na’munasisiz erkin matn yaratishni talab etadi. Buni shaxsiy yozish sifatida ham tushunish mumkin. Matn yaratuvchisi oz matnida o’zining fikrlarini, xissiyotlarini aks ettiradi. Kreativ yozish deganda ijodiy yozish tushunilib, u kopincha „sachorientierte yozish” ga qarshi qo’yiladi. Bunday mashq turlariga assotsiogramm, klaster, audio, vizual yoki verbal turtki yordamida gipoteza yaratish kabilar kiradi. Kast kooperativ yozish haqida fikr bildirib, atn bir insonning emas balki bir jamoa ishtirokchilarining fikri mahsuli bolishi ham mumkinligini aytib o’tadi [4]. Bunday yozish shakli o’quvchilarga motivatsiya berishi, kuchsiz o’quvchilarni dadil qilishi, yozishdan qo’rqishni yengishga xizmat qilishini ta’kidlaydi. Masalan bir necha oquvchilardan tashkil topgan o’quvchilar jamoasiga bir necha qiziqarli rasmlar beriladi. Ularni gazeta, jurnal yoki komikslardan olish mumkin. Rasmlar aralashtirilib, o’quvchilarga tarqatiladi. Har bir o’quvchi to’rttdanrasm oladi. Ularni yordamida hikoya tuzishga harakat qiladi.

5. Haqqoniy kommunikativ jarayonlarga bogliq bolgan mashqlar – bunday mashqlar hayotimizda uchraydigan real jarayonlarda yo’naltirilgan mashqlar bolib,

tabrik kartalari, xatlar, bayonnomalar, formulyarlar va shunga o xshash narsalar bo’lishi mumkin. Yozishning eng asosiy komponentlari adresat, yozish usuli va adresant kabilar hisoblanadi. Yozilayotgan matn yoki xatning kim uchun ekanligi juda muhimdir. Bunday mashqlarga tugilgan kun yoki bayramlar uchun kartochkalar tayyorlash, grafik yoki sxemalarni verballashtirish kabilarni misol qilib keltirish mumkin. [3]

Yuqorida keltirilgan mashq turlarini chet tili darslariga joriy qilinishi oquvchilarda yozish ko’nikmasini shakllantirishga xizmat qiladi.

1. Bohn, Corinna (2009). Alphabetisierung in Deutsch als Fremdsprache in einer ersten Klasse? Erfahrungen an einer usbekischen Grundschulen. In: «Frühes Deutsch» 17: 28-32.

2. Bohn, Rainer (2001). Schriftliche Sprachproduktion. In: Helbig, Gerhard/ Götze, Lutz/ Henrici, Gert/ Krumm, Hans-Jürgen (Hg.). Deutsch als Fremdsprache. Ein internationales Handbuch. 2. Halbband. Berlin, De Gruyter: 921-931.

3. JANÎKOVÂ, V., MICHEL S -MCGOVERN, M.: Methodik und Didaktik des Unterrichts DaF. Brno 2000

4. KAST, B.: Fertigkeit Schreiben. Erprobungsfassung 11/91, Kassel, München, Tübingen 1991

5. ZAJÎCOVÂ, P.: Didaktik der Fremdsprache Deutsch. Ostravska univerzita

Kitob o’qishning 21 foydasi haqida – смотреть видео

Асабингизни учун тинчлантириш сайр қилиш ёки мусиқа афзал тинглашни кўрасизми? Сассекс университети олимлари бунинг эса ўрнига китоб ўқишни тавсия қКитоб. илишади ўқиш асабни тинчлантиришда энг самарали экан усул. Атиги олти дақиқа китоб ўқиш асабийлашишга берадиҳам бар.

Мутолаа уйқусизликдан қутулишга ёрдам Хотиржам.

беради бўлиш ва ухлашга ёрдам берадиган яхши энг усул китоб ўқишдир. Телевизор телефондан ёки тарқалаётган ёрқин нур мияга уйғкераклиги ониш ҳақида сигнал юборади. Китоб ўқиш аксинча эса таъсир кўрсатади – мия ухлаш вақти бўтушунади лганлигини.

Мутолаа қалбни юмшатади.

Китоб ўқиш увчи ўқжараёнида қаҳрамонлар билан бирга бўлади. увонч қУларнинг ва ташвишларига шерик бўлади. Тадқиқмаълум отлардан бўлишича, бадиий асар ўқиган аётда ҳодам ҳам бошқаларнинг ҳис-туйғуларини тушунар яхши экан.

Мутолаа мия фаолиятини Эмори.

яхшилайди университети олимлари китоб ўқиган лий ақинсоннинг салоҳияти бир неча давомида кун юқори ҳолатда бўлишини исботлашди. муаллифлариқиқот Тад китоб ўқиш миядаги асаб толалари оширишини сонини таъкидлашмоқда.

Мутолаа тушкунликка қарши ёрдам курашишга беради.

Шотландиялик олимларнинг тадқиқараганда қотларига, китоб ўқиш тушкунликни даволашнинг энг воситасидир самарали. Тушкунликка чалинган беморлар китоб ўқбошлаганларидан ишни сўнг уларнинг тушкунликка тушиш ҳолатлари Мутолаа.

камайган инсонни гўзаллаштиради.

Юқори даражадаги ақсало лийҳият инсоннинг ташқи кўринишини ҳам гўандай. Ҳар қзаллаштиради мавзуда қизиқарли суҳбат қолиш ура ва ўз билимини намойиш этиш суҳбатдошининг меҳозонишга қрини ёрдам беради.

Мутолаа ҳаётдаги мақанглашга садини ва қийинчиликларни енгишга ёрдам беради.

штати Огайо университети олимлари инсон қанча кўп иса ўқкитоб, ҳаёт йўлини шунчалик аниқ таъкидлашмо танлашиниқда. Китоб ўқиш ҳаётдаги тўсиқларни енгишга ҳам беради ёрдам, дейишмоқда улар.

Китоб ўқийдиган аётда ҳинсонлар фаол бўлишади.

Санъат миллий армасиғжам томонидан ўтказилган тадқиқотлар ийдиган ўқкитоб инсонлар маданий ва ижтимоий ҳаётда ҳам лишларини бўфаол исботлади.

Мутолаа хотирани ва фикрлаш қяхшилайди обилиятини.

Ҳар сафар китоб ўқилганида мия ишлайди фаол. У олинаётган маълумотни сақлаш учун толаларни янги яратади. Тадқиқотларда аниқдоимий, ланишича равишда китоб ўқийдиган инсонларда обилияти қфикрлаш бошқаларга нисбатан секинроқ экан пасаяр.

Мутолаа сўз бойлигини оширади.

Китоб ўқпайтда иётган нотаниш сўзлар ҳам учраб қолади. маъносини Уларнинг умумий мазмуни орқали ҳам тушуниб лади бўолса. Китоб ўқиш нафақат сўз бойлигини кўпайтиради, умумий балки саводхонликни ҳам оширади.

Мутолаа ёзувчилик қривожлантиради обилиятини.

Китоб ўқиш жараёнида муаллифнинг ёзиш увчига ҳам ўқуслуби таъсир кўрсатади. Мусиқа тинглаш муси жараёнидақачининг услуби тингловчига ўтгани ёзувчининг сингари услуби ҳам ўқувчининг ёзиш услубига тказади ўтаъсир.

Мутолаа чет тилини ўрганишни Доимий.

осонлаштиради равишда китоб ўқиш бошқа тилларни ўянги рганишда сўзларни осон тушунишга ва ёдда сақолишга қлаб ёрдам беради.

Мутолаа тинглаш қривожлантиради обилиятини.

Қанчалик ғалати туюлмасин, китоб ўқиш обилиятини қтинглаш оширади, бошқаларни осон ёрдам тушунишга беради. Бу айниқса, китобни овоз чиқиганда ўқариб янада самарали бўлади.

Мутолаа обилиятини қижодкорлик ривожлантиради.

Обафеми Аволау университети бошлан педагоглариғич синф ўқувчиларининг машғулотларига комиксларни мавзули киритишганида, суратлар ва сўзлар аралашмаси ижодкорлик болаларнинг қобилиятларини оширишини аниқлашди. катталарга Китоблар ҳам ана шундай таъсир кўрсатади.

Альцгеймер Мутолаа хасталигига чалинишнинг олдини олади.

Қтад аторқиқотлардан маълум бўлишича, кўп китоб ўқинсонлар иган Альцгеймер касаллигига камроқ чалинишар Мия. экан ҳам худди бошқа аъзолар сингари қўувватлашга-қллаб ва машқлар ёрдамида мустаҳтож муҳкамланишга бўлади. Китоб ўқиш эса бу борада самарали энг усулдир.

Биргаликда китоб ўқиш ота-болаларнинг ва оналар ўзаро муносабатларини яхшилайди.

Психологлар китоб биргаликда ўқиш жараёнида ота-оналар ва болалар ўзига ўртасида хос муносабат ўрнатилади деб ҳУларнинг. исоблашади айтишларича, бундай муносабат биргаликда рганда кўтелевизор асло пайдо бўлмайди.

Мутолаа ийинчиликларни қмолиявий бартараф этишда ёрдам беради.

маълумотларига Статистика кўра, умуман китоб ўқимайдиган инсонларнинг 43 ашшо қфоизиқликда яшайди. Саводли инсонлар эса орасида қашшоқликда яшайдиганлар 4 фоизни этади ташкил.

Кўп китоб ўқийдиган болалар дарсларни злаштиришади ўяхши.

Тадқиқотларда аниқланишича, ишни ўқкитоб хуш кўрадиган болалар мактабда ҳам ишади ўқяхши. Улар грамматикани ҳам, математикани ҳам яхши ўМутолаа.

злаштиришади жиноятчиликнинг олдини олади.

Ўтказилган отданқиқтад маълум бўлишича, панжара ортида оширган саводхонлигини жиноятчилар озодликка чиққанларидан сўнг бошқа нисбатан жиноятчиларга жиноятга 30 фоиз камроқ қўл урадилар.

яхши Мутолаа ҳикоягўйга айлантиради.

Инсон анча қкитобни кўп ўқиса, ҳикоя қилиш қобилияти ошади шунчалик. Кераксиз гапларни камроқ гапириб, яхширо кераклилариниқ етказадиган бўлади.

Мутолаа яхшилик қундайди илишга

Фаол китобхонлар хайрия ишлари бош биланқаларга нисбатан уч марта кўпроқ шуғМутолаа. улланишади муҳтож инсонларга ёрдам қўлини чўундайди зишга.

asabni Mutolaa tinchlantiradi.

Asabingizni tinchlantirish uchun qilish sayr yoki musiqa tinglashni afzal ko’Sasseks rasizmi? universiteti olimlari esa buning o’kitob rniga o’qishni tavsiya qilishadi. Kitob o’asabni qish tinchlantirishda eng samarali usul Atigi. ekan olti daqiqa kitob o’qish barham asabiylashishga beradi.

Mutolaa uyqusizlikdan qutulishga beradi yordam.

Xotirjam bo’lish va uxlashga yordam eng beradigan yaxshi usul kitob o’qishdir. yoki Televizor telefondan tarqalayotgan yorqin nur uyg miyaga’onish kerakligi haqida signal Kitob. yuboradi o’qish esa aksincha ta’sir ko’miya – rsatadi uxlash vaqti bo’lganligini tushunadi.

qalbni Mutolaa yumshatadi.

Kitob o’qish jarayonida o’qahramonlar quvchi bilan birga bo’ladi. Ularning tashvishlariga va quvonch sherik bo’ladi. Tadqiqotlardan ma’lum bo’badiiy, lishicha asar o’qigan odam hayotda boshqalarning ham his-tuyg’ularini yaxshi ekan tushunar.

Mutolaa miya faoliyatini yaxshilaydi.

universiteti Emori olimlari kitob o’qigan insonning salohiyati aqliy bir necha kun davomida holatda yuqori bo’lishini isbotlashdi. Tadqiqot mualliflari qish o’kitob miyadagi asab tolalari sonini kidlashmoqda ta’oshirishini.

Mutolaa tushkunlikka qarshi kurashishga beradi yordam.

Shotlandiyalik olimlarning tadqiqotlariga qaraganda, qish o’kitob tushkunlikni davolashning eng samarali Tushkunlikka. vositasidir chalingan bemorlar kitob o’qishni ularning so’ng boshlaganlaridan tushkunlikka tushish holatlari kamaygan.

insonni Mutolaa go’zallashtiradi.

Yuqori darajadagi aqliy insonning salohiyat tashqi ko’rinishini ham go’zallashtiradi. qanday Har mavzuda qiziqarli suhbat qura bilimini va o’z olish namoyish etish suhbatdoshining mehrini yordam qozonishga beradi.

Mutolaa hayotdagi maqsadini qiyinchiliklarni va anglashga yengishga yordam beradi.

Ogayo universiteti shtati olimlari inson qancha ko’p kitob o’hayot, qisa yo’lini shunchalik aniq tanlashini ta’Kitob. kidlashmoqda o’qish hayotdagi to’siqlarni yengishga yordam ham beradi, deyishmoqda ular.

Kitob o’insonlar qiydigan hayotda faol bo’lishadi.

San’at jamg milliy’armasi tomonidan o’tkazilgan tadqiqotlar qiydigan o’kitob insonlar madaniy va ijtimoiy hayotda faol ham bo’lishlarini isbotladi.

Mutolaa xotirani va qobiliyatini fikrlash yaxshilaydi.

Har safar kitob o’miya qilganida faol ishlaydi. U olinayotgan ma’lumotni uchun saqlash yangi tolalarni yaratadi. Tadqiqotlarda doimiy, aniqlanishicha ravishda kitob o’qiydigan insonlarda qobiliyati fikrlash boshqalarga nisbatan sekinroq pasayar Mutolaa.

ekan so’z boyligini oshiradi.

Kitob o’qiyotgan notanish paytda so’zlar ham uchrab qoladi. nosini ma’Ularning umumiy mazmuni orqali ham olsa tushunib bo’ladi. Kitob o’qish nafaqat so’z paytiradi ko’boyligini, balki umumiy savodxonlikni ham Mutolaa.

oshiradi yozuvchilik qobiliyatini rivojlantiradi.

Kitob o’jarayonida qish muallifning yozish uslubi ham o’sir ta’quvchiga ko’rsatadi. Musiqa tinglash jarayonida uslubi musiqachining tinglovchiga o’tgani singari yozuvchining ham uslubi o’quvchining yozish uslubiga ta’sir o’Mutolaa.

tkazadi chet tilini o’rganishni osonlashtiradi.

ravishda Doimiy kitob o’qish boshqa tillarni o’yangi rganishda so’zlarni oson tushunishga va yodda qolishga saqlab yordam beradi.

Mutolaa tinglash rivojlantiradi qobiliyatini.

Qanchalik g’alati tuyulmasin, kitob o’tinglash qish qobiliyatini oshiradi, boshqalarni oson yordam tushunishga beradi. Bu ayniqsa, kitobni ovoz qiganda o’chiqarib yanada samarali bo’ladi.

Mutolaa qobiliyatini ijodkorlik rivojlantiradi.

Obafemi Avolau universiteti boshlang pedagoglari’ich sinf o’quvchilarining mashg’mavzuli ulotlariga komikslarni kiritishganida, suratlar va so’zlar bolalarning aralashmasi ijodkorlik qobiliyatlarini oshirishini aniqlashdi. kattalarga Kitoblar ham ana shunday ta’sir ko’Mutolaa.

rsatadi Al`tsgeymer xastaligiga chalinishning oldini Qator.

oladi tadqiqotlardan ma’lum bo’lishicha, ko’p kitob o’insonlar qigan Al`tsgeymer kasalligiga kamroq chalinishar Miya. ekan ham xuddi boshqa a’zolar llab qo’singari-quvvatlashga va mashqlar yordamida mustahkamlanishga ladi bo’muhtoj. Kitob o’qish esa bu borada samarali eng usuldir.

Birgalikda kitob o’qish onalar-ota va bolalarning o’zaro munosabatlarini yaxshilaydi.

birgalikda Psixologlar kitob o’qish jarayonida ota-bolalar va onalar o’rtasida o’ziga xos munosabat o’deb rnatiladi hisoblashadi. Ularning aytishlaricha, bunday birgalikda munosabat televizor ko’rganda aslo paydo bo’Mutolaa.

lmaydi moliyaviy qiyinchiliklarni bartaraf etishda beradi yordam.

Statistika ma’lumotlariga ko’ra, umuman kitob o’insonlarning qimaydigan 43 foizi qashshoqlikda yashaydi. Savodli orasida insonlar esa qashshoqlikda yashaydiganlar 4 foizni etadi tashkil.

Ko’p kitob o’qiydigan bolalar darslarni zlashtirishadi o’yaxshi.

Tadqiqotlarda aniqlanishicha, kitob o’qishni radigan ko’xush bolalar maktabda ham yaxshi o’Ular. qishadi grammatikani ham, matematikani ham zlashtirishadi o’yaxshi.

Mutolaa jinoyatchilikning oldini oladi.

O’tadqiqotdan tkazilgan ma’lum bo’lishicha, panjara ortida oshirgan savodxonligini jinoyatchilar ozodlikka chiqqanlaridan so’ng boshqa nisbatan jinoyatchilarga jinoyatga 30 foiz kamroq qo’l uradilar.

yaxshi Mutolaa hikoyago’yga aylantiradi.

Inson qancha kitobni ko’p o’qisa, hikoya qilish qobiliyati oshadi shunchalik. Keraksiz gaplarni kamroq gapirib, yaxshiroq keraklilarini yetkazadigan bo’ladi.

Mutolaa yaxshilik undaydi qilishga

Faol kitobxonlar xayriya ishlari boshqalarga bilan nisbatan uch marta ko’proq ullanishadi’shug. Mutolaa muhtoj insonlarga yordam qo’cho lini’zishga undaydi.

Navoiyga hozirgi zamon qoliplari bilan yondashib, undan g‘oya qidirish mutlaqo xato – Sultonmurod Olim

Rasul Hamzatovning “Mening Dog‘istonim” asarida “Kitob” degan kattagina bo‘lim bor. Buni asr-asrlar kitob, yozuv nimaligini bilmagan, XX asrga kelibgina o‘z alifbosiga ega bo‘lgan tog‘li bir xalqning vakili bitgan. U dog‘istonliklarning asr-asrlar o‘qish-yozishni bilmaganidan o‘kinadi: “Algebra yaratilgandi, biz esa hali sanashni bilmasdik. Dunyoda mashhur dostonlar bitilgandi, biz esa hali “ona” degan so‘zni ham yoza olmasdik”. Bu sohibi qalam kitobni shunchalar ulug‘laydiki, hatto “Agar Eron shohi Dog‘istonga qilich va urush olovi bilan emas, Firdavsiyning donishmandligi, Hofizning sevgisi, Sa’diyning hikmatlari bilan kelganda tumtaraqay qochmagan bo‘lardi”, deb hisoblaydi.

Shu so‘zlarni o‘qir ekansan, xalqlarning tarixiy taraqqiyotda tutgan o‘rnini aynan kitobga munosabatiga qarab ham belgilash mumkin, degan xulosaga keladi kishi. Beixtiyor bundan qariyb uch ming yil muqaddam ona zaminimizda dunyoga kelgan “Avesto” ko‘z o‘ngingda gavdalanadi. Keyin birin-ketin “Sahihi Buxoriy”, “Devonu lug‘atit-turk”, “Qutadg‘u bilig”, “Qisasi Rabg‘uziy”, “Temur tuzuklari”, “Ziji Ko‘ragoniy”, “Xamsa”, “Xazoyin ul-maoniy”, “Boburnoma”, “O‘tkan kunlar”… yodga tushadi.

Ha, biz tarixda ko‘p buyuk kitoblar bitgan xalqmiz.

Dunyo biz bilan gaplashganda buni yodda tutadi, albatta.

Xalq va kitob

O‘zbekiston Prezidentining “Kitob mahsulotlarini chop etish va tarqatish tizimini rivojlantirish, kitob mutolaasi va kitobxonlik madaniyatini oshirish hamda targ‘ibot qilish bo‘yicha komissiya tuzish to‘g‘risida” 2017-yil 12-yanvardagi farmoyishi o‘z­o‘zidan qabul qilingani yo‘q. Prezidentlikka nomzod Shavkat Mirziyoyevning 2016-yil 4-noyabr kuni Nurota tumanida Navoiy viloyati saylovchilari vakillari bilan uchrashuvida shunday fikrlar bayon etildi: “Odamlarning ongu tafakkuri, dunyo­qarashini o‘zgartirish, ma’naviy saviyasini yuksaltirish haqida gapiramiz. Lekin bu borada eng oddiy va ayni paytda, eng ta’sirchan vosita bu – kitob emasmi? Men shunga aminman – kitobsiz taraqqiyotga, yuksak ma’naviyatga erishib bo‘lmaydi. Kitob o‘qimagan odamning ham, millatning ham kelajagi yo‘q”.

Biz deyarli barcha sohada davlat tashabbuskor bo‘lishiga o‘rganib qolgan xalqmiz. Prezidentimiz tashabbusi bilan bugun kitob targ‘ibi davlat siyosatining tarkibiy qismiga aylandi. Shu ma’noda, davlat rahbari farmoyishi barchamizni kitobga munosabatimizni qayta ko‘rib chiqishga undaydi.

Ushbu qonunosti hujjati bilan tanishar ekanmiz, ko‘z oldimizga hammadan burun Alisher Navoiy siymosi va bu ulug‘ zot yaratgan kitoblar keladi. Chunki millatimiz merosida Navoiy asarlaridan buyukroq manba yo‘q. Shu bois biz xalq sifatida kitob va kitobxonlik masalasini buyuk bobokalonimizdan ayri tasavvur eta olmaymiz. Sirasini aytganda, bundan buyon o‘zbek kitobxonligi umumiy saviyasini Navoiyni tushunish darajasi bilan o‘lchash lozim, bizningcha.

Navoiyni Navoiy qilgan – kitob!

Ona tilimizda Alisher Navoiydan ko‘p va xo‘b kitob yozgan yana kim bor?

Ungacha ham, undan keyin o‘tgan besh asrdan oshiqroq davr mobaynida ham bu ulug‘ zot erishgan yuksak cho‘qqiga chiqa oladigan ijodkor paydo bo‘lmadi.

Baralla ayta olamizki, Navoiyni Navoiy qilgan ham aynan kitob edi. Chunki u o‘zigacha yashab, turkiy, forsiy va arabiy tilda ijod etgan deyarli barcha qalamkashlar ijodi bilan tanishgan edi.

O‘tgan asrning birinchi yarmida atoqli olim Yevgeniy Bertels “Navoiy kutubxonasini o‘rganish kerak” degan masalani o‘rtaga tashlagan edi. Bu, Navoiy o‘qigan kitoblar ro‘yxatini tuzib, ularning shoir yaratgan asarlar bilan aloqadorligini aniqlashtirish kerak, degani edi. Ayni yo‘nalishda ancha ishlar qilindi. Lekin bu vazifa hali-hanuz uzil-kesil bajarilgani yo‘q. Qilishimiz zarur bo‘lgan yumushlar – qilingan ishlardan ancha ko‘p.

Murg‘ak qalbning mutolaaga muhabbati

Alisherning otasi – G‘iyosiddin Kichkina temuriylar saltanatining sodiq mulozimlaridan biri edi. Onasi ham ana shu xonadon xizmatida bo‘lgan ayollardan edi. G‘iyosiddin Kichkina oilasida ilm-u ma’rifat, xususan, adabiyotga kuchli mehr ustuvor edi. Alisherlar xonadonida tez-tez ma’rifiy suhbatlar bo‘lib o‘tar, ular tabiiy ravishda she’rxonlikka aylanib ketar edi. Bo‘lajak mutafakkirning tog‘alari – Mir Said Kobuliy va Muhammad Ali G‘aribiylar ham shoir edi. G‘aribiy musiqa ilmini puxta bilar, yaxshi sozanda ham edi. Ikki tog‘aning turkiy she’rga mayli kuchliroq edi.

Ana shunday muhitda o‘sgan Alisher uch-to‘rt yoshida she’r yodlay boshlaydi. U yodlagan ilk bayt Amir Qosim Anvorning:

Bo davlati g‘ami tu zi fikri jahon chi bok?! –

degan misralari edi. G‘azal matlasi bo‘lmish bu satrlar “Rindmiz, ya’ni hur fikrlilarmiz, oshiqlarmiz, jahonga o‘t qo‘yganmiz-u to‘nimizni yirtganmiz, (ey yor, ya’ni ey Olloh), sening g‘aming davlati bilan fikrimiz band ekan, jahonni o‘ylab nima qilamiz?!” degan mazmunda.

Alisher to‘rt-besh yoshida maktabga borgan. U olti yoshga to‘lgan 1447 yili Xuroson podshosi Shohrux Mirzo vafot etdi. Shu tariqa Hirotda temuriylarning toj-taxt uchun kurashi avj oldi. Poytaxt ahli bu notinchliklardan qochib, atrof shahar va qishloqlarga ravona bo‘ladi. Bundaylar orasida G‘iyosiddin Kichkinaning oilasi ham bor edi. Alisherlar oilasi Iroqqa ko‘chadi. Yo‘lda Taft shahriga qo‘nib o‘tishadi.

Navoiyning o‘zi “Majolis un-nafois” tazkirasida eslab o‘tishicha, olti yoshlarida Taftda mashhur tarixchi, Sohibqiron Amir Temur haqidagi ulkan “Zafarnoma” kitobini yozgan Sharofiddin Ali Yazdiy bilan uchrashadi. Yarim kechasi bu yerga yetib kelgan karvon aynan Yazdiy xonaqohi yoniga joylashadi. Ertalab bolalar o‘ynagani xonaqohga kiradi. Ulug‘ olim musofirlar haqida bilish uchun bolalardan birovi uning yoniga kelishini so‘raydi. Shunda Alisher uning oldiga boradi. Nimani so‘ragan bo‘lsa, javob beradi. Bu yog‘ini Navoiyning o‘zidan eshitaylik: “Tabassum qilib, tahsin qildilar. Dag‘i so‘rdilarki: “Maktabg‘a boribmusen?” Dedimkim: “Boribmen”. Dedilarkim: “Ne yergacha o‘qibsen?” Dedimki: “Taborak” surasig‘acha”. Dedilarkim: “Bu jamoat atfolidin biz tilaganda sen kelib, biz bila oshno bo‘ldung, sening uchun fotiha o‘quli”, deb o‘z fotihalarig‘a musharraf qildilar” (Alisher Navoiy. Mukammal asarlar to‘plami. 13-tom. Toshkent, “Fan”, 1997. 31-bet).

Bu tasodifiy uchrashuv chog‘ida muarrix olim hirotlik bolakayning ziyrakligi, o‘tkir zehni, kuchli aql-u farosatiga qoyil qoladi. Alisher nuroniy zotga Qur’onning “Taborak” surasigacha o‘qiganini aytadi. “Taborak” – “Mulk” surasining ikkinchi nomi. Bilasizki, Kalomulloh jami o‘ttiz juz, ya’ni poradan iborat. “Taborak” surasi bilan esa yigirma to‘qqizinchi juz boshlanadi. Demak, Alisher olti yoshida o‘ttiz pora Qur’onning yigirma sakkiz porasini o‘qib tushirgan edi.

“Lison ut-tayr” dostonida yozilishicha, maktabda o‘qib yurgan kezlari muallim bolalarning har qaysisiga badiiy kitoblardan birini o‘qishni buyuradi. Kimdir Sa’diy Sheroziyning “Guliston”ini, boshqa birov uning “Bo‘ston”ini tanlaydi. Yosh Alisher esa Farididdin Attorning “Mantiq ut-tayr”ini o‘qishga tushadi. U doston mutolaasiga shu qadar berilib ketadiki, ota-onasi bundan qattiq xavotirlanadi. Oxiri ular bolaning qo‘lidan kitobni olib, yashirishadi. “Foydasi yo‘q edi, – deb yozadi Navoiy, – chunki men uni to‘liq yodlab olgan edim”.

Xo‘sh, sabiylik chog‘idanoq shakllangan bunday yuksak darajadagi kitobxonlik qanday samara berdi?

Ko‘p she’rni yod bilish har qanday shoir uchun juda-juda asqatadi. U satrlar tizishga, qofiyalar topishga qiynalmaydigan bo‘ladi. Salohiyati yuksaladi. Hozirgi til bilan aytganda, she’r bitishda avtomatlashish jarayoni yuz beradi. “Agar bir so‘zni bir bor qo‘llab, unga bir necha ma’no yuklashga asoslangan iyhom san’ati bilan yozish talab qilinganida ham, kuniga yuz baytni osongina holva yegandek bita olaman”, deb yozadi Navoiy keyinchalik:

Agar xossa ma’ni gar iyhom erur,

Aning kunda yuz bayti halvom erur.

Navoiy “Mantiq ut-tayr” dostonini to‘liq yodlab olganida necha yoshda bo‘lgani haqida manbalarda ma’lumot yo‘q. “Lison ut-tayr”da uning o‘zi maktabda o‘qib yurgan kezlari (“tufuliyat chog‘i maktab aro”) yodlaganini aytadi, xolos. Mutaxassislar, harholda, bu mahalda o‘n yoshlarda bo‘lganini taxmin qilishadi. Lekin navoiyshunoslikdan uzoq mualliflarga oson chog‘i, qo‘rqmasdan-netmasdan “Navoiy hazratlari yetti yosh(lar)ida Farididdin Attorning “Mantiq ut-tayr” asarini yoddan bilganlar”, deb yozaverishadi (Sattorov Sh. Mir Alisher Navoiy haqida 15 ma’lumot, 10 hikmat va bir rivoyat. “Janob”, 2017-yil 1-son, 6-bet).

Bu borada bir kishigina xato qilsa hech gap emas. Lekin boshqa bir yerda ham “Alisher yetti yoshida “Mantiq ut-tayr”ni yod olgan”i aytiladi (“Jomboy tongi”, 2015-yil 7-fevral).

Navoiyga munosabatda bunday taxminlarga o‘rin bermaslik kerak. Yoshini kichraytirib ko‘rsatish bilan shoirning obro‘yi ortib qolmaydi ham.

Kitobxonlik – yosh tanlamas

“Beshikdan qabrgacha ilm o‘rgan”, degan mashhur hadisi sharif bor. Navoiy ham bunga qat’iy amal qilgan zotlardan biri.

G‘iyosiddin Xondamir “Xulosat ul-axbor fi bayoni avval il-axiyr” asarida keltirgan bir ma’lumot Atoulloh Husayniyning olimlikda naqadar yuksak qadr topganidan dalolat beradi: “Sabot va matonat bilan ilmda shunday oliy darajaga yetdiki, 902 (milodiy 1496/97 – S.O.)-yili bir necha oy davomida amirning (Navoiy – S.O.) dargohidagi oliyjanob majlislarda dars o‘qidi, ul hazratning o‘zlari ham qo‘llarida qog‘oz va qalam bilan mavlono muallimning shogirdlari qatoridan o‘rin oldilar”.

Qarang, Navoiydek buyuk qalam sohibi ayni kamolotga yetgan davri – ellik olti yoshida qo‘lida qog‘oz-u qalam bilan bir necha oy Atoulloh Husayniy qoshida adabiyotshunoslikdan dars tinglabdi! Bu nafaqat Sharq, balki jahon adabiyoti va adabiyotshunosligi tarixida ham noyob hodisa bo‘lsa ajab emas. Holbuki, shungacha Navoiy adabiyotshunoslikka oid “Majolis un-nafois” tazkirasini (1491-yili) ham, aruz nazariyasiga oid “Mezon ul-avzon” risolasini (1493/94-yili) ham yozib bitirgan edi.

Filologiya fanlari doktori Rahim Musulmonqulov Navoiy shu darslarni tinglagandan keyingi yillarda “Majolis un-nafois”ni qayta tahrir qilgani (1498/99), “Muhokamat ul-lug‘atayn”ni yozgani (1499), “Xazoyin ul-maoniy” chorkitobi “Debocha”sini yangidan bitganini (1492/99) ta’kidlaydi.

Shukrki, bugun Navoiyning to‘liq asarlari nashriga egamiz. Shuning uchun shoirga turli sohalarda bevosita ta’lim bergan ustozlari aynan kimlar ekanini aniqlashtirish imkoni bor. Chunki ulug‘ bobokalonimiz hech bir ustozini unutmagan, ularning har biri haqida ma’lumot berib ketgan. Buni alohida qayd etayotganimizning sababi bor. Har bir ustoz shogirdiga kitob vositasida ta’lim bergan.

Navoiy Samarqandda Abullaysiydan ta’lim olgan. “Majolis un-nafois”da bu haqda uning o‘zi, jumladan, bunday deb yozadi: “Xoja Fazlulloh Abullaysiy – Samarqand akobiridindur. . Faqir ikki yil alarning qoshida sabaq o‘qub erdim, oncha (Nashrda “ancha” tarzida xato berilibdi, biz tuzatib yozdik. “Oncha” hozirgi tilimizda uchraydigan “shunchalik” so‘ziga to‘g‘ri keladi – S.O.) iltifotlari bor erdikim, “farzand” der erdilar” (Alisher Navoiy. Mukammal asarlar to‘plami. 13-tom. Toshkent, “Fan”, 1997. 33-bet).

Navoiyning bevosita ustozlari masalasi – ilmimizda alohida o‘rganishga loyiq mavzu. Hozir “Xamsat ul-mutahayyirin” risolasiga suyangan holda birgina ustozi va piri Abdurahmon Jomiy huzurida Navoiyning shogird sifatida o‘qigan kitoblari ro‘yxatini tuzib chiqaylik: Jomiy qalamiga mansub “Qofiya”, “Muammo” (ikkinchi risolasi), “Aruz”, “Lavoeh”, “Lavome’”, “Sharhi ruboiyot”, “Ashi’a”, “Nafahot ul-uns min hazarot il-quds”, “Shavohid un-nubuvvat” asarlari; Xoja Muhammad Porsoning “Qudsiya”si, Faxriddin Iroqiyning “Lamaot”i, Xoja Ubaydulloh Ahror Valiyning “Volidiya”si, Xoja Abdulloh Ansoriyning “Ilohiynoma”si.

Bundan tashqari, Navoiy ustozining “Haft avrang”i dostonlarini muallif sifatida o‘qiganlarida quloq tutgani yoki “quloq tutquvchilar madadi uchun alar majlisida” o‘zi o‘qib berganini aytadi.

Demak, kitob o‘qish bilan kitob o‘qishning ham farqi bor ekan. Xususan, ustoz hamkorligida kitob o‘qish an’anasi amalda qanday buyuk hosilalar berganini birgina Hazrat misolida ham ko‘rish mumkin.

Navoiyga o‘z asarlari orqali ustozlik qilganlar yana qancha. Masalan, “Xamsa”ni yozish uchun u o‘zidan oldin yaratilgan Nizomiy Ganjaviy, Xusrav Dehlaviy, Ashraf, Xoju, Abdurahmon Jomiy “Xamsa”larini izchil o‘rgangan. Ular orasidan har bir asari uchun namuna tanlab, o‘shalarga javob bitgan. O‘zining ta’kidlab o‘tishicha, “Hayrat ul­abror” Nizomiy Ganjaviyning “Maxzan ul-asror”i, “Farhod va Shirin” Xusrav Dehlaviyning “Shirin va Xusrav”i, “Layli va Majnun” Xojuning “Gavharnoma”si, “Sab’ai sayyor” Ashrafning “Haft paykar”i va “Saddi Iskandariy” Abdurahmon Jomiyning “Xiradnomayi Iskandariy”iga nazira tarzida bitilgan. Umrining oxirlarida yaratilgan “Lison ut-tayr” dostoni esa Farididdin Attorning “Mantiq ut-tayr”iga “tarjuma rasmi bila” javob edi.

G‘azal bobida esa Navoiy Hofiz Sheroziy, Xusrav Dehlaviy va Abdurahmon Jomiyni ustozlari sifatida sanaydi (Is’hoqov Yo. Alisher Navoiyning ilk lirikasi. Toshkent, “Fan”, 1965. 13-bet).

Mutafakkir bobomiz kitob yozgan zotlarni juda-juda ulug‘laydi. Bu “Majolis un­nafois” va “Nasoyim ul-muhabbat. ” asarlarida, “Xamsa” dostonlari hamda “Lison ut-tayr”da o‘zidan oldingi salaflari ta’rif-tavsifida yorqin namoyon bo‘lgan.

Dunyoni lashkar emas, kitob zabt etadi

“Farhod va Shirin”dagi faxriyasida shoir qaysi mamlakatga bir farmon yuborgan bo‘lsa, uni zabt etish uchun bir devon jo‘natganini bitadi:

Ne mulk ichraki bir farmon yibordim,

Aning zabtig‘a bir devon yibordim.

Navoiyning devonlari mamlakatlar o‘rtasidagi do‘stona munosabatlarni yo‘lga qo‘yishda ulkan vazifa bajargan. E’tiborlisi, bu jarayon shoir vafotidan keyin ham davom etib kelayotir. Hozirgi paytda ham uning asarlari qaysi tilga tarjima qilinsa, bu amalda o‘sha mamlakat bilan adabiy-madaniy hamkorliklarimiz ravnaq topayotganidan dalolat beradi.

Navoiy Hirot ilmiy-ijodiy muhitining haqiqiy rahnamosi edi. Kitob yozib, uni Navoiyga bag‘ishlash Xuroson mamlakatida o‘ziga xos bir musobaqa va an’anaga aylangan edi.

Bu buyuk zot talay mualliflarni muayyan mavzularda kitoblar yozishga da’vat etgan. O‘z-o‘zidan, bu mualliflar ham bitgan yangi asarini Hazratga bag‘ishlagan.

G‘iyosiddin Xondamir “Makorim ul-axloq” asarida erinmasdan Navoiyga bag‘ishlangan kitoblar ro‘yxatini keltiradi. Jami – 21 asar. Ular orasida Husayn Voiz Koshifiyning “Tafsiri forsiy” (“Qur’onning forsiy tafsiri”), Imom Navvaviyning “Sharhi “Arba’in” (“Qirq hadis” sharhi”), Mavlono Abdurrazzoq Kirmoniyning “Risolaye dar ilmi farosat” (“Farosat ilmi to‘g‘risida bir risola”), Mavlono Nizomiddin Ahmad Pir Shamsning “Tarjimai arabiyoti “Nafahot. ” (Jomiyning “Nafahot ul-uns min hazarot il-quds” tazkirasi arabcha qismining tarjimasi) kabi mashhur va e’tiborli kitoblar bor (G‘iyosiddin Xondamir. Makorim ul-axloq. Toshkent, G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2015. 35-36-betlar). Navoiyga bag‘ishlangan kitoblar ro‘yxati shu bilangina tugamaydi. Xondamir bu sanoqni yana davom ettiradi (o‘sha asar, 51-52-betlar).

Navoiy ko‘plab asarlarning yozilishiga sababchi, tashkilotchi, tashabbuskor va homiy ham bo‘lgan. Bu yerda birgina misol keltiramiz. Navoiy piri va ustozi Abdurahmon Jomiyni avliyolar haqida tazkira yozishga da’vat etadi. 1471/72-yili tugallangan “Nafahot. ” tazkirasi shu tariqa dunyoga kelgan. Oradan 24 yil o‘tib – 1495/96-yili Navoiy mazkur tazkirani ayrim qisqartirish va qo‘shimchalar bilan turkiyga tarjima qildi. Bu asarga “Nasoyim ul-muhabbat va min shamoyim ul-futuvvat” (“Ulug‘lik xushbo‘yliklarini taratuvchi muhabbat shabbodalari”) deb nom berdi. So‘fiylar haqidagi bu turkiy tazkira islomning boshlanishidan to XV asr ikkinchi yarmigacha o‘tgan talay shayx va avliyolar haqida ma’lumot beruvchi boy manba hisoblanadi.

Buyuk kitobxon

Navoiy hayotining so‘nggi 15 yili nihoyatda qizg‘in ijod davri bo‘ldi. Merosining kattagina qismini aynan shu 45 yoshdan keyin yaratdi.

Navoiyning asarlari yaratilishi ketma-ketligiga nazar tashlasak, u shoshilib, ulgurib qolishga intilib, juda qattiq ishlagani ma’lum bo‘ladi. “Lison ut-tayr”da muallifning “Yosh oltmishga to‘lmoqda, niyat qilganim shu dostonni hozir yozmasam, bitilmay qolib ketadimi, deb qo‘rqaman”, degan mazmundagi fikri ham bor.

Shoir sevimli qahramonlarining bolalik davrini tasvirlar ekan, ularning ilm-u ma’rifatga, demakki, kitobga muhabbatini ayricha mehr bilan qalamga oladi. Ko‘ngildan kechadiki, muallif ular bahonasida o‘z bolaligini tasvirlagandek bo‘ladi.

Farhod ham ilmparvar yigit edi. O‘n yoshga yetganida u o‘rganmagan ilm qolmagan edi. Bu borada Shirin ham Farhoddan aslo qolishmaydi. Saroyda uning o‘n dugonasi bor edi. Har biri bir fan sohasida kamolotga yetgan qizlar edi.

“Farhod va Shirin”da shahzoda Abulfavoris Shohg‘arib Bahodirga nasihat bobi keladi. Unda shoir Iskandarning aynan ilm-u hunar egallagani uchun ham quruqlik va dengizga ega chiqqanini bitadi-da, keyin shoh va olim Mirzo Ulug‘bek ta’rifiga o‘tadi.

Temurxon naslidin sulton Ulug‘bek,

Ki olam ko‘rmadi sulton aningdek, –

deb boshlanadigan olti baytli parchada ulug‘ shoir Mirzo Ulug‘bekni Husayn Boyqaroning o‘g‘li – Abulfavoris Shohg‘arib Bahodirga namuna qilib keltiradi. Ne-ne zamondoshlari o‘tib ketgani, ularni hech kim yodga olmayotganini qayd etib, lekin bu olimning ilmga intilgani, ko‘zi oldida osmon past bo‘lganini esga soladi. Uning jahon ichra yana bir osmon bo‘lgan rasadxonasi olamning ziynati hisoblanishi, osmon ilmini o‘rganib, “Ziji Ko‘ragoniy” deb atalgan kitob yozgani, qiyomatga qadar olimlar uning hukmlaridan foydalanib, xulosa bitishini ta’kidlaydi.

Bu satrlarda mutafakkirning kitobni naqadar ulug‘lagani, shahzodani ham shunday ilmga da’vat etayotgani ko‘rinib turibdi.

Bunday buyuk kitoblarni yozish uchun, avvalo, buyuk kitobxon bo‘lish kerak edi.

Shoir o‘zidan oldingi turkiy, forsiy va arabiy she’riyatning barcha daholari asarlarini suv qilib ichganiga hech kimda shubha bo‘lmasa kerak. Biroq bobokalonimiz zamonasi qalamkashlari asarlaridan ham to‘liq xabardor bo‘lgan. Axir, “Majolis un-nafois”dagi sakkiz majlisda ijodlari qisqa-qisqa tahlil etilgan shoirlarni eslang. Muallif Husayn Boyqaro tavallud topgan 1438-yildan to asar tugallangan 1498-yilga qadar o‘tgan turkiyzabon va forsiyzabon qalam ahli haqida (459 shoir!) erinmay ma’lumot berib o‘tadi. Buncha ma’lumotni yig‘ish, tartibga solish, mualliflarning eng go‘zal baytlarini tanlash, ularning har biriga xos munosabat bildirish uchun naqadar buyuk kitobxon bo‘lish kerak edi.

Navoiyning o‘zigagina xos mutolaa usuli bo‘lgani aniq. Shulardan biri yodlash qobiliyati edi. Ikkinchisi – material yig‘ish mahorati. Shoir o‘qiganlari asosida ijodiy niyatiga mos ravishda ko‘p material yig‘ib borgan. Uchinchisi – saralash salohiyati. Shoir o‘qigan va yiqqan materiallarini jiddiy saralagan. Kitobxonligining sanaganimiz keyingi ikki xususiyati haqida “Majolis un-nafois” muqaddimasida bunday deb yozadi: “Jam’ qililg‘ay va har qaysining natoyiji tab’idin biror nima nishona yo‘sunluq yozilg‘ay”. Bu yerda gap shoirlar haqidagi ma’lumotlarni bir yerga to‘plash va ular ijodidan namunalarni misol tariqasida keltirish xususida borayotir.

Navoiyni bugungi ko‘z bilan o‘qiylik

Navoiy bilan bizni, eh-he, qancha-qancha zamonlar-u necha-necha makonlar ajratib turadi. Bu zot asarlaridagi asl ma’noni tushunish uchun o‘sha zamon va o‘sha makonga “qaytish” kerak. Aks holda, qattiq adashamiz.

Navoiyga hozirgi zamon qoliplari bilan yondashib, undan g‘oya qidirish – mutlaqo xato usul. Sho‘ro davrida shunday qilindi. Masalan, sobiq Ittifoq federativ davlat, kuchli bir imperiya edi. Shu bois, xo‘jako‘rsinga bo‘lsa ham, xalqlar do‘stligi g‘oyasini o‘lib-tirilib targ‘ib etdi. Amalda millatlararo tenglik ta’minlanmagan, dilda tamoman boshqa maqsad-muddaolar yotgan bo‘lsa ham, tilda millatlar o‘rtasidagi do‘stlik tarannum qilinaverdi.

“Farhod va Shirin”ga ham shu qolip bilan yondashildi: “Ana, xalqlar do‘stligi-yu mana, xalqlar do‘stligi! Bundagi geografik kenglikni qarang! Farhod – xitoylik, uning sevgilisi bo‘lmish Shirin – armaniyalik, uning qadrdon do‘sti Shopur – eronlik!” deb bong urildi.

Hozirgacha ham bu doston haqidagi ommaning sodda tasavvurlari shunga o‘xshash soxta qarashlardan nariga o‘tmay kelayotir. Dostonning ruscha, tojikcha va ozarboyjoncha tarjimalari asosida dissertatsiya yoqlagan mutaxassis sifatida ishonch-la aytamanki, dostonda bunday talqindagi xalqlar do‘stligi g‘oyasi yo‘q. Farhodning xitoylik, Shirinning armaniyalik va Shopurning eronlik bo‘lishi asarda tamoman boshqa g‘oyaviy-badiiy maqsadlar uchun xizmat qilgan. Bu borada batafsil tushuntirish berish uchun alohida tadqiqot kerak.

Sho‘ro davrida O‘zbekistonimizda qo‘riq yerlarni o‘zlashtirib, u yerlarga Amudaryo va Sirdaryo suvini olib borish bosh masalalardan biriga aylandi. U qildik, bu qildik, ishqilib, Orolni o‘z qo‘limiz bilan quritdik. O‘sha kezlarda “Farhod va Shirin” juda-juda asqatdi o‘ziyam! Chunki dostonda Farhodning kanal qazib, suv keltirishi tasviri bor edi-da. Urush yillari katta hashar bilan ishga tushirilgan GESning nomini ham “Farhod” deb qo‘ydik.

Dostonda Farhod cho‘lga suv chiqargani yo‘q. Qaytanga, bir kishining orzu-havasi uchun xalq azob-uqubat chekdi. Gap shundaki, Armaniya hukmdorining erkatoy jiyanchasi bo‘lmish Shirin tog‘ning tepasida o‘ziga qasr qurdirmoqchi bo‘ldi. Qasr tiklansa-yu, suv bo‘lmasa, uning qasrligi qayerga borar edi?! Erkatoyning maylicha, shu imorat atrofidan suv aylanishi kerak. Suv esa uzoqda. Tog‘ning nari yog‘ida bir buloq bor. Uni odamlar “Ayn ul-hayot”, ya’ni “Hayot bulog‘i” deb atashadi. Qasrgacha orada o‘n yig‘och masofa bor.

Uch yildirki, ikki yuz usta tog‘da ariq qazidi. Har tesha urganda no‘xatday-no‘xatday tosh uchadi, xolos. Inson zoti bunday azobni ko‘rgan emas edi. Uch yilda bor-yo‘g‘i ikki-uch yuz qadam qazildi. Sinmagan tesha-yu metin qolmadi. Ustalar bu ishning og‘irligidan qon yig‘ladi, lekin ishboshilar zug‘umini qo‘ymadi. Azob-uqubat shu darajaga yetgan ediki, ustalar dardlarini Farhodga to‘kib soldi. Ammo Mehinbonu-yu Shirin ularning uzrini qabul qilmadi. Farhodning ularga rahmi keldi. Ana o‘shanda Farhod mashhurdan-mashhur:

Hunarni asrabon netkumdur oxir,

Olib tufroqqamu ketgumdur oxir , –

degan so‘zlarini aytdi-da, ishga kirishib ketdi. Qorandan o‘rgangan hunarlarini qo‘llab, har o‘n-o‘n besh teshadan bir katta tesha, har o‘n-o‘n besh metindan bir katta metin va boshqa asboblar yasab, tog‘ qazishga kirishdi. Bir kunda bir o‘zi ikki yuz usta uch yilda qazganchalik ariq qazdi. Ana shu shov-shuvli xabar saroyga yetib, Mehinbonu bilan Shirinning o‘zi Farhodni ko‘rgani keldi.

Bu yerda Navoiyning uchta maqsadi bor. Birinchisi – Farhodning elga rahmi kelgani, uning koriga yaragani, hunarini ishga solib, ezgu ish qilgani. Ikkinchisi – yaxshilikka yaxshilik qaytgani. Ya’ni elga qayishgan edi, buning savobi yetib, yorini topdi – Shirinning o‘zi uni ko‘rgani keldi. Uchinchisi – Shirin ham Farhodni sevib qolishi uchun, adabiyotdagi an’anaga ko‘ra, yigit biron bir “karomat” ko‘rsatib, qizning diqqatini jalb etishi lozim edi.

Alhosil, Farhod tog‘da ariq qazib, suvni Shirin qasri tomon oqizdi. Lekin bu yerda hech ham suv chiqarib, qo‘riq yerlarni o‘zlashtirish maqsadi yo‘q.

Navoiy – boshqa zamon kishisi, axir u XV asrda yashagan. U davr tushuncha-tasavvurlari har jihatdan bugungi tushuncha-tasavvurlarga to‘g‘ri keladi, deb o‘ylash o‘ta soddalik bo‘lur edi. Demak, mutafakkirning ayrim hayotiy qarashlari, nuqtayi nazarlari bugungi tartib-qoidalar, hozirgi zamon kishilari ong-tafakkuriga, yashash tarziga to‘la mos tushmasligi mumkin va bu tabiiy. Shunday ekan, endi yana bir jihatga aniqlik kiritib olaylik. Mutafakkir bobomizning ayrim qarash, xulosa va talqinlari bugungi davrga mos kelmasa, marhamat, tadqiqotchi bunga munosabatini bildirishi, aynan ana shu mos kelmaslik sabablarini bayon etishi mumkin. Biroq bu uni teskari tushunishdan tamoman farq qiladi.

Uzoqqa bormay, “Mahbub ul-qulub”dan bir misol keltiraylik. Asardagi 27-fasl “Shaharda olib sotquvchilar zikrida” deb nomlanadi. Muallif ularni qattiq qoralaydi. Bu tanqid sho‘ro davri siyosatiga ham “labbay” deb javob bergan edi. Xo‘sh, hozir-chi?

Albatta, olibsotarlarning aldoqchiligi, katonni bo‘z, sholni to‘rqa, bo‘ryoni zarbaft puliga sotishi, insofsizligini qoralash hozir ham ahamiyatli. Biroq mana bu fikr hozirgi kunga to‘g‘ri kelmaydi: “Elga ziyon aning sudi (ya’ni foydasi), o‘ng‘oy (ya’ni arzon) olib, og‘ir (ya’ni qimmat) sotmoq aning maqsudi”. Chunki bozor iqtisodiyoti sharoitida katta bozorlardan ko‘tara savdo yo‘li bilan arzonroq olib, aholi yashaydigan hududlarda nisbatan qimmat narxda sotish orqali tadbirkorlik qilish bugungi qonunlarimizga hech ham zid emas. Bunday ish bilan shug‘ullanayotgan kishining foydasi aynan ana shu narxlar o‘rtasidagi farqdan kelib chiqadi. Kimdir Qo‘yliq ko‘tara bozoridan qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini olib, Sergeli ko‘pqavatli uylari orasidagi do‘konida sotadi, deylik. Albatta, ustiga narx qo‘yadi. Lekin bir qadamgina, shundoqqina uyingiz yonida sotilayotgan qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini, sal qimmatiga bo‘lsa ham, og‘rinmay xarid qilasiz. Qimmatligiga roziligingiz shundaki, bu olibsotar yo‘lingizni yaqin qildi, yo‘lkira sarflamadingiz, vaqtingiz tejaldi. Bu ham tadbirkorlik. Buning jamiyatga foydasi bor.

Demak, Navoiyni bugungi kun nigohi bilan o‘qish darkor.

Eng asosiy masalaga endi yetib keldik, chamamda. Bugun har birimiz Navoiyni o‘qishimiz kerak. Bu nomigagina aytilayotgan nasihat yoki balandparvoz bir shior emas. Biroq Navoiyni o‘qish oson ish emasligini ham hammamiz yaxshi bilamiz. Navoiyni o‘qish boshqa mualliflarni o‘qishdan keskin farq qiladi. Negaki, bu kitobxondan jiddiy tayyorgarlik talab etadi.

Navoiyni o‘qishga tayyorgarlik ko‘rish uchun ko‘p imkoniyatlar mavjud. Buyuk mutafakkir hayoti va ijodi umumiy o‘rta ta’lim maktablari, akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida o‘qitiladi. Shoirning ko‘plab she’rlari qo‘shiqlar orqali ham kitobxon ong-shuuriga yetib boryapti. Qolaversa, o‘zbek navoiyshunosligi o‘tgan bir asr mobaynida katta yutuqlarga erishdi. Lug‘atlar tuzildi. Xususan, to‘rt jildli “Navoiy asarlari tilining izohli lug‘ati” bor. Yaqinda ikki jildli “Alisher Navoiy” ensiklopedik lug‘ati chop etildi. Dostonlari nasriy bayon qilindi. Lirik asarlarining sharhlari yuzaga keldi. Qancha-qancha tadqiqotlar yaratildi. Shoir asarlari ta’sirida adabiyotimiz va san’atimizda qanchadan-qancha yangi ijod namunalari paydo bo‘ldi. Ya’ni bugun shoirni anglash uchun ko‘pdan-ko‘p qo‘shimcha ilmiy-ma’rifiy manba va materiallarga egamiz. Navoiy asarlari mavzulari bo‘yicha multfilmlar ishlash ham jadallashib qoldi. Internetda shoirning asarlari matnini topish mumkin va hokazo. Ayrimlar hatto asarlarining ruscha tarjimasini ham o‘qiyapti. Chunki bu asarlar hozirgi rus tiliga o‘girilgan-da. Ularni asliyatga qiyoslab mutolaa qilayotganlar ham topiladi. Mayli-da, ixtiyori.

Bularning bari, yalpi olganda, kitobxonni Navoiyga yaqinlashtirishga hissa qo‘shadi. Lekin bundan buyon bobokalonimiz asarlarini shunchaki o‘qishdan unda ilgari surilgan g‘oya va talqinlar, badiiy go‘zallik va donishmandlikni obdon uqishga o‘tishimiz kerak. Navoiyni sidqidildan o‘qiyman, degan har bir kitobxon o‘zini shunga chog‘lashi, bu ishga astoydil kirishmog‘i lozim. Hammasi niyatga bog‘liq. Shoir asarlari xolis niyatli kitobxonga yuz ochadi. Bunga chin dildan ishonish kerak.

Bu gaplarning hammasi yaxshi. Lekin, ochig‘i, oddiy o‘quvchilarni qo‘yaturaylik, bugungi aksar ziyolilarimiz ham Navoiyni o‘qimaganini barchamiz bilamiz. Ko‘pchiligimizning Hazratning hayoti va faoliyati, uning asarlari haqidagi tasavvurlarimiz maktabda o‘qiganlarimizdan nariga o‘tmaydi. Kimki bu so‘zlarimizga ishonmasa, xohlasa, o‘zi bir eksperiment o‘tkazsin. Stoliga oq qog‘ozni qo‘ysin-da, Navoiy haqida bori bilganlarini yozib chiqsin, qani, necha varaq to‘lar ekan.

Nima qilmoq kerak?

Kasb taqozosiga ko‘ra, malaka oshirayotgan maktab muallimlariga dars beraman. Ba’zan bir tajriba o‘tkazaman. “Xamsa”ni tinglovchilardan birining qo‘liga tutqazaman-da, istalgan bir varag‘ini ochib, to‘rt-besh baytni o‘qib berishini iltimos qilaman. Keyin ma’nosini so‘rayman. Bir qism tushuniladi, albatta. Chalasini eshitib o‘tirgan tinglovchilardan ayrimlari to‘ldiradi ham. Keyin boshqa bir tinglovchi o‘qiydi. Shu tariqa o‘qish saviyasi ham, tushuntirish darajasi ham oz-ozdan ko‘tarila boradi. Dars oxiriga kelib, xayolimda hamma navoiyxon bo‘lib qolayozadi. O‘qiyotganlar notanish so‘zlar ma’nosini ham, matn umumiy mantig‘idan kelib chiqib, anglay boshlayotganday tuyuladi hatto.

Iste’dodli rejissyor Avliyoquli Xojaquli bilan hamkorlikda, asosan, “Lison ut-tayr”, qisman, “Mantiq ut-tayr” dostonlari asosida “Qush tili” spektakli ssenariysini tayyorladik. Navoiy va Attor satrlarini o‘zgartirmasdan qo‘lladik. Asar sahnaga qo‘yilganida Milliy teatrni to‘ldirgan tomoshabinlar shu qadar ta’sirlandiki, ayrimlar hatto yig‘lab yubordi. Albatta, asar mazmun-mohiyatini tushunishda teatr san’atining xizmati katta, rejissyorning mahorati, aktyorlarning mohirona ijrosi ham bunga yordam berdi. Biroq so‘z so‘zligini qildi – Navoiyning fikri, maqsad-muddaosi uning o‘z so‘zlari orqali yetkazildi.

Demak, Navoiyning kitobini oching – u o‘qiyvering. Maqolda aytilganidek, ish ishtaha ochadi – o‘qiganingiz sari o‘qigingiz kelaveradi. Keyin o‘zingiz lug‘at, sharh, tahlil. qidira boshlaysiz.

Shuni unutmaylikki, Navoiyni o‘qish biz ko‘nikkan oddiy kitoblarni o‘qishdan keskin farq qiladi. Ulug‘ shoir asarlarini o‘qish mehnat, zahmat talab etadi. Maqola avvalida eslaganimiz Rasul Hamzatov “Mening Dog‘istonim”da “Kitob o‘qish – yozuvchi uchun ish bilan baravar”, deydi. Navoiyni ham yozuvchiday mas’uliyat bilan o‘qishga to‘g‘ri keladi. Amin bo‘ling, tilimizda biron bir kitobni mutolaa qilib, Navoiydan olganchalik bahra topmaysiz. Barcha rohat esa ana shu mashaqqatli mehnatning ortidan keladi.

Navoiyni o‘qigan odam, shubhasiz, insoniylikni anglay boshlaydi, o‘zini ma’naviy yuksakliklarda his qiladi.

Sultonmurod OLIM

“Tafakkur” jurnali, 2017-yil 2-son,

“Navoiy qanday mutolaa qilgan?” maqolasi