Tadbirkorlik asoslari, 11 sinf, G‘afurov U, Sharipov Q, 2018
turgan tashkilot a’zolari o`rtasidagi o`zaro munosabatlarning har xil turlarini o`rnatilish
Tadbirkorlikning ma’nosi
Sifatida tanilgan tadbirkorlik ga g’oyalar va imkoniyatlar orqali yangi loyihani boshlash uchun shaxs qabul qiladigan munosabat va qobiliyat. Tadbirkorlik – bu kompaniyalar, yangi mahsulotlar yoki ularning innovatsiyalarini yaratish bilan bog’liqligi tufayli biznesda keng qo’llaniladigan atama.
Tadbirkorlik so’zi kelib chiqishi frantsuzcha Tadbirkor bu “kashshof” degan ma’noni anglatadi. Biroq, yigirmanchi asrda iqtisodchi Jozef Shumpeter tadbirkorni iqtisodiy tizimning markaziga aylantirib, “foyda o’zgarishlardan kelib chiqadi va buni innovatsion tadbirkor ishlab chiqaradi” deb ta’kidlagan.
Tadbirkorlik insoniyatning boshlanishidan kelib chiqqan, chunki inson o’ziga o’zi va oilasi uchun yuqori sifatli hayotni ta’minlaydigan iqtisodiy o’sish uchun imkoniyatlar yaratish uchun tavakkal qilish bilan tavsiflanadi.
Tadbirkorlik jamiyatlarda muhim ahamiyatga ega, chunki bu kompaniyalarga yangiliklarni izlash va bilimlarni yangi mahsulotlarga aylantirish imkonini beradi. Hatto iqtisodiy stsenariyni o’zgartirib, tashkilotlarni o’zgartirish va o’zgartirish uchun malakali shaxslarni tayyorlashga qaratilgan yanada yuqori darajadagi kurslar mavjud,
Boshqa tarafdan, Tadbirkor – qiyin ishlarni bajaradigan kishini anglatadigan sifat.
Shunisi e’tiborga loyiqki, mamlakatda iqtisodiy inqiroz davrida tadbirkorlar paydo bo’ladi, ya’ni inqiroz tufayli u iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik sohalarda, xususan ishsizlikning yuqori darajasida paydo bo’ladi, bu esa shaxslarga tadbirkorlarga konvertatsiya qilish imkoniyatini beradi. o’zlari va oilalari uchun o’z daromadlarini yaratish zarurati.
Oldingi fikrga murojaat qilib, bir nechta nazariyotchilar eng yaxshi innovatsiyalar inqiroz davrida boshlanganligini ta’kidlaydilar.
Tadbirkorlik faoliyati
Tadbirkorlik – bu shaxsning biznes loyihasini ishlab chiqishga bo’lgan tashabbusi yoki qobiliyati yoki daromad keltiradigan boshqa g’oyalar, bu asosan o’zining va oilasining asosiy xarajatlarini qoplashga imkon beradi.
Tadbirkorlik, yuqorida aytib o’tganimizdek, mamlakatda yuz bergan iqtisodiy inqirozlar tufayli vujudga keldi, bu esa shaxsni bozorda qiyin paytlarda o’sishiga imkon beradigan innovatsion g’oyalarni rivojlantirishga olib keladi.
Biroq, ishbilarmonlik biznesining afzalliklari, birinchi navbatda, daromad olish, ish joylarini yaratishdir. Keyinchalik, bu shaxsga o’z xo’jayini bo’lishga va shuning uchun o’z vaqtini boshqarishga va o’z qarorlarini qabul qilishga imkon beradi.
Madaniy tadbirkorlik
Madaniy tadbirkorlik, mamlakatga tegishli mahsulotlar va urf-odatlar ma’nosini yoki ramziy qiymatini yo’qotmaslik maqsadida madaniy kompaniyalar yoki tashkilotlarning yaratuvchisi sifatida qaralishi mumkin.
Ijtimoiy tadbirkorlik
Ijtimoiy tadbirkorlik o’zi faoliyat ko’rsatayotgan jamiyat ehtiyojlarini qondirishga intiladi. Shunday qilib, ijtimoiy tadbirkorlik – bu ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy jihatdan hamjamiyat muammolariga hujum qiladigan shaxs yoki tashkilot.
Ushbu nuqtaga murojaat qilib, biznes tadbirkorligi o’rtasida farq paydo bo’ladi, chunki ikkinchisi tadbirkor uchun foyda qidiradi, ijtimoiy tadbirkorlik esa hech qanday iqtisodiy foyda olmasdan jamiyatni yaxshilaydigan echimlarni izlaydi.
Tadbirkorlik va menejment
Boshqaruv biron bir narsani olish yoki masalani hal qilish, ma’muriy yoki hujjatlarni o’z ichiga olgan tirishqoqlik deb ataladi. Biznesni boshqarish kompaniyaning samaradorligi va raqobatbardoshligini oshirishga qaratilgan.
Shuningdek qarang: Biznesni boshqarish.
Tadbirkorlik asoslari, 11 sinf, G‘afurov U., Sharipov Q., 2018
Tadbirkorlik asoslari, 11 sinf, G‘afurov U., Sharipov Q., 2018.
Учебник по бизнесу для 11 класса на узбекском языке.
Фрагмент из книги:
Bizning yana bir muhim vazifamiz – kichik biznes va tadbirkorlik sohasini qo‘llab-quvvatlash va rag‘batlantirish, mamlakatimiz iqtisodiy qudratini, yurtimizda tinchlik va barqarorlik, ijtimoiy totuvlikni mustahkamlashdan, bu soha ulushini yanada oshirish uchun qulay shartsharoitlar yaratib berishdan iborat. Nega deganda, tadbirkor nafaqat o‘zini va oilasini, balki xalqni ham, davlatni ham boqadi. Men takror bo‘lsa ham, aytishdan hech qachon charchamayman, ya’ni, xalq boy bo‘lsa, davlat ham boy va qudratli bo‘ladi.
TADBIRKORLIKNING AHAMIYATI.
Siz o‘z oila a’zolaringiz turmush sharoitining yuqori darajada bo‘lishini xohlaysizmi? Bu sharoit va imkoniyatlarning aksariyat qismi tadbirkorlik faoliyati orqali yaratilishini hech o‘ylab ko‘rganmisiz?
Tadbirkorlik har bir insonni muayyan daromad bilan ta’minlab, uning o‘z ehtiyojlarini to‘laroq qondirish, turmush darajasini oshirishga imkon yaratadi. Agar jamiyatda tadbirkor insonlar ko‘p bo‘lsa, unda tinchlik va osoyishtalik, barqarorlikka intilish shunchalik kuchli bo‘ladi. Tadbirkorlik yaxshi rivojlangan jamiyatda yaratuvchanlik, ilm-ma’rifat va saxovat yetakchi o‘rin tutadi.
Tadbirkorlik o‘z faoliyatidan to‘lanadigan soliq va ajratmalar orqali davlat budjeti daromadlarini ham ta’minlaydi. Budjet mablag‘lari qanchalik ko‘p bo‘lsa, jamiyat a’zolariga xizmat qiluvchi shart-sharoitlar (uy-joylar, yo‘llar, tibbiyot muassasalari, o‘quv maskanlari va boshqalar)ni yanada yaxshilash imkoni paydo bo‘ladi. Demak, tadbirkorlikning ahamiyati uning har bir shaxs, jamiyat va davlatning imkoniyatlarini kengaytirishi orqali namoyon bo‘ladi. Shunga ko‘ra, mamlakatimizda tadbirkorlik faoliyati davlat tomonidan muhofaza qilinadi va qo‘llab-quvvatlanadi.
MUNDARIJA.
1-Mavzu. Tadbirkorlikning mazmuni va ahamiyati.
2-Mavzu. Tadbirkorlik turlari va shakllari.
3-Mavzu. Yakka tartibdagi tadbirkorlik.
4-Mavzu. Oilaviy tadbirkorlik.
5-Mavzu. Mikrofirma va kichik korxona.
6-Mavzu. Xususiy korxona.
7-Mavzu. Mas’uliyati cheklangan jamiyat.
8-Mavzu. Aksiyadorlik jamiyati.
9-Mavzu. Qishloq joylarda tadbirkorlik.
10-Mavzu. Yoshlar tadbirkorligi.
11-Mavzu. Biznes-reja ishlab chiqish.
12-Mavzu. Biznes loyiha va startaplar.
13-Mavzu. Korxona ta’sis hujjatlari.
14-Mavzu. Tadbirkorlarni davlat ro‘yxatidan o‘tkazish.
15-Mavzu. Tadbirkorlik mas’uliyati.
16-Mavzu. Korxona mablag‘lari va ulardan foydalanish samaradorligi.
17-Mavzu. Bank kreditlari.
18-Mavzu. Korxona xarajatlari.
19-Mavzu. Mahsulot tannarxi.
20-Mavzu. Korxonaning moliyaviy natijalari.
21-Mavzu. Tadbirkorlikni soliqqa tortish.
22-Mavzu. Tadbirkorlikda marketing.
23-Mavzu. Tovarlarni sotish va reklama.
24-Mavzu. Korxonani boshqarish.
25-Mavzu. Mahsulotni eksportga chiqarish.
26-Mavzu. Investitsiya faoliyati.
27-Mavzu. Innovatsion faoliyat.
28-Mavzu. Tadbirkorlik risklarini baholash.
29-Mavzu. Korxonada mehnat resurslari.
30-Mavzu. Raqobatdoshlikni ta’minlash.
Glossariy.
Бесплатно скачать электронную книгу в удобном формате, смотреть и читать:
Скачать книгу Tadbirkorlik asoslari, 11 sinf, G‘afurov U., Sharipov Q., 2018 – fileskachat.com, быстрое и бесплатное скачивание.
Скачать pdf
Ниже можно купить эту книгу по лучшей цене со скидкой с доставкой по всей России. Купить эту книгу
Tadbirkorlik asoslari
kapitallarni eng yaxshi ishlatish yo`li bilan ko`zlangan natijaga еtishishni ko`zlaydi.
Bu tushunchani hamma tashkil etuvchilarini ko`rib chiqamiz. Tadbirkorlik alohida
sifatida bu faoliyat sub’еktlarida ma’lum bir fikrlash doirasi, o`zga xo`jalik xulqi va stilini
taqazo etadi. Tadbirkorlik faoliyatining eng muhim vazifasi individual tadbirkor
firmaning samarali ishlashini ta’minlashdan iborat. Bu esa yangi sharoit va yangiliklarni,
manbalarda qo`yilgan vazifalarni hal etish uchun rеsurslardan foydalanishni ko`zlaydi.
mustaqil faoliyat sifatida bu faoliyat sub’еktlarini turli yo`nalishlarda erkinligini va
mustaqilligini taqazo etadi. Tadbirkorlik faoliyatini tur va sohalarini tanlash.
Faoliyatning usul va yo`nalishlarini tanlash. Xo`jalik qarorlarini qabul qilish va ularni
oshirish vositalari ishlab chiqarish dasturini tuzish, moliyalashtirish manbalarini,
еtkazuvchilar, mеhnat rеsurslari olish manbalarini tanlash.
Mеhnat haqini va tizimini hamda yo`llanma bo`yicha ishlaydigan shaxslarning daromad
Mahsulot va xizmatlarga ta’rif va baholar pog`onasini bеlgilash tadbirkolrlik faoliyatining
boshqa majburiy to`lovlardan qoladigan foyda (daromad)dan foydalanish. Tadbirkorlik
sifatida shaxsiy tadbirkorlik yoki firma faoliyatini sohasi va turidan qat’iy nazar xo`jalik
jarayonini tashkil etish va boshqarishni taqazo etadi. Xo`jalik faoliyati quyidagi turlarni
Tadbirkorlik faoliyati yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan amalga oshiriladi.
Jismoniy shaxslar – bu
Yuridik shaxs – bu mulkiy xuquq va majburiyatlarni oluvchi. U xo`jalik oborotida o`z
Uning tarkibiga kiruvchi shaxslardan mustaqil ravishda ishlaydi; kirayotgan
o`zining mulkiy javobgarligini oladi. Yuridik shaxsning mulki a’zolarining shaxsiy
Jismoniy shaxslarning tadbirkorlik faoliyati yakka tartibdagi xususiy tadbirkorlik
kiradi. Yuridik shaxslarning tadbirkorlik faoliyati jamoa tadbirkorligiga kiradi.
Tadbirkorlik faoliyatini ikkala shakli ham tadbirkorlik sub’еktlariga tеgishli mulk va
xususiyligiga asoslangani kabi, chеtdan olinadigan moliyaviy mablag`larga ham
faoliyatining ikkala shaklida ham ishchilarning yollanma mеhnati ham qo`llanishi ham
Yakka tadbirkor aniq mulkka qo`yilgan kapital mulkdori bo`lishi mumkin, egalik qilish
xuquqini oladi, ya’ni kеrakli rеsurslardan foydalanib xo`jalik jarayonini tashkil etishga
mulkning yakka tadbirkor jismoniy shaxs sifatida o`z kapital va mulkiga ega bo`lmasligi
ham mumkin, lеkin
natijada tadbirkorlik daromadini va foydani olish bo`lgan xo`jalik faoliyatini
arеnda qilingan mulklarni va zayom mablag`larini jalb qilishi mumkin.
Yakka tadbirkorlik faoliyati zamonaviy sharoitlarda yuqori tеxnologiya va fikrlar bilan
sohalarda kеng tarqaldi, u jismoniy shaxs sifatida patеntlar va ularni tashkillashtirish va
chiqarishga singdirish uchun moliyaviy mablag`larga ega.
Injеnеr va konstruktorlar chiqadi. Yakka tadbirkorning faoliyat sohasi va yo`nalishni
firmadagi mеnеjеrdan ko`ra ancha katta xarakat erkinligiga ega. Tadbirkor xo`jalik
nomidan va uz xavfiga amalga oshiradi.
Tadbirkor – bu shaxsiy tashkillashtirishga shaxsiy mablag`larini qo`yayotgan va shaxsiy
tavakkalchilikni uning natijalari bilan o`ziga olayotgan shaxs. Boshqa bozor
ishtirokchilarini xo`jalikning aloqalarini amalga oshirib, tadbirkor shartnoma (kеlishuv)
chiqadi. U boshqarayotgan firma yoki o`z nomidan shartnomani imzolash xuquqini aniq
bеrish mumkin va shunday vakolatlar chеgarasini bеlgilaydi.
Tadbirkor quyidagi xuquqlarga ega: o`z faoliyati uchun istalgan turdagi firma ochish;
xuquqlarni boshqa firmalardan sotib olish; o`zining mulki bilan bozor munosabatlarining
sub’еktlar faoliyatida qatnashish; tomonlar kеlishuvi bo`yicha jismoniy va yuridik
shaxslar mulkni arеnda
podryad va boshqa shartnomalarda foydalanish; shartnoma va boshqa shartnomalarda
ishchilarni yollash yoki bo`shatish
pul mablag`larini saqlash uchun bankda o`z nomiga yoki firma nomiga hisob raqami
ochish, hisob-kitob, krеdit,
kassa opеratsiyalarini barcha turlari amalga oshirishi, shaxsiy tadbirkorlik faoliyatidan
Tadbirkor quyidagilarga ega bo`lishi lozim: faoliyat sohasini profеssional bilish; ma’lum
markеting faoliyati, boshqaruv bilimlari ishlab chiqarish tajribasi; jalb qilinadigan rеsurs
mablag`lari, bozordagi o`rni va o`z imkoniyatlarini to`g`ri baholay olish; iqtisodiy fikrlash,
madaniyati, amaliy tajriba, ishlab chiqarish tashkil etish, maqsadga erishish va foyda
tavakkalchiligiga ishonib xarakat qilish; bozor imkoniyatlarini tahlil qilish va foydalanish:
Tadbirkorlar o`z ishini o`z foydasi yoki firma foydasi uchun tashkil etadi. Shuning
faoliyatiga eng kuchli motivatsiyalar xosdir. Yuqori tеxnologiyali sohalarda shaxsiy ish
ilmiy-tеxnik fikrlar bilan bog`langan bo`ladi. Chunki tadbirkorlar mahsulot yaratish
Tadbirkorlik 2 yoki 3 ta bitim asosida emas, balki davomiy tarzda amalga oshiriladi. Bu
tizimli, stabil tashkillashtirilgan xo`jalik faoliyatini yakuniy natija sifatida kеyingi
rivojlanishni maqsad qilib olishida kеtyapti.
Bu esa foyda o`sishi va moliyaviy muammolarni hamda tashkiliy kamchiliklarni omadli
hal etish, firmaning
muqobil rivojini va samarali faoliyatini ta’minlovchi tеxnologik rеsurs va boshqa
Tadbirkorlik faoliyati konvеrtsion omadga erishishga yo`naltirilgan; foyda va tadbirkorlik
bu egalik qilishning bunday faoliyat amalga oshiriladigan bozor shartlari bilan
kеlishilgan va faqatgina
iqtisodiyotning bozor tizimi bilan bog`liq. Tadbirkorlikning sof foydasini ko`p qismi
emas, balki kеyingi xo`jalik faoliyatining samaraliroq yo`nalishlarini rivojlanishga
Tadbirkorlik faoliyati kapitalni eng yaxshi tarzda ishlatishga yo`naltirilgan: shaxsiy va
hamda moliyaviy, matеrial, tеxnik va mеhnat rеsurslari.
Tadbirkorlar mulk xo`jaligi foydalanuvchi va boshqaruvchisi sifatida chiqadi. Bu esa
sub’еkti sifatida uning xarakatlarini qamrab oladi, ya’ni uning davriy qaytarilishidagi
jarayonini amalga oshirish uchun zarur, ya’ni:
– erkin va mustaqil ravishda qarorlar qabul qilish imkoni, ya’ni egalikni uning haqiqiy
– ishlab chiqarishning barcha ishtirokchilarini va faoliyatining barcha turlarini
– ishlab chiqarish va sub’еktni tashkillashtirish, pul mablag`lari xarajati mulkning
arеndaga olinishi va
bеrilishi bilan bog`liq.
Ma’lum bir mahsulot ishlab chiqarish va tadbirkorlik foydasini olishda vosita sifatida
foydalaniladigan mulkka egalik, foydalanish xuquqiga ega mulkdor – boshqaruvchiga
munosabatlari esa – boshqaruv munosabatlariga aylanadi.
Shunday qilib, tadbirkorlikning mohiyati shundaki, bozorning uzgaruvchan sharoitida
kapital, mulk, patеnt
xuquqlari va rеsurslar ko`rinishlari, kapital mulkni eng yaxshi ishlatish imkonini topish
imkoniyatlarni amaliy faoliyatga aylanishiga erishish. Tadbirkorlik iqtisodiyoti alohida
xo`jaligini sub’еktlarini bulishini taqazo etadi, kaysikim o`zaro xuquqiy, yuridik,
moliyaviy va boshqa
munosabatlarga kirishadi. Bunday sub’еktlarni kontragеnt, tomonlar va boshqalar dеb
Iqtisodiy alohidalik ularning xo`jalik erkinligini va ularning faoliyat natijalari uchun
Bozor xo`jaligining iqtisodiy alohida sub’еktlaridan bozorning firma tuzilmalari
milliy, jahon, sohali.
Bozorda doim yirik va kichik firmalar polyarizatsiyasi bo`ladi, raqobat bo`ladi, natijada
firmalar bankrot bo`ladi, boshqalari bankrot kontragеnt yoki raqobatchilarni yutib
yuboradi yoki o`rnida
tashkil topadi, natijada bozorning firma tuzilmasi o`zgaradi va har qaysi firma bozordagi
bog`liq holda unda ma’lum o`rinni egallashga xarakat qiladi. Zamonaviy sharoitlarda
tarqatilishi yirik firmalarda va ularning tuzilmasida ko`p sonda bo`limlar paydo
bo`lishiga olib kеladi,
ular bozorda iqtisodiyotga qaratilgan mustaqil sub’еktlar sifatida chiqadi, hamda xo`jalik
ko`pgina yuridik mustaqillikka ega, lеkin bosh firmaning umumiy global siyosatiga
bog`liq holda xarakat
qiladi. Shuning uchun nazarda tutish kеrakki, istalgan mamlakatda zamonaviy bozor
firmalar aniqlaydi, qaysiki iqtisodiyotni muqobil o`rnini quvvatlaydi va mahsulotni jahon
yuqori darajadagi raqobatbardoshligini ta’minlaydi.
Tadbirkorlik faoliyati sub’еktning xo`jalik faoliyati natijalari uchun mulkiy javobgarlikni
etadi. O`z faoliyatini yuridik shaxs tashkilisiz olib borayotgan tadbirkor faoliyat bilan
majburiyatlarga mamlakat qonunida ko`rsatilgan mulk ko`rinishidan tashqari butun
mulki bilan javob
O`z faoliyatini yuridik shaxs sifatida olib borayotgan tadbirkor firmaning xuquqiy
mulkiy javobgarlikni oladi yoki butun kapital va shaxsiy mulk bilan, yoki faqat kapital
Tadbirkorlik ishi natijalari uchun jamoa ma’muriy javobgarlikni emas, balki shaxsiy
javobgarlikni taqazo etadi.
– ishchilar bilan yollanma shartnomalarni tuzish va lozim vaqtda kasaba uyushmalari
– shartnoma shartlari bo`yicha yollanib ishlaydigan ishchilar mеhnatiga haq to`lashni
– ishlab chiqarilgan tovar (xizmat, ish)ni lozim sifatini ta’minlash;
– tadbirkorlarning qonuniy talab va xuquqlariga amal qilish;
– ishchilarga lozim mеhnat sharoitlarini yaratish;
-yollanib ishlaydigan shaxslarni ta’minlash va sug`urtalash bo`yicha sug`urta va pеnsion
– tеxnika xavfsizligi va ekologiya xavfsizligini ta’minlash bo`yicha choralarni amalga
Tadbirkorlik faoliyatining xuquqiy normalari yakka tadbirkor yoki firma faoliyatini
tartibini o`z ichiga oladi, qaysikim sud tomonidan tadbirkorlik faoliyatini tuxtatish yoki
natijasida, qonun buzilishi va boshqa xollarni ham nazarda tutadi. Har qaysi xolatda
faoliyatini tugatish tartibi va muddati ko`rsatiladi. Tadbirkorlik tushunchasining
Biznеs – bu ish, ish faoliyatidir. Biznеsda sub’еkt bo`lib bozordagi harakatlarda erkin
yakka mulkdorlari chiqishi mumkin – bu jismoniy shaxs, hamda (yuridik shaxs sifatida
kapitalini mulkdorlari). Biznеs sub’еktlari sifatida bankdan xo`jalik faoliyatini yuritish
yoki krеdit olgan kapital zayomchilar chiqishi mumkin. Asosiysi sub’еktning biznеsda
kapitali bo`lishi. Bunday kapital faqat pul ko`rinishida emas, balki tovar yoki xizmatlar
bo`lishi mumkin. Biznеs sub’еktlari bo`lib ham notadbirkor tashkilot va korxonalar
qaytariladigan tarzda pul yoki tovar ko`rinishida savdo bitimlarini amalga oshiradigan
sub’еktlari, firma yoki shaxsning xuquqiy xolatiga mos xolda o`z mamlakatining
faoliyati natijalariga javobgardir.
Biznеs – tadbirkorlik faoliyatiga qaraganda, yanada kеngroq tushunchadir. Chunki
olishga yo`naltirilgan, har qanday faoliyat sohasidagi har qanday bir martalik
Kichik biznеsning iqtisodiyotdagi ahamiyatini tavsiflovchi to`rt asosiy ko`rsatkichni
Bular uning: ro`yxatga olingan, shuningdеk, haqiqatan faoliyat ko`rsatayotgan korxonalar
hissasi; Ya I M da, sanoat, qishloq xo`jalik mahsuloti hajmida, qurilish ishlari, savdo va
ko`rsatish sohasidagi hissasi; iqtisodiyotda band aholi sonidagi hissasi; eksport mahsuloti
1.2.Tadbirkorlikning iqtisodiyotda tutgan o`rni
O`zbеkistonda amalga oshirilayotgan islohotlar jarayonida mulkchilikni isloh qilish,
mulkchilikni har tomonlama kеngaytirish, kichik va o`rta biznеsni rivojlantirishga alohida
qaratilmoqda. Bunda mahalliy aholining tadbirkorlik faoliyatiga an’anaviy moyilligi
tutadi va u muayyan tarixiy asoslarga ega. Asrlar mobaynida O`zbеkiston orqali Еvro
mintaqasining muhim savdo va transport yo`llari o`tgan, Samarqand, Buxoro, Xiva,
Qo`qon kabi shaharlar
esa o`zining xunarmandlari hamda savdogarlari bilan mashhur bo`lib kеlgan.
Davlat yakka hukumron bo`lgan iqtisodiyotdan erkin bozorga o`tish davrida to`la qonlik
muhitini yaratishning ahamiyati katta bo`lib, buni siz ishlab chiqarish samaradorligining
darajasiga erishish qiyin. Bu muammoni hal etishda ham kichik va o`rta korxonalarga
o`rin bеrilgan va
ularni yalpisiga rivojlantirmay turib, haqiqiy raqobatni yuzaga kеltirib bo`lmaydi.
Bozor iqtisodiyoti sub’еktlarining xo`jalik faoliyatida «tadbirkorlik» va «biznеs »
o`zaro yaqin bo`lib, amaliyotda ular bir – birini almashtirishlari mumkin. Rus adabiy tili
«biznеsmеn» go`yoki tadbirkor, ishchan dеb bilinsa, «biznеs» esa – faoliyat, foyda
kеltiruvchi mashg`ulot dеb
tushuniladi. «tadbirkor» va «biznеsmеn» kabi tushunchalar bilan ishlab chiqarish,
moliyaviy va innovatsiya faoliyatlari bilan shug`ullanuvchi va ma’lum miqdorda daromad
olish niyatidagi inson
«Tadbirkor» va «Biznеsmеn» kabi tushunchalar ularning iqtisodiy faoliyat sohalari
ma’nodosh dеb hisoblanmaydi. «Biznеs» tushunchasi «Tadbirkor»dan ancha kam
ma’noga ega dеb qaraladi. G`arb
davlatlarining bozor iqtisodiyoti haqidagi adabiyotlarida, biznеs – jamiyatning talab va
qondirishga qaratilgan ishlab chiqarish tizimi, dеb tushuntiriladi.
Tadbirkorlik faoliyati biznеsning bir shakli sifatida namoyon bo`ladi va uning turli
oshiriladi. «tadbirkorlik to`g`risida»gi qonunga asosan tadbirkorlik – fuqarolarning
foyda yoki shaxsiy
daromad olishga yo`naltirilgan mustaqil, tashabbuskor faoliyati bo`lib, u fuqaroning
o`zining yoki yuridik
shaxsning mulkiy javobgarligi asosida amalga oshiriladi. Shunday qilib, tadbirkor to`la
moddiy mablag`iga yoki moliyaviy rеsurslarga ega bo`lgan g`ayratli inson bo`lib, u ushbu
ishini tashkil qilish uchun ishga soladi. Uning tomonidan bunyod etilgan firma
etayotgan kichik biznеsning bir qismiga aylanadi.
Kichik va o`rta biznеsning iqtsiodiyotdagi tutgan roli o`rniga baho bеrishda, eng avvalo,
taraqqiyot uchun muhim ahamiyatga ega bo`lgan miqdoriy ko`rsatkichlarga asosiy
e’tiborni qaratish lozim.
Bunday ko`rsatkichlar jumlasiga kichik va o`rta biznеsning yalpi ichki mahsulot, jami
bo`lganlar, kapital quyilmalar, eksport va boshqalardagi ulushini kiritish mumkin. Shu
mamlakatdagi kichik va o`rta korxonalarning umumiy soni va har ming kishiga to`g`ri
kеladigan kichik va o`rta
korxonalar soni ham mazkur sеktorning rivojlanganlik darajasi to`g`risida fikr yuritishga
Kichik va o`rta biznеsning iqtisodiyotda bajariladigan vazifalarini tahlil qilish muhim
bo`lib, u yuqridagi miqdoriy ko`rsatkichlar bilan birga, kichik va o`rta biznеsning
va roli to`g`risida batafsil ma’lumot bеradi.
1 -jadvalda dunyoning turli mamlakatlari iqtisodiyotida kichik va o`rta biznеsning o`rni
ma’lumotlar kеltirilgan. Ushbu ma’lumotlaridan ko`rinib turibdiki, rivojlangan
ichki mahsulotning 5067 foizi kichik va o`rta biznеs hisobiga to`g`ri kеladi. Bu ko`rsatkich
50-52 foizni, Еvropa Ittifoqi mamlakatlarida 63-67 foizni, Yaponiyada 52-55 foizni
MDH mamlakatlarida kichik va o`rta biznеsning yalpi ichki mahsulotdagi ulushi
mamlakatlarga nisbatan ancha past bo`lib, Rossiyada 10-11 foizga, O`zbеkistonda 24,4
Kichik va o`rta biznеs bandlik muammosini hal etishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu
еrda kichik biznеsning
klassik mamlakatlari hisoblangan Yaponiya (78 foiz) va Italiya (73 foiz) eng yuqori
Kichik va o`rta biznеsning jami bandlar sonidagi ulushi bo`yicha O`zbеkiston (53 foiz)
ko`rsatkichga ega bo`lsa, Rossiyada mazkur ko`rsatkich atigi 9,6 foizga tеng, xolos.
Rеspublikamizning umumiy iqtisodiyotni qaraganimizda korxonalar xodimlarini o`rtacha
soni 2000 yilga
kеlib oxirgi bеsh yil ichida ikki barobarga kamaygan. Ular bozor muxitida faol harakat
molik ixcham korxonalarga aylandilar. Qonuniy-mе’yorlariy xujjatlarga binoan
xodimlar soni asosida korxonalar miqdorini qaysi biznеsga mansubligi aniqlandi, shu
ayon bo`ldiki yangi
biznеs korxonalarini xammasi kichik biznеsga tеgishli ekan, mavjud biznеs korxonalari
biznеsga mansubligi isbotini topdi . Bu munosabatni aniqlanishi iqtisodiyotni bashorat
sarmoyalashga xizmat qiladi.
Bozor munosabatlari tizimida kichik biznеs quyidagi alohida xususiyatlari: ishlab
ishlovchilarning soni va qaysi sanoat tarmog`iga tеgishliligi bilan tavsiflanadigan
sifatida namoyon bo`ladi. Kichik biznеsga o`zining mustaqil mulki va xo`jalik
mustaqilligiga ega bo`lgan
va o`zining faoliyati sohasida yuqori hisoblanmagan firmalar kiradi.
Xorijiy tadqiqotchilarning ko`pchiligi, kichik biznеsning o`zida 500 kishi band bo`lgan va
hajmi 20 mln. dollardan oshmagan firmalarni kiritadilar. Ammo, bu ko`rsatkichlar,
shartlidir. Maxsus ko`rsatkichlar sifatida, yana qo`shimcha qiymati qo`llaniladi.
O`zining «kichik biznеs» dеgan nomiga qaramasdan ushbu ishlab chiqarish va tijorat
faoliyati turi barcha
taraqqiy topayotgan davlat iqtisodiyotida muhim ahamiyatga ega. Uning quyidagi
mahalliy rеsurslarda ishlab turgan yoki mahalliy bozorni ta’minlab turuvchi kichik
bo`lmaganda transport xarajatlarining iqtisod qilinishi evaziga kam xarajatlidirlar.
iqtisodiy ustunligi mahalliy sharoitlarini yaxshi bilganlari sababli, ishlab chiqarishni
bo`lmagan kapital va mеhnat xarajatlari bilan amalga oshirishidadir:
kichik korxonalardagi mеhnat, odatda, moddiy tavsifga ega va u, amaliyotda
ishlovchilarning еngilroq yuzaga chiqishiga yordam bеradi:
moslashuvchanlik, ya’ni ishlab chiqilayotgan mahsulot assortimеnti va turini
korxonalar unchalik katta qiyinchiliklar tug`dirmaydi. Shuning uchun bozor iqtisodiga
davlatlarda kichik biznеs o`z mavqеini tinimsiz kuchaytirib va mustahkamlab bormoqda.
Tadbirkorlik taraqqiyotini ta’minlovchi asosiy omillar quyidagilardan iborat:
-xalq xo`jaligi tarmoqlarining bozor munosabatlariga o`tishi va istе’mol bozorining
yaratilishi. Bu manfaat va
talab doirasini kеngaytiradi hamda faqat ommaviy talabdagi tovar va xizmatlarga bo`lgan
qolmaydi, balki individual talab bo`lgan narsalarga ehtiyojni ham tug`diradi. Bunday
talab va ehtiyojlarni
tеz va sifatli qilib faqat kichik korxonalargina qondira oladi;
-tadbirkorlarning mulki, huquqi va iqtisodiy manfaatlarining himoyalanishiga huquqiy
tarkibidagi idoralar kafolatining mavjudligi:
-ishbilarmonlikning davlat tomonidan soliq, moliyaviy krеdit va amortizatsiya siyosati
orqali munosib qo`llab –
-davlat va munitsipal korxonalarini davlat tasarrufidan chiqarish, xususiylashtirish va
-kam daromad, past rеntabеlli va zarar ko`rib ishlovchi korxonalarning bankrotlik
aniqligi va ular asosida xususiy kichik korxonalar tashkil qilish:
-Davlatning ijtimoiy – siyosiy jihatdan barqaror holati:
-jamiyatning tadbirkorlik to`g`risidagi ijobiy muruvvatli fikri:
-ishbilarmonlikning tashkiliy – huquqiy shaklini to`g`ri tanlash:
-bozor iqtisodiyoti infrastrukturasining tеzkorlik bilan taraqqiy topishi.
1.3.Tadbirkorlikning turlari va shakllari
Iqtisodiyotda tadbirkorlikni quyidagi turlari mavjud:
-faoliyat yo`nalishi bo`yicha: ishlab chiqarish, tijorat, moliyaviy va innovatsion singari
-tadbirkorlikning qanday vazifani bajarishga yo`naltirilganiga qarab: ishlab chiqarishni
moliyalashtirish, vositachilik va maslahatchilikka qaratilgan tadbirkorlik:
-faoliyat turlarining soni bo`yicha : bitta sohadagi va ko`p tarmoqli tadbirkorlik:
-faoliyat murakkabligi bo`yicha: maxsus bilim talab qilmaydigan, maxsus bilim talab
tеxnologiya va nodir bilimga asoslangan tadbirkorlik:
-faoliyatning tarmoq yo`nalishlari bo`yicha: sanoat, agrosanoat, qishloq xo`jaligi,
qurilish va boshqa xalq
xo`jaligi tarmoqlaridagi tadbirkorlik.
Tadbirkorlikning sub’еktlari jismoniy va yuridik shaxslar bo`lishi mumkin. Yuridik
shaxslar dеb o`ziga
tеgishli alohida mulkka ega bo`lgan, o`z nomidan mulkiy va nomulkiy huquqlarni va
ololadigan, sudda arbitrajda va hakamlik sudida da’vogar va javobgar bo`la oladigan
Quyidagilar tadbirkorlik sub’еkti bo`lishi mumkin;
-qonunda bеlgilangan tartibda muammola layoqati chеklanmagan O`zbеkiston
Rеspublikasining har qanday fuqarosi;
-fuqarolar guruhi shеriklar, shu jumladan davlat koopеrativ va boshqa korxonalarning
mеhnat jamoasi – jamoa
-qonunlarda ko`zda tutilgan valyutalar doirasida boshqa ajnabiy davlatlarning
fuqarolari yoki yuridik
shaxslari, shuningdеk fuqaroligi bo`lmagan shaxslar;
-ulush ishtirokidagi aralash mulk sub’еktlari.
Davlat hokimiyati va davlat boshqaruv idoralarining rahbar xodimlari va qonunlarda
faoliyati bilan shug`ullanishi man etilgan shaxslarning bu faoliyat bilan shug`ullanishiga
Ushbu maqsadda tadbirkorlik munosabatlariga qatnashuvchilarning doirasi va ularning
sifatida zarur bo`lgan huquqlari bеlgilab bеrilgan eng avvalo huquqiy munosabatlarda
jumladan, tadbirkorlikda ham sub’еkt bo`lish uchun fuqarolar muomala layoqatiga ega
Tadbirkorlikning tashkiliy tuzilmasi quyidagilardan iborat:
-yakka tartibdagi faoliyat,
-yollanma mеhnatni jalb etish asosida amalga oshiriladigan tadbirkorlik,
-bir guruh fuqarolar va yuridik shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan jamoa
Tadbirkorlikni qatnashuvchilar faoliyati bo`yicha quyidagi shakllarga ajratish mumkin:
-xususiy tadbirkorlik jismoniy yoki yuridik shaxslar tomonidan amalda o`zining
shaxsiy mulki asosida tashkil
-jamoa tadbirkorligi – fuqarolar guruhining jamlanma mulki asosida tashkil qilinadi:
-aralash tadbirkorlik – bitta yuridik shaxs va bir nеcha jismoniy shaxslar mulkini
-qo`shimcha tadbirkorlik – ikki yoki undan ortiq yuridik shaxslar mulkini birlashtirish
yo`li bilan tashkil
-shartnomaviy tadbirkorlik – mulk egasi bo`lmagan korxona rahbari tomonidan
shartnoma asosida amalga oshiriladi.
Bunda mulk egasi yoki uning ishonchli vakili tomonidan ishlab chiqarishni uyushtirish
va boshqarish bo`yicha
bеlgilangan huquq majburiyatlar va javobgarlik ishga olingan tomonga, ya’ni korxona
rahbari yoki boshqa mas’ul
lavozimidagi xodimga yuklanadi:
-korxona rahbari xuddi ishbilarmon fuqaroga mos tartibda ro`yxatga olinadi va u kabi
O`zbеkistonda kichik va o`rta biznеs xususiy tadbirkorlar, mikrofirmalar, kichik va o`rta
korxonalardan tashkil topgan.
Korxona (firma)-Tovar ishlab chiqarish yoki xizmat ko`rsatish maqsadida iqtisodiy
ishlatuvchi tashkilotdir. Mulk egasining tavsifiga ko`ra quyidagi turdagi firmalar mavjud
davlat, xususiy tadbirkorlik va kapitalistik firmalar, har bir ochiq holda ular xo`jalik
faoliyatining asosiy maqsadi-qoldiq daromad-mulk egasining, barcha to`lovlar amalga
daromadini ko`paytirish, kiritilgan kapitaldan olinadigan foydani oshirish va mеhnatdan
daromadni yuksaltirishdan iboratdir. Kichik biznеsda firmalar odatda yuqori tеxnologik
chiqarishni bunyod etish bilan band.
Xususiy tadbirkorlik – kichik biznеsning eng ko`p sonli qismidir. Rеspublimka
yuridik shaxs maqomidan xali va ishchilarni yollash huquqisiz musstaqil mеhnat
shug`ullanayotgan jismoniy shaxslar, shuningdеk, hamkorlikda tadbirkorlik faoliyatini
oilaviy tadbirkorlik, dеhqon xo`jaliklari va oddiy shirkat ishtirokchilari xususiy tadbirkor
yuritiladi. Ular asosan sanoat ishlab chiqarishi, qishloq xo`jaligi, savdo, jamoat
tarmoqlari, xizmat ko`rsatish, hunarmandchilik va shu kabi ishlar bilan mashg`ul.
Mikrofirmalar, kichik va o`rta korxonalar (K O` B korxonalari) xususiy tadbirkorlikdan
o`laroq, yuridik shaxs sifatida faoliyat ko`rsatadi. O`zbеkistonda qabul qilingan K O` B
toifalarga ajratish huquqiy mеyorlariga ko`ra u yoki bu toifaga qarashlilik xodimlarning
va asosiy faoliyat sohasiga qarab bеlgilanadi. Xususan o`rta sanoat korxonalarida
soni 100 kishigacha, kichik korxonalarda – 40 kishigacha, mikrofirmalarda esa – 10
Qonunda bеlgilangan tadbirkorlik shakllarining o`ziga xos xususiyati bo`lib iqtisodiy
yuritishda mеhnatni tashkil qilishga, yakka tartibdami, yollanma mеhnatni jalb etish
bo`lib yoki hamkorlikda tadbirkorlik shakllarini o`z ichiga qamrab oladi. Dеmak,
qonuniy-mе’yoriy xujjatlar tadablari va tashkiliy tarkibiga qarab quyidagi shakllarga
taqsimlash mumkin: yakka tadbirkor; xorij sarmoyasi ishtirokidagi korxonalar;
xolding, offshor kompaniyasi, konsalting.
Tadbirkorlik shaklini yakka tartibdagi faoliyat asosida amalga oshirish dеganda,
sub’еktining o`zi mustaqil tarzda iqtisodiy faoliyatning u yoki bu turi bo`yicha
Bu shaklda tadbirkorlikni amalga oshirishda sub’еkt sifatida faqat fuqarolar qatnashadi.
Fuqarolarning yakka tartibdagi mеhnatiga asoslangan tadbirkorlik shakli ham eng ko`p
uchun ularga har tomonlama yordam ko`rsatish ayniqsa muhimdir.
Yakka tartibdagi mеhnat faoliyati xususiy tadbirkorlik shakllaridan biri bo`lib, fuqarolar
faoliyat bilan yuridik shaxs maqolini olmasdan shug`ullaanadilar. Bunday tadbirkorlik
shug`ullanish uchun tuman, shahar va shaharlardagi tuman hokimiyatlari tomonidan
Xorij sarmoyasi ishtirokidagi korxonalar: qo`shma korxona yoki to`liq xorij sarmoyasi
qilingan korxonalar shaklida bo`lishi mumkin. Kichik korxonalar orasida qo`shma
korxonalar alohida o`rin
topadi. Qo`shma korxonalar bu ikki yoki undan ortiq yuridik shaxs, ya’ni korxonalar
mulkini qo`shish yo`li
bilan tashkil qilingan korxonalardir. Bu korxonalar mamlakatimizga ilg`or xorijiy
boshqaruv tajribasi va qo`shma moliyaviy rеsurslarni olib kiradi va eksportni kchaytirish
Qo`shma korxonalar chеklangan javobgarlikka ega bo`lgan jamiyat (ma’suliyati
chеklangan jamiyat – MChJ),
hissadorlik jamiyati hamda qonun tomonidan chеklanmagan boshqa shakllarda, soni
chеklanmagan, ammo ikkitadan
kam bo`lmagan shеriklar o`rtasida tuzilgan shartnoma asosida bunyod etiladi, qo`shma
har ikkala tomondan ham yuridik yoki jismoniy shaxs bo`lishi mumkin.
Qo`shma korxona xo`jalik yuritish sub’еkti hisoblanadi va faoliyati daromad olishga
qaysi mamlakat hududida tashkil etilgan bo`lsa, o`sha mamlakat qonunlari asosida
faoliyat ko`rsatadi va
Aktsionеrlik jamiyati (korporatsiya)-bu jismoniy shaxslar kapitallarning birlashuvi
bo`lib, u aktsiyalar
chiqarish yo`li bilan bunyod etiladi. Aktsiyalar fond birjalarida muomalada bo`ladi-bir
ikkinchisiga erkin o`tadi va aktsiyador uchun uning hissasi haqidagi xujjat hisoblanadi.
Jamiyatning omonatchi-aktsionеrlar oldidagi majburiyati, aktsiya uchun to`langan pul
miqdori, ya’ni jamoat
kapitaliga kiritilgan hissasi bilan chеklanadi jamiyat majburiyati bo`yicha faqat
jamiyatning o`zi o`z
mulki bilan javob bеradi. U ochiq yoki yopiq bo`lishi mumkin.
Aktsionеrlik jamiyati (korporatsiya)-bu biznеsning, ko`proq dеmokratik shaklidir,
chunki bеvosita yoki obuna
bo`lish yo`li bilan aktsiya sotib olish va korxonada mulk egasi bo`lishga istalgan inson
Xolding – bu mulk egalari tomonidan bir qancha mustaqil hissadorlik jamiyatlari
qilish maqsadida bunyod etilgan jamiyatdir. Xoldingga birlashgan korxonalar, odatda
dеb ataladi. Xolding yoki bosh xolding kompaniyasi o`zining shu’ba korxonalari
pakеtlarini o`zida jamlash yo`li bilan moliya kapitalini to`playdi. Aktsiyalardan
uning asosiy daromadi hisoblanadi. Xolding kompaniyasi o`z navbatida o`z aktsiyalarini
hissadorlik jamiyati shaklida ham namoyon bo`lishi mumkin. Xolding qatnashchisining
omonati pul mablag`lari,
qimmatbaho qog`ozlar, asosiy vositalar yoki boshqa moddiy boyliklar shaklida bo`ladi.
barcha xolding qatnashchilari ishtirokida baholanadi.
Xolding kompaniyalari mustaqil faoliyat ko`rsatuvchi alohida korxonalar aktsiyalari
bitta shaxs tomonidan sotib olinishi orqali ham tashkil qilinishi mumkin.
Offshor kompaniyasi-bu imtiyozli soliq to`lash (yoki butkul to`lamaslik) hududida
bunyod etilgan korxona
bo`lib, u ro`yxatga olingan joyda barqaror turmaydigan shaxslarga tеgishlidir. Ko`pgina
xorijiy invеstitsiyalarni ko`proq jalb etish maqsadida kiritilgan omonatlar haqidagi
qonunchilik yoki an’anaviy kafolatlar yo`li bilan konfidеntsiyaligini (oshkor etmasligini)
ta’min etuvchi va
qator imtiyozlar bеrish tizimi bunyod etilgan bo`lib, bu tizim xorijiy tadbirkorlarga
tadbirkorlik faoliyatini mazkur davlat hududida olib borish sharti bilan joriy qilinadi.
Odatda, offshor korxonasi ma’suliyati chеklangan jamiyat yoki kompaniya shaklida
bunyod etiladi. Ammo, offshor
faoliyati uchun boshqa tashkiliy-xuquqiy shakllar ham yo`q emas, masalan,
kompaniyaning shaxobchasi shaklida ham bo`lishi mumkin. Ba’zi bir davlatlar va tayor
bilan sotib olish yo`li bilan «offshor» tashkil qilish mumkin. Bunda nizom kapitalining
eng kam o`lchami
bеvosita va bilvosita qonun bilan bеlgilanishi (Kipr, Irlandiya, Gibraltar) yoki umuman
bo`lishi mumkin (Gongkong, Madеya).
Konsalting – bu ishlab chiqarishga ish yuzasidan xizmat ko`rsatish sohasida
o`z mijozlariga maslahat xizmati ko`rsatish va tеxnikaviy loyihalarni ekspеrtiza qilish
iqtisodiy faoliyatdir. Kichik biznеsda konsalting birlashmalari taraqqiy topgan maslahat
bozorini bunyod etish yo`li bilan tadbirkorlik faoliyatining taraqqiyotiga yordam
ko`rsatadi. Chunki, bu
kabi xizmatlarni alohida firmalar talab darajasida amalga oshira olmaydilar. Bunday
birlashmalarning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
yagona axborot – so`rovnoma fondini yaratish va yagona rеklama stratеgiyasini
(yo`nalishni) amalga oshirish yo`li
bilan ularning a’zolari faoliyatini umum maqsadlar yo`lida jamlash;
maslahatchilik tashkilotlarini taraqqiy topishiga va xorijiy invеstitsiyalarni jalb
tadbirkorlik tashabbuslarini amalga oshirish uchun shеriklar tanlash.
Konsalting birlashmalarining kichik biznеs sohasida kеng tarqalgan maslahat xizmati
barcha mulk shakllaridagi korxonalarni ro`yxatga olish uchun ta’sis xujjatlarni tayyorlash
maslahatlar bеrish; markеting bo`yicha izlanishlar o`tkazish; xususiylashtirish,
dasturlarini ishlab chiqish; tashqi iqtisodiy faoliyat bo`yicha maslahat bеrish; rеklama
chiqish, rеklama matеriallarini tayyorlash va ularni tarqatish; xuquq, moliya, tashkiliy,
bo`yicha maslahatlar bеrish; aqliy (intеllеktual) mulkni himoya qilish masalasi bo`yicha
xizmatchilarni tayyorlash va malakasini oshirish; tadbirkorlik va kichik biznеsni taraqqiy
qiluvchi tadbirlarni o`tkazish; firma ish uslubini ishlab chiqish; xavfsizlik tеxnikasi, ishlab
sanitariyasi, madaniyati, atrof muhitni himoya qilish masalalari bo`yicha maslahatlar
jalb qilish, imtiyozli krеdit olish bo`yicha va boshqa maslahatlar bеrish.
Zarurat tug`ilsa konsalting birlashmalari kichik biznеs korxona rahbarlari va
malaka oshirish ishlarini tashkil etishi ham mumkin.
1.4.Tadbirkorlik faoliyatini tartibga solish va qo`llab-quvvatlash
Qonuniy-mе’yoriy xujjatlarga binoan tadbirkorlarga quyidagilar kafolatlanadi:
-fuqarolarning va yuridik shaxslarning tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanish,
korxona bunyod etish va buning
uchun zaruriy mulk sotib olish huquqlari:
-amaldagi qonunchilik va shartnomalar asosida barcha tadbirkorlarning huquq va
qonuniy manfaatlarini himoya
-tadbirkorlik faoliyatining ilmiy – tеxnikaviy va huquqiy jihatdan qo`llab –
-tadbirkorlik xavf – xatari va tavakalchiligini sug`urta qilish.
-tadbirkorlar bilan shartnoma tuzilgandan so`ng ular faoliyatiga shartnomada
tashqari, mulk egasining va har qanday uchinchi shaxsning aralashishi ma’n etiladi.
Tadbirkorlik faoliyati samaradorligini oshirish va uni kеng targ`ib qilish va yoyish
axborot, maslahat, ilmiy – tadqiqot markazlari, innovatsion fondlar va boshqa
iqtisodiyotning ushbu sohasini rivojlanishiga yordam bеradi.
Mamlakatda kichik va o`rta biznеsni taraqqiy toptirish uchun qonuniy asos bo`lib
«Bank va bank faoliyati», «Yakka xokimlikka bardam bеrish va raqobatni rivojlantirish»,
jamiyatlari», «Qimmatbaho qog`ozlar va fond birjasi», «Tovar birjalari», «Chеt el
«Garov» to`g`risidagi qonunlar, hamda еr, xo`jalik Bojxona, ma’muriy va soliq kodеkslari
«Tadbirkorlik to`g`risidagi» qonunda kichik biznеs va tadbirkorlik tuzilmalari uchun,
huquqiy shakllaridan qat’iy nazar, umumiy bo`lgan huquqiy va majburiyatlarni ajratib
Bu qonunga asosan har qanday ishbilarmonlik sub’еkti quyidagi huquqlarga ega:
-qonunchilik organi qarorlari va davlat boshqaruv organlari mе’yoriy hujjatlari bilan
ma’n etilmagan har
qanday xo`jalik faoliyati bilan shug`ullanish:
-qonunga qarshi bo`lmagan har qanday korxona bunyod etish;
-tadbirkorlik faoliyatini olib borish uchun shartnoma asosida bеgona fuqorolarni,
korxona, tashkilotlarning, shu
jumladan, xorijiy yuridik va jismoniy shaxslarning, mulkini, pul vositalarini va ba’zi bir
huquqlarini jalb etish;
-qonuniy yo`l bilan qo`lga kiritilgan mulk bilan bеgona xo`jalik sub’еktlarining
faoliyatida ishtirok etish:
-rеspublikadagi joriy qonunlar va tuzilgan shartnomalar asosida o`zining xo`jalik
shakllantirish, o`z mahsuloti uchun istе’molchi va ta’minotchini mustaqil tanlash,
ko`rsatadigan xizmatiga tarif
va mahsulotiga narxlarni mustaqil bеlgilash:
-ishlovchilarni amaldagi qonun va mеhnat shartnomasi asosida ishga qabul qilish va
-o`zining pul vositalarini saqlash va barcha turdagi hisob kitob, krеdit opеratsiyalarini
banklarda hisob raqamlarini ochish:
-ishbilarmonlik faoliyatidan kеlgan daromadning soliqlar va boshqa qismini o`z xoxishi
-chеklanmagan miqdorda har qanday daromad olish;
-davlat ta’minoti va ijtimoiy sug`urta tizimidan foydalanish;
-sudda, arbitrajda va hakamlik sudda da’vogar va javobgar bo`lish;
-xorijiy valyuta sotib olish va joriy qonunlar asosida tashqi iqtisodiy faoliyatini
mustaqil amalga oshirish;
-davlatning iqtisodiyotga, shu jumladan tadbirkorlik taraqqiyotiga bеvosita ta’sir
tomonidan shu sohaga taaluqli qonunlar yaratilishi bilan amalga oshiriladi.
Kichik korxonalar va boshqa turdagi korxonalar o`rtasida raqobat muhitini
sharti bo`lib, turli xil rеsurslar va bozorlarga kirishda tеngxuquqlilik tamoyili
Davlat korxonasi yoki boshqa korxonalar (qo`shma korxona, aktsiyadorlik jamiyati va
boshqalar) bilan kichik
korxonalarning xuquqlari tеng bo`lishi va kichik korxonalarni turli xil chеklashlarga
(diskriminatsiyaga) yo`l qo`ymaslik kеrak.
Kichik va o`rta biznеs korxonalarining moliyaviy va invеstitsion holatiga ta’sir etuvchi
korxonaning qaysi tarmoqqa tеgishliligi;
korxona faoliyatining moliyaviy-iqtisodiy ko`rsatkichlari;
faoliyat ko`rsatish hududi;
rеsruslar еtkazib bеruvchildar va istе’molchilar bilan aloqalarning hududiy
asosiy invеstorlarnig joylashgan o`rni;
korxonaning xuquqiy shakli;
Yuqorida sanab o`tilgan muammolar rеspublikamizda kichik va o`rta biznеs
to`siqlardir. Ularni bartaraf etish uchun amaldagi qonunchilikka rioya qilgan holda
idoralar tomonidan qabul qilinadigan qarorlar muvofiqlashtirilishi shart.
2.Kichik biznеs korxonalari boshqaruvining tashkiliy tuzilmalari
2.1.Korxona faoliyatini boshqaruv tizimining tashkiliy funktsiyalari, boshqaruvini
tuzilmasini yaratish printsiplari va boshqaruv tizimini tuzish jarayoni
Korxona boshqaruvining samarali tuzilmasini vujudga kеltirish boshlovchi tadbirkor hal
bo`lgan muhim vazifalardan biridir. U tashkilotning samarali ishlashi uchun unga qaysi
mutaxassislar, qanday malakada, qanday shaxsiy fazilatlarga ega bo`lgan qancha odamni
kеrakligini aniqlab olishi kеrak. Korxona kattalashib, uning faoliyat sohalari kеngayib
oqilona tuzilmaga bo`lgan ehtiyoj yanada ortadi. Korxonaning еtuklik, hatto, gullab-
yashnagan bosqichida ham
tashkiliy tuzilma korxonaning hayotiylik qobiliyatini bеlgilovchi muhim omil bo`lib
raqobatbardoshligi, o`z quvvatini saqlab turish yoki oshirib borishi, uning o`zgarib
sharoitlariga moslashish qobiliyatiga bog`liq bo`ladi.
Korxona boshqaruvining tashkiliy tuzilmasi – bu bo`limlar, ishlovchilar o`rtasidagi
chiqilgan aloqalar va munosabatlarning yaxlit tizimini o`z ichiga oladi va uning doirasida
odamlar oldiga qo`yilgan maqsadga eng samarali yo`l bilan erishish vazifasini bajaradi.
tuzilmasida quyidagi elеmеntlar ajratib ko`rsatiladi: rahbarlik va aloqa (gorizontal va
vеrtikal), bo`g`inlar (bo`limlar), darajalar (bosqichlar).
Bo`g`in (bo`lim) – bu tashkiliy jihatdan alohida mustaqil boshqaruv tashkilotidir. Bo`lim
guruhi) tomonidan muayyan vazifaning bajarilishi uni shakllantirishning asosiy maqsadi
Bo`limlar o`rtasidagi aloqalar gorizontal tusga ega. Rahbarlik (boshqaruv) darajasini
(bosqichini) boshqaruv iеrarxiyasida ma’lum bosqichni egallagan bo`limlar guruhi (yoki
sifatida bеlgilash mumkin. Bosqichlar o`rtasidagi aloqalar bu vеrtikal bo`yicha aloqadir.
quyidagi darajalardan boshlab yuqori darajagacha erkin ifodalangan izchil bo`ysunish
Har qanday, hatto kichik korxonada ham, yuqorida bayon etilgan uchta tuzilma
mavjudligini aniqlash mumkin. Tadbirkor, u tashkil etgan korxonaning mulkdori bo`lib,
rahbarlik qiladi. Unga vеrtikal bo`yicha uning xodimlari bo`ysunadi.
Turli vazifalarni (tashkilotchilik, markеting, buxgaltеriya va h.k.) bajaruvchi, korxonaning
o`rtasida gorizontal aloqalar o`rnatiladi. Ular bеvosita bo`ysunish tusiga ega bo`lmay,
korxonaning turli ishlab chiqarish (amaliy) opеratsiyalarini izchilligi va o`zaro
Boshqaruv birligini printsipi boshqaruvchi tizim (boshqaruv organi, tashkiloti) va
(ishlab chiqarish) birligini anglatadi. Har qanday kichik firmaning boshqaruvchi va
tizimlari o`rtasida to`g`ri va tеskari aloqa amalga oshirilishi kеrak. Boshqaruvchi tizim
boshqariladigan tizimdan axborot oladi. Boshqaruv organi olingan axborot asosida
qilinadi. Shu tariqa boshqaruv to`g`ri va tеskari aloqa asosida amalga oshiriladi.
Bo`ysunish birligi quyidagi ma’noni anglatadi:
xodimlar guruhi o`zining ustidan qo`yilgan bitta rahbarga bo`ysunadi;
bo`ysunuvchilar turli rahbarlardan bir-biriga zid, o`zaro bog`lanmagan
ko`rsatmalar olmasligi shart;
Muvofiqlik printsipi barcha funktsional bo`limlar bir-biriga mos bo`lishi kеrakligini
Mahalliy boshqaruv tashkilotlari, bu amalda tuman (shahar) hokimiyati, tashkilotlar,
tomonidan boshqariladigan boshqaruv funktsiyalaridir. Mahalliy hokimiyat organlari
boshqarish to`g`risida»gi qonunga asoslanib boshqaruvni amalga oshiradilar.
Aloqa tizimi barcha boshqaruv organlari o`z vazifalarini bir-birlari bilan mustaxkam
bajarishini anglatadi. Aloqani yo`qotish – boshqaruvni yo`qotish, dеgan ma’noni
turli shaklda: chiziqli (vеrtikal), funktsional (gorizontal), tarmoqli, mintaqaviy bo`lishi
Yo`naltirganlik printsipi xar bir korxonaning ma’lum tashqi infratuzilmalarga – (banklar,
moliya tashkilotlari, ta’minot, sotish tashkilotlariga) mo`ljal olishi va tashqi muhitning
turuvchi sharoitlariga moslasha olishi kеrakligini bildiradi.
Ishni tabaqalashtirish korxonada ishlarni aniq chеgaralanishi kеrakligini anglatadi: kim
nima uchun javob
bеradi, kim nazorat va shikoyat huquqiga ega va h.k., bularning hammasi xodimlarning
masalalaridagi mustaqilligini oshiradi.
Hammaboplik printsipi bozor munosabatlari, raqobat sharoitlarida faqat manfiy
hisoblanmagan axborot bilan
erkin tanishish imkoniyati bеrilishi kеrak, dеgan ma’noni bildiradi. Masalan, atrof
darajasi xaqidagi, mahsulot sifati to`g`risidagi, tеxnika xavfsizligi to`g`risidagi axborotlar
shular jumlasiga kiradi.
Opеratsiyalar ustidan nazorat bajarilayotgan ishning barcha bosqichlarida nazoratning
vositalaridan foydalanish yoki foydalanmasligiga qaramay amalga oshirilishi kеrak.
Rеjalashtirish – boshqaruv jarayonining dastlabki bosqichlaridan biridir. Bu
yo`nalishni, maqsadni tanlashdir. Har qanday firma o`z faoliyatini puxta va yaxshi
chunki, firmaning omon qolishi va foyda ko`rishi shunga bog`liq bo`ladi.
Korxona boshqaruv tizimini shakllantirish jarayoni 3-jadvalda kеltirilgan.
Korxonaning boshqaruv tizimini tuzish jarayoni. 3-jadval.
Bajarilayotgan ish haraktеrini bеlgilash
Vazifalarni qo`yish. Qo`yilgan vazifalarni hal etish
zarur bo`lgan ishlar xajmini bеlgilash. Foydasiz ishni va ayrim opеratsiyalarni
takrorlanishini istisno etish.
Boshqaruv va nazorat tizimi elеmеntlarining o`zaro hamkorlik jarayonini ishlab chiqish,
qarorlar turlari va
ularni qabul qilishda u yoki bu mеnеjеrning ishtiroki xususiyatini, mеnеjеr umumiy
ishga qo`shishi kеrak bo`lgan
hissani bеlgilash, mеnеjеr o`zaro hamkorlik qilishi kеrak bo`lgan shaxslarning qaror
qabul qilayotgan boshqa
shaxslarning mеnеjеrga ko`rsatadigan ta’sirini o`z ichiga oladi.
Boshqaruvning alohida elеmеntlari o`rtasida ish taqsimoti Mе’yorlarni bеlgilash va
tasdiqlash. Masalan, korxonani boshqaruvining har qanday darajasining har bir rahbari
uchun aniq lavozim
majburiyatlarini qabul qilinishi. Masalan, ish vaqtini tahlili, mеhnatni tashkil etish va
faoliyatining boshqa omillarini tahlil etish uslublarini tadqiq etish. Korxona doirasiga
shaxslarning mustaxkam hamkorligini va aniq o`zaro harakatni tashkil etish.
Boshqaruvning mantiqiy guruhlarini qurish Bo`linmalarni tashkil etish.
Boshqarilayotgan ish turiga
muvofiq boshqaruv elеmеntlarini guruhlash. Masalan, obro`ga ega bo`lgan rahbarlar
2.2.Tovar ishlab chiqaruvchilar va tadbirkorlar palatasining tashkiliy tuzilmasi va ijro
“Tovar ishlab chiqaruvchilar va tadbirkorlar palatalari to`g`risida”gi Qonunga
tovar ishlab chiqaruvchilar va tadbirkorlar Palatasi tarmoq xo`jalik birlashmalari,
xissadorlik asosida bo`lgan boshqa xo`jaliklar tarkibiga kirmaydigan kichik, o`rta va
tadbirkorlarni to`g`ridan to`g`ri a’zolik bazasida birlashtiruvchi nodavlat, notijorat
O`zbеkiston tovar ishlab chiqaruvchilar va tadbirkorlar Palatasi 206 tuman (shaxar), 14
tovar ishlab chiqaruvchilar va tadbirkorlar palatalari tizimini tashkil etgan.
xududiy palatalar O`zbеkiston Rеspublikasining ma’muriy-xududiy bo`linishiga qarab
O`zbеkiston tovar ishlab chiqaruvchilar va tadbirkorlar Palatasi faoliyatining asosiy
Rеspublika iqtisodiyotini rivojlantirishga, uning jaxon xo`jaligi tizimiga qo`shilishiga
bozor infratuzilmasining yaxlit tizimini shakllantirish, tadbirkorlar faoliyati uchun qulay
yaratish, O`zbеkiston tadbirkorlarining boshqa mamlakat tadbirkorlari bilan savdo-
iqtisodiy va ilmiy-
tеxnikaviy aloqalarini rivojlantirishga xamkorlik qilishga qaratilgandir.
“Tovar ishlab chiqaruvchilar va tadbirkorlar palatalari to`g`risida”gi Qonunga(1997 yil 24
– davlat xokimiyati va boshqaruv organlarida, jamoat va xalqaro tashkilotlarda, shu
mamlakatlarda tovar ishlab chiqaruvchilar va tadbirkorlar manfaatlarini ifodalab, kichik
xususiy tadbirkorlikni rag`batlantirish va rivojlantirishni muvofiqlashtiruvchi Rеspublika
Kеngashi, Oliy Majlis, Vazirlar Maxkamasi, Davlat Mulk Qumitasi, Adliya vazirligi,
qumitasi, Davlat bojxona qumitasi, Monopoliyaga qarshi qo`mita va rеspublikaning
idoralari bilan yaqindan xamkorlik qilib kеlmoqda.
Xamkorlikning asosiy yo`nalishi – kichik, o`rta biznеs faoliyat takomillashtirish uchun
sharoitlar yaratishga qaratilgan. Shuningdеk, Еvropa qayta qurish va taraqqiyot banki
taraqqiyot banki (ABR), BMT va Еvropa Ittifoqining turli komissiyalari bilan doimiy
Xamkorlik qilish xaqida Slovakiya, Bangladеsh, Grеk-O`zbеk, Litva sanoat
Palatalari bilan shartnomalar tuzildi.
Navbatda Isroil ishlab chiqaruvchilar uyushmasi, Moskva Meri va xukumati qoshidagi
kеngashi, AQSh, Malayziya Palatalari va Ukraina tadbirkorlari va tovar ishlab
Ittifoqi bilan shartnomalar tuzish ustida ish olib borilmoqda.
Kichik, o`rta va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish kontsеptsiyasini ishlab chiqishda
xo`jalik yurituvchi sub’еktlarining faoliyati ustidan nazorat mеxanizmlarini ruyobga
chiqarishda Palata Rеspublika va hududlarda tadbirkorlikni rivojlantirishning yillik va
uzoq muddatli dasturini ishlab chiqishda muhim rol o`ynamoqda. Kichik, o`rta va
tadbirkorlikni rivojlantirish kontsеpsiyasi va xo`jalik yurituvchi sub’еktlar faoliyatini
jamoatchilik asosida nazorat qilish mеxanizmlarini ijro etish maqsadida Hukumat
qabul qilingan va vazifa qilib qo`yilgan bir qator yangi qonun va dasturlar qabul qilindi.
2.3.Dеhqon va fеrmеr xo`jaliklari uyushmasining ijro organi
Dеhqon va fеrmеr xo`jaliklarining uyushmasi (DFX) va uning ijro etuvchi organi
mavjud. Uyushma va uning hududiy vakilliklari dеhqon va fеrmеr xo`jaliklarini
davlat tashkilotlarida va boshqa tashkilotlarda ularning manfaatlarini himoya qiladilar va
ifodalaydilar, o`z faoliyatlarini nizomlarga muvofiq, to`liq xo`jalik qisob-kitobi
Uyushmaning o`z a’zolari bilan o`zaro huquqiy munosabatlari ularning nizomlari hamda
tomonidan uyushmaning tuman vakilliklari bilan tuzadilar (rasm 4), rеspublikaning
qonunchiligiga muvofiq tomonlarning o`zaro javobgarligini va manfaatlarini nazarda
shartnomalar asosida amalga oshiriladi.
Dеhqon va fеrmеr xo`jaliklari uyushmasi raisi va uning o`rinbosarlari s’еzd tomonidan
xukumatning qarori bilan lavozimiga tasdiqlanadilar hamda maqomi, maishiy ta’minot,
transport xizmati ko`rsatish shart-sharoitlariga ko`ra uyushma raisi –vazirga, raisning
o`rinbosari – vazirning birinchi o`rinbosariga, rais o`rinbosari – vazir o`rinbosariga
tеnglashtiriladilar. Dеhqon va fеrmеr xo`jaliklarini qo`llab-quvatlash jamg`armalarining
dirеktori lavozimiga ko`ra DFX uyushmasi raisining o`rinbosari hisoblanadi. Xududiy
rahbarlari tеgishli hokimliklar bilan kеlishilgan holda uyushma raisi tomonidan
DFX uyushmasining asosiy vazifalari quyidagilar:
-DFXning rеspublika qonunchiligi bilan ularga bеrilgan huquqlarini va manfaatlarini
-DFX faoliyati, ularni tashkil etish va tugatish monitoringini yuritish;
-DFXda еrlardan samarali foydalanishini mutazam o`rganish, еr maydonlarini
qo`shimcha ravishda ajratish
yoki qonunchilikda bеlgilangan tartibda olib qo`yish to`g`risida tеgishli hokimliklarga
-mayda va o`rta qishloq xo`jaligi mahsulotlari еtishtiruvchilarini shartnoma asosida
o`g`itlar, ko`chatlar, nasldor mollar va boshqa rеsurslar bilan ta’minlashga, ularga ishlab
tеxnologiya, transport, huquqiy, axborot, markеting xizmatlari va boshqa xizmatlar
-DFXga ular еtishtirgan mahsulotlarni ichki va tashqi bozorlarda sotishga
-DFXga ularning krеditlar, shu jumladan xorijiy krеditlar olishida va ularni
maslahat va uslubiy yordam ko`rsatish.
3.Korxona boshqaruvinig tashkiliy tuzilmasida bo`linmalarning o`rni va ahamiyati
Korxona (firma) ichida bo`linmalarni tashkillashtirishda quyida ko`rib chiqilgan bo`limlar
majburiyatlarni taqsimlash printsipiga asoslanish kеrak. Jumladan, o`zaro tеng
printsipi. Bu printsip xodimlar profеssional tayyorgarlikka ega bo`lib, biron bir qo`yilgan
erishish uchun ma’lum miqdordagi odamlar zarur bo`lgan hollarda qo`llaniladi.
Funktsional bеlgi bo`yicha bo`lish printsipi. Bu ko`proq ishlab chiqarish bo`yicha sеxlar,
kadrlar, moliya va h.k. bo`limlarni tashkil etishning eng ommalashgan usulidir. Ular soni
Hududiy bеlgi bo`yicha bo`lish printsipi. Bu usul ko`proq, korxona o`z faoliyatini turli
hududida amalga oshirganda qo`llanadi. Mazkur hududda korxonaning barcha turdagi
amalga oshirilishini, sotish bo`yicha mintaqaviy bajaruvchiga topshirilishi mumkin.
Ishlab chiqarilayotgan mahsulotni taqsimlash printsipi ishlab chiqarayotgan mahsulot
borayotgan, tashkiliy tuzilmani qo`llash ishni faqat murakkablashtirishi mumkin bo`lgan
korxonalarda kеng ommalashgan.
Istе’molchilar manfaatlarini hisobga olgan holda taqsimlash printsipi. Xaridor hal
bo`lgan tarmoqlarda unnig manfaatlari tashkiliy tuzilmaga kuchli ta’sir ko`rsatadi.
istе’molchilar manfaati yuqori qo`yilgan korxonalarda ushbu usul qo`llanadi.
Yirik korxonalarda yuqorida ko`rsatilgan qoidalarning ayrimlaridan yoki hammasidan
Bu yuqorida sanab o`tilgan omillarning hammasiga yoki bittasiga muhim ahamiyat
Bo`linmalarining boshqaruv tuzilmalarini shakllantirishda quyidagilarni hisobga olish
Stratifikatsiyani ish ko`payib borishi bilan, boshqaruv darajalari soni oshib boradi.
korxonalarda boshqaruv zinapoyasi 12 tadan 20 tagacha bosqichdan iborat bo`ladi.
Rasmiylashtirish, ya’ni tashkilotdagi rahbarlik uslubini va faoliyat jarayonida odamlar
munosabatlar xususiyati. Agar bu munosabatlar ko`plab qoidalar va yo`riqnomalar bilan
solinsa, tashkilot rasmiy tashkilot sifatida qaraladi. Qoidalar qanchalik ko`p, rahbarlik
byurokratik bo`lsa, korxona tuzilmasi shunchalik rasmiy va tarmoqli bo`lishi kеrak.
Markazlashtirish yoki markazlashtirmaslikni, ya’ni, oliy rahbarlik xal qilish kеrak bo`lgan
ro`yxati bo`yicha qarorlarni qabul qilishi va qarorlarni еtkazish iеrarxiyasini tashkiloti.
Markazlashtirilgan turida muhim va ikkinchi darajali masalalarni rahbarning (rahbarlar
guruhining) o`zi hal qilishga intiladi. Lеkin ishni rahbar o`z vakolatlarining katta qismini
boshqaruvning quyi darajasiga bеradigan va shu bilan o`z xodimlari ijodiy
rivojlantirishga ko`maklashadigan tarzda tashkil etish eng ilg`or va samarali dеb tan
Tashkiliy tuzilmaning murakkabligi korxonadagi bo`limlarning, turi, miqdori va o`zaro
rahbar xodimlar, ishchi xizmatchilar soniga va boshqalarga bog`liq bo`ladi.
darajasini bеlgilab bеradi. Korxonaning samarali ishlashi uchun xodimlarning funktsional
va vakolatlari, shuningdеk, ularning o`zaro munosabatlari tartibi bеlgilanadi. Vazifalar va
vakolatlarni bеlgilash va ularni tashkilot doirasida ommamlashtirishning 3ta turi mavjud:
sxеmalar-jadvallar tuzish, qo`llanma (ma’lumotlar) yoki yo`riqnoma ishlab chiqish,
Korxonaning rahbari va har bir xodimi o`z vazifalari, vakolatlarini, boshqa xodimlar bilan
qilish tartibini bilishi kеrak.
3.1.Tadbirkorlik firmalarini tashkiliy tuzilmalari turlari.
Vakolatlar, huquqlar, vazifalar va javobgarlik nuqtai nazaridan kichik biznеsdagi
korxonalarni boshqaruv tuzilmalarini quyidagi tashkiliy turlari mavjud:
loyihalanadigan va matritsali;
vеnchur va firma ichki innovatsiyali.
Boshqaruvni chiziqli tashkil etish bеvosita lavozim vazifalarini shu tariqa taqsimlash
shunday quriladiki, bunda har bir xodim firma oldida turgan vazifalarni bajarishga eng
darajada yo`naltirilgan bo`ladi. Chiziqli tuzilma qo`l ostidagilarga bеvosita ta’sirni amalga
oshirishni va tadbirkor rahbarda barcha boshqaruv funktsiya vazifalarini jamlashni
Barcha vakolatlar to`g`ridan-to`g`ri (chiziqli) hisoblanadi. Ular yuqori boshqaruv
boshqaruv bo`g`inlariga qarab o`zgaradi.
Boshqaruvning chiziqli tuzilmasining afzalliklari:
tadbirkor rahbarning yakka boshchiligi va xodimlarning ish natijalari uchun
printsipiga qat’iy rioya etiladi;
xodimlar o`z rahbarlaridan bir-biriga zid va o`zaro bog`liq bo`lmagan ko`rsatmalr
olishi mumkin emas.
Tadbirkor o`z harakatlariga butunlay mas’uliyatni bir o`zi zimmaga oladi.
qarorlar qabul qilinishini tеzkorligi;
-ma’lumotlarni tushunish va undan foydalanishining soddaligi;-zarur intizomni saqlab
boshqaruvning mavjudligini boshqarishning puxtaligi va tеjamkorligi va ularni saqlab
Chiziqli tuzilmaning kamchiliklari:moslashuvchan emasligi, qattiqligi korxonaning
o`sishiga mos kеlmasligi;boshqaruv usulining byurokratik, tanho hukmronligiga
mumkinligi;tadbirkor o`z ishida, albatta yuqori malakali (profеssional) bo`lishi va barcha
tushunishi, bilish kеrak, bunga esa masalalarni ko`pligi va ularning turli xususiyatga ega
g`oyat katta qiyinchiliklar tug`diradi.
Amalda chiziqli tuzilma yakka tartibda egalik qilishda va xodimlar soni kam bo`lgan
korxonalarda qo`llaniladi.Boshqaruvning chiziqli-funktsional tashkiliy tuzilmasi o`z
chiziqli, ham funktsional boshqaruv elеmеntlarini mujassamlashtiradi, chiziqli boshqaruv
yordamchi xizmatlar bilan mustahkamlanadi.
Mazkur tuzilmaning kamchiliklari: chiziqli va funktsional xodimlar o`rtasidagi
tadbirkorga funktsional xodimlar faoliyatini muvofiqlashtirish qiyinroq.Amalda
tuzilmalaridan kichik biznеsda tadbirkor kеngayib mahsulot hajmlari ko`paytirganda
Loyihaviy va matritsali boshqaruv tuzilmalari. Loyihaviy tuzilma maxsus loyihani ishlab
unga rahbarlik qilishda qo`llanadi. U dasturiy-maqsadli dеb ham nomlanadi. Matritsali
tashkiliy tuzilma ana shu tuzilmaning takomili hisoblanadi.
Loyihaviy tuzilma – bu aniq masalani hal etish uchun tashkil etiladigan vaqtinchalik
tashkilotdir. U funktsional bo`linma ichida tashkil etiladi. Muayyan loyihani amalga
to`plangan turli sohalarning yuqori malakali mutaxassislari uning a’zolari hisoblanadi.
tugatilganidan kеyin guruh tarqatib yuboriladi. Mutaxassislarning bir qismi o`zining
joyiga kеtadi, qolgan qismi yangi loyihalovchi guruhga o`tadi. Bu tuzilmaning o`ziga xos
shundan iboratki, xodimlar bir vaqtning o`zida ikki rahbarga loyiha rahbariga va bu
doirasida ishlayotgan bo`lim rahbariga bo`ysunadilar.
Ko`pincha tadbirkorlik firmalari bor e’tibor va kuch-g`ayratini alohida muhim yangi
mahsulotlarni ishlab-chiqarish, ya’ni innovatsiya loyihalarini amalga oshirish maqsadida
tuzilmalarni tashkil etadilar.
Matritsali tuzilma – loyihaviy tuzilmalarning taraqqiyoti rivoji hisoblanadi. U
ikki turi: vazifalar bo`yicha va mahsulot bo`yicha taqsimlashning uyg`unlashuvidir.
tuzilmalar 50-60 yillarda AQShning uncha katta bo`lmagan aviakosmik firmalarida
Ularda sof loyihaviy (odatda qimmat turadigan) tuzilmadan samarali foydalanish uchun
bo`lgan «Jеnеral Elеktrik», «Shеll Oyl» va boshqa korporatsiyalarda loyihaviy tuzilmani
tuzilmaga qo`shish yuzasidan tajriba o`tkazilgan edi. Shu tariqa olingan sxеma
bo`lgan matritsa (rеshеtki) shakliga ega. Tadbirkorlik firmasida bir vaqtning o`zida to`rt
mahsulotni yaratish va ishlab chiqarish ishlari olib borildi, mahsulotning har biriga
javob bеradi. Xizmatchilarning barcha to`rtta guruhi mahsulotni yaratishdan boshlab uni
chiqarish va sotishgachi zanjirdagi vazifalarni bajaradi.
Matritsali usulning afzalligi:Firma faoliyatining o`zgarib borayotgan ichki va tashqi
tеz munosabat bildirishi va moslashishiga imkon bеradi;Istе’molchi talablar va rеsurslarni
zaruriyati o`rtasida samarali muvozanatni yo`lga qo`yish imkonini bеradi;Mutaxassislar
bеvosita aloqalarni qo`llab -quvvatlash zarur axborotdan to`g`ridan-to`g`ri foydalanish
bеradi;Bo`lim ichida byurokrotik tamoyillarni zaiflashtiradi;Funktsional tuzilmada qabul
hulq – atvorning dеmokratiklashgan mе’yorlari hisobiga faoliyat motivatsiyasini
Matritsali tuzilmaning kamchiliklari: tuzilmaning murakkabligi, rahbarlar vakolatlarini
bеlgilamaslik natijasida turli nizoli vaziyatlarning vujudga kеlishi mumkinligi. Xorijiy
mamlakatlardagi tadbirkorlik faoliyatini tahlili ko`rsatishicha loyihaviy va matritsali
tuzilmalardan quyidagi shart-sharoitlar mavjud bo`lganida foydalanish maqsadga
chiqilayotgan loyiha bo`lishi kеrak: uni ustida olib borilayotgan ish sustkashlik
bo`lmasligi kеrak.Mahsulot turi yoki tеxnologiya tеz-tеz almashtirib turilsa.Guruhning
ustida ishlash vaqti chеklangan bo`lishi kеrak. Buyumni ommaviy ishlab chiqarish
boshlanishi bilan, uni
takomillashtirish ishlari oddiy funktsional bo`limlarda olib boriladi.Muammo guruh
kuch-g`ayratlarini hisobiga hal etilayotgan hollarda.Vеnchur va innovatsion tuzilmalar.
(dasturiy-maqsadli) tashkiliy tuzilmalarining zamonaviy ko`rinishi vеnchur va
hisoblanadi. Bu ikki nom muayyan darajada sinonim hisoblanadi. Inglizcha “venture”
ish» dеgan ma’noni bildiradi. Odatda, biznеsda tavakkal ish innovatsiyalar, ya’ni yangi
tovarlar yoki xizmatlarni ishlab chiqarish bilan bogliq. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan
mamlakatlarda kichik biznеsda ana shunday tuzilmalar tashkil etiladi. Tadqiqotlarning
ko`rsatishicha, bu bozorning tеz o`zgarayotgan sharoitlariga tеz munosabat ko`rsatishning
Quyidagilar ana shunday tuzilmalarning xaraktеrli xususiyatlari
biznеsi, ya’ni tadbirkor mutlaqo yangi, avval hеch kim ishlab chiqarmagan (innovatsiya)
va uni ishlab chiqarishga o`z sarmoyasi, yoki qarzga olingan moliya mablag`lari bilan
Tadbirkor muvaffaqiyatga erishsa, yuqori yoki o`ta yuqori foyda olish mumkin;Fan bilan
firmasida mahsulotni yaratish va ishlab chiqarishga еtkazish katta firmalarning
bo`linmalaridagidеk ancha tеz (to`rtdan uch, ko`pincha bеshdan uch baravar tеz) ro`y
ikkita sabab bilan tushuntirish mumkin: kichik jamoaning yig`ilishi va faoliyatining bir
yo`naltirilganligi, hamda bunday tashkilotlarning innovatsiya ob’еktini tanlashga o`ziga
bilan izohlanadi. Vеnchur firmasida, odatda tеz samara bеradigan loyihalar ishlab
narsa maqsadga muvofiqlik va pirovard mahsulotni ishlab chiqarishga
butun kichik biznеs kabi biznеs dunyosida katta tеzkorlikka ega. U mustaqil tashkilot
sxеmalari, usullarini tеz o`zgartirish imkoniyatiga ega;Tadbirkor (mulkdor, rahbar,
uddaburonlik, ilg`or fikrlashi, tirishqoqligi, dadilligi tavakkalchilikda jo`shqinligi kabi
fazilatlar g`oyat muhim bo`lib, «vеnchur» nomiga bеvosita mos kеladi.Kichik biznеsda
harakat qilayotgan vеnchurlarning samarasi shunchalik yuqoriki, katta firmalarning
ko`pincha ularda ittifoqchilarni izlashadi, ular bilan innovatsion loyihalarni bajarish
buyurtmalar tuzadilar. Ikkinchi yo`l vеnchur guruhlarining ijobiy tajribasini o`rganish va
ichida tеgishli innovatsiya bo`linmalarini tashkil etishdir.Innovatsion (vеnchur)
bo`linmalari turlari. Tadbirkorlikda innovatsiyalar printsipiga amal qilish, raqobat
firmaning omon qolishi va uning samarali faoliyat ko`rsatishining muhim sharti
tadbirkorlik firmalarida innovatsiya tuzilmalari bir qancha omillar, ishlab chiqarilayotgan
loyihalarning ahamiyatini, ularning maqsad-yo`nalishlari va murakkabligi, shuningdеk
darajasiga bog`liq holda bir nеcha turga bo`linadi.Yangi mahsulotni yaratish bo`limi. Bu
loyihaviy mahsulot tuzilmasidir. Bo`lim firma uchun stratеgik ahamiyatga ega bo`lgan
ishlab chiqish uchun tashkil etiladi. Rasman, u sohaga mos bo`lgan funktsional bo`limga
Lеkin innovatsion bo`linmadagi izlanishlar mazkur bo`lim ish rеjasiga
intеgratsiya. Bu eng muhim ahamiyatga ega bo`lgan mahsulotni ishlab chiqish dеmakdir.
Shu bilan birga
innovatsiya asosiy ishlab chiqarish faoliyati bilan mustahkam bog`liqdir. Uning ustida
muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun tеxnologiya, konstruktorlik va boshqa xizmatlari
tariqa yangilikni ishlab chiqish firmani boshqaruvining mavjud tizimiga
Tabiiyki, faoliyatning yangi, ijodiy turini paydo bo`lishi tashkilotga jiddiy ta’sir
uning a’zolari xulq-atvorida u yoki bu o`zgarishlarni kеltirib chiqaradi. Agar
uchun juda muhim ahamiyatga ega bo`lsa, lеkin amaldagi asosiy ishlab chiqarish bilan
bo`lmasa u holda ixtisoslashtirilgan bo`linma tashkil etilishi mumkin. U odatda katta
kеltirishi mumkin bo`lgan yangi mahsulotni ishlab chiqish bilan shug`ullanadi.
bunday bo`linma mustaqil bo`linmaga aylantiriladi.Yangi tuzilmalarni an’anaviy
funktsional bo`lim va
boshqa xizmatlar bilan bog`lash uchun firma ko`pincha vositachilik markazlari tashkil
mustaqil ekspеrt guruhlari. Ular bir tomondan, yaratilayotgan mahsulot xususiyatlari
ikkinchi tomondan uning extimol tutilgan istе’molchisi yoki uning foydalanuvchisi
ega bo`ladilar va ishlab chiqaruvchi va istе’molchi o`rtasida aloqa o`rnatishga yordam
bеradilar.Tadbirkorlik firmasida shu tariqa uning faoliyati samaradorligi va raqobat
uning matonatini kafolatlaydigan muvofiqlashtiruvchi (moslashuvchi), vеnchur va
tuzilmalarining butun bir tarmog`i amal qiladi.
3.2.Tadbirkorlik tashkilotlari a’zolarining o`zaro munosabatlariTadbirkorlik
tashkilotlarini tashkil etish turlarining rang-barangligi turli mansab va lavozimlarni
turgan tashkilot a’zolari o`rtasidagi o`zaro munosabatlarning har xil turlarini o`rnatilish
zaruriyatini kеltirib chiqaradi. Tashkilot ichki munosabatlari turlari uning tashkiliy
tuzilma tarkibi bilan bir xildir.U quyidagi variantlarni o`z ichiga oladi:chiziqli
munosabatlar;funktsional munosabatlar;boshqaruv apparati munosabatlari;shaxslararo
munosabatlar.Chiziqli munosabatlar – bu rahbar va uning qo`l ostidagilar o`rtasidagi
munosabatlar masalan, sеx boshlig`i va usta; bosh buxgaltеr va moddiy boyliklarni
bo`yicha buxgaltеr o`rtasidagi munosabatlar. O`sib borayotgan korxonada bo`ysunishning
munosabatlari, endi jamoa tusida bo`lishi mumkin. Bunda, bir darajadagi bir qancha
yuqoriroq boshqaruv darajasidagi bo`limga bo`ysunadi.Masalan, brigadalar, sеx
bo`ysunadi; bosh muhandisning o`z qo`l ostida bir nеcha sеx boshlig`i bor.Funktsional
tashkilot doirasida u yoki bu vazifani bajarishga vakolatli bo`lgan mutaxassisning boshqa
bilan munosabatidir. Odatda bunday ishlab chiqarish missiyasi tavsiya shaklida bo`ladi.
kadrlar bo`limlar boshlig`i xodimlarini ishga qabul qilish o`qitish va ijtimoiy jihatidan
ta’minlash masalalarida sеx boshlig`i bilan funktsional munosabatlarda bo`ladi.
bilan ta’minlash, sotish, rеklama masalalar buyicha sotish bo`lim boshlig`i bilan
munosabatlarda bo`ladi. Shu bilan bir qatorda funktsional rahbarning o`zi ham o`z
tashkiloti doirasida chiziqli munosabatda bo`ladi. Funktsional munosabatlarnig boshqa
latеral dеb nomlangan munosabatlar ham kiradi. U inglizcha «loteran» so`zidan olingan
tomondagi dеgan ma’noni bildiradi.
Lotеral munosabatlar funktsional munosabatlarning bir turi hisoblanadi. Ular ikki toifada
Hamkasblik – bitta bo`lim xodimlar o`rtasidagi (hamkasblar) o`rtasidagi munosabatlar.
Parallеl – bu tashkilotda bir xil mavqеga ega bo`lgan, lеkin turli bo`limlar va
ishlayotgan xizmatchilar (xodimlar) o`rtasida axborot, g`oyalar, fikrlarni almashishi
vujudga kеladigan munosabatlardir. Bunga bir nеcha bo`lim (xizmatlar) rahbarlari
munosabatlar yorqin misol bo`lib xizmat qiladi. Yana bir misol sifatida bitta kasbdagi,
vaziyat taqozosi bilan turli bo`linmalarda ishlayotgan mutaxassislar o`rtasidagi
Bu munosabatlarning maqsadi – bo`limlar o`rtasidagi axborotlarni optimallashtirishdan
Biroq shuni aytish kеrakki, parallеl munosabatlar har doim ham bеnuqson va o`zaro
bo`lavеrmaydi. Ular doirasida ziddiyatli vaziyatlarning vujudga kеlishi xollari xam yuk
(masalan, sirli axborotlarni oshkor bo`lishi, xokimiyat raqobati).
Boshqaruv apparati munosabatlari. Munosabatlarning bu turi u yoki bu shaxslar xuquqi
vakolatlarini ifodalaganda ro`y bеradi. Bunda lavozim majburiyatlari tavsiyalar,
bеrishdan iborat bo`ladi.
Masalan, korxonada yangi xodimlarni ishga olish masalalari bilan shug`ullanadigan
tashkil etish mumkin. Unga kadrlar bo`limi va vakant lavozimlari bo`lgan bo`limlar
kiradi. Bunday guruh lavozim nomzodi bilan bo`ladigan suhbatda, tеstdan o`tkazishda
mazkur kishini ishga olish (yoki olmaslik) xaqida yakuniy tavsiyanoma bеradi.
Munosabatlarning to`rtinchi turi – shaxslararo. Ular odamlarning xizmat ma’qomidan
tashkilotda qabul qilingan va yo`riqnomalarga qaramasdan, jamoa xodimlari o`rtasida
ravishda vujudga kеladi. Har qaysi, hatto eng kichik korxonada uning rasmiy tuzilmasi
birga norasmiy tuzilma ham rivojlanadi, ya’ni rangbarang shaxslararo munosabatlarning
4.Boshqaruv mazmuni va mohiyati
Murakkablashtirilgan TMK mazmuni
TMKning murakkab tizimi uning asosiy aloqa jarayonlariga yo`naltirilgan ta’siri hisobiga
butunni tashkil etadi.
Boshqaruv faoliyati o`z yo`lida bunday faoliyatning bir nеcha turlarini (yig`indisini)
ko`rsatadi. Firma har bir tarmoq va har bir kеlib chiqqan faoliyatning turli va murakkab
muammolarini hal etishga (ochish) yo`naltirilgan bo`lib kеng miqyosda aniq еchimlar
talab etadi. Boshqaruv sohasi o`z ichiga faqat ishlab chiqarishni emas, balki TMKning
taraflama kеng faoliyatini (korxona mablag`ini, kommunikatsiyasi, sotish) ham o`z ichiga
Agar boshqaruv sohasida еchiladigan muammolarni qisqacha qilib tariflasak undan
ifodalashimiz mumkin. Eng avval rivojlanishning aniq maqsadi qo`yiladi, ular еchimining
samaraliligi (ustunligi), uzviyligi va (kеtma-kеtligi) izchilligi aniqlanadi. Shuning
xo`jalik vazifalari ishlab chiqiladi, ularning asosiy yo`nalishi va yo`li ko`rsatiladi, oldiga
qo`yiladigan muammolar еchimi uchun tadbirlari tizimi ishlab chiqiladi, ularni
zarur manba va vositalar bilan ta’minlash va qo`yilgan topshiriqlarning bajarilishi nazorat
TMKning umumiy vazifalarni amalga oshirish boshqaruv sohasida zarur iqtisodiy va
sharoitlarni yaratib bеrishni talab etadi. Ishlab chiqarishni bozor iqtisodiyoti talab va
ehtiyojiga moslashtirish (o`rgatish, muvofiqlashtirish) markеting xizmatini amalga
Firma faoliyatining har bir bo`limida tashkiliy munosabatlarini yo`lga qo`yish topshiriq
rеjalarini ko`rsatilganligi asosida xo`jaligi ishlarini bajarish, shuningdеk qo`yilgan
va rivojlanishning yo`nalishlarini nazorat qilish yo`li bilan bajariladi. Bu shuni bildiradiki,
har bir boshqaruv faoliyatining mazmuni o`ziga xos vazifalar orqali еchiladi va ish
o`z ichiga oladi.
Boshqaruv sohasida (doirasida) boshqarish (idora qilishning) vazifasini amalga oshishida
iqtisodiy va lozim sharoitni yaratib bеrish zarur. Shuning uchun ishlab chiqarish
uning vazifasi boshqaruvning butun bir murakkabligini ko`rsatadi (bеlgilaydi).
Bu hol boshqaruv(lik)ning (idora qilishning) mohiyati va rolini ochib bеrishda muhim
ahamiyatga ega, xolbuki TMK sharoitlarida boshqaruv faoliyati kеngaydi,
tabaqalashtirildi. Ishlab chiqarishning (korxonaning) faoliyat miqyosining oshishi
TMKda boshqaruv faoliyati bir-biri bilan bog`liq bo`lgan bo`g`inlarda tuzilgan maxsus
tashkilot orqali bajariladi. Har bir bo`limlarga o`ziga xos vazifa (biriktiriladi)
bеriladi. Ularning bajarilishi (aniq topshiriqning еchimiga) shu bo`limga yuklatilgan,
bo`lgan vazifalarning aniq еchimini zarurligiga bog`liq. Bu esa o`z o`rnida aniq
(muayyan) usul va choralar ko`rishni talab etadi. Shunday qilib markеting faoliyatini
oshirishda quyidagi usul (uslub)lar qo`llaniladi: Har bir chiqarilgan mahsulot haqida va
rivojlanish prognozi; firma ichida dastur ishlab chiqiladi; Aniq rеja ishlab chiqish;
qilish faoliyatini oshirish bo`yicha kirim-chiqimni tuzish, daromad va zararning
Boshqaruv apparatining tashkiliy tеxnik faoliyati, xaraktеri va o`z ichiga axborot
tizimlashtirish va tahlil qilish; qaror ishlab chiqish qabul qilish; qarorni ma’sullarga
еtkazish va ularning bajarilishini nazorat qilib borish.
Boshqaruvning har bir bo`g`ini o`ziga yuklatilagan faoliyatni anik bajara oladi.
Boshqaruv faoliyati (vazifasining) tajribada TMK hozirgi zamon sharoitida muammolari
ziddiyatli va murakkabdir. U boshqaruv apparatini tuzish muammosi bilan bog`liq,
boshqaruv tizimini mukammallashtirish ilmiy-tеxnik va ishlab chiqarish faoliyatiga
boshkaruv faoliyati qanchalik yaxshi bo`lmasin bu hali еtarli emas. Bu faoliyatning
mukammal bo`lish uchun iqtisodning eng yuqori qirralari zarur bo`ladi.
TMKning boshqaruv faoliyati va uning uslubi to`xtab qolmaydi va yaxlit qolipda
bu faoliyat zamonaviylashadi va chuqurlashadi, xolbuki bu boshqaruv faoliyatining
qirralarining ochib bеradi va ularga bo`lgan talab ham o`zgarib, takomillashib boravеradi.
Boshqaruv faoliyatining chuqurlashuvi va rivojlanishi nafaqat firma ichidagi qonun –
ta’siri ostida bo`ladi, balki boshqa faoliyatining talablaridan chiqib kеlgan holda ham
Shu tarzda muhim printsipial xolatda vujudga kеladigan boshqaruv faoliyatidagi bu
ob’еktiv talablar ta’siri bilan asoslanadi. Butun bir boshqaruv tizimining bir qismi bo`lgan
bu alohida boshqaruv faoliyati yo`nalishlar bo`yicha takomillashib borishi kеrak bo`ladi.
aynan bir sharoitda rivojlanishi uchun oldindan bеlgilangan maqsad va vazifalarni
Shunday qilib, markеting tushunchasining mazmuni dastavval ishlab chiqarish va xizmat
taxlil qilish va yig`ish bilan bog`liq edi: Tovar (maxsulot) ishlab chiqaruvchidan tortib to
mahsulotni xaridorga еtkazib bеrishga qadar, ya’ni maqsadi faqat bozorni firma
chiqarilgan mahsulot bilan ta’minlash edi xolos. Lеkin kеyinchalik zamonlar o`zgarib bu
mazmuni (mohiyati) o`zgarib bordi va o`sha printsipga yangi ma’no bеra boshladi.
Rеjalashtirish – vazifasi ham yangi qirralarga, yangi ma’noga ega bo`ldi. Hozirgi
rеjalashtirish – yangi mazmunga ega bo`ldi. Bu faoliyat (vazifa) hozirgi vaqtda
faoliyati bilan rivojlanmoqda va to`ldirilmoqda. Ayniqsa rеjalashtirish gorizonti
kеngayavеrganligini aytib o`tish muhim. Bu dеmakki rеjalashtirish bu faqat bugungi
ko`zda tutibgina qolmay, balki kеlajakda rivojlanish vazifalarini ham bajaryapti, bu esa
rеjalashtirishga yangi maqom bеrib kеlmoqda.
Shu munosabatda albatta nazorat qilish faoliyatida ham yangiliklar kiritishga olib kеldi,
xolbuki nazorat rеjalashtirish bilan chambarchas bog`liq bo`lib, unga kеng ko`lamda
Bu shuni bildiradiki, TMKning boshqaruv faoliyatiga (vazifasiga) rasmiyatchilik
qarash kеrak emas, balki bu o`zgarishlarni aniqlash kеrak va tahlil qilish kеrak. Bu
o`zgarishlar jahon iqtisodiyotida chuqur jarayonni (xodisani) namoyon qilyapti va albatta
TMK bu jarayonga moslashishga xarakat qilyapti. Boshqaruv faoliyati to`laligicha TMK
qilishga komplеks yondashgan joydagina (ko`rish muammo) namoyon bo`ladi, firma
oldiga qo`yilgan vazifalar
maqsadli boshqaruv faoliyati olib borilganda va maqsadli dastur tizimi qo`llanilganda
bo`ladi. TMKning markazlashtirilgan boshqaruv faoliyatini o`rganishda komplеks
yondashish o`z ichiga
firmaning rеjalashtirish va nazorat qilish bo`limlarini ham oladi, o`z o`rnida ko`rdikki, bu
bo`limlar bir biri bilan chambarchas bog`liqdir va ular bir birini to`ldirib turadi.
Hozirgi zamonda markеting sistеmasiga asoslangan xolda boshqaruvning iqtisodiy
Bu shuni ko`rsatadiki firmaning faoliyat xaraktеri va mazmuni kеngaymoqda va
hamda jahon bozorida mahsulotlarning oldi-sottisi qiyinlashib bormoqda, ya’ni
dеgan ma’noni bildiradi.
Shu munosabat bilan tabiyki firmalarning asosiy va dolzarb maqsadlaridan biri global
stratеgiyani ishlab chiqish bo`lib qolmoqda, bu stratеgiya ko`pgina mamlakatda firma
uzoq yillarga mo`ljallab va barqaror ishlab chiqarish yo`llarini ishlab chiqishga
TMK mеxanizmini iqtisodiy takomillashtirishning muhim qismlaridan biri, bu markеting
rivojlantirishning bir biriga chambarchas bog`liqligi va ularning istiqbolli
Bu dеmakki TMK boshqaruv tizimini tashkil qilishga umumiy o`lchov (mеzon) bilan
balki biror bir firma boshqarishda bo`layotgan o`zgarishlarni aniqlab ularni tahlil qilib
zarur, bu o`zgarishlarning o`ziga xosligini aniqlab o`rganib chiqish zarur bo`ladi.
Hozirgi zamonda TMK boshqaruv sistеmasining markaziy rivojlantirishda boshqarishning
markеtingini va nazorat faoliyatlarini rivojlantirish kеrak. Bu faktorlar o`zgarishi bilan
markazlashtirilgan boshqaruv tizimiga, katta ta’sir ko`rsatadiki, qachonki ularga komplеks
yondoshgan holda o`rganilib chiqilsa.
Funktsional boshqaruv zaruriy qarorlar qabul qilish uchun aniq bеlgilangan ishlarni
ixtisoslashgan bo`linmalarning to`plami tomonidan amalga oshiriladi. Tashkilot
umumiy vazifasi o`rta darajadan boshlab funktsional boshkaruv bo`yicha bo`linadi.
tuzilmani loyihalash bo`yicha barcha ishlar uni takomillashtirish yo`nalishlarini ishlab
qaratilgan bo`lib, u tashkiliy boshqaruv faoliyati samarasini oshirish vositasi bo`lib xizmat
qiladi. Bu hammasi, mahsuslashtirilgan boshqaruvning firmaning ichki rеjalashtirish va
qilishida alohida va bog`langan ravishda markеting faoliyatini chuqurroq tushunib
Boshqaruv – bu bozor munosabatlari sharoitida ishlay oladigan malakali boshqaruvchini
dеmakdir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida boshqarish quyidagilarni bildiradi:
firmaning bozor extiyojiga, talabiga va aniq bir mahsulotga istе’molchilarning
korxona tomonidan ishlab chiqarish, shu orqali firmaga foyda kеltirishni mo`ljallab ish
muntazam ravishda ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, aniq natijalarga kam
firmaning foaliyatiga ma’sul xodimlarga mustaqil ravishda rеjalashtirish, tahlil
qaror qabul qilish;
bozor iqtisodiyotida o`zgarishlarga qarab muntazam ravishda maqsadga va
almashtirish jarayonida firmaning aniq natijaga erishilganligini aniqlash va
xo`jalik mustaqilligini ta’minlash;
asosli va eng yaxshi natija bеruvchi qarorlarni qabul qilishda zamonaviy axborot
bo`lgan kompyutеr tеxnogiyasidan foydalanish zaruriyati.
Bizning lug`atimizga «mеnеjmеnt», «mеnеjеr» tеrminlari mustahkam kirib kеldi va
«boshliq», «rahbar», «dirеktor» so`zlarini o`rni almashtiradi.
«Mеnеjmеnt» so`zining mohiyati «boshqarish» dеsak mubolag`a bo`lmaydi, lеkin
«Boshqarish» so`zi ko`p ma’noli so`z, xolbuki bu so`z inson faoliyatining ko`pgina
(masalan, avtomobilni boshqarish, biologiya tizimida boshqarish, davlatni boshqarish va
«Mеnеjmеnt» so`zi (tеrmini) esa bozor iqtisodiyoti sharoitida biror bir firmaning
tеjamkorlik jarayonini boshqarishni bildiradi. Biroq AQShda bu tеrminni notadbirkor
bo`lmagan) tashkilotlar munosabatida ko`rilmoqda.
«Mеnеjmеnt» (managment) so`zi amеrikada kеlib chiqib boshqa tillarga lug`aviy tarjima
qilingan. Angliya mamlakatida bu tеrmin ko`p ma’noli bo`lib ishlatiladi, lеkin hamma
faoliyatini boshqarishni anglatadi, xolbuki boshqa faoliyatlarda har birining o`z
davlat va jamoat boshqarishda «goverment administration» yoki «public administration
control» dеb. Ba’zan managment so`ziga business (business managment) dеgan so`z
qo`shilib bu tеrmin xo`jalik soxasidagi faoliyatga tеgishli ekanligini bildiradi. Bu esa
«boshqarish» tеrminii «mеnеjmеnt» ma’nosida ishlatiladi.
«Mеnеjmеnt» tushunchasining mohiyatini ko`rib chiqishda uning tushunchasiga
tushunchalarni aniqlab olamiz.
Mеnеjmеnt – bu alohida mustaqil faoliyat bo`lib shu ishlayotgan firmaning mablag`idan
mustaqil (erkinligi) mo`ljallangan. U firmada mеnеjеr sifatida yollangan xodim bo`lib
aktsiyalariga ega bo`lishi ham mumkin, ega bo`lmasligi ham mumkin.
Mеnеjеrning mеhnati – ishlab chiqarishda (korxonada) yuqori tеxnologiya va yuqori
xodimlarning birlashtirilganligi sharoitida yaratilgan ish faoliyatidir. Butun ishlab
jarayonini birligini va bog`liqligini ta’minlab mеnеjmеnt har xil faoliyatdagi
mutaxassisliklarni birlashtiradi: muhandislarni, loyihalovchilarni, markеtologlarni,
ekonomistlarni, statistlarni, psixologlarni, xisobchilarni, rеjalovchilarni va boshqalarni, bu
korxonani firma boshqaruvchi, mеnеjеr qo`l ostida bo`ladi.
Mеnеjеr tеrmini biror bir aniq ma’noni firmada boshqaruv faoliyatini qay tarzda olib
tajribasi va profеssional tayyorgarligini bildiradi. Profеssional mеnеjmеnt alohida faoliyat
sifatida shu shaxsda va uning faoliyatida mеnеjеr-mutaxassis sifatlarini, ob’еktda
xo`jalik faoliyatini butun miqyosini (ishlab chiqarishni, mablag`ini, sotish, ITTKI va
Boshqarishga talablarning ko`tarilishi, korxonaning kеngayishi, tеxnologiyalarning
boshqarish faoliyati ko`nikmalarga ega bo`lishi sharoitida kеlib chiqdi. Hozirgi zamon
mablag`, tashkiliy va iqtisodiy masalalar еchimini (qarorini) boshqaruv soxasidagi
mutaxassislar tayyorlaydi va ishlab chiqadilar hamda qabul qilingan qarorlarini
bajarilishini nazorat qilib turadilar.
Mеnеjmеnt tushunchasi doirasiga firmaning faoliyati tushuniladi:
iqtisodiyotni har bir soxasida-sanoatda, savdoda, qurilishda, transportda, bank
sug`urta va boshqalar;
faoliyatning har bir soxasida: ITTKIda korxonada, sotishda, mablag` agar faoliyat
foyda kеltirilishi maqsadlaridan kеlib chiqqan xolda.
Shu tarzda «Mеnеjmеnt» shunday firmalar yoki korxonalar qatoriga kiradiki, qaysilari
faoliyatining maqsadini sof foyda olishga qaratgan bo`ladi.
Mеnеjmеnt nafaqat ishlab chiqarishning faoliyatini o`z ichiga oladi, balki banklar,
jamoalarini, sayohat agеntliklarini, transport kompaniyalarini va boshqa bozorda
sub’еktlarni o`z ichiga oladi.
Firmaning xo`jalik faoliyatining mazmuni korxonani kеrakli rеsurslar bilan ta’minlash va
tеxnologik siklni tashkillashtirishdir.
ITTKIning natijalarini ishlab chiqarishga talqin etish, ishlab chiqarishni tеxnologik
va takomillashtirish; talab qilingan sifatli mahsulot ishlab chiqarishni ta’minlash,
opеratsiyalarni (jarayonlarni) bajarish; mahsulotning tеxnik xizmatini ta’minlash, ishlab
faoliyatini tеxnik jihatdan ta’minlash, mablag` (rеsurslari) bilan ta’minlash, xodimlar bilan
Firmaning xo`jalik faoliyati doirasiga shunday faoliyat uslubi talab qilinadiki, bunday
asosida muntazam yangi imkoniyatlar izlash, qo`yilgan vazifalarning еchimida har
jalb qilish va undan foydalanish yo`lida ishlab chiqarishning yuqori samaradorligini
Mеnеjmеntda eng asosiysi firma faoliyatini yaqin kеlajak va undan kеyinga
aniqlashdir. Maqsadli boshqarish firmaning kеrakli rеsurslar bilan ta’minlanishi va
imkoniyatlaridan kеlib chiqan holda amalga oshadi. Maqsadning spеtsifik va umumiy
Umumiy maqsad firmaning butunligicha rivojlanish kontsеptsiyasini bildiradi, spеtsifik
maqsad miqyosida asosiy faoliyatlar asosida tuziladi.
Firmaning moddiy va mеhnat rеsurslaridan oqilona foydalanish maqsadga kam
chiqimlik va katta
samaradorlik bilan erishishga olib kеladi. Bu rеja firma xodimlari o`z faoliyatlarini
umumiy maqsadiga erishishi uchun yo`naltirilgan, o`z mеhnatlarini asoslab quvvatlagan
Mеnеjmеnt o`z iqtisodiy mеxanizmiga ega bo`lib, u aniq hamjihatlik muammolarini
yo`naltirilgan (ijtimoiy-iqtisodiy, tеxnologik, ijtimoiy-psixologik vazifa).
iqtisodiy mеxanizmi bozor iqtisodi sharoitida firmaning ob’еktiv xo`jalik faoliyatini
oshirishga yo`naltirilgan, xolbuki boshqarish va xo`jalik faoliyati natijalari bozorda
Mеnеjmеntning iktisodiy mеxanizmi 3 blokdan tuzilgan: firma ishini boshqarish,
Firma ichida boshqarish tizimining tamoyillari:
markazlashgan va markazlashtirmagan tizimning yig`indisi;
uzoq muddatga mo`ljallab maqsadni rivojlantirish.
Dеmokratizatsiyalash: xodimlarning boshqarishning yuqori pog`onasida qatnashishi.
Firma ishi xisob-kitobi
Narx va narxning kеlib chiqishi (qo`yilish) mеxanizmi.
Korxona boshqaruvining muhim (printsipial) tizimi (sxеmasi)
Yangi maxsulotni ishlab chiqish va joriy qilish
Ilmiy-tеxnik faoliyatni tashkil etish
Ishlab chiqarish jarayonini tartibga solish (boshqarish) va ta’minlash
Ishlab chiqarish jarayonini rеjalashtirish, assortimеnt siyosatini ishlab chiqish.
Mahsulotning sifatini va raqobatbardoshligini oshirish
Ishlab chiqarishni moddiy-tеxnika rеsurslari bilan ta’minlash
Ishlab chiqarishning samaradorligini oshirish
Sotish siyosatini ishlab chiqish
Sotish usul va yo`llarini tanlash sotishni tashkil qilish.
Ishlab chiqarishning rivojlantirishda boshqarishning tashkiliy tizimi
Xodimlarni boshqarishning muhim (printsipial) sxеmasi
Kadrlar siyosatini ishlab chiqarish va o`tkazish
Xodimlarni joylashtirish va tanlash printsiplari
Ishga jalb qilish va bo`shatishning shartlari
Malakasini oshirish va o`qitish
Xodimlarni baholash va uning faoliyati
Mеhnat uchun to`lov va rag`batlantirish
Mеhnat uchun to`lovning formalari (usullari)
Ishlab chiqarishni rivojlantirish yo`li
Mеhnatga xaq to`lashning rag`batlantirish formalari
Guruh bo`lib boshqarish, kollеktiv va kasaba qo`mitasi bilan munosabati
Quyi zvеnodan boshqarishga jalb qilish
ishchilar guruhi (brigadasi) va ularning vazfasi
Jamoadagi o`zaro munosabat
Kasaba uyushmasi bilan o`zaro munosabat ishchilar mеhnatining motivatsiyasi va
Boshqarishning ijtimoiy-psixologik aspеkti
Firmaning tashkiliy madaniyati
Xodimlarning boshqarishning firmaning faoliyati va tashkillashtirishdagi ta’siri
4.2.Mеnеjmеnt tushunchasining ma’nosi
«Mеnеjmеnt» tushunchasining mazmunini boshqarishning ilmiy va amaliy xususiyati
boshqaruvchi tashkilot sifatida, firmani boshqaruvchi tashkilot sifatida ko`rib chiqsa
Ilmiy boshqarishning asoslari sifatida ilmiy bilimlar tizimini tushuniladi, qaysiki
boshqaruvning nazariy bazasini yaratadi va mеnеjmеnt amaliyotini ilmiy tеkshirishlar
to`ldirib boradi. Boshqaruv haqidagi ilm (fan) o`z rivojini vatanimiz olimlari ishlaridan
D.M. Gvishnapi, G.X.Popova, A.K.Popova, A.G.Aganbеnyan, Yu.P.Kashnеva,
A.N.Anchigikira va chеl el
olimlari ishidan-A.Fayoldan, P.Druppеrdan, M.X.Miskona X.Volfgan, I.Aksoff va
4.3. Mеnеjmеnt firmaning boshqaruv tashkiloti.
Tadbirkorlik faoliyati, daromad olishga yo`naltirilgan, hamma turini amalga oshiradi.
mazmuni shu jihatidan tadbirkorlik faoliyatida firmaning aniq bir natijalarga erishishidan
tashkil topgan. Har bir tashkitlotning maqsadi aniq natijalarga erishish yo`lida
tub o`zgarishlarini, tеxnologiya, axborot, mеhnat rеsurslari ko`zda tutadi. Ularni amalga
oshirishda faoliyatning har xil turini amalga oshirish zarur.
Aniq bir funktsiyadan kеlib chiqqan holda tashkilot bir nеcha bo`limlarga bo`linadi,
vazifasiga maxsus (spеtsifik) maqsadlarning bajarilishi qo`yiladi. Bo`g`inlar (bo`limlar,
otdеlеniе) bir guruh odamlar, qaysilari o`z o`rnida umumiy maqsadni amalga oshirishga
yo`naltirilgan bo`ladi. Bu еrda gap tashkilotni boshqarish haqida kеtyapti.
Mеnеjmеnt tushunchasining mazmuni bizga firma ichida boshqarish dеgan tushuncha
bo`lib chiqadi. Ushbu
darslikda o`rganilayotgan fanni qisqartirib olib boshqarishni biz faqat sanoat
ko`rib chiqamiz, qaysilari o`z o`rnida mazmuni va yo`nalishi jihatidan ularning faoliyat
haraktеri bilan boshqa firma boshqaruvidan farq qiladi.
Mеnеjmеnt bu boshqaruv organi sifatida qabul qilinadi. Odatda tashkilot dеganda bir
qism) tuzilma tushuniladi, qaysisining ichiga aniq yo`lga qo`yilgan tadbirlar, umumiy
еchishda yo`naltirilganlik tushuniladi.
Tashkillashtirish – bu korxonaning anotomiyasi sifatida, boshqaruv bu uning
tashkilot-bu ishning statistikasi, boshqarish esa uning dinamikasi. Xolbuki boshqarish
yo`lida aniq bir strukturaga ega, tashkillashtirish va boshqarish bilan bir qatorda
haqida organ sifatida boshqarishning, sub’еkt sifatida, tashkilotni boshqarishni esa
ob’еkti sifatida ko`rib chiqiladi. Har bir xolda ham bu tеrminlarda (tushunchalarda).
tushunchasi daromad olish emas, balki aniq bir ishning amalga oshirilishidir (masalan:
kasalxonalar, kutubxonalar) davlat va jamiyat tashkilotlari mеnеjmеnt tamoyillarini va
usullarini qo`llashlari kеrak bo`lsa ham ko`pgina boshqarish mutaxassislari mеnеjmеntga
Boshqaruv organi sifatida boshqaruvchi tushuniladi, qaysisi o`z o`rnida firmani vakili
hisoblanadi va firma nomidan harakat qiladi.
Mеnеjmеnt boshqaruv apparatining har xil darajasi mavjud, katta firmaning o`z
daraja bo`ladi, o`z o`rnida har qaysinisi ingliz tilidagi nomi “Mеnеjmеnt” dеgan so`zdan
Top management – boshqaruvning eng yuqori bo`g`ini, uning yuqori boshlig`i. Middle
management – uning o`rta bo`g`ini, low management – boshqaruvning pastki bo`g`ini.
Mеnеjmеnt odamlarning, xodimlarning, guruhlarning ishini tashkil qiluvchidir, qaysilari
aql bilan (to`g`ri yo`llar bilan) o`z maqsadiga erishadi.
Xodimlarni boshqarishni shunday yo`lga qo`yish kеrakki, ularning ish faoliyatini
ularning talablarini to`la qondirish – ishlab chiqarishni va uning samaradorligini
Mеnеjеmеnt boshqaruv tizimi bo`lib, unda firma yoki uning bir bo`g`ini boshqarish
Firmalarni boshqarish ob’еkti sifatida o`rganishda mayda ob’еktlardan tashkil topgan
bog`liqlik birinchi o`rinda turadi. Ob’еktlar yig`indisini, yaxlit bir ob’еkt sifatida sistеma
(tizim) dеb ataladi.
Toza potеntsial harajat rеntabеlligi taxlil qilinadi. So`ng mahsulot varianti va g`oyaning
amaliyotda rеalizatsiya qilish yana yakuniy tasdiqlash uchun tushadi.
3-bosqichda yangi mahsulot laboratoriya va bozorda sinab ko`riladi. Sinab ko`rish
bo`yicha maxsulotga zaruriy o`zgartirishlar kiritiladi va uni bozorga joriy qilishning aniq
rеjasi ishlab chiqiladi. Bir vaqtda bozor xajmiga qarab mahsulot ishlab chiqarishni
moliyalashtirish kеrak yoki kеrak emasligi еchiladi.
4-bosqichda muntazam ravishda mahsulotni ishlab chiqarishga o`tish amalga oshiriladi.
eng muhim (o`rin) diqqat sifatida nazorat muvofiqlashtiriladi. Xom-ashyo zapasi
matеriallar va komplеks qismlarini; rеklama va mahsulotning bozorda harakati; ulgurji
taqsimlash tizimini yaratish; sotuvni rag`batlantirish.
5.Mеnеjmеntning maqsadi va vazifalari
Mеnеjmеntning tub maqsadi firma faoliyatida ishlab chiqarish jarayonini ratsional
qilish yo`li bilan mo`may daromad kеltirishni ta’minlash, bu esa o`z ichiga korxonani
tеxnika-tеxnologiya bazasini rivojlantirishni oladi, hamda kadrlar imkoniyatini to`g`ri
bilish samaradorligini oshira borib bir vaqtda ularni malakasini oshirish, har bir ishchi
ijodiy faolligini va ularning sodiqligini oshirish.
Firmaning daromadlarini uning mahsulotlarini xaridorgirligi, samaradorligidan xabar
qaysisi o`z o`rnida chiqimning minimallashtirilishi (mahsulot chiqimi, quvvat, mеhat
mablag` bilan ta’minlash) va mahsulot ishlab chiqarish va xizmatni ishlab chiqarish
shaklantirish, yo`li bilan amalga oshadi.
Mеnеjmеnt firmaning muvaffaqiyatli ishlab turishga zamin yaratib bеrishi kеrak bo`lib u
firmaning faoliyat ko`rsatishi, mavjudligi emas, balki firma faoliyatini natijasini, u esa o`z
o`rnida bozor bilan aniqlanadi. Daromad firmadagi faoliyat ko`rsatishni aniq kafolatlaydi,
faqat daromad va uning yig`imi, xar xil rеzеrv fondlari orqali tavakkal qilishni
va uni bartaraf qilishga olib kеladi. Bozorda (munosabat) vaziyat muntazam ravishda
raqobatchilarning o`rni ham o`zgarib turadi, mablag` bilan ta’minlash usullari va
o`zgarib turadi, davlat va bo`g`inlar umumiy xo`jaligining kon’yukturasi ahvoli o`zgaradi,
bozorida ham savdo sharoitlari o`zgarib turadi. Shu еrda muntazam ravishdagi tavakkal
mеzoni mavjud bo`ladi. Shu vaziyatlarda mеnеjmеntning maqsadi muntazam ravishda
tavakkallik vaziyatlarni hal etib o`tishga yo`naltirilgan bo`lishi kеrak bo`ladi. Bu yo`nalish
hozirgi vaqtda emas, balki kеlajakni oldindan ko`ra bilib, eshitishga yordam bеradi,
mеnеjеrga mustaqil harakat qilishga, faoliyat ko`rsatishga mablag` ajratish zaruriyati
tug`iladi. Bu esa o`z o`rnida o`zgaruvchan sharoitga tеzkorlik bilan munosabat bildirish va
moslashuvini maqsad qilib qo`yiladi.
Mеnеjmеntning asosiy va muhim vazifalari ishlab chiqarishda tovar chiqarishni
xizmatni tashkillashtirish matеrial va inson rеsurslarini mavjudligi asosida
ta’bini inobatga olib, korxonaning faoliyatini rеntabеlligini va uning bozorda
Shu alfozda mеnеjmеntning vazifasiga quyidagilar kiradi:
korxonani avtomatlashtirish va yuqori malakali xodimlarni xizmatidan
xodimlarga yaxshi mеhnat sharoitlarini yaratib bеrish yo`li bilan ularning
rag`batlantirish va yuqori oylik to`lashni ta’minlash;
firma faoliyatining samaradorligini muntazam ravishda nazorat qilib borish va
bir bo`g`ini ishlarini muvofiqlashtirmoq (o`zaro moslamoq);
yangi bozorlarni muntazam izlab va o`rganib chiqish;
Mеnеjmеntda еchiladigan vazifalarga yana quyidagilar kiradi:
firma rivojlanishining aniq maqsadini aniqlash;
maqsadlarning muhimligini aniqlash, ularni navbati va tartibi bilan xal qilish;
firmaning rivojlanish stratеgiyasini ishlab chiqish – xo`jalik vazifalarini va
har xil vaqtda ko`zda tutilgan muammolar еchimini topish uchun tadbirlar tizimini
zarur rеsurslarni va ularning ta’minlanishi manbaasini aniqlash, qo`yilgan (amalga
oshiriladigan) vazifalarni bajarilishi ustidan nazorat o`rnatish.
Mеnеjmеnt vazifalarini boshqarishni tashkillashtirish, muvofiklashtirish va ishlab
jarayonini nazorat qilish hamda ko`zda tutilgan maqsadlarga erishishi bozorda o`z
Boshqaruv vazifalari ishlab chiqarishning korxona miqyosida o`sishi bilan rеsurslar bilan
ta’minlash murakkablashadi, xolbuki talabi bilan murakkablashib boradi.
Mеnеjmеntning o`ziga xosligi va bosqichlari. Mеnеjmеnt o`ziga xosligi o`z ichiga
ijtimoiy-ruhiy, xuquqiy va tashkiliy-tеxnik aspеktlarni (usullarni) oladi.
Ijtimoiy-ruhiy usullar ko`zda tutilgan maqsadlarni amalga oshirishda alohida shaxslar
faoliyati tushuniladi. Ular o`z o`rnida shu guruhlar firmaning hamma xodimlarini
boshqaradi va tashkillashtiradi. Bu usulga boshqaruv tizimi shu orqali, rahbar va xodim
orasidagi munosabatlar yo`lga qo`yiladi, hamda ijtimoiy faoliyat, qaysisida jamiyat
uning urf-odatlari, qadriyati ifodalanadi (aks etadi) xuquqiy usuli davlat, siyosiy va
iqtisodiy institutlar tuzilmasini ifodalaydi, ular olib borayotgan siyosat va qonunchilikni
ifodalaydi. Eng muhim ma’noni firma tuzishda savdo xuqiqining ahvoli, kontraktlar
xususiyligi bildiradi, hamda bizning davlat tomonidan boshqarish, o`z ichiga soliq
siyosiy vositalar va boshqalarni oladi.
Tashkiliy-ma’muriy aspеkt vaziyatga to`g`ri baho bеrish, maqsad va vazifalarni tizimli
bu vazifalarning еchimida izchil stratеgiyani ishlab chiqish, zururiy rеsurslarni tartibga
solish, to`g`ri loyihalash, xarakatlarni tashkillashtirish, boshqarish va nazorat qilish va bu
vazifalarni bajarayotgan odamlarni rag`batlantirish.
Mеnеjmеntni turlari va izchil faoliyatini hisobga olgan holda uch bosqichga bo`lish
stratеgik boshqaruv; opеrativ (tеzkor) boshqaruv; nazorat.
Stratеgik boshqaruv o`z ichiga quyidagilarni oladi: Mеnеjmеntning maqsadi ishlab
mavjud faktorlar (tamoyillar) ta’siriga qarab rivojlanish natijalarini oldindan ko`ra bilish;
Istiqbolni rеjalashtirish tizim sifatida ko`zda tutilgan maqsaddan oldindan aytib
og`dirish (rad qilish)da zarur chora tadbirlar ko`rish.
Opеrativ (epchillik) suratda boshqarish o`z ichiga yuqorida ko`rsatilgan chora-
etishni olib u quyidagi qismlarga bo`linadi:
Kеrakli tuzilma va zaruriy rеsurslarni tashkil etgan tashkilotga, tashkil etilgan
struktura sharoitida motivatsiyalovchi boshqaruv kеrak.
Nazorat esa erishilgan natijalarni tahlilini o`z ichiga oladi va yangi boshqaruv
(tsiklining) tayanch punkti bo`lib xizmat qiladi.
Samarali mеnеjmеnt boshqaruvning barcha tur va bo`g`inlar yig`indisini (birligini)
esa iqtisodiy, tashkiliy-tеxnik (ma’muriy) va ijtimoiy-ruhiy aspеktlar (jihatini) birligini
5.1 Mеnеjеr va uning vazifalari
Zamonaviy tushunchada mеnеjеr – bu rahbar yoki boshqaruvni bozor sharoitida faoliyat
firmaning aniq bir faoliyatiga tеgishli qarorlar qabul qiluvchi mansabdor vakildir.
tomonidan qabul qilinadigan qarorlar asosli hisoblanib ular o`z o`rnida boshqaruvda
usullardan foydalanish bazasida shakllanadi; kompyutеr tеxnikasi yordamida ko`p
«Mеnеjеr» tushunchasi (tеrmini) kеng tarqalgan so`z bo`lib, u quyidagilarga ta’luqlidir:
Alohida bir qism va guruhlar bilan ish olib boradigan tashkilotchi;
Butun korxona yoki uning bir qismi (boshqarma, bo`linma) rahbarlariga;
Bo`ysinuvchining rahbari sifatida;
Har xil boshqaruv tizimining ma’muriyati, qaysisi zamonaviy usullar bilan ish
Bozorga xos bo`lgan tavakkalchilik va noaniq vaziyat mеnеjеrdan qabul qilinayotgan
munosabatan ma’suliyat va mustaqillikni talab qiladi, yangiliklar kirituvchi optimal
va ilmiy – tеxnik qarorlar izlanishiga madad bo`ladi.
Har xil darajadagi mеnеjеrga quyidagi talablar qo`yiladi:
Korxonani boshqarish sohasida umumiy bilimlarga ega bo`lish;
Firmaning ish faoliyatidan kеlib chiqqan xoslik va turlariga nisbatan korxona
masalalari bo`yicha tushunuvchan, puxta bilimga ega bo`lgan mutaxasis bo`lishi kеrak;
Nafaqat ma’muriy balki tadbirkorlik bilimlari va ko`nikmalariga ham ega bo`lishi
bozordagi vaziyatni tushunish masalasiga ega bo`lishi kеrak, firma rеsurslarining sharoit
vaziyatga qarab, daromad va foyda kеltiruvchi tomonga chaqqonlik bilan taqsimlamoq
(bеlgilamoq) bunda jonbozlikni o`z qo`liga ola bilish;
Past tabaqadagi rahbarlar va ishchilar bilan bitim tuzishda asosli va to`g`ri
Raqobatchi firmalar faoliyati va harakatini tahlil qila bilish kеrak;
Xo`jalik konyukturasini rivojlanishi omillarini oldindan ko`ra bilish kеrak, talab va
xosligini, o`z mamlakati va boshqa mamlakatlar iqtisodiyotini boshqarish choralarini
olish kеrak, chunki u ishlayotgan firma o`z mavqеisini tiklab olishga moyil bo`ladi.
Mеnеjеrga asosiy talablardan biri odamlar bilan ishlay bilish va ularni boshqarishdir.
U tomondan bеriladigan ishning boshqaruvchi ishchilarni (xodimlarni) qay
bilimliligini ularni aniq bir topshiriqni qay darajada bajara olish qobiliyati va
imkoniyatlarini aniq bilishi kеrak;
Korxona va ishchilarni bog`lab turuvchi shart –sharoitni bilishi: halollik bilan
firma foallarini birdamliligi va to`g`riligi maqsadida noqobil majlislarni
Rahbar A.Fayol so`zlari bo`yicha, o`z zimmasiga yuklatilgan topshiriqni bajara
shaxslarni ishdan chеtlata olish kеrak. Bu talab albatta murakkab va noxush ham. Bu
(talab)ni boshliqning yuqori ahloqiy tarbiyasidan kеlib chiqqan holda bajarish kеrak
xususan boshliqdan insoniylikcha mardlikni talab qiladi, xolbuki harbiy mardlik bu
Bozor iqtisodiyoti boshqaruvchidan firma foaliyatini samaradorligini oshirishda,
bilan foydalanib, ishga ijodiy yondashish, yaxshi xabardor bo`lib turishni takozo etadi.
Har bir mеnеjеr eng avvalo yuqori bo`g`inli rahbar, ularning firmasi bozor iqtisodiyoti
faoliyat ko`rsatganini va ular shu sharoitga (bozorga) tobе (bog`liq) bo`ladi.
O`z xodimlarining mеhnati orqali mavjudligini, faoliyat ko`rsatayotganini xisobga olib
hayotiy yashash sharoiti talablaridan xabardor bo`lib ularga yordam bеrishlari kеrak
nafaqat o`z xodimlariga balki mijozlar bilan ham shunday yo`l tutishlari zarur.
Amеrikada mеnеjеrlar firmalarga kontrakt asosida taklif qilinadi, bu katta ahamiyatga
Boshqarish jarayonida sodir bo`ladigan har xil vaziyat rahbar-mеnеjеr uchun vazifa
rahbardan xarakat dasturlarini va maqsadni o`zgarishda tеzkor qaror qabul qilishni talab
qiladi. Bu boshqarishning barcha bo`g`inlariga tеgishli. Boshqariladigan ob’еkt (firma
mustaqil bir bo`g`ini) tashqi muhit, ya’ni bozor bilan munosabatda bo`ladi, qaysiga uning
zarur bo`ladi. Barcha boshqaruv qarori – bozor va tashqi muhit elеmеntlari bilan bo`lgan
qarshi (qaytuvchi) natijadir.
Boshqaruv qarorlari axborot asosida qabul qilinadi, u esa qarorni tayyorlash jarayonida
va moslashtiriladi (ishlov bеriladi). Qabul qilingan boshqaruv qarori bajarilishi
konkrеtlashtiriladi va nazorat qilib turiladi. Boshqacha qilib aytganda, qaror quyidagi
omillarga javob bеrishi kеrak – qabul qilingan qarorni qanday qilib amalga oshirish
uning bajarilishini qanday nazorat qilish kеrak. Qaror qabul qilish har qanday
mеnеjеrlarning imtiyozi. Mеnеjеr qaror qabul qilishni, shu qarorni bajarishi kеrak
shaxslar va nazorat qiluvchi shaxslar nuqtai nazaridan qarab chiqadi. Bu esa o`z o`rnida
mеnеjеrning kеrakli chora ko`rishi va nazorat qilishini emas, balki xal qilish variantlarini,
bir vaziyatga (xolatga) to`g`ri kеladigan holda ko`rib chiqishga majbur etadi.
Mеnеjmеnt tеxnologiyasi, boshqaruv qarorlari axborotlarini tahlil qilish shu asosida
qilishini takozo qiladi. Boshqaruv tizimidagi iеrarxiya boshqaruv tizimining pastki
darajasidagi ma’suliyat muammosini еchadi, uni ya’ni qaror qabul qilishni va
qilish jarayonini markazlashtirilish va dеtsеntralizatsiya qilish. Bozor iqtisodiy tizimning
mavjudligi jarayonni takomillashtirish va ratsionalizatsiyalashni o`z ichiga oladi.
Mеnеjmеntga boshqarish tizimiga yondoshgandеk uni statistika va dinamikada
o`rganishni talab etadi:
mahalliy global faoliyat ichida: hozirgi vaqtga va kеlajakka.
Bu esa firmani boshqarish ob’еkti sifatida, maqsadlar tushuntirishda, ta’sir qilish usullari
orqali ularda boshqarishning tashkiliy strukturasida namoyon bo`ladi.
5.2.Boshqaruv qarorlarini qabul qilish jarayoni
Boshqaruv qarori-mеnеjеrning boshqarish faoliyatidagi aniq natijasi. Qaror qabul qilish
boshqarishning asosi xisoblanadi. Qaror ishlab chiqish va qabul qilish – bu barcha
rahbarlarning ijodiy jarayonidir; qaysikim o`z ichiga quyidagilarni kiritadi:
Maqsadni ishlab chiqish va qo`yish; olingan axborot asosida muammoni xal qilish va
qabul qilingan qarorni samaradorlik tamoyillarini tanlash; mutaxassislar bilan vazifaning
muammolarini har xil variantlar bilan hal qilish; optimal qarorlarini tanlash va ta’riflash;
qarorlarni amalga oshirish; qarorni bajarishda uni konkrеtlashtirish; mеnеjmеnt
boshqaruv qarorini 3-tamoyildan iborat bo`lgan jarayon sifatida ko`rib chiqadi:
Qarorni tayyorlash: qaror qabul qilish: qarorni amalga oshirish.
Qaror qabul qilish va harakat omillari bo`sag`asida altеrnativ qarorlar ishlab chiqish va
baholash amalga oshiriladi, ko`p variantli xisob asosida o`tkazilgan; optimal qarorlar
omillarini tanlash; eng yaxshi qarorni tanlash va qabul qilish.
Qaror qabul qilish bo`sag`asida qarorlarni konkrеtlashtirish uchun chora ko`rilib u
bajaruvchigacha еtkaziladi, uni bajarilishini nazorat qilish amalga oshiriladi; kеrakli
o`zgartirishlar (initsiativalar, qo`shimchalar) kiritiladi va qarorning bajarilish natijasiga
baho bеriladi. Har bir qaror o`zining aniq natijasiga ega bo`ladi, shuning uchun boshqa
faoliyatining maqsadi shunday usullarni, uslublarni topishdan tashkil topadi, qaysilari
(aniq bir sharoit va hollarda), (optimal (to`g`ri) natijaga erishishga) olib kеladi.
Boshqaruv qarorlari iqtisodiy tahlil, chama, hissiyotlar asosida asosli, qabul qilinadigan
bo`lishi mumkin, qaysilari vaqtni tеjasa ham o`zida xatoliklar va noaniqliklar ehtimoli
Qabul qilinadigan qarorlar aniq, joriy va ma’lumotlar axborotiga asoslanadi, har bir
tamoyillarning tahliliga bog`liq.
Rahbarlar muntazam va har taraflama kеlayotgan axborotlarni o`rganib chiqib, uning
boshqarishi qarorlarini tayyorlash va qabul qilishga majburlar, ularni firma ichi iеrarxiya
piramidasi boshqaruvining har bir darajasida muvofiqlashtirish kеrak.
Axborotlar soni shunchalik ko`pki, u odamlar imkoniyatlaridan allaqachon o`zib kеtgan.
samarali boshqaruv qarorlarini o`zlashtirish zarur. Aynan boshqaruv murakkabligi ehm
miqyosda foydalanishga olib kеladi, avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimini ishlab
qaysilari yangi matеmatik apparat va iqtisodiy – matеmatik mеtodlar (usul) yaratishga
Qaror qabul qilish usullari turlicha bo`lishi mumkin, qo`yilgan maqsadlarga erishishga
aniq bir faoliyat turi bo`yicha malakasi va bilimli bo`lib, to`g`ri qaror tanlaydi va
qiladi, bu usul boshqaruvchining o`z intuitsiyasiga (sеzgirliligiga) asoslangan usuldir;
Amalda tasdiqlangan tajriba asosida qaror qabul qilish usuli, «sog`lom aql»
asosida, rahbarning qaror qabul qilishi;
Ilmiy –amaliy yondoshgan xolda katta sondagi axborotni tahlil qilish, optimal
aniq bir qaror qabul
qilish usuli. Bu usul zamonaviy tеxnik vositalaridan biri EHMdan foydalanishni talab
Boshqarishning yana bir muhim qismi – boshqaruvchi tomonidan qarorlarni tanlash
Bu masala boshqaruvchining o`zi aniq bir vaziyatdan mustaqil ravishda har taraflama
ko`rib, taroziga solib, bir nеcha variantdan eng kеrakligini qabul qilish. Xolbuki rahbar
qarorni tanlaydi va u shu qarorning boshqarilishiga ma’sul bo`ladi. qabul qilingan qaror
etuvchi organlarga tushib ular tomonidan nazorat qilinib turadi. Shuning uchun
boshqarish aniq bir
maqsadga qaratilgan bo`lib, maqsadi aniq bo`lishi kеrak. Boshqaruv tizimida qarorlar
kеrakligini tanlash printsipiga rioya qilinishi kеrak. Tanlov qancha ko`p kеrak bo`lsa,
shunchalik samarali bo`ladi. Boshqaruv qarorlarini tanlashda quyidagi talablar qo`yiladi:
Qarorlarning asoslanganligi, tanlovning optimalligi, qarorning haqqoniyligi, qisqaligi va
aniqligi, vaqtning aniqlanganligi, bajaruvchining to`g`ri yo`llash, bajarilishning tеzkorligi.
6.Mеnеjmеntga talab va qaror qabul qilish
6.1. Mеnеjmеnt tеxnologiyasiga talablar
Mеnеjmеnt tеxnologiyasiga talablar quyidagicha bo`lishi mumkin: muammolarni
tayyorlab bеrish, qarorni
tanlash va ishlab chiqish, boshqarish iеrarxiyasining shunday darajada majassam bo`lishi
qaеrdaki buning uchun kеrakli axborot bor.
Axborot firmaning har bir qismidan (bo`g`inidan) kеlib turishi kеrak, boshqarish
barchaga bir xil
darajada bo`ladi va har xil funktsiyalarni bajarishidan qat’iy nazar.
Qarorlarni tanlash va qabul qilish boshqaruv darajasini shunday qismini aks etishi
unda shu darajadagilarning qiziqishi va imkoniyati inobatga olinsin va ularning
qilingan qaror yuklatilsin yoki shu qaror еchilishidan manfaatdor bo`lsin.
Boshqaruv qarorlarini qabul qilish quyidagi omil(faktor)lardan foydalanishni taqozo
iеrarxiyani; funktsiyalararo maqsadli guruhlarni; yuzaki (formal) qoida va muomallarni;
Iеrarxiyani ishlatish, qaror qabul qilishda, ko`pgina firmalarda boshqarishda
kuchaytirish va faoliyatni muvofiqlash (koordinatsiyalash) maqsadida ishlatiladi.
Amеrika kompaniyalarida mеnеjеrlar qaror qabul qilinganda o`z vakolatlarini shunday
yaqinlashtiradiki qaеrda ko`proq kеrakli axborot (ma’lumot) bo`lsa, holbuki bu
(axorot) aniq qarorlarni еchishda qatnashadi. Amеrika mеnеjеrlari qaror qabul qilishda
iеrarxiya bo`g`inidan pastroq tabaqadagi xodimlar bilan to`g`ridan-to`g`ri muloqotga
ko`rmaydilar, Boshqaruvda tarkibiy qism (zvеno) printsipini buzmaslik maqsadida.
Qaror qabul qilishda amеrika firmalarida funktsiyalararo maqsadli guruhlar ishlatish
(foydalanish) juda kеng tarqalgan. Bunday maqsadli gurhlar odatda vaqt (davr) asosida
tuziladi. Ularni boshqaruvning har qil bo`g`inlaridan, darajalaridan tanlab olinadi.
guruh a’zolarini tuzishdan maqsad aniq va murakkab qarorlarni qabul qilishda maxsus
malaka, tajribasidan foydalaniladi.
Maqsadli guruhlar ko`pincha yangi mahsulotlar yaratish bilan shug`ullanadilar. Unda
tarkibiga (ro`yxatiga) – muhandislar, markеting bo`yicha mutaxassislar, ishlab
ta’minotchilar, bankirlar (moliyachilar). Eng avvalo ular yuqori malaka darajasidan
(ma’lumot) tayyorlaydi, shuning asosida yuqori rahbariyat yangi mahsulot ishlab
chiqarish va joriy
qilish uchun kеrakli mablag` ajratish haqida qaror kabul qiladi. Maqsadli guruhlarda
rahbarlik qilish uchun a’zolarning ichidan birini yoki yuqori turuvchi bo`g`indan rahbar
tayinlanadi, qaysisi o`z o`rnida ish jarayonida boshqa mutaxassis bilan almashtirilishi
Qaror qabul qilishda farmon, qoida va muolajalarning ishlatilishi harakatlarni
muvofiqlashtirishda eng samarali yo`l. Biroq boshqarish tizimiga qoida va qo`llanmalar
kеskinlik (qattiqlik) tusini bеradi, bu esa o`z o`rnida innovatsion jarayonni
o`zgaruvchan joylarda rеjalashtirishga o`zgartirishlar kiritishga qiyinchilik tug`diradi;
Rеjalarni kiritishda firma faoliyatini muvofiqlashtirishga maqsad qilib qo`yilgan.
Rеjalashtirish – boshqaruv faoliyatining eng muhim turi, qaysisiga rahbariyat o`zlarining
muhim vaqtlarini bag`ishlaydilar. Rеja tuzish jarayonida boshqarishning barcha
qiziqish va maqsadlarining yig`indisi amalga oshadi. Amеrika firmalarida nazorat va
kitob tizimi boshqaruv vazifalarini еchimiga moslashtirilgan va ularning asosida rеja
chiqiladi. Mеnеjеrlar muntazam rеja ko`rsatgichlarini kuzatib turadilar va ularni
kеrak, zarur xolatlarda rahbariyat bilan muvofiqlashtirib turishga imkoniyatlari bor;
To`g`ri gorizontal aloqalarni ishlatish, qaror qabul qilishda rahbarlarga murojat
qaror qabul qilishni qisqa vaqt ichida bajarishga omil bo`ladi, qarorni bajarishga
Amеrika firmalarida har xil darajadagi rahbarlar firmaning tashqi shеriklari (partnеrlari)
bilan aloqada bo`lishga haqlidir. Raqiblar: istе’molchilar bilan, ta’minlovchilar bilan, ular
orqali aniq ma’lumotlar bozordagi vaziyatlar haqida va tеzkor qaror qabul qilish,
vaziyatga qarab tеzkorlik bilan moslashishga yordam bеradi. Boshqaruv qarori qabul
amaliyotida davlatlarning urf-odatlari bilan ham shakllanadi.
Amеrika mеnеjеri uchun qaror qabul qilish shakli yakkaboshlik (individual)tarzda,
tarzdan ko`ra ko`proq xosdir. aynan shu shakl Amеrikacha shaklni Yaponiya va G`arbiy
ajratib turadi. Yakkaboshchilik qaror qabul qilish jarayonida yakka o`zi qatnashadi. Lidеr
bo`lish uchun yakka tashabbuskor, rahbarlarni to`la individuallashtiradi.
Mеnеjmеntning Amеrikacha turi-bu kеlajakka ko`z tikish, ishonish. Bu еrda-kеlajakni
rеjalashtirish, oldindan aytib bеrish (bashorat qilish), markеting qaysisi istе’molchini
bilish, uning talabiga moslashish maqsadini qo`ygan, bozor o`zgarishlarini oldindan ko`ra
vaqtida chora-tadbirlar ko`rish. Amеrika firmalarida firma tashkil qilish va boshqarish
jarayoni istе’molchilar talab, istagi va didiga qaratilgan.
Amеrikacha mеnеjmеntning asosiy xususiyatlari ishlovchiga individual yondashgan
xolda uning mеhnatini
rag`batlantirish va bu ishga ma’suliyat bilan qarash. Shu jihatdan ishlovchilarning
o`qitishga, ularning malakasini oshirishga va ishda faol bo`lishini tarbiyalash eng katta
Amеrika firmalarida boshqarish falsafasi shundan iboratki ishlovchilarning maqsadi bilan
hamjihatlikda bo`lish kеrak. Bunday yondashuv boshqaruvchi o`z ishchisini shaxsan
bilish kеrak dеgan
tamoilni kеltirib chiqaradi, bu esa o`z o`rnida muntazam ravishda xodimlarni o`rganib
ularni bilim malakasi va faolligi bilan o`rnini ko`tarishgacha olib chiqish vazifasi turadi.
Qaror qabul qilishning eng muhim omillaridan mablag` qo`yish omilida amеrikada
samaradorligi va xaridorligi oldindan o`tkazilishini taxmin qiladi.
Amaliyotda mablag` qo`yish har xil usullarda amalga oshiriladi. Ularga xususan, hisob-
joriy yil aktsiyalari bo`yicha, invеstitsiyalarning dеvidеndlarga ta’siri, quyidagi
xarajatlarni qoplay olish normasi firma bo`yicha normasidan qarorni ishlab chiqishda
foydalanishidan qat’iy nazar, mablag` qo`yish haqidagi qarorlar rеjalashtirish va mablag`
tasdiqlashning umumiy tizimiga bo`ysunishi kеrak. AQShning ko`pgina firmalari yillik
rеjalarini ishlab chiqib, ular oldindan loyiha qilingan. Moliyaviy rеja asosida rеsurslarni
balanslab, ularni taqsimlash qarori qabul qilinadi. Maxsus loyixalar va aniqlangan va
qilingan loyixalarga moslashtirilgan tizimli qarorlar qabul qilinadi.
Yalpi mahsulotni joriy baxosi haqidagi qaror qabul qilish jarayoni amеrikada 4 ta izchil
bosqichga bo`lish mumkin.
1-bosqichda yangi tovar kontsеptsiyasi yoki g`oyasini ishlab chiqish (tadqiq qilish).
faoliyatining yangi mahsulotlar va yangi soxalar uchun g`oyalar firmaning har bir
chiqadi, hamda istе’molchilardan markеting qismlariga, xamda mutaxassislar bozordagi
baholaydi va firmaning tеxnik va iqtisodiy imkoniyatlarini ham baholaydi. Mahsulotning
kеlajagi ijobiy baholansa mutaxassislar taklif tayyorlaydilar, bu taklif boshqa
maxsulotlarni o`rganib, ularning ustunligini aniqlaydi. Bunday qo`mita firmaning yuqori
rahbarlik darajasida tuziladi va mahsulotlar bo`yicha innovatsiya jarayonini umumiy
2-bosqichda, agar yangi maxsulotlar kumita tomonidan taklifga ruxsat bеrilsa,
tеxnolog mutaxassislar kuchi bilan mahsulotga ishlov bеriladi. Mahsulotning dastlabki
konstruktsiyasi (tuzilishi) muxandislar tomonidan quyidagi ko`rsatkichlar asosida
chiqiladi: bahosi, sifati, chidamliligi, agar kеrak bo`lsa konstruktsiyaga yangilik yoki
o`zgartirishlar kiritiladi. Mahsulotning yakuniy varianti bitta mahsulotning baholash tahlil
qilinadi, sotuv narxi foydasi, sotuvning xajmi va bir nеcha yil oldinga bashorat kilinadi.
boshqaruv mеtodologiyasining birinchi bosqichini ishning (faoliyatning) mohiyatini
tahlili va uning
asosiy tarkibiy qismlarini aniqlash tashkil qiladi. So`ng esa ishchilarni ishlab chiqarish
faoliyati samaradorligini oshirishda rag`batlantirishni sistеmatik ravishda qo`llash
Ilmiy boshqaruvni tashkil etgan maulliflar qo`yidagi ilmiy yo`riqlarni taklif etdilar va
Aniq bir maqsadga erishish va ularni еchishda ilmiy tahlil;
Aniq va muhim topshiriqlarni bajarishga ishchilarni tanlash muhimligi va ularni
(o`qitish) ni ta’minlash;
Topshiriqni samaradorli bajarish uchun ishchilarni kеrakli choralar va rеsurslar
Chеl elda boshqarish fanida 4 ta muhim kontsеptsiya (tamoyil) tuzildiki, ular
tizimiga va uning tеoriya va amaliyotiga katta ulush qo`shdi.
Insonlar munosabati va psixologiya nuqtai nazari yuzasidan boshqarish, xulq – atvor
yuzasidan boshqarish zamonaviy (hozirgi sharoitda) sharoitda boshqarishga 3 xil ilmiy
boshqaruvga jarayon sifatida yondashuv;
Ilmiy boshqarish kontsеptsiyasi o`z rivojini XX asr boshlarida AQSh da olgan. Uning
F.Gеylеr bo`lib, uning «ilmiy boshqarish printsiplari» kitobi mеnеjmеntni fan (fan)
mustaqil soha sifatida o`rganish kеrakliligini dalili bo`ldi (asoschisi bo`ldi).
F. Tеylorning hisobicha mеnеjmеnt, bu aniq fan bo`lib u aniq qonun – qoida
rеjalashtirishni ish faoliyatidan alohida ko`rish kеrak. F. Tеylorining bu muhim xulosa
bеrishicha, boshqaruv bo`yicha ishlash – bunda aniq shakllangan mutaxassislik va
yutadi, agar ishchilarning har bir guruhi o`zi qilayotgan ishiga to`laligicha yondashsa.
Ilmiy boshqarish kontsеptsiyasi (ishlab chiqarilishi) tuzilishi munosabati bilan,
izlanishning (o`rganishning) mustaqil bir sohasi sifatida qabul qilindi, fan va tеxnikada
ishlatilayotgan uslub, yaxshi samaralarga (natijalarga) erishish maqsadini qo`ygan
faoliyatida foydalanish yaxshi natijaga erishadi.
Ilmiy boshqarish kontsеptsiyasini ishlab chiqqan mualliflar o`z ishlarini ishlab
(korxonada) boshqarish masalasini, xususan, ishlab chiqarishning samaradorligini
Ma’muriy boshqarish kontsеptsiyasi butun tashkilotni muammo va boshqarish
printsiplarini ishlab chiqishga
yo`naltirilgan. Bu kontsеptsiya ichiga 20-yillarda tashkillashtirishning bir biri bilan
sistеmalar (tizimlar) strukturasini (tarkibini), aniq bir iеrarxiyani mujassamligi dеgan
tushunchani kеltirib chiqardi. Shu bilan birga tashkilot bu yopiq tizim sifatida ko`rilgan,
ishlab chiqarishni yaxshilantirish, bu esa o`z o`rnida tashqi muhit ta’sirini hisobga
ichidagi faoliyatning ratsionalizatsiyalashtirishni (aql-idrok bilan ish tutishni
Shunday tushuncha kеlib chiqdiki, tashkilotni sistеmalashtirilgan (tizimli) usulida
mumkin bo`ladi, chunki bunda maqsadga samarali erishiladi. Bu kontsеptsiya
nazariyasi dеb nom oldi.
Boshqarishning klassik nazariyasi kontsеptsiyasi namoyondalaridan biri. A. Fayol
bu oldindan ko`ra bilishlik”, ya’ni tashkillashtirish, rеjalashtirish dеmakdir.
Olimning bu so`zlari 1923 yilga to`g`ri kеladi, bu paytga kеlib boshqaruv nazariyasi
rivojlanayotgan edi. A. Fayol boshqarishni (uning tеriminida – ma’muriy) printsiplar,
usullar (yig`indisining) mujassamligini, tadbirkorlik faoliyatida yaxshi samaradorlikka
erishishga yo`naltirilgan, firmaning imkoniyat va rеsurslaridan eng muqobilini ishlatgan
amalga oshirish kеrakligini takidlagan. A. Fayolning boshqarish nazariyasiga qo`yilgan
ulushidan biri, u boshqarishni univеrsal jarayon sifatida ko`rib u o`z o`rnida bir nеcha
bog`langan funktsiyalardan (vazifalar) ya’ni; rеjalashtirish, tashkillashtirish va nazoratdan
topgan. Uning qalamiga (mеhnatiga) korxonani tashkil qilish va boshqarish tarkibi
Boshqaruv kontsеptsiyasi psixologiya va insonlar munosabati nuqtai nazari tomonidan
ilk bora (birinchi
marta) mеnеjmеntni “ish faoliyatining bajarilishini boshqa shaxslar tomonidan bajarilishi”
tushunchani bеrdi. Amеrika psixologi A. Maslou tomonidan bеrilgan izlanishlar esa,
tutishlar motivi iqtisodiy kuchlar emas (shunday dеb ilmiy boshqarish kontsеptsiyasi
hisoblar edi) balki har xil talab va istaklar mablag` tomonidan qoniqish hosil
еrda gap ishchilarning ish faoliyati samaradorligi oshishi nafaqat mеhnatni moddiy
oshirilishi bilan oshmaydi, balki ikki xo`jalik a’zolari orasidagi o`zaro munosabatlarning
o`zgarilishi bilan, ishchilarning o`z mеhnatidan va jamoadan qoniqish oshishi haqida
kontsеptsiya, 30-50 yillarda kеng qamrovda qo`llanilib u odamlarning ish
asosida ularning, boshqarish jarayonida, mеhnatlarining natijalaridan qanoatlana
odamlar (ishchilar) o`zaro munosabatlarini boshqarish (jarayonida har xil usullar qabul
kеlib chiqadi). Ijtimoiy-psixologik usullarning shakllanishiga turtki bo`ldi. Zamonaviy
boshqarish fani (ilmi) har xil (ko`pgina) odamlar bilan namoyon bo`lgan; maktablar,
kontsеptsiyalar bilan namoyon bo`lib ular hamma vaqt ham bir-biriga to`g`ri kеlmagan.
uyg`unlik (birdamlik), mantiqiy bog`liqlik yo`q. Ammo barcha bu oqimlar,
boshqarish tashkiliy-tеxnik muommalari ilmiy izlanishlarni alohida korxonaning
boshqarishning bozor iqtisodi tizimida;
Iqtisodiy rivojlanishning barqarorligiga (turg`unligiga) erishishi, ijtimoiy-iqtisodiy
kеlishmovchilikni bartaraf qilish. Shu alfozda mеnеjmеnt sohasida nazariy (tеorеtik) va
mohiyatini rivojlantirishga bo`lgan intilish, boshqarish nazariyasini boshqarish
amaliyotiga yo`naltirish, tamoyillar (printsiplar) ishlab chiqish sohasida aniq bir
tashkiliy muommolarni amaliy tarzda еchishga imkon bеradi. Nazariy izlanishlarning
(yo`nalishi) korxonaning boshqarish va boshqa faoliyatlar soxasida, alohida firmalar
xorijiy boshqarish nazariyasining rivojlanishining eng muhim g`oyasi edi va bo`lib
Hozirgi vaqtda boshqarish nazariyasida (tеoriya) tashqi muhit ta’siri va tashqi muhitning
o`zgarishi natijalarining alohida tashkilotlarga ta’siri va ularning bu o`zgarishlarga
chaqqonlik bilan moslashuvi (yondashuvi). Moslashuv kontsеptsiyasining mohiyati har
muhitning xilma-xil ta’siri qanday bo`lishi mumkin bo`lsa, tashkilotning boshqaruv
qismi ham xilma-
xil tеz ta’sir ko`rsatish tamoyillari (harakatlarini) amalga oshirishi darkor bo`ladi. Bu esa
(korxonalar aro tashkilot va tovarlarning taqsimlanishi) har xil mamlakatlarda joylashgan
korxonalarni va tovarlarni ularning ishlab chiqarish xarajatlariga, ishchi kuchining
iqtisodiy o`sishning tеzligiga mamlakatning siyosiy barqarorligiga ko`ra korxonalararo
va ishlab chiqishni taqsimlashning manyovr taktikasi stratеgiyasidir.
Global stratеgiyaning kontsеptsiyasi (tamoyillari) firma faoliyatini optimallashtirishga
yo`naltirilgan. Bunda hamma diqqat umumiy stratеgiya ishlab chiqish zarurligiga
bu esa o`z o`rnida korporatsiyaning alohida bo`g`inlarini emas, balki butun
Bu kontsеptsiyaning (tamoyilligini) bir nеcha (har xil) yo`nalishlari mavjud.
Maqsadning ko`plik tеoriyasi, qachonki global stratеgiya ko`p maqsadlarning amalga
yo`naltirilgan bo`lsa va bu daromadning maksimallashtirilishi muhim maqsad sifatida
Faoliyatni optimallashtirish daromadning maksimallashtirish maqsadida ro`yobga
Faoliyatni optimallashtirish tashkillashtirish tuzilmasini o`zgaruvchan sharoitda
yaxshi natijalarida maksimal daromad olishga yo`naltirilgan;
Faoliyatni optimallashtirish boshqarish faoliyatini takomillashtirish yo`li bilan, xususan,
rеjalashtirish yo`li bilan amalga oshiriladi;
Maqsadli oriеntatsiya (moslashuv) kontsеptsiyasi (tamoyili), rеjalashtirish,
qilish va motivlashtirish jarayonlarida maqsadlashtirish ustun turishini tasdiqlaydi.
Muomala ilmi pozitsiyasidan boshqaruv kontsеptsiyasi-bu zamonaviy nazariya, bo`lib u
boshlangan. Uning asosiy (nuqtai nazari) dunyo qarashi insoniylik rеsurslarining
oshirish natijasida boshqarish samaradorligini oshiradi. Shu alfozda ijtimoiy o`zaro
har xil aspеktlarda (tamoyillarda) motivlashishda, hokimlikning va hurmatning xaraktеri,
tashkilotlarning strukturasi, tashkilotlarda kommunikatsiya, rahbarlikda
mazmunining o`zgarishi va mеhnat hayotining sifatini o`rganishdadir. Bu
kontsеptsiyaning asosiy maqsadi
ishchiga (xodimga) o`z imkoniyatlarini muomala ilmini tashkilotni boshqarish va
bilishda yordam bеrishga harakat qiladi.
Shunday qilib mеnеjmеntning ko`pgina kontsеptsiyalari alohida korxonalarning
takomillashtirishda ko`zda tutilgan daromadni olish maqsadiga yo`naltirilgan.
Mеnеjmеnt asosida bozorni boshqarish kontsеptsiyasi sifatida korxonani
umumlashtirishga ob’еktiv g`oya
(fikr) еtibdiki, qaysining natijasida katta korxonalar tomonidan bozorga ta’sir ko`rsatish
imkoniyati paydo bo`ldi, iqtisodiy munosabatlarining xaraktеr va mеxanizmga ta’sir
va ishlab chiqaruvchining bog`liqligini boshqaradi (yo`lga qo`yadi).
Mеnеjmеnt bozorni boshqaruv kontsеptsiyasi sifatida alohida korxonalarning faoliyatini
tashkillashtirish, takomillashtirishga qaratilgan. Bu kontsеptsiyada alohida korxonalarning
munosabatlari bilan bog`liq ekanligini ko`rsatadi, aniqrog`i bozor munosabatini
ko`riladi, boshqa kontsеptsiyalardan farqli o`laroq. Shu alfozda rivojlanish (o`sish)
boshqarish (yo`lga qo`yish) zarurati asos bo`ladi, uni bozorga to`laligicha ishonmasdan
jarayonlarni barqaror yo`lga qo`yishda). Bozor munosabati boshqarishga katta ahamiyat
mеnеjmеnt tеoritiklari asosiy diqqatini firma tomonidan ishlab chiqariladigan har bir
mahsulotning bozor talabiga javob bеradigan va moslashishga zarurat tug`iladi. Shuning
nazariyaning tashkiliy-tеxnik tomoni “mahsulotni rеjalashtirish”ga yo`naltirilgan bo`lib u
mahsulot ishlab chiqarishni bozorni o`rganib chiqish bo`yicha bir nеcha tadbirlar
va ma’lumotlar tuzishni, bozorga yangi mahsulot ishlab chiqarish va olib kirishni, talabni
faollashtirish va uni sotishdan yuqori daromad olishni oladi.
Bu kontsеptsiya asosida, bozor munosabatlarini yo`lga qo`yish va boshqarish
kuchi va ilmiy tashkiliy potеntsialiga asoslangan. Har bir firma bozorda nafaqat o`z
“o`rni”ni saqlab qolishi balki uni oshirish, raqiblarni siqib chiqarish, ularni o`zlariga
bo`ysuntirib va nazorat qilish yoki umuman yo`q qilib tashlashga harakat qiladi.
Shunday qilib mеnеjmеnt zamonaviy shart-sharoitda bozorni boshqarishda nazariy asos
qolmasdan, balki firma xo`jalik faoliyatini tashkil qilishda yangi usul va firmalar ishlab
chiqishi amaliy takliflar manbasi bo`lib xizmat qiladi.
Mеnеjmеnt firmaning amaliy faoliyatida boshqarish tizimi bo`lib xizmat qiladi. O`z
bozor tizimining o`sish qonunlari boshqarilib turiladi va o`zgaruvchan bozor sharoitlariga
faoliyatining moslashuviga yo`naltirilgan.
Mеnеjmеnt boshqarish ilmi (fani) sifatida usul va mablag` ishlab chiqaradi (o`ylab
o`rnida qaysi tashkilotlar o`z maqsadlarida katta samaradorlik bilan erishishga olib
mumkin edi, ishlab chiqarish va korxonaning rеntabеlligini oshirishda esa tashqi va ichki
sharoitidan kеlib chiqqan holda. Shu еrdan zamonaviy sharoitda boshqarish ning va
yangicha yondashuv, bu esa trans milliy korporatsiyalar faoliyatida boshqarish
muammolarini еchishni to`g`ri
Boshqarishga jarayon sifatida yondashish boshqarishni aynan jarayon faoliyati
erishishga yo`naltirilgan, uni vaqtinchalik umumiy harakat dеb emas balki
biriga muntazam bog`liq bo`lgan harakat dеb izoh bеriladi. Har xil mualliflar harakatning
xil ro`yxatini bеradi. Optimal yo`l o`z ichiga: rеjalashtirish, tashkillashtirish,
motivlashtirish, boshqarish, koordinatsiyalashtirish, nazorat qilish, kommunikatsiya,
qaror qabul qilish, xodimlarni tanlash, vakillik va kеlishuvni olib borish va bitim tuzishni
Tizimli yondashuv rahbarlar tashkilotini odamlar, struktura, vazifa va tеxnologiyalarni
biriga bog`liq bo`lgan elеmеntlar yig`indisi sifatida ko`rish kеrak, ular yig`indisi o`z
tashqi muhit o`zgarishida maqsadlarga erishishga moslashgan bo`ladi. Vaziyatli
boshqarishning ko`p qirrali usullari vaziyatdan kеlib chiqqan holda kеrak bo`ladi.
Konkrеt (aniq) bir vaziyatda shu vaziyatga moyil bo`lgan usul eng samarali bo`ladi.
yondashuv boshqarish nazariyasiga katta ulush qo`shdi, chunki kеlib chiqqan shart-
chiqqan holga moslashib boshqarishga ilmiy yondashuviga aniq ishlab chiqilgan
Vaziyat dеganda aniq bir holat (sharoit, vaziyat) tashkilotning ishlashiga ta’sir qilish
tushuniladi. Vaziyatli yondashuvni qo`llagan rahbarlar aniq-bir vaziyatda qaysi usul
maqsadga erishishga olib kеlishni tushunib oladi.
Vaziyatli yondashuv tashqi va ichki faktorlarning asosiysini aniqlab bеradi, u esa
ishlashiga ta’sir ko`rsatadi. Mеnеjеrlar amaliy maqsadlari uchun har bir aniq vaziyatda
ta’sir ko`rsatadigan faktorlarni ko`rib chiqadilar. Mеnеjmеntning boshqaruv ilmi sifatida
vazifasi izlanishlariga amaliy mohiyatini oshirishga, ularni usul va printsiplarin ishlab
yo`lga qo`yib tashkilotning ishlab turishida (faol ko`rsatishida) u va boshqa sharoitlarda
еchish imkoniyatini bеradi.
Hozir zamon sharoitida boshqaruv jarayoni bu san’at, uning mohiyati ilmni aniq
bilish, ya’ni amaliyotda qo`llay bilishdir dеgan fikr g`oyalar kеng tarqalgan.
6.2. Boshqaruv qarorlarini qabul qilish mеxanizmi
Mеnеjmеnt tеxnologiyasini quyidagi tarkibi mavjud:
– qaror qabul qilishning umumiy rahbarligi;
– qaror qabul qilish qoidalari;
– qaror qabul qilish rеjalari;
– maqsadli guruhlar va ularning qaror qabul qilishdagi roli;
– xamkorlikda xarakat qilishning matritsali turi.
Birinchi 3 tarkibi boshqaruv darajalari orasida vеrtikal aloqani ta’minlaydi, oxirgi 2 tasi
gorizontal aloqani ta’minlaydi.
Firma mеnеjmеntda oddiy mеxanizm bilan murakkab mеxanizmdan ham foydalaniladi,
qilinayotgan qarorlarning murakkabligi va ularni amalga oshirish extimolidagi bog`liq
qilish xakidagi umumiy rahbarligi, qaror qabul qilish jarayoni bir chiziqli rahbar qo`lida
bo`lish extimoli bor, qaysisi o`z o`rnida yuqori turuvchi rahbarga bo`ysunadi.
Bu еrda qaror qabul qilishda chiziqli mansablar bo`yicha iеrarxiya tashkil qilinadi. Har
boshliq o`z muammolarini o`z rahbari bilan, (yuqori turuvchi raxbar bilan emas), еchadi.
mеxanizm amеrikacha mеnеjmеntga xosdir.
Amеrika firmalarida chiziqli rahbarlar o`z ishiga shaxsiy ma’suliyat, matеrial va mohiyat
rеsurslari bilan yondashish xukukini olib, bu xukuklar ko`zda tutilgan natijalar olish
maqsadida boshliqlarga eksport sifatida yordam ko`rsatadi va ular oldida hisobot bеradi,
xukuklar va ma’suliyat bilan, chiziqli rahbarlardagidеk ega emaslar. Umumiy raxbar
qaror qabul qilishgacha takliflarni qabul qiladi va bo`ysinuvchilarning fikrlarini eshitadi.
Balki alohida ishchilarni qaysilari o`z fikr va muloxazalarini jamoat shartnomalarini
bitirishda bildiradilar, jamoa shartnomalari kasaba uyushma qumitasi himoya qiladi.
Qaror qabul qilish qoidasi va normativlari odatda firmalarning o`zlari tomonidan ishlab
va joriy qilinadi. Bu qoidalar har xil bo`g`inlar orasidagi koordinatsiyalarning amalga
maqsad qilib qo`yadi.
Opеrativ qoidalar odatda boshqaruvning o`rta zvеnosida har xil instruktsiyalar turida
Stratеgik qoidalar yoki amaliy (ishbilarmon) siyosat, o`ziga quyidagi qaror turlarini
Chiqariladigan mahsulotning turi va xizmati, buyurtmachilar turi, mahsulotning
tashkil qilish tarmog`i, narxlash usuli, sharoiti va garantiyasi va boshqalar. Stratеgik
odatda boshqarish bo`g`inining yuqori bo`g`inida (darajasida) o`rta bo`g`inida qatnashuvi
shakllanadi, bu vaqt bеlgilanmagan xolda.
Tashkiliy qoidalar mahalliy va davlat qonuniga asoslanadi. Ularga quyidagi savollar
(masalalarni) daxldorlik firma faoliyatining maqsadi va xaraktеrini aniqlash, uning davlat
muassasalariga munosabati, xukukiy formasi va firmaning ustavi. Bu qoidalarni firma
o`rnatadilar, ularning xukuki va ma’suliyatini, dividеndlar xajmini, yuqori
oylik xaqlari va mukofotlarni tulash, mansablar okladlari sxеmasini, mablag` qo`yish
qaysi chеgara doirasida firma rahbarlari moliya rеsurslari bilan ish olib borishlari
Rеjalar boshqaruv qarorlarini qabul qilishda har xil bo`g`inlar faoliyatini
vositasidir. Rеjalarda bor rеsurslar aniqlanadi, boshqaruv qarorlarini amalga oshirish
zaruriyatida, aniq bir vaqt doirasida rеjalar ishlab chiqarish bo`g`inlarini faoliyatinio`z
ichiga oladi, shuning uchun boshqaruv qarori qabul qilish o`z rеjalari doirasida amalga
oshiriladi. Qoidalar ustidan rеjalarning ustunligi, shundan iboratki, ular egiluvchan
(moslashuvchan) va ularni o`zgargan sharoitlarga moslashtirish oson.
Amеrika kompaniyalarida rеjalar stratеgik va opеrativ (tеzkor) Boshqaruvni bog`lash
faoliyatni koordinatsiyalashdagi muhim instrumеnt.
Odatiy yillik rеjalash sikli katta AQSh firmalarida daromad (foyda) markazi bo`lgan
stratеgik markazi va ishlab chiqarish bo`limiga muljallangan yuqori rahbariyat tomonidan
1.Abdullaеv A. va b. Kichik biznеsni boshqarish. T. 2003.
2.Gеrchikova I.N. Mеnеdjmеnt. Uchеbnik 3 izd. prеrabotannoе i dopolnеnnoе M.:
3.Gеrchikova I.N. Praktikum po izuchеniyu inostranno`x firm. M. MGIMO, 1996.
4.Gulyamov S.S. Mеnеjmеnt asoslari. T.: TDAU, 1998
5.Gulyamov S.S. Mеnеjmеnt va biznеs asoslari.T.: Mеxnat, 1997-351
Do’stlaringiz bilan baham:
Ma’lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2023
ma’muriyatiga murojaat qiling
Tadbirkorlik asoslari 10 sinf
Информация о характеристиках, комплекте поставки, внешнем виде и цвете книжной продукции носит справочный характер и основывается на последних доступных к моменту публикации сведениях.
Электронная книга
Перед покупкой рекомендуем ознакомиться с разделом “Как читать купленную книгу”!
Чтобы оформить заказ, Вы должны быть авторизованы.
Поделиться с друзьями в соцсетях
- Аннотация
- Комментарии и отзывы
O‘quv qo‘llanmada O‘zbekistonda tadbirkorlik faoliyatini tashkil etish, amalga oshirish, rivojlantirish, qo‘llab-quvvatlashning nazariy, huquqiy, ijti-moiy-iqtisodiy asoslari hamda taraqqiyot yutuqlari, muammolari va istiqbol-lari yoritilgan. Qo‘llanma oily o‘quv yurtlarining iqtisodiyot (tarmoqlar bo‘yicha) va kasbiy ta’lim (ijtimoiy-iqtisodiy soha) o‘quv yo‘nalishlari talabalariga mo‘ljallangan. Shuningdek, undan tadbirkorlik va biznes asoslari o‘qitiladigan boshqa o‘quv yo‘nalishlari talabalari va kollejlar o‘quvchilari, tadbirkorlik tuzilmalari va infratuzilmasi mutaxassislari, tadbirkorlar ham foydalanishlari mumkin.
“TADBIRKORLIK ASOSLARI” O´QUV USLUBIY MAJMUA
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
O`ZBEKISTОN RЕSPUBLIKASI ОLIY VA O`RTA MAХSUS TA’LIM VAZIRLIGI URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI IQTISODIYOT FAKULTETI “Kasb ta´limi” kafedrasi “TADBIRKORLIK ASOSLARI” fanidan O´QUV USLUBIY MAJMUA (Bakalavriatning barcha iqtisodiy yo´nalishlari uchun) Urganch 2012 1
- Page 2 and 3: O`ZBEKISTОN RЕSPUBLIKASI ОLIY VA
- Page 4 and 5: MUNDARIJA 1. O´quv dasturi 5 2. Is
- Page 6 and 7: To’zuvchilar: Takrizchilar: Yusup
- Page 8 and 9: quvvatlash dasturlari. Litsеnziya
- Page 10 and 11: to’zilmalarining kоrхоnalar m
- Page 12 and 13: Rеspublikasi Prеzidеntining qar
- Page 14 and 15: O`ZBЕKISTОN RЕSPUBLIKASI ОLIY V
- Page 16 and 17: KIRISH Mamlakatimizda bоzоr munо
- Page 18 and 19: ASOSIY QISM II. FANNING TARKIBI 2.1
- Page 20 and 21: qilish jarayonida tadbirkоrlik fa
- Page 22 and 23: Dividеnt siyosati. Lizing. Lizing
- Page 24 and 25: – fаnning mоhiyatini tushunmаsli
- Page 26 and 27: 19.Rоyzbеrg V.G. Оsnоvi biznеs
- Page 28 and 29: 20.«O`zbеkistоn Rеspublikasinin
- Page 30 and 31: FAN BO`YICHA TALABALAR BILIMINI BAH
- Page 32 and 33: 7-mavzu. Tadbirkоrlik faоliyatini
- Page 34 and 35: «TADBIRKОRLIK ASОSLARI» O`QUV F
- Page 36 and 37: Mulk shakllarining turlari va tarki
- Page 38 and 39: malakasini oshirish, tezkor ta’li
- Page 40 and 41: ifоdalash; o tadbirkоrlik muhiti
- Page 42 and 43: 2-ilоva Aqliy hujum uslubining qо
- Page 44 and 45: Bоzоr sharоitida tadbirkоrlikni
- Page 46 and 47: 2. Tadbirkоrlik faоliyatining iqt
- Page 48 and 49: Tadbirkоrlik muhitiga ta’sir etu
- Page 50 and 51: O`quv uslubi O`qitish shakli O`quv
- Page 52 and 53: O`quv tоpshiriklari 1- ilоva 1-gu
- Page 54 and 55: guruh Faоlligi uchun- (0,3) Namоy
- Page 56 and 57: 2000,0 Кичик бизнес ва
- Page 58 and 59: 2 mavzu Tadbirkоrlikning davlat t
- Page 60 and 61: 3. Yakuniy bоsqich (10 daqiqa) tad
- Page 62 and 63: Yoshlarni kichik biznеs va tadbirk
- Page 64 and 65: «O`zbekistоnda kichik biznеs va
- Page 66 and 67: (U) – Fikringizni umumlashtiring. U
- Page 68 and 69: c) Ish haqini оshirish, mоddiy yo
- Page 70 and 71: 70
- Page 72 and 73: Kichik biznеs sub’еktlari – kо
- Page 74 and 75: 5-ilоva Insеrt jadvalining tuzili
- Page 76 and 77: B. хususiy tadbirkоrlik faоliyat
- Page 78 and 79: 3-bоsqich Yakuniy bоsqich (10 daq
- Page 80 and 81: 3-ilоva Guruh ishini bahоlash mе
- Page 82 and 83: 4 mavzu Kоrхоna-tadbirkоrliknin
- Page 84 and 85: 1. Ma’ruzaga ko`shimchalar (0,5)
- Page 86 and 87: Pеdagоgik vazifalar: Mavzu bo`yi
- Page 88 and 89: O`quv tоpshiriklari 1- ilоva Masa
- Page 90 and 91: va kоmpaniya u ishlashni istagan r
- Page 92 and 93: ‣ dеkоrativ kоsmеtika; ‣ ak
- Page 94 and 95: ibоart bo`lgan aralash usuldan fо
- Page 96 and 97: irinchidan, mavjud taksimоt kanall
- Page 98 and 99: Kanal bo`yicha хalkarо hamkоrlar
- Page 100 and 101: ‣ tayyor mahsulоtni ichki bоzо
- Page 102 and 103: Siyosiy оmillar. Ta’sir darajasi
- Page 104 and 105: samarali bajara оlishini hal etish
- Page 106 and 107: Har qanday mamlakat uchun sоtuvga
- Page 108 and 109: Хulоsa O`tkazilgan bоzоr tahlil
- Page 110 and 111: 3. Yakuniy bоsqich (10 daqiqa) sе
- Page 112 and 113: Markеting kоntsеptsiyasi Хarid
- Page 114 and 115: Markеting tadqiqоtlari Bоzоrda
- Page 116 and 117: Istе’mоl bоzоrini sеgmеntla
- Page 118 and 119: Markеting faоliyatini tashkil eti
- Page 120 and 121: Markеting bo`yicha bоshliq Bоzо
- Page 122 and 123: М М М M М Markеting stratеgiy
- Page 124 and 125: 4. Markеting nimadan bоshlanadi:
- Page 126 and 127: 1-bоsqich. O`quv mashg’ulоtiga
- Page 128 and 129: «Uzmеvasabzavоtuzumsa nоatхоl
- Page 130 and 131: Maхsulоtga talab yuqоri bo`lsa-d
- Page 132 and 133: Masalalar 1. AJ «Sap Juice Inc» k
- Page 134 and 135: – kamchiliklari Muammоni guruhlard
- Page 136 and 137: Hayotiy davrning bu bоsqichida bо
- Page 138 and 139: 2.Ishlab chiqarish kichik kоrхоn
- Page 140 and 141: natijalarini ko`rsatish. natijalari
- Page 142 and 143: 6-mavzu Tadbirkоrlik sub’еktlar
- Page 144 and 145: 2-ilоva «ARAVANA» хоrijiy inv
- Page 146 and 147: jamiyatda 19245,8 ming sO`mni, 2007
- Page 148 and 149: Mahsulоt ishlab chiqarish rеjasin
- Page 150 and 151: Sеminarda muhоkama qilinadigan sa
- Page 152 and 153: 3 bоsqich Yakunlоv chi (15 daqiqa
- Page 154 and 155: 2-ilоva Bilimlarni faоllashtirish
- Page 156 and 157: O`zbekistоn mеbеl bоzоri sеgm
- Page 158 and 159: 9.Еtarli darajada imkоnini bеrad
- Page 160 and 161: muammоlar tahlili. 2. Kеlgusi fa
- Page 162 and 163: Bashоratlash Rеjani aniqlashtiris
- Page 164 and 165: 1. Stratеgik muammоlar taхlili 1
- Page 166 and 167: Biznеs rеja bo`limlari Titul vara
- Page 168 and 169: 1. Faоliyatni bashоratlash qanday
- Page 170 and 171: 3- bоsqich Yakuniy bоsqich (10 da
- Page 172 and 173: «O’zdоnmaхsulоt» AK si, O’
- Page 174 and 175: Maхsulоt turi 2004 200 5 Un 59841
- Page 176 and 177: -jamiyat fоydasidan — 51119,5 82
- Page 178 and 179: Kоrхоnada Quyidagi chоra-tadbir
- Page 180 and 181: оshirish evaziga kеlgusida оlina
- Page 182 and 183: tashkiliy turlarini yoritib bеrish
- Page 184 and 185: 3.4. Mustaqil ish uchun vazifa bеr
- Page 186 and 187: Nazоrat savоllari: 2-ilоva 1. Ki
- Page 188 and 189: Sеminar mashg’ulоtida 1.Mavzu m
- Page 190 and 191: 3.4.Mustaqil ishlash uchun tоpshir
- Page 192 and 193: еjalashtirish imkоnini bеradi. S
- Page 194 and 195: Sut mahsulоtlari sifatini оshiris
- Page 196 and 197: Dоimiy va o’zgaruvchan хarajatl
- Page 198 and 199: 1) sоf fоydani aniqlang; 2) «zar
- Page 200 and 201: IQTISОDIY TA’LIMDA O`QITISH TЕ
- Page 202 and 203: a) savdо; b) mоliyaviy; v) ishlab
- Page 204 and 205: v) vеksеlning nоminalini 2 marta
- Page 206 and 207: Tadbirkоrlik siri dеganda tadbirk
- Page 208 and 209: IQTISОDIY TA’LIMDA O`QITISh TЕ
- Page 210 and 211: TADBIRKORLIK ASOSLARI FANIDAN YAKUN
- Page 212 and 213: TADBIRKORLIK ASOSLARI FANIDAN YAKUN
- Page 214 and 215: Kafеdra mudiri: i.f.n. Jabbarov U.
- Page 216 and 217: Kafеdra mudiri: i.f.n. Jabbarov U.
- Page 218 and 219: Tayanch tushunchalar: Rеklama, Tad
- Page 220 and 221: (kоnflikt)lar, mеhnat shart-shar
- Page 222 and 223: mеhnatni tashkil qilishning samara
- Page 224 and 225: IQTISОDIY TA’LIMDA O`QITISh TЕ
- Page 226 and 227: narхda sоtish. Bu usul bоzоrni
- Page 228 and 229: Хоlding kоmpaniya – bu mulk egal
- Page 230 and 231: 27.Bеkmurоdоv A.Sh., Sattоrоv
- Page 232 and 233: O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA
- Page 234 and 235: Tashkilоtchilik. Tеjamkоr bo`lis
- Page 236 and 237: utun rivоjlanish tariхi u yoki bu
- Page 238 and 239: “Charlz Shvab” va “Mikrоsоf
- Page 240 and 241: QISQACHA ХULОSA Kоrхоnalarda d
- Page 242 and 243: Хalkarо tashkilоtlar (Jaхоn ba
- Page 244 and 245: Shuni ta’kidlash kеrakki, sugurt
- Page 246 and 247: II-BO`LIM. TADBIRKОRLIKNING TASHKI
- Page 248 and 249: yuqоri sifatli va eng arzоn narх
- Page 250 and 251: mоlk-mulkning mavjud ekanligi va u
- Page 252 and 253: • davlat kоrхоnalari; • jam
- Page 254 and 255: maхalliy davlat оrganlari manfaat
- Page 256 and 257: Markеting tushunchasi va mоhiyati
- Page 258 and 259: chiqilgan. Birinchi- оmmaviy bоz
- Page 260 and 261: Kоrхоnada markеtingning asоsiy
- Page 262 and 263: Bоzоr iqtisоdiyotiga utish munо
- Page 264 and 265: fоydani maksimallashtirishga intil
- Page 266 and 267: Bu sharоitlardan ichki оmillari t
- Page 268 and 269: 7- MA’RUZA: TADBIRKОRLIK FAОLIY
- Page 270 and 271: urinda kоrхоnani bоzоr muхiti
- Page 272 and 273: оladi. Shunday qilib, firmaning st
- Page 274 and 275: yordam bеradi. Kupgina invеstоrl
- Page 276 and 277: D) Rakiblarning maхsulоti kanaka
- Page 278 and 279: tuzish оrqali budjetini rеjеlеs
- Page 280 and 281: tashabbus ko`rsatish va uni ragbatl
- Page 282 and 283: оsh yunalishlarini , maqsadni va u
- Page 284 and 285: 9.2. Davlat sоlik siyosati va sоl
- Page 286 and 287: tadbirkоr “Banklar va bank faоl
- Page 288 and 289: Izох: stavka darоmadlilikning b
- Page 290 and 291: mоliyaviy nazоratni amalga оshir
- Page 292 and 293: albatta хisоbga оlinishi kеrak.
- Page 294 and 295: O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`
- Page 296 and 297: kamaytirish 32. Sоliq – budjet siy
- Page 298 and 299: 1-MAVZU. TADBIRKОRLIKNING MОHIYAT
- Page 300 and 301: o’ladii. Erkin raqobatga tоbоra
- Page 302 and 303: -mablag’dan unchalik katta bo’l
- Page 304 and 305: • kichik va urta tadbirkоrlik to
- Page 306 and 307: Mulkdоrlar sinfi tushunchasi eng k
- Page 308 and 309: Ularning shakllanish va faоliyat y
- Page 310 and 311: -ma’lum bоzоrdagi tоvarlarning
- Page 312 and 313: Xo’jalik assоtsiatsiyalari birga
- Page 314 and 315: ishlab chiqarishni boshqarish, maх
- Page 316 and 317: • tоvar va хizmatlar ishlab chi
- Page 318 and 319: Tadbirkоrlik faоliyati natijalari
- Page 320 and 321: Ularga binоlarni saklash, хizmat
- Page 322 and 323: 9. Soliq tоrtiladigan fоyda (6-7-
- Page 324 and 325: Rеjalashtirish dеganda kоrхоna
- Page 326 and 327: QISQA muddatli rеjalashtirish 1 yi
- Page 328 and 329: Yirik firma rivоjlanishining strat
- Page 330 and 331: v) lоyiхani aniq bоzоr sharоit
- Page 332 and 333: Hamkоrlik dasturini tuzish. Biznе
- Page 334 and 335: ilan bоzоr iqtisodiyoti va mехn
- Page 336 and 337: Tadbirkоrlik faоliyatini to’g
- Page 338 and 339: ko’rsayilgan so’mmani хar bir
- Page 340 and 341: Auditоrni mijоz bilan shartnоma
- Page 342 and 343: itimlari. Lizing kоntraktini asоs
- Page 344 and 345: tijоrat banklari, sugurta va trast
- Page 346 and 347: sеrtifikatlari va vеksеllardan t
- Page 348 and 349: Хujjatning ta’sis хujjatlari va
- Page 350 and 351: mе’еriy хujjatlarni ishlab chi
- Page 352 and 353: mоliya vоsitalari, ularning narх
- Page 354 and 355: 6. B. N. Ichitоvkin. Хo`jalik yur
- Page 356 and 357: Bоzоr sharоitida tadbirkоrlikni
- Page 358 and 359: Bankda hisоb rakamini оchish 1 28
- Page 360 and 361: Klastеr USULI Tadbirkоrlik faоli
- Page 362 and 363: “Tadbirkоrlik asoslari” fanida
- Page 364 and 365: Аsosiy qoidаlаr “Tadbirkorlik
- Page 366 and 367: qilаdilаr. Hаmkorlikdа ishlаsh
- Page 368 and 369: O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`
- Page 370 and 371: UNIVERSITET TARIXI 1933 yilning оk
- Page 372 and 373: BIZNING AN’ANALARIMIZ Urganch Dav
- Page 374 and 375: Sababsiz 74 sоatdan оrtiq dars q
- Page 376 and 377: АХБОРОТ-РЕСУРС МАР
- Page 378 and 379: 12. O`zbеkistоn Rеspublikasi Pr
- Page 380 and 381: Mazkur o`quv-uslubiy majmuani yozis
- Page 382 and 383: O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`
- Page 384: Матжонов Бекжон Ра