Innovatsion menejmentning maqsad va vazifalari, tashkil etish va nazorati
Vaqt o’zgarishi bilan vaziyatlar ham o’zgaradi. Agar bular katta farq bilan bo’lsa, vaziyat shu darajada boshqa tus olishi mumkinki, yechim qabul qilish uchun mezon keraksiz bo’lib qoladi. Shuning uchun yechimlar muayyan muammoga to’g’ri kelsa va aniq bo’lsa yechim qabul qilish va hayotga tadbiq qilish mumkin. Boshqarish yechimini tayyorlash o’ta murakkab bosqich. Chunki kimga qandaydir yangi ko’rsatma bersangiz, kishilar bor kuchi bilan qarshi turadilar. YAngi haqiqatni uzoq vaqt kutish kerak. Tezkor yechim qabul qilishda o’xshash usul, o’rin almashish, o’zgalar qarshi, fantaziya, aqliy hujum usullaridan foydalanish ma’qul. Bulardan tashqari morfologik tahlil, coddalashtirish tasniflash, tuzilmalashtirish, induksiya, deduksiya, yechim qabul qilish jadvali, yechim qabul qilish daraxti, kundalik usuli kabilar ham muvaffaqiyatli qo’llanilishi mumkin. Odatda yechim qabul qilish yengil. YAxshi boshqaruv yechimi qabul qilish esa og’ir. Muammoni yechish uchun yechim amalga oshirilgan bo’lishi kerak. Muammolarni yechish jarayoni muqobilini tanlash bilan tugaydi. yechimning haqiqiy qiymati uni amalga oshirilganidan keyingina ko’rina boshlaydi, boshqarish uchun asosiy signal bo’la boshlaydi. Boshqarish yechimlarini ishlab chiqish usulidagi holatlarni andozalash fan sifatida qaralgan va menejment faniga asos bo’lgan. Menejment fanining markazida rahbar tashkilot manfati bilan bog’liq muammolarning komponentlarini yechish turadi. Buning uchun ilmiy usulni qo’llash, tizimli yo’nalishni o’rganish, andozalashdan foydalanish lozim. Andozalash-bu usul, u borliqdan farq qilib ob’ekt, tizim yoki g’oyalarning shakl ko’rinishidir. Bu masalani komp’yutersiz hal qilib bo’lmaydi. Andozalar-jismoniy, o’xshash va matematik turlarda bo’ladi. Ularning turlari juda ko’p. Masalan, o’yin nazariyasi, ommoviy xizmat ko’rsatish, imitatsiya andozasi va h.k.lar. Boshqarish yechimlarini qabul qilish usullariga boshqaruvchining sezgisiga asoslangan usul (bunda muayyan faoliyat sohadagi uning tajribasi va bilimi to’g’ri yechim tanlash va qabul qilishga yordam beradi), “sog’lom aql” tushunchasiga asoslangan usul (boshqaruvchi yechim qabul qilishida, ularni o’zi dalillaydi), ilmiy-amaliy yondashishga asoslangan usul (bunda katta miqdordagi ma’lumotlarga ishlov berish asosida optimal yechim tanlab yechim qabul qilinadi) kiradi. So’nggi usul zamonaviy elektron- hisoblash texnikasi va Internet, iqtisodiy- matematik usullardan foydalaniladi. Boshqarish yechimlarini bashoratlash tajribada rejalarga qarab u yoki bu maqsadga erishish imkoniyati darajasini belgilab beradi. Agar 22
Tashkiliy innovatsiya: qisqacha tavsifi, yangilik shakllari, maqsadlari
Biznes-innovatsiyalarni juda sodda tarzda aniqlash mumkin: bu korxonalarda amalga oshiriladigan va menejmentga nimanidir yaxshilashga, yuqori sifatli tovarlarni olishga yoki yangi mahsulot yoki xizmatni yaratishga imkon beradigan barcha g’oyalar, tushunchalar, texnologiyalar yoki jarayonlar. Ushbu o’zgarishlar korxonaning xo’jalik operatsiyalari bilan bog’liq maqsadlarga erishishga imkon beradi, ya’ni ular sotish hajmini oshirishi va rentabellik darajasini oshirishi mumkin.
Zamonaviy menejment nazariyasining asoschilaridan biri bo’lgan Piter Drakerning fikriga ko’ra, innovatsiya menejerlar qo’lidagi maxsus vosita bo’lib, ular yordamida ular boshqa faoliyat bilan shug’ullanish yoki yangi xizmatlar ko’rsatish imkoniyatini qo’lga kiritadilar.
Mohiyat va tushuncha
Tashkiliy innovatsiya – bu kompaniya tomonidan qabul qilingan ish printsiplarida, ish joylarini tuzilishda yoki atrof-muhit bilan o’zaro aloqada yangi usulni amalga oshirish.
Ushbu yangiliklar, agar ular birinchi marta amalga oshirilgan bo’lsa ham, qo’shilish va qo’shilishni o’z ichiga olmaydi. Tashkiliy innovatsiyalar nafaqat mahsulot o’zgarishi omilidir, balki u biznes operatsiyalari samaradorligiga sezilarli ta’sir ko’rsatishi, ishning sifati va samaradorligini oshirishi, axborot almashinuvini kuchaytirishi yoki kompaniyaning turli xil bilim va texnologiyalarni o’rganish va ulardan foydalanish qobiliyatini oshirishi mumkin.
Innovatsiya, odatda, ma’lum bir korxonada hali ishlatilmagan yoki uni yaxshilash uchun mavjud bo’lgan narsani o’zgartirish bilan bog’liq. Innovatsiyalar har xil turdagi jarayonlarni, hodisalarni nazarda tutishi mumkin, ular ham tashkiliy, ham texnik, ham ijtimoiy yoki psixologik xususiyatga ega.
Xususiyatlari:
Ushbu turdagi ratsionalizatsiyaning o’ziga xos xususiyati ilgari ushbu korxonada qo’llanilmagan (biznes amaliyotida, ish joylarini tashkil etishda, ishlab chiqarish jarayonida) tubdan farq qiluvchi tashkiliy usulni joriy etishdir.
Tarixiy jihat
Amerikalik va avstriyalik siyosatshunos va iqtisodchi Jozef A. Shumpeter iqtisodiy fanga “innovatsiya” atamasini kiritdi. U buni tushundi:
- Mijozlar hali bilmagan boshqa mahsulotni yoki boshqa biron bir brendni taqdim etish.
- Hali ham qo’llanilmagan ishlab chiqarish usulini joriy etish.
- Boshqa bozorni ochish.
- Xom ashyoning boshqa manbasini qidirib toping.
Innovatsiya tushunchasi har xil tushuniladi. Amerikalik iqtisodchi Maykl Porter uchun innovatsiya – bu ilg’or g’oyalardan foydalanish. Ular iqtisodiy foyda, turli xil texnologik yaxshilanishlarni ta’minlashlari yoki ilg’or tajribalarni qo’llashlari kerak.Xalqaro marketing professori F.Kotler innovatsiyalarga o’xshash yondashuvga ega, u orqali u mahsulot, xizmat yoki g’oyani tushungan.
Nima uchun o’zgartirish kerak?
Tashkiliy innovatsiyalarning asosiy maqsadlaridan:
- Kompaniya tomonidan yangi strategiyani amalga oshirish.
- Boshqa standartlarni hisobga olgan holda korxonaning mavjud tuzilishini o’zgartirish.
- Asosiy faoliyat doirasida moliyaviy ko’rsatkichlarni yaxshilash.
- Kompaniyadagi ichki tashkiliy muammolarni bartaraf etish.
- Korxonaning inqiroz holatidan chiqishi.
Asosiy shakllar
Tashkiliy va boshqaruv yangiliklari kompaniya tomonidan qabul qilingan ishlab chiqarish yoki xizmat ko’rsatishning ilg’or usullarini joriy etish orqali amalga oshirilishi kerak. Bunga ta’minotni boshqarish va korxonada ishlatiladigan jarayonlarni o’zgartirish, biznesni qayta qurish kiradi. Shuningdek, yaxshilanishlar xodimlar va qaror qabul qilish vakolatlari o’rtasida vazifalarni taqsimlashda boshqa echimlarni joriy qilish bilan bog’liq bo’lishi mumkin.
Ushbu kontseptsiyani turli xil talqin qilish mumkin bo’lganligi sababli, biz tashkiliy innovatsiyalarning ikki turini ajratamiz. Birinchisi texnologik yangiliklarning mavjudligini, ya’ni mahsulot yoki ishlab chiqarish jarayoni bilan bog’liqligini nazarda tutadi.
Ikkinchisi texnologik bo’lmagan variantlar, ya’ni tashkiliy va marketing o’zgarishlari bilan bog’liq.
Innovatsiyalarning tashkiliy shakllari orasida jarayon va mahsulot yangiliklari ajralib turadi.
Ikkinchisi bozorda mavjud bo’lgan mahsulotni yoki xizmatni takomillashtirishga yoki yangi mahsulot va xizmatni taqdim etishga mo’ljallangan. Ushbu yaxshilanish texnik tomonga, ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan materiallarga, mahsulotlarning funktsional imkoniyatlariga va ulardan foydalanish qulayligiga tegishli.
Jarayonning tashkiliy va boshqaruv yangiliklari ishlab chiqarish uslubining o’zgarishiga asoslanadi. Ushbu yangilik mavjud bo’lgan usulni takomillashtirish yoki mahsulot ishlab chiqarish uchun butunlay boshqa texnikani qo’llash bilan bog’liq bo’lishi mumkin. Kompaniyalar ushbu turdagi dasturni bir necha sabablarga ko’ra tanlaydilar:
- Mahsulot birligiga sarflanadigan xarajatlarni kamaytirish zarurati.
- Tovarlar va xizmatlar sifatini oshirish.
- Yangi ishlab chiqarishni joriy etish.
Ixtirolarning marketing variantlari mahsulotning qadoqlanishi, tashqi ko’rinishi, sotish usullari, bozorda mahsulot yoki xizmatni ilgari surish, narx o’zgarishi bilan bog’liq.
Innovatsiyalarning so’nggi turi bu tashkiliy tipdir. Ular korxonaning ichki tarkibida, shuningdek, uning atrof-muhit bilan aloqalarida o’zgarishlarni amalga oshiradilar. Ushbu yangiliklar kompaniyaning pozitsiyasini, uning tashqi muhit bilan aloqalarini yaxshilash va mustahkamlashga olib keladi.
Formatsiya asoslari
Talab yoki taklif ko’pincha innovatsiyalarni harakatga keltiradi. Ratsionalizatsiya g’oyalari korxonaning o’zida joylashishi yoki u faoliyat ko’rsatayotgan bozor muhiti bilan bog’liq bo’lishi mumkin. Shuningdek, innovatsiyalar mintaqaviy, korporativ, milliy yoki xalqaro bozorga, ba’zan esa global bozorga taalluqlidir.
Yangi mahsulotlarni yaratish jarayonida korxona o’zining ratsionalizatsiya echimini amalga oshirishi yoki oddiyroq variantni tanlashi mumkin, ya’ni boshqa kompaniya tomonidan allaqachon sinovdan o’tgan usulni qo’llaydi. Innovatsiya ma’lum bir korxonadan, tashqaridan kelib chiqishi yoki turli kompaniyalar hamkorligining natijasi bo’lishi mumkin.
Birinchidan, yangi echim uchun g’oya tug’iladi. Keyingi qadam kontseptsiyani yaratishdir. Keyinchalik, bir kishi yoki tayinlangan jamoa taklif qilingan yangilikni ishlab chiqadi. Kompaniyaning progressiv usuli boshqa mahsulotlar singari bozorga chiqariladi. Shuni esda tutish kerakki, korxonada amalga oshirilayotgan barcha o’zgarishlar kutilgan natijalarga javob berishi kerak.
Tashkiliy innovatsiyalarning asosiy shakllarini kichik va yirik biznesga mansubligiga qarab ajratish mumkin. Ushbu shakllardagi strategiyalar sezilarli darajada farq qiladi. Zamonaviy innovatsiyalarning aksariyati kichik biznes muhitida yaratilgan.
Foydalanish asoslari
Tashkiliy innovatsiyalarni amalga oshirish – bu birgalikda bir jarayonni tashkil etadigan faoliyatning o’ziga xos to’plamidir.Asosiy g’oya ilg’or g’oyalarni amalga oshirish uchun tegishli sharoitlarni yaratishdir. Innovatsiyalarni boshqarish jarayonini tashkil etuvchi eng muhim faoliyat turlariga quyidagilar kiradi.
- Loyihani amalga oshirishni boshqaradigan bo’limlarni tanlash.
- Kerakli manbalarni olish.
- Faoliyatni muvofiqlashtirish, ya’ni qisman vazifalarni bajaradigan bo’linmalarning hamkorligini ta’minlash.
- Muayyan amalga oshirish usuliga mos keladigan vazifalarni nazorat qilish, nazorat qilish va qabul qilish tizimini aniqlash.
- Axborot oqimi uslubining ta’rifi.
- Kadrlar tayyorlashni tashkil etish.
- Batafsil amalga oshirish dasturini tayyorlash.
- Muhim vaziyatlar uchun aniq ko’rsatmalar ishlab chiqish.
- Amalga oshirishga mas’ul bo’lgan xodimlar guruhini yaratish va ularga aniq vazifalarni yuklash.
Amalga oshirish jarayoniga ta’sir qiluvchi omillar
Korxonada innovatsiyalar va tashkiliy o’zgarishlar turli omillar ta’sirida amalga oshirilishi mumkin. Yangi echimlarni joriy etish nisbatan murakkab jarayon bo’lib, uni amalga oshirish jarayonida ko’plab qiyinchiliklarning paydo bo’lishi bilan bog’liq. Ko’pincha muammolar har safar ishlab chiqarishdagi o’zgarishlar jarayoni (hatto kichik bo’lsa ham) individual va o’ziga xos bo’lishi bilan bog’liq.
Progressiv texnologiyalarga o’tish an’anaviy transformatsiya usulining namunasidir. Uni amalga oshirish jarayonida ilmiy-tadqiqot ishlari tegishli ravishda o’zgartiriladi va aniq mahsulotga, ishlab chiqarish uslubiga, tashkiliy va iqtisodiy echimga aylanadi. Amalga oshirish ishtirokchilari g’oyaning ijrochilari va mualliflari.
Bundan tashqari, yangilikning o’ziga xos xususiyati yangi mahsulotni o’z ehtiyojlari uchun ishlatadigan amalga oshiruvchilar va foydalanuvchilarni ishtirok etishga majbur qiladi. Masalan, yangi dori-darmon joriy qilingan taqdirda, uning kiritilishida tijorat bo’limlari, xizmat ko’rsatish markazlari va iste’molchilar ishtirok etishadi, bu dori-darmonga bo’lgan talabni aniqlaydi. Ko’rib turganingizdek, maqsadlarni belgilashning bir necha darajasi mavjud. Har bir inson tegishli faoliyat sohasini aniq ko’rsatishi kerak.
Muvofiqlashtirish jarayoni
Tashkiliy innovatsiyalarni boshqarishda muvofiqlashtirish va nazorat muhim o’rin tutadi.
Amalga oshirish jarayonining eng muhim elementlaridan biri hisoblangan muvofiqlashtirish. Bu barcha xususiy faoliyatlarni yarashtirish va birlashtirish sifatida qaraladi. Odatda, amalga oshirishning har bir bosqichi bir nechta kichik, alohida loyihalarni o’z ichiga oladi. Bunday holat hatto bitta korxonada amalga oshirilgan taqdirda ham mavjud. G’oyani amalga oshirish samarali va samarali bo’lishi uchun keyingi bosqichlar va elementlarni sinxronlashtirish zarur.
Sinxronizatsiya bilan bog’liq holda, ikkita asosiy jihatni hisobga olish kerak. Birinchidan, biz ushbu yangilikni tezroq amalga oshirish uchun barcha harakatlarning aniq vaqti haqida gapiramiz. Ikkinchi jihat vazifalarni to’g’ri rejalashtirish bilan bog’liq. Xuddi shunday harakatlarni bir necha marta takrorlab bo’lmaydigan qilib tashkil qilish kerak.
Samarali muvofiqlashtirishni ta’minlash quyidagi omillar tufayli mumkin:
- Keyingi qadamlar va aniq vazifalar uchun aniq jadvallar.
- Amalga oshirish bo’yicha batafsil ko’rsatmalar.
- Tegishli ma’lumotlar oqimi.
- Kichik bo’limlarning vakillaridan tashkil topgan muvofiqlashtiruvchi guruh.
Boshqarish jarayoni
Butun innovatsion jarayonni boshqarishda nazoratning muhimligini ta’kidlash uchun uning echimini amalga oshirish bosqichida boshqaruvning asosiy funktsiyalaridan biri sifatida uning ahamiyatiga e’tibor qaratish lozim. Nazoratning bunday muhim ahamiyatliligining asoslaridan biri shundaki, innovatsiya jarayonining boshqa bosqichlariga qaraganda amalga oshirish bosqichida jiddiyroq choralar ko’rish zarur.Ushbu mablag’lardan samarali va samarali foydalanish uchun har qanday kamchilik va huquqbuzarliklarni aniqlashga qaratilgan tadbirlarni tizimli ravishda kuzatib borish, so’ngra ularni yo’q qilish zarur.
Tashkiliy va iqtisodiy yangiliklarni kuzatishda asosiy qiziqish uchta muhim omil bo’lishi kerak:
- Erishilgan natijalar.
- Tadbirning keyingi bosqichlarini amalga oshirish shartlari.
- Majburiyatlarni bajarish uchun qilingan xarajatlar.
Olingan natijalarni nazorat qilish doirasida quyidagi parametrlar hisobga olinadi: vazn, sifat, moslik, samaradorlik, texnik mahsuldorlik. Haqiqiy xarajatlarni kutilgan foyda bilan taqqoslash xarajatlarni kamaytirish, rejani o’zgartirish to’g’risida qaror qabul qilish uchun asosdir. Loyihani amalga oshirish vaqtini nazorat qilish muayyan vazifalarni bajarish uchun qancha vaqt ketishini tekshirishni, shuningdek, innovatsion takliflarni amalga oshirish uchun boshlanish va tugash sanalarini belgilashni o’z ichiga oladi.
Xulosa
O’rganilayotgan mavzu bo’yicha asosiy topilmalar:
- Hozirgi inqiroz sharoitida tashkiliy yangiliklarning o’rni va ahamiyati keskin o’sib bormoqda.
- Maksimal samaradorlikka erishish uchun ularni yaratish va amalga oshirish jarayoni doimiy bo’lishi kerak.
- Innovatsiyalarni amaliyotga tatbiq etishda kompaniyaning barcha sohalarida rejalashtirish mexanizmlaridan foydalaniladi.
Innovatsion menejmentning maqsad va vazifalari, tashkil etish va nazorati
O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent arxitektura qurilish instituti
Innovatsion menejmentning maqsad va vazifalari, tashkil etish va nazorati
1.1.2.Innovatsion menejmentning maqsad va vazifalari, tashkil etish va nazorati
Federal maqsadlar
dasturlari
Davlat investitsion
dasturi
Hukumat
qarorlari
Idoralar-davlat dasturi
buyurtmachilari
Iqtisodiyot vazirligi
Moliya vazirligi
Nodavlat investitsion
fondlari
Davlat investitsion
fondlari
Investorlar
Qimmatli qog’ozlar
emitentlari
Bozorda narx shakllanishi
Xususiy
sektor
rivojlanishi
Axborot texnologiyalari
Kasbiy standartlar
Investitsiyalar
ni jalb qilish
12
Innovatsion menejmentning yakuniy maqsadi bo’lib, uzoq muddatli IKni
funktsiyalashtirishni ta’minlash asosida innovatsion mahsulotni yuqori raqobatbardoshligini
ta’minlash va innovatsion jarayonlarni samarali tashkil etish yotadi. Firmada innovatsion
jarayonlarni samarali tashkil etish mezonlari bo’lib, zamonaviy shartlarda innovatsion
mahsulot realizatsiya qilishdan olingan foyda va innovatsion faoliyat xarajatlarini hisoblashga
imkon beruvchi iqtisodiy ko’rsatkichlar hisoblanadi. IK ning foydalilik, daromadliligi maqsad
sifatida emas, innovatsion faoliyatni amalga oshirish sharti va natijasi bo’lib hisoblanadi.
Menejment IKning barcha ichki va tashki elementlarini samaradorligini hamda bir-biri bilan
bog’liqligini ta’minlaydi. Innovatsion tizimning bu holatini uyg’unlik deb atash qabul
qilingan. IK faoliyatida uyg’unlikka erishuv, innovatsion menejmentning asosiy maqsadli
vazifasi bo’lib hisoblanadi.
IKlarga nisbatan uyg’unlik vazifasi endogen hamda ekzogen yo’nalishlarga ajratilgan.
Endogen uyg’unlik deganda IK ning barcha ichki tizim elementlarini, uning subtizimlarini
muvofiklashuvi tushuniladi. Endogen uyg’unlikni ta’minlash uchun innovatsiyalarni firma
ichidagi boshqaruvi maxsus tizimi ishlab chiqilishi lozim. Unda quyidagi vazifalar xal etiladi:
•Strategik innovatsion tamoyilni ishlab chiqarish;
•Innovatsion loyihalar va dasturlarni shakllantirish va faoliyatning mavzuviy
yo’nalishlarini aniqlash;
•Tashkilot tizimi hamda innovatsiyalarni boshqarish tizimi ishlab chiqilishi;
•Ishlab chiqarish jarayonlarini va innovatsion mahsulotlar realizatsiyasini
rejalashtirish;
•Kadrlarni tanlash va joylashtirish, IK potentsialidan samarali foydalanishni
ta’minlash;
•Ishlarni kalendar bo’yicha taqsimlash va ularni bajarilishini nazorat qilish;
•Ijod qilish muxitini yaratish va intellektual mehnatning yuqori motivatsiya bilan
ta’minlash.
Ekzogen uyg’unlik IKning tashki muxit supertizimlari bilan muvofikligini ta’minlaydi
va tashki muxit cheklashlarini hisobga olgan holda hamda innovatsion faoliyatni maqsadli
yo’naltirilganlik mahsus faoliyati bilan amalga oshiriladi. Innovatsion menejmentda ekzogen
uyg’unlik quyidagi vazifalarni ko’rib o’tadi;
•uzoq va qisqa muddatli innovatsion faoliyat maqsadlarini shakllanishi;
•marketing tadqiqotlarini tashkil etilishi va o’tkazilishi;
•atrof-muhitga ziyon etkazmaslik ishlarini rejalashtirilish va ekologik jarayonni
hisobga olinishi;
•raqobatchilarning ilg’or yutuqlarini va progessiv tajribasini baholash va ulardan
foydalanish (benchmarking);
•innovatsion dasturlarda kooperatsiyani tashkil qilish;
•ITTning ob’yektiv g’oyalari va xaridor talablarini hisobga olish.
IK o’z mohiyati va vaqt bo’yicha uyg’unligi strategik va operativ shakllarga ega.
Uyg’unlikning strategik shakli IKni uzoq muddat yashab qolishiga olib keladi va strategik
innovatsion maqsadlar va loyihalarni shakllantirishga yo’naltirilgan strategik menejmentni
ta’minlaydi. Uyg’unlikning operativ shakli tanlangan stategiYani rivojlantirish vositasi bo’lib,
u IKdagi operativ menejment tizimi orqali ta’minlanadi.
Innovatsion menejment funktsiyalari tizimi (1.4-chizma). Innovatsion menejment
mohiyati innovatsion tadbirlarni o’tkazish va tayyorgarlik ko’rish davrida amalga
oshiriladigan boshqaruv jarayonlari va funktsiyalari tarkibi bilan aniqlanadi. Menejment
funktsiyalari deganda oldin ta’kidlab utilganidek, innovatsiyalar ishlab chiqarilganda
echiladigan boshqaruvning umumiy vazifalari tarkibi tushuniladi. Innovatsion jarayonlarning
xilma-xilligi ularni boshqarishni turlarga bo’lishni qiyinlashtiradi.
13
Nazariyada va amaliyotda innovatsion menejment funktsiyalarining turli hil tizimlari
foydalaniladi. Biz innovatsion mnejmentning ikki guruh funktsiyalarini to’g’ri ajratmog’imiz
lozim: asosiy va ta’minlovchi mnejmentning aossiy yoki predmetli funktsiyasi hamma turlar
uchun va innovatsiyani ishlab chiqarishning istalgan shartlarida umumiylashtirilgan.
Menejmentning asosiy funktsiyalari innovatsion faoliyat boshqaruv jarayonining asosiy
bosqichlarini o’zida aks ettiradi va barcha boshqaruv ierarxik darajalarining predmet
sohalarini ajratadi. Samarali menejment istalgan innovatsion tizimda quyidagi asosiy predmet
funktsiyalarini amalga oshirish lozim: maqsadlarni shakllantirish, rejalashtirish, tashkil etish
va boshqaruvning predmet, ijtimoiy-psixologik va jarayonli sohalari bir-birini tuldiradi va
innovatsion menejmentning asosiy funktsiyalari bir butun tizimini tashkil qiladi.
Ijtimoiy-
psixologik
funktsiyalar
1.4-chizma. Innovatsion menejment funktsiyalari tizimi
Innovatsiyalarni boshqarish jarayonining mohiyati. Menejmentning asosiy predmet
funktsiyalari innovatsiyalarni boshqarish jarayonini mohiyatini aniqlaydi va innovatsion
faoliyat maqsadlarini shakllantirishni, innovatsiyalarni rejalashtirishni, innovatsiyani ishlab
chiqarishdagi ishlarni tashkil etish va nazoratni o’z ichiga oladi. (1.5-chizma).
Innovatsion faoliyat maqsadlari shakllanishi. Berligan chizma bo’yicha boshqaruv
jarayoni aniq vaqt oraligida innovatsion faoliyatni maqsad va vazifalarini shakllantirishdan
boshlanadi. Innovatsion menedjmentda maqsad-bu barcha ko’rsatkichlar yig’indisi sifatida
olingan rejalashtirilgan davrda innovatsion tizimning talab etilgan yoki talab etilmagan
(istalgan) holati. Tashkilot yoki faoliyat maqsadlari ma’lum vaqt oraligiga o’zining aniq
yo’nalishga ega bo’lishi kerak. Shunday qilib, tashkilot maqsadi, bir tomondan, jarayon
baholanishi va prognozi natijasi bo’lib, ikkinchi tomondan, rejalashtirilgan innovatsion
tadbirlarga chegara bo’lib xizmat qiladi. Shu ikki funktsiyaga amal qilish uchun innovatsiya
maqsadini shakllantirish bir qancha talablarga javob berishi kerak. Ularning asosiylariga
quyidagilar kiradi:
1.innovatsiya maqsadi aniq shaklga ega bo’lishi va ulchana olishi kerak. Ular mohiyati
bo’yicha ilmiy, texnik, iqtisodiy, ijtimoiy yoki siyosiy ko’rinishga ega bo’lishi mumkin va ular
Maqsadlarni
shakklantirish
Rejalashtirish
Tashkilot
Nazorat
Qarorlar
Kommunikatsiya
Delegirovanie
Motivatsiya
14
rivojlanishning ishlab chiqarish, moliya, kadr, marketing vazifalarini echishga yo’naltirilgan
bo’ladi. Lekin barcha innovatsion faoliyat maqsadlarini shakllantirish hollarida aniq
ko’rinishga ega bo’lishi, innovatsiya turi tavsifiga mos kelishi va tashkilot ichki hamda tashki
yo’nalishlarini aniqlamog’i lozim.
2.innovatsiya maqsadlari kerakli natijalarga erishish uchun aniq vaqt bo’yicha
taksimlanmog’i lozim. Maqsadlarni vaqt bo’yicha yo’nalishi yo’llarni aniqlashtirishga, ularga
erishi usullariga, davrlarga taksimlashga, tashkilot rivojlanishi to’xtovsizligini ta’minlashga
imkon yaratadi.
3.innovatsiya maqsadlariga erishish mumkin bo’lishi kerak. Maqsad avvalam bor,
keyin unga erishish strategiyasi shakllanishtirishga va qabul qilingan rivojlanish strategiyasini
realizatsiya qilish bo’yicha rejaviy tadbirlar dasturi tayyorlash uchun ishlab chiqiladi. Shuning
uchun innovatsion faoliyat maqsadlari jamoada erishish mumkin bo’lgan vazifalarni quyishi
lozim.
4.innovatsiyalarning maqsadlari xilma-xilligi bir-biri bilan bog’liq va bir-biriga
qarama-qarshi bo’lmasligi kerak. Ma’qul innovatsion tashkilot maqsadlari tizimi shukl bo’lib,
uning maqsadlar daraxtini ko’rish tushuniladi.
Rejaviy vazifa
va loyihalar
Aks aloqa
Innovatsiya
tashkil etish
shakllari
1.5-chizma.Innovatsion menejment asosiy funktsiyalari o’rtasidagi bog’liqlik.
Maqsadlarni shakllantirish jarayoni innovatsion menejmentning muxim tadbirlaridan
biri hisoblanadi. U innovatsion sohadagi burcha rejaviy hisob-kitoblarning asosiy qismi va
birlamchi puntki bo’lib hisoblanadi.
Innovatsiyalarni rejalashtirish. Rejalashtirish innovatsion menejment funktsiyasi
sifatida rivojlanish maqsadlarini aniqlashni, resurs bilan ta’minlanganlik va bozordagi
talablarga innovatsion faoliyat asosiy yo’nalishlarini shakllantirishni o’z ichiga oladi.
Innovatsiyani rejalashtirish mohiyati shundaki, u erda hisob-kitoblarida quyidagilar bilan
ta’minlanadi: IK maqsadlarini qismlash va ularni aloxida tizim bo’limlariga etkazish;
realizatsiya qilinayotgan loyihalar xajmini aniqlash; innovatsion loyiha ishtirokchilari
bo’yicha vazifalarni taksimlash; har davrga belgilangan vazifalarni bajarishni ta’minlashni va
aloxida ishlarni realizatsiya qilish muddatlarini hamda ketma-ketlikka rioya qilishni, kerakli
resurslar xajmini aniqlash.
Innovatsif
maqsadlarini
shakllantirish
Innovatsiyalarni
rejalashtirish
Innovatsiyalarni
tashkil qilish
Innovatsiyalar
nazorati
15
Innovatsiyalarni rejalashtirish zaruriyati zamonaviy shartlarda tashkilot
raqobatbardoshligini ta’minlash bilan bog’liq. Ular innovatsion loyiha qulamini kengayishi;
innovatsion jarayonlarning ko’p variantlik va extimollik shakllari; innovatsion sohada
kooperatsiyaning kengayishi va mahsuslashganlikni o’sishi; innovatsion faoliyat natijalari
evaziga tashkilotning iqtisodiy majburiyatlari ortishi va xo’jalik mustaqilligini kengayishi
bilan aniqlanadi. Innovatsion faoliyatning hamma sanab utilgan rivojlanish omillari
innovatsiyadagi boshqaruv qarorlarini rejaviy ishlab chiqishni talab qiladi. Bu xulosa ham
kichik IKlarga ham yirik IKlarga taallukli. Innovatsion menmejmentning bir butun tizimida
rejalashtirish quyidagi asosiy vazifalarni xal qiladi:
•innovatsion faoliyat maqsadlarini tizimlashtirish va ularni aloxida ijro etuvchilarga
etkazish;
•belgilangan rivojlanish maqsadlariga erishishni tadbirlar, ilmiy, texnik va ishlab
chiqarish vazifasini echish ta’minlaydigan dasturlarni shakllantirish;
•alohida maqsadlar, tadbirlar va ijro etuvchilar o’rtasidagi vaqtinchalik bog’liqlik;
•qabul qilingan innovatsion dasturlarni amalga oshirish uchun zarur bo’lgan moddiy,
mehnat va moliyaviy resurslar baholanishi;
•innovatsion loyiha bo’yicha ishlarni bajarilishini nazorat qilish.
Rejalashtirilgan vazifalarni hal qilish aniq tashkilot tizimlarini, ularni ijro etuvchilarni
jalb qilishni va ularning kelishilgan xoldagi faoliyatini tashkil qilishni talab qiladi.
Innovatsiyalarni tashkil qilish (1.6-chizma). Tashkil qilish mohiyati funktsiyasi qabul
qilingan IK rivojlanish strategiyasini realizatsiya qilish maqsadida belgilangan rejaviy
vazifalarni xal qilishni o’z ichiga oladi. Buning uchun kerakli resurslar xajmini belgilash,
masallarini taqsimlash, ijro etuvchilar vaqtini belgilash, ishtirokchilar kooperatsiyasini
aniqlash, nazoratni ta’minlash va boshqa ishlar qilish kerak bo’ladi.
Barcha darajadagi boshqaruvchilar faoliyatining salmokli qismini egallagan
innovatsiyalarni tashkil qilish innovatsion menejmentning asosiy funktsiyalaridan hisoblanadi.
Innovatsion menejmentda tashkil etish qabul qilingan rejaviy qarorlarni samarali ijro etish
maqsadida innovatsion jarayonning barcha elementlarini vaqt va oralik bo’yicha maqsadga
muvofik birligini ta’minlaydi, innovatsiyani tashkil qilishni tizimlashtirilishi va turlanishning
muxim belgilari bo’lib tashkiliy qarorlarni vujudga kelish vazifalari, shakllari va usullari
tushuniladi.
1.6-chizma. Innovatsiyani tashkil qilish shakllari.
Innovatsion jarayonlarni tashkil qilish shakllari
Tashkil qilish
vazifalari
Tashkil etish
shakllari
Tashkil etish
usullari
makonda
vaqtda
ixtisoslashgan
kontsentratsiyalashgan
kooperatsiyalashgan
kombinatsiyalashgan
formal
noformal
16
Innovatsion menmejmentda innovatsiyani tashkil qilishning turli shakllaridan
foydalaniladi. Tuzilma shakli deganda, innovatsion jarayonlar elementlarining makon va
vaqtdagi birlashmasi va faoliyati usullari tushuniladi. Innovatsiyalar tuzilmasi shakllari
mazmun jixatidan innovaitson loyihalarni olib borishda mehnat taqsimotining turli usullaridan
iborat. Innovatsiyaning bunday tashkil etish shakllariga kontsentratsiya, ixtisoslashganlik,
kooperatsiyalanish va kombinatsiyalanishlarni kiritish mumkin.
Kontsentratsiya ma’lum bir yo’nalishdagi innovatsiyalarning tobora kattaroq miqyosda
yirik firma IKlarga jamlanish jarayonini bildiradi. Innovatsion faoliyatning
kontsentratsiyalanishga intilishi xudi kichik innovaitson biznesning kengayish jarayoni kabi
biznesning eng ilg’or sohalariga mablag’larni innovatsiya qilishdek tabiiy bozor omillaridan
biridir.
Ixtisoslashganlik innovatsiyalarni tashkil qilish shakli sifatida IKlarni tashkiliy
tuzilmalarini barpo qilishda va uning innovatsion kurinishini chegaralash yo’llari, hamda
kichik bo’limlarga ma’lum turdagi ishlar va mahsulotlarni biriktirishda qo’llaniladi. Bunda
innovatsion ko’rinish kenligi IK ixtisoslashganligi doirasida innovatsion jarayon
mustaxkamligi va rivojlanish sur’atlari asosida turlicha bo’lishi mumkin.
Kooperatsiyalash zamonaviy shartlar asosida tashkil etishning muxim shakli sifatida
dunyo tajribasida innovatsion loyihalar utkazilishida tan olingan. Kooperatsiyalash IK
ixtisoslashganligi va loyihalarni amalga oshirish qiyinchiliklari, tashkilotlararo xamkorlikni
chuqurlashuvi, innovatsion sohada xalqaro koordinatsiyaning rivojlanishi, miqyosli ilmiy-
ishlab chiqarish dasturlarini amalga oshirish natijasi sifatidadir.
Kombinatsiyalanish innovatsiyalarni tashkil qilishda IKlardagi allaqachon olingan
natijalar yoki xom-ashyo, energiya va materiallardan ikkilamchi foydlanishga asoslangan
ishlab chiqarish va innovatsion jarayonlarni tashkil etishda va amalga oshirishda namoyon
bo’ladi. qo’shimcha samarali effekt olish uchun firmalar bazaviy bilimlar doirasida
qo’shimcha tadqiqotlar o’tkazib, ularni Yangi sohalarga joriy etadi.
Yuqorida sanab utilgan innovatsion jarayonlar tashkil etishning shakllari tashkiliy
qarorlarni tayyorlashda asosiy qurol bo’lib xizmat qiladi. Ular rasmiy hamda norasmiy
ko’rinishga ega bo’lishi mumkin.
Innovatsion menejmentda nazorat. Nazorat menejmentning predmet funktsiyasi
sifatida innovatsiyadagi boshqaruv tsiklini yakunlaydi va bu bilan boshqa barcha
funktsiyalarning samaradorligini ta’minlaydi. Innovatsion menejmentda nazorat
funktsiyasining mohiyati shundan iboratki, u berilgan tashkiliy shartlar asosida qabul qilingan
maqsadlarga erishishga yo’naltirilgan belgilangan rejaviy vazifalarni bajaralishini ta’minlaydi.
Nazorat vazifalariga quyidagilar kiradi:
•innovatsion faoliyat va uning natijalari to’g’risidagi axborotlarni yig’ish va
tizimlashtirish;
•olingan faoliyat natijalari holatini baholash;
•faoliyat natijalariga ta’sir qiluvchi omillar, chetga chiqish sabablari tahlili;
•rivojlanish maqsadlariga erishishga yo’naltirilgan qarorlarni tayyorlash va bajarish.
Tashkilotda nazoratni tashkil qilishning asosiy mazmuni bo’lib quyidagi belgilar
hisoblanadi: nazorat maqsadi, predmet sohasi, qo’llami va nazorat shakli.
Strategik nazorat yuqori menejment faoliyatining IKga mohiyati bo’lib hisoblanadi va
u innovatsiya rivojlanishining hisobi, baholanishi, natijalar taxlili, ilg’or tamoyillarini amalga
oshirishni ko’rib utadi. U strategiyani shakllantirish bosqichida ham, uni realizatsiya qilish
bosqichida ham ishtirok etadi. IKning strategik nazorati xayotiy zarur bo’lgan tizimlarga
yondashadi: marketing, ilmiy-texnik prognozlarga, mahsulot portfeliga. Strategik nazoratni
tashkil etish va utkazishda sifatli baholash usullaridan, tendentsiyalarni solishtirma
baholashdan foydalaniladi.
17
Operativ nazorat tashkilotdagi o’rta va quyi boshqaruv tizimini o’z ichiga oladi. U
joriy hisobga, amalga oshirilayotgan innovatsion jarayonlarni taxliliga yo’naltiriladi va
belgilangan rejaviy vazifalarni ijro etishni o’z vazifasi deb biladi. Operativ nazorat ob’yektlari
bo’lib mavzuviy va ishlab chiqarish vazifalari, ishni olib borish muddatlari, rejada ko’rsatilgan
resurslar, IK faoliyati bilan bog’liq harajatlar hisoblanadi. Operativ nazoratni tashkil etish va
utkazishda miqdoriy hisob va innovatsion loyihalar holati taxlili usullaridan foydalaniladi.
IKdagi boshqaruv nazoratining barcha turlari predmet belgisi bo’yicha moliyaviy va
ma’muriyga ajratiladi.
Moliyaviy nazorat IKning yakuniy iqtisodiy ko’rsatkichlariga yo’naltirilgan bo’ladi.
Uning ob’yektlari bo’lib foyda, faoliyat xarajatlari, ishlab chiqarish va sotish qulami,
investitsiyalar va ulardan foydalanish samaradorligi va IKning hamda alohida loyihalarning
moliyaviy holati (tulovga qobiliyatliligi va likvidliligi) hisoblanadi.
Dunyo tajribasida moliyaviy nazorat bir butun kontrolling tizimi doriasida olib
boriladi.
IKdagi innovatsiyaning ma’muriy nazorati ham ierarxik tuzilishga ega, lyokin ular
birinchi bo’lib natijaviy ko’rsatkichlarga emas, balki innovatsiyalar boshqaruviga tarqaladi.
Ma’muriy nazorat ob’yektlari bo’lib, loyihalar va ularning aloxida bo’limlari, rejaviy
vazifalar, muddatlar va etkazib berishlar, jamoadagi ijro etuvchilar holati, tadqiqotlar ishlab
chiqishlarlarning mavzuviy rejalari hamda ishlab chiqarish dasturlarini amalga oshirish
hisoblanadi. Ma’muriy nazorat innovatsion menejmentning ham strategik, ham operativ
qismini o’z ichiga oladi. IKdagi ma’muriy nazoratni tashkil etish asosida maxsus tuziladigan
hisobning va boshqaruvning barcha darajalari hisoboti standart tizimlari qullaniladi.
Nazorat boshqaruvining shakllari va qulami ikki omilga bog’liq: nazorat sub’yektlari
va ularni tashkil etishning aniq vazifalari. Har bir IK innovatsion faoliyati bo’yicha o’zining
ichki nazorat tizimiga ega va u hamma darajadagi menejmentning boshqaruv qarorlarini qabul
qilish uchun zarur bo’lgan axborot bilan ta’minlaydi. Bundan tashqari IK mustaqil xo’jalik
sub’yekti sifatidan tashki nazorat organlari uchun ob’yekt hisoblanadi: yuqori turuvchi
tashkilotlar, davlat xalqaro nazorat organlari. Tashki va ichki nazorat tulik hamda tanlangan
ko’rinishga ega bo’ladi. Tulik nazorat IK tashkiliy tizimida qabul qilingan doimo xarakatda
bo’luvchidir butun tizim sifatida ko’riladi. Tanlangan nazorat odatda bir martalik tadbir
sifatida bo’ladi.
Innovatsiyalarni boshqarishning asosi funktsiyalarini ko’rib chiqish va ularni amalga
oshirish tartibi innovatsion menejmentning umumiy texnologik tizimini tashkil qiladi. Ular bir
xil darajada menejmentning ham strategik, ham operativ doirasida muxim. Har bir juft
bog’langan predmet funktsiyalar «maqsad-omil» davrida faoliyat yurituvchi o’zida yopiq
boshqaruv qarorlari ko’rinishini aks ettiradi.
Birinchi «maqsad-rejalashtirish» ko’rinishida rejalashtirish jarayoni ko’rib utilgan
tadbirlar va rejalashtirilgan resurslar belgilangan rivojlanish maqsadiga erishishni ta’minlash
shartida to’gaydi. Aks holda rivojlanishning birinchi maqsadlarini o’zgartishiga to’g’ri keladi.
«rejalashtirish-tashkilot» ikkinchi bosqichida belgilangan rejaviy vazifalarni samarali ijro
etishni ta’minlovchi tashkiliy rejalarni izlash tushuniladi. Va nihoyat «tashkilot-nazorat»
uchinchi bosqichida qabul qilingan tashkiliy shartlarga muvofiq rejaviy vazifalar va
kelishmovchiliklarni oldini oluvchi qarorlar ishlab chiqish tushuniladi.
1.1.3.Innovatsiyani klassifikatsiyasi
Innovatsiyani bir qator belgilariga qarab klassifikatsiya qilinadi. Iqtisodiyotni
rivojlanishdagi ahamiyatiga ko’ra innovatsiyaning bazis, yaxshilaydigan va
ratsionalizatsiyaladigan ma’nolardan iborat.
Innovatsiya jarayoni 2 xil: etakchi (pioner); quvuvchi.
18
Pioner tipidagi innovatsiya jarayoni jahon birinchiligiga erishishi uchun chegarani
anglatadi (masalan AQSH).
quvuvchi innovatsiya jarayoni arzon hamda tez natija beruvchi hisoblanadi (masalan
YAponiYa).
Yo’nalishiga ko’ra innovatsiya:
– ilmiy instrumentlar jarayon innovatsiyasi;
– mahsulot innovatsiyasiga bo’linadi.
Yangiliklar darajasi bo’yicha innovatsiya klassifikatsiyasi bu – jami innovatsiyalarni
Yangilkik darajasi bo’yicha innovatsiyalariga nisbati orqali baholashdir.
Yangilik tushunchasi texnologik jarayon yoki mahsulotga nisbatan ishlatiladi. Mana
shu nuqtada Yangi mahsulotga nisbatan bazis innovatsiyasi yuzaga keladi.
Yangilash innovatsiyasi mahsulotlarni Yanada sezilarli darajada Yaxshilash
shuningdek, ishlab chiqarish usullarini sezilarli rivojlanishi anglatadi.
Innovatsiyada tovarlarning tashqi ko’rinishini o’zgartirish (ratsional innovatsiya)
yoki estetik innovatsiya (rangi, dekoratsiYasi. ) yohud texnik o’zgarishlar bo’lib, buning
natijasida tovarning konstruktiv tuzilishi o’zgarishsiz qoladi.
Yangilik innovatsiyasi texnologik parametrlari bo’yicha yoki bozor talabalari
bo’yicha yangilanishni talab qiladi. Texnologik parametrlar bo’yicha yangilanish bu –
mahsulotni yaratishda yangi muammolar va yarim fabrikatlar shuningdek komplektlanadigan
yangi xom ashyolardan foydalanishi talab qiladi.
Texnolgik parametrlarga – jarayon yangilanishi:
– ishlab chiqarishning yangi texnologiyalarni qo’llash;
– yuqori darajadagi avtomatizatsiyasi;
– ishlab chiqarishning yangi texnologiyalarini qo’llash;
– yuqori darajadagi avtomatizatsiyasi;
– ishlab chiqarishning yangi metodlarini qo’llash kiradi.
Yangi mahsulot texnologiyalari yaratish bo’yicha ilmiy ish uchun hayotiylik davri
mavjud bo’lib, har 1 innovatsion loyihaning alohida bosqichlarida yuzaga keladi.
Yangi jarayonlarni 1 bosqichdagi 2 chisiga o’tkazishda qo’yidagi ketma – ketlik
yuzaga o’tkazashadi:
1-bosqich: bu g’oyaning yuzaga kelishidang uning texnik ishlab chiqarishgacha
bo’lgan bosqich:
2-stadiya: o’rtacha bosqich – g’oyaning texnik yuzaga keltirishdan tijorat
maqsadlarida qo’llanishgacha bo’lgan bosqich;
3-stadiya: intixo bosqichi – keng ko’lamli ishlab chiqarishgacha bo’lgan bosqich;
Innovatsiyaning ilmiy nuqtai nazardan 4 bosqichi bor:
1)g’oya ustida ilmiy izlanishi;
2)g’oyani yuzaga chiqarish;
3)g’oyani o’zlashtirish;
4)seriyali va keng ko’lamda ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish.
Fanda mehnat bu – ijodiy yondoishdir ya’ni izlanishlarni olib borish bo’yicha ijod
qilishdir.
Fandagi mehnat nazariy va eksperemntal faoliyatining birligini tashkil etishi kerak,
ya’ni har xil toifadagi xodimlar: olimlar, injenerlar, ma’muriyat xodimlar, xizmatchilarni
birlashtirishi kerak.
Ilmiy mehnat jarayonida yangidan yangi qonunlar tasavvurlar, hisob-kitob usullari
xullos yangi bilimlarni hosil qiladiki, ular yangi tovar mahsulotlarni yaratishga qo’l keladi.
Ilmiy mehnatning natijasi sifatida texnik ob’yektning qo’llanilishi texnikasi tavsifi,
qo’llanilishi to’g’risidagi ilmiy axborotlar (yangi fundamental bilimlar) hisoblanadi. Ilmiy
texnik mehnat aniq bilimlarga suyanadi.
19
1.1-jadvalda innovatsiyaning klassifikatsiyasi keltirilgan.
1.1-jadval.
№
Tavsifli alomatlar
Innovatsiyaning guruhli tavsifi
1
Innovatsiyaning tadbiq etish
sohalari
boshqaruv, tashkilot, ijtimoiy sanoat.
2
Ilmiy texnik jarayoni (ITJ)
bosqichlari
ilmiy, texnik, texnologik, konstruktorli, ishlab
chiqaruvchi, informatsion.
3
Innovatsiyaning intensiv
bosqichi
“bun”, teng kuchsiz, to’liq.
4
Innovatsiyani amalga oshish
tezligi
tez, syokinlashtirilgan, kanalovchan, tarqoq, teng
o’lchovli, har tomonlama o’zgarish.
5 Innovatsiya
miqyosi
transkontinental, transmilliy, hududiy, yirik, o’rta,
kichik.
6 Innovatsiya
natijaliligi
Baland,
past,
mustahkam.
7 Innovatsiya
samaradorligi
Iqtisodiy, ijtimoiy, ekologik integral.
Ilmiy texnik jarayon bosqichlari bo’yicha innovatsiya o’ziga hos xususiyatlarga ega:
– texnik–mahsulotlarni ishlab chiqarishda rivojlangan usulardan foydalanish;
– tashkiliy boshqaruv xususiyati–avvalo ishlab chiqarish transport va savdo,
ta’limotda optimallikni tashkil etish bilan bog’liq;
– informatsion xususiyat–ilmiy texnik sohada innovatsion faoliyatda ratsional
informatsiyani yuzaga keltirish bilan bog’liq;
1.2-jadval
Alomatlar tavsifi
Alomatlar ma’nolari
Ta’sir va miqyos kengligi
global
tarmoqli
Mahalliy
Innovatsiyaniing radikal
darajasi
bazis rivojlanuvchi
Psevdo
innovatsiya
g’oya manbalar
ochiq
ixtiro
ixchamlashgan
takliflar
boshqalar
Yangilik turi
Konstruktsiya va texnologiya
Tirik
organizm
Mavjud analoglarni urin
almashtirish usuli
Tizimli o’rindoshlik
– ijtimoiy xususiyati mehnat sharoitini yaxshilash, sog’liqni saqlash ta’lim,
madaniYat muammolarini echishga qaratilgan. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda
quyidagi innovatsiya klassifikatori jadvali keltirilgan (1.2-jadval).
Mazkur klassifiator innovatsiyani u yoki bu belgilar bo’yicha guruhlash imkonini
yaratadi. Masalan: tarmoq innovatsiyasi bu – ma’lum bir sohaga qaratilgan boshqarishga
ta’sirini belgilaydi.
Radikal innovatsiya darajasi – bu innovatsiyaning ta’sir parametrlarini belgilaydi.
Innovatsiya jarayoni o’ziga: fan – texnika ishlab chiqarish va iste’molni qamrab
oladi.
–
innovatsiya jarayoning boshi odatda fundamental yoki izlanish xarakteriga ega
bo’lgan ilmiy izlanishlarni anglatadi: Ya’ni tuliq nazariy yondoshish:
–
mazkur izlanishlar asosida amaliy xarakterga ega bo’lgan izlanishlar, ishlar amal
oshiriladi.
Maktabgacha taʼlimda innovatsion menejment” o’um
Mazkur modul doirasida berilayotgan mavzular rahbar kadrlarni malaka oshirish oʻquv rejasi asosida shakllantirilgan boʻlib, unda tinglovchilarning innovatsion menejmentni oʻrganishning asosiy vazifalari, bozor iqtisodiyoti sharoitida innovatsiyalarni yuzaga keltiradigan oʻzgarishlar, maktabgacha taʼlimda innovatsion menejment mazmuni, taʼlimdagi innovatsion jarayonlar tavsifi, innovatsion taʼlim menejmentining tuzilmasi va vazifalari, zamonaviy rahbar imidji hamda rahbarning oʻz-oʻzini kasbiy va shaxsiy takomillashtirib borishi boʻyicha bilim va koʻnikmalarini oshiradi.
Содержимое разработки
Mazkur modulda bozor iqtisodiyoti sharoitida innovatsiyalarni yuzaga keltiradigan oʻzgarishlar, maktabgacha taʼlimda innovatsion menejment mazmuni, taʼlimdagi innovatsion jarayonlar tavsifi, innovatsion taʼlim menejmentining tuzilmasi va vazifalari, zamonaviy rahbar imidji hamda rahbarning oʻz-oʻzini kasbiy va shaxsiy takomillashtirib borish yoritilgan.
MTMRMQTMOI “Maktabgacha taʼlim menejmenti” kafedrasi mudiri p.f.f.d., PhD F.Valiyeva
MTMRMQTMOI “Maktabgacha taʼlim metodikasi” kafedra mudiri, p.f.f.d., PhD C.S.Raximova
Malaka oshirish toifasi:
Boshqarma boshliq oʻrinbosari, Tuman(shahar) MTB mudiri, MTT faoliyatini muvofiqlashtirish va tahli boʻlimi boshligʻi, Pedagog kadrlar malakasini oshirish va pedagogika kollejlari faoliyatini muvofiqlashtirish boʻlimi rahbari, Taʼlim sifatini taʼminlash va innovatsion texnologiyalarni joriy etish boʻlimi boshligʻi, DXSH asosidagi nodavlat MTT faoliyatini tashkil etish va monitoringi boʻlimi boshligʻi, Tuman(shahar) taʼlim-tarbiya sifatini taʼminlash va metodik xizmatni tashkil etish shuʼbasi mudiri, Tuman (shahar) DXSH asosidagi MTT faoliyatlarini tashkil etish boʻyicha mutaxassisi, Tuman (shahar) Davlat-nodavlat MTT faoliyatini hamda oʻqishning muqobil shakllarini tashkil etish boʻyicha shuʼbasi mudiri, Tuman (shahar) kadralar bilan ishlash shuʼbasi mudiri, MTT direktori
KIRISH Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 30-sentyabrda “Maktabgacha taʼlim tizimini boshqarishni takomillashtirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida” gi PQ-3955-son qaroriga muvofiq shuningdek, maktabgacha taʼlim tizimini yanada takomillashtirish, toʻlaqonli, jamiyatga moslashgan bola shaxsini shakllantirish mamlakatimizda oʻsib borayotgan avlodni sogʻlom va har tomonlama yetuk voyaga yetkazish, taʼlim-tarbiya jarayoniga samarali taʼlim va tarbiya shakllari hamda usullarini joriy etishga qaratilgan maktabgacha taʼlimning samarali tizimini tashkil etish boʻyicha keng qamrovli ishlar amalga oshirildi. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 8-maydagi “Oʻzbekiston Respublikasi Maktabgacha taʼlim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash toʻgʻrisida”gi PQ-4312-sonli, Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 13-maydagi ”Maktabgacha taʼlim tashkilotlari faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida”gi 391-sonli qarorlarini ijrosini taʼminlash va shuningdek, Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017-yil 19-iyuldagi 528-son “Maktabgacha taʼlim tashkilotlarining faoliyatini takomillashtirish”. Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 13-maydagi “Maktabgacha taʼlim tashkilotlarining faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida”gi 391-sonli qarori, 2019-yil 16-dekabrdagi “Maktabgacha taʼlim va tarbiya toʻgʻrisida” gi OʻRQ-595-son qonuni doirasida berilayotgan mavzular rahbar kadrlarni malaka oshirish oʻquv rejasi asosida shakllantirilgan boʻlib, unda tinglovchilarning innovatsion menejmentni oʻrganishning asosiy vazifalari, bozor iqtisodiyoti sharoitida innovatsiyalarni yuzaga keltiradigan oʻzgarishlar, maktabgacha taʼlimda innovatsion menejment mazmuni, taʼlimdagi innovatsion jarayonlar tavsifi, innovatsion taʼlim menejmentining tuzilmasi va vazifalari, zamonaviy rahbar imidji hamda rahbarning oʻz-oʻzini kasbiy va shaxsiy takomillashtirib borishi boʻyicha bilim va koʻnikmalarini oshiradi. Modulning maqsadi. Tinglovchilarda boshqaruv faoliyatini zamon talabiga moslashtirish uchun ularda innovatsion menejment haqida bilim, koʻnikma va malakalarini shakllantirish. Kutilayotgan natijalar: Tinglovchilar modulni oʻzlashtirish jarayonida quyidagi bilim, koʻnikma va malakalarga ega boʻladilar: innovatsion menejmentning nazariy asoslari toʻgʻrisida maʼlumot; maktabgacha taʼlim tashkilot-larida innovatsion menejment toʻgʻrisida maʼlumot; innovatsion menejmentning mohiyati va ahamiyati bilish; boshqaruv vazifalarini hal etishda kreativlik; innovatsion menejmentning amalda qoʻllash koʻnikmalarini egallash; maktabgacha taʼlimda innovatsion faoliyatni tashkil etish, innovatsiyalarni muvofiqlashtirish va ularga xizmat koʻrsatish; innovatsion menejmentning mohiyati va ahamiyati, innovatsion menejment usullari, yondashuvlari boʻyicha koʻnikma va malakaga ega boʻladi.
II. “Maktabgacha taʼlimda innovasmon menejment” moduli TEXNOLOGIK XARITA
| Vaqt | Mavzu | Jarayon metod | Resurs, tarqatma material-lar | Tinglovchining faoliyati |
| 80 daqiqa | 1-mavzu. Maktabgacha taʼlim tizimida innovatsion menejmentning funksiyalari va usullari (2 soat nazariy) | |||
| 10 daqiqa | Tashkiliy qism. | BBB metodi | Tarqatma materiallar | Tarqatma materiallarni toʻldirib boradilar |
| 35 minut | Maktabgacha taʼlim tashkiloti direktorining boshqaruv vazifalari | Maʼruza, bahs munozara, “Kalit soʻzlar” | Slaydlar, savollar toʻplami, tarqatma materiallar | Tinglaydilar, savol-javoblar, fikrlar bildiradilar, maʼlumotlarni yozib oladilar |
| 45 minut | Innovatsion menejmentning nazariy asoslari va ularning MTTni boshqarishdagi oʻrni | Maʼruza “Nima uchun” texnologiyasi, pedagog minbari | Slayd, kichik guruhlarga topshiriqlar, tarqatma | Vazifani jamoaviy bajaradilar, taqdimot xulosasi, savol-javoblar |
| 80 daqiqa | 2-mavzu. Maktabgacha taʼlim tashkiloti direktorlarining rahbarlik uslublari (2 soat amaliy) | |||
| 10 daqiqa | Tashkiliy qism. Kichik guruhlarga boʻlish | Kichik guruxlarda ishlash | Har bir guruh uchun topshiriq materiallari | Kichik guruhlarga boʻlinib topshiriq oladilar |
| 30 daqiqa | Rahbarlik uslublari va uning mazmun-mohiyati. | Bahs-munozara, Debat | Slaydlar, savollar toʻplami, tarqatma materiallar | Taqdimot tayyorlab himoya qiladilar |
| 40 daqiqa | Boshqaruv faoliyatining uslublarini shakllantirish. | Kichik guruxlarda ishlash | Har bir guruh uchun topshiriq materiallari | Kichik guruhlarga boʻlinib topshiriq oladilar |
| 80 daqiqa | 3-mavzu. Maktabgacha taʼlim tizimida strategik va taym menejmenti (2 soat amaliy) | |||
| 30 daqiqa | Strategik menejment va maktabgacha taʼlimda strategik rejalashtirish | Bahs-munozara, Debat | Slaydlar, savollar toʻplami, tarqatma materiallar | Taqdimot tayyorlab himoya qiladilar |
| 40 daqiqa | Boshqaruvda taym, self menejment va ularning qoʻllanishi | “Intervyu” metodi, Juftlikda ishlash | Slaydlar, tarqatma materiallar | Taqdimot tayyorlab himoya qiladilar |
| 10 daqiqa | Yakuniy qism | Qaytar aloqa | ||
- MAʼRUZA MATNIVA OʻQUV MATERIALLARI
- Maktabgacha taʼlim tashkiloti direktorining boshqaruv vazifalari
- Innovatsion menejmentning nazariy asoslari va ularning maktabgacha taʼlim tashkilotini boshqarishdagi oʻrni.
- Maktabgacha taʼlimning zamonaviy direktori qanday boʻlishi kerak?
- Maktabgacha taʼlim tashkilotining zamonaviy direktorining boshqaruv vazifalari nimalardan iborat?
- Maktabgacha taʼlim tashkilotida nazorat qanday jarayon?
- “Innovatsiya” tushunchasi nimani ifoda etadi?
- Maktabgacha taʼlim tizimi innovatsiyasi deganda nimani tushunasiz?
- MTTda innovatsion faoliyat deganda nimani tushunasiz?
- innovatsion faoliyatni boshqarish;
- strategik boshqaruvga yoʻnaltirish;
- innovatsiyalarni rejalashtirish;
- innovatsion jarayonlarni boshqarish;
- moddiy va moliyaviy resurslar bilan taʼminlash;
- malakali kadrlar bilan taʼminlash;
- maqsadni guruhli tarzda shakllantirishdan iborat.
- rejalashtirish;
- shartlarni belgilash va tashkil qilish;
- ijro etish;
- rahbarlik kabi bosqichlarda amalga oshiriladi.
- maktabgacha taʼlim tashkiloti innovatsion faoliyat rejasi va dasturlarini ishlab chiqish;
- maktabgacha taʼlim tashkilotida yangi turdagi taʼlim va tarbiya turlarini yaratish va amaliyotga joriy etish jarayonini kuzatib borish, muhokama qilish;
- tashkilot miqyosida umumiy innovatsion siyosat yurgizilishini taʼminlash;
- innovatsion jarayonlarni moliyaviy va moddiy resurslar bilan taʼminlash;
- tashkiliy tuzilma oldida turgan nnovatsion muammolarni kompleks tarzida hal etmoq uchun maqsadli guruhlarni tuzish.
- yangi gʻoya va maʼlumotlarni tahlil etish hamda maqsadni belgilash;
- qoʻyilgan maqsadga erishish boʻyicha amaliy chora-tadbirlar ishlab chiqish va natijaga erishishni tashkil etish;
- xodimlar innovatsion faoliyatini rejalashtirish va rahbarlik qilish;
- maktabgacha taʼlim tashkiloti innovatsion guruh pedagog kadrlarini qoʻllab-quvvatlash;
- tashqi va ichki muhitni nazorat etish.
- maktabgacha taʼlim tashkiloti pedagog kadrlar gʻoyalarini umumlashtirish;
- yangi gʻoya va maʼlumotlarni umumlashtirish tahlil etish guruhlarini tuzish;
- umumlashtirilgan gʻoyalarni taʼlim-tarbiya va xizmatlar kesimida guruhlarga ajratish;
- ishchi guruh ishtirokida gʻoya va maʼlumotlarni tahlil etilishini tashkil etish va nazorat qilish;
- tahlil natijalari asosida maqsadni belgilaydi.
- maqsadning ustuvorligini aniqlaydi;
- ichki moliyaviy resurslarni oʻrganish, tahlil etish hamda moliyaviy imkoniyatni baholaydi;
- tashqi moliyaviy resurslarni jalb etish imkoniyatini oʻrganadi;
- ishchi guruh ishtirokida gʻoya asosidaga taʼlim va xizmatlar boʻyicha tajriba-sinov guruhlarini tashkil etadi;
- tajriba sinov natijalarini tahlil etadi va ijobiy natijani ommalashtirish boʻyicha amaliy ishlar olib boradi.
- tashkilot pedagog kadrlariga erkin ishlash va fikrlash boʻyicha shart-sharoit yaratadi;
- pedagog kadrlar sifatini aniqlaydi, ularni kichik guruhlarga ajratadi hamda malakali kadrlarga biriktiradi;
- maktabgacha taʼlim tashkiloti jamoasida innovatsion faoliyatni shakllantiradi;
- yangi taʼlim-tarbiya va xizmatlarga boʻlgan ehtiyojni oʻrganish yaʼni marketing ishlarini olib boradi;
- innovatsion faoliyatda yangi gʻoyalar asosida rejalashtirish ishlarini olib boradi.
- pul mukofoti kurinishida;
- moddiy ragʻbatlantirish (bunga toʻlovlar, imaktabgacha taʼlimiyozlar, sovgʻalar va boshqalar kiradi);
- pnnovatsion guruh yutuqlarini jamoa oldida eʼtirof etish;
- alohida xodim yutuqlarini jamoa oldida eʼtirof etish;
- rahbarning shaxsan eʼtirof etishi kabi vazifalarni bajaradi.
- nazorat qilish konsepsiyasini tanlab olish (tizim, jarayon va boshqalar);
- nazorat oʻrnatishda uning maqsadlarini belgilash;
- nazorat oʻrnatish meʼyorlarini belgilash (ahloq-odob, taʼlim-tarbiyaga oid, huquqiy);
- nazorat etish uslublarini tanlash (diagnostik, ilk bosqichli va boshqalar);
- tashqi va ichki nazorat etish koʻlamini belgilash.
- isteʼmolchi talablaridan kelib chiqib, muvaffaqiyatga erishishni oldindan bashorat qilish;
- tashkilotning kelgusi moliyaviy ehtiyojini qondirishda pul oqimlarini va xarajatlarni rejalashtirish;
- jamiyatdagi oʻzgarishlar va yangiliklardan kelib chiqqan holda innovatsion faoliyat guruhlarini tashkil etish (tanlash, jamoa bilan qoʻshma xarakatlar);
- innovatsion faoliyatni rivojlantirib borish yuzasidan toʻgʻri qarorlar qabul qilish kabi talablarni bajarish.
- Maktabgacha taʼlim tashkilotida innovatsion menejment maqsadlarini belgilash;
- Ijtimoiy funksiya;
- Tashkiliy funksiya;
- Motivatsiyani boshqarish funksiyasi;
- Moliyaviy hisob va nazorat funksiyalari.
- innovatsiyalarni rejalashtirishni tartibga solish;
- vaziyatni tahlil qilish (vaziyatni, xodimlarni va hokazo);
- rejalashtirish;
- moslashtirish;
- nizolarni boshqarish;
- kreativ menejment.
- doimiy bandlik kafolati va oʻzaro ishonch sharoitining mavjudligi, bunday kafolatlar kadrlar qoʻnimsizligini kamaytiradi va xodimlarni barqaror faoliyat koʻrsatishlari uchun ishonch tugʻdiradi. Bu esa xodimlarni keyinchalik vertikal (lavozim) zinapoya boʻyicha koʻtarila olishi mumkinligiga ishontiradi va tashkilotda jamoat boʻlib ishlashga undaydi.
- tashkilotning birdamligi va u uchun qimmatli deb hisoblangan narsalarning mavjudligi. Agarda barcha ishchilar va boshqaruvchilar tashkilot siyosati xaqida axborot beruvchi bitta axborot bazasidan maʼlumot olishadigan boʻlsa, bu barcha xodim va ishchilarga javobgarlik xususiyatini oshiradi va jamoa boʻlib xarakat qilishga undaydi.
- sifatga qaratilgan boshqaruv koʻpincha yapon tashkilotlarini boshqaruvchilari sifatni nazorat qilishga katta ahamiyat berishadi. Oʻz faoliyatlari jarayonida ularning asosiy masalasi – sifat haqidagi aniq maʼlumotlarni olishdir.
- tozalik va tartibni ushlab turish. Yaponiyada xizmatning yuqori sifati faoliyatda tozalik va tartibga rioya qilish orqali kelib chiqadi.
- Maktabgacha taʼlim tashkilotlarida innovatsion faoliyatni tashkil etuvchi jarayonlarni sanab bering?
- Innovatsion menejment bu -?
- Innovatsion menejmentning maqsadi nimalardan iborat?
- Maktabgacha taʼlim tashkilotlarida innovatsion menejment qanday vazifalarni bajaradi?
- Innovatsion menejmentda maktabgacha taʼlim direktori qanday vazifalarni bajaradi?
- Innovatsion menejment qanday funksiyalarni bajaradi?
- Innovatsion menejmentning qanday usullari mavjud?
- Maktabgacha taʼlim tashkiloti boshqaruvi boʻyicha qanday innovatsiyalarni bilasiz?
- Demokratik (kollegial) uslubda rahbar oʻz faoliyatini oʻzining jamoasi aʼzolariga tayangan holda, jamoa fikrini inobatga olib amalga oshiradi. Boshqaruv vakolatlari, faoliyat uchun javobgarlik boʻysunuvchilar oʻrtasida taqsimlanadi. Xodimlarning oʻzaro munosabatlarini ragʻbatlantirish bilan birgalikda ularning bildirgan fikriga quloq soladi, ular bilan maslahatlashadi, ijobiy tomonlarini inobatga olib ragʻbatlantirib boradi.
- boshqaruv maqsadlari:
- moslashtirilgan boshqaruv axboroti;
- nazorat standarti;
- tez va aniq teskari aloqa;
- nazorat axboroti (yaxlit tizimga kiritilgan alohida aniqlangan axborotlar tazimi bilan chekli chetga chiqishlar toʻgʻrisidagi axborot; taʼlim-tarbiya jarayoni. egiluvchan va tazimlashtirilgan fikr);
- Vaziyat (stress, tinch aniqlanmagan). Masalan, vaqt ziq vaziyatlarda avtoritar uslub oʻzini oqlaydi.
- Topshirik (aniq tuzilishga koʻra). Murakkab topshiriqlarni bajarishda ekspertlarni jalb etish, davra suxbatlari tashkil etish kerak va bunda dyemokratik (kollyegial) uslub zarur.
- Gurux (uning aʼzolarining jinsi, yoshi, barqarorligi). Topshiriqlarning bajarilishiga qiziquvchi, oʻzaro inoq jamoa uchun demokratik yoki (ijodiy jamoada, topshiriqlarni bajarishda ijodiy yondashuvda) liberal uslubni tanlash maqsadga muvofiq boʻladi.
- Boshqariladigan tashkilotning toʻgʻri va oʻziga xos xususiyatlari masalan, xarbiy, pyedagogik ishlab chiqarish va ilmiy tadqiqot jamoalari turli xil rahbarlik uslublarini talab qiladi. Ilmiy tadqiqot jamoasida samarali boʻlgan uslub, xarbiy jamoada samarasiz boʻlishi va aksincha boʻlishi mumkin.
- Topshiriqlar, bevosita tashkilotning tez va navbatsiz bajarishi zarur boʻlgan topshiriqlar rahbarlik uslublarini tez-tez almashtirib turishni talab etadi. Bular odatiy, navbatdagi topshiriqlardan farq qiladi.
- Topshiriklarni bajarish sharoitlari, tashkilot oldida turgan topshiriqlarni bajarish uchun mavjud qulay, noqulay va ogʻir sharoitlar oʻziga mos rahbarlik uslublarining ahamiyatini belgilaydn.
- Faoliyat vositasi va usullari (individual, juftlik yoki guruhlar) xam rahbarlik uslublarini aniqlaydi.
- boshqaruv faoliyatining uslubiy xususiyatlari bilan rahbarning boshqaruv faoliyatining asosiy tashkil etuvchi tushunchalarning komponentlari, uning boshqaruv faoliyatining subyektiv modeli, xodimlarning shaxsiy xususiyatlari, samarali boshqaruv modellari oʻrtasidagi bogʻliqlik;
- samarali boshqaruv faoliyatining subyektiv modeli bilan boshqaruvning maqsadi va vazifalarini rahbarlarning tushunishi, ularning boshqaruv faoliyati xolatlarini oʻzgartirishga taʼsir koʻrsatuvchi muxitning oʻzaro bogʻliqligi;
- rahbar shaxsining individual-psixologik xususiyatlari bilan boshqaruv faoliyatining subyektiv modeli, boshqaruv vaziyatlarini belgilash, rahbar amalga oshirayotgan boshqaruv uslublari oʻrtasidagi bogʻliqlik.
- Strategik menejment va maktabgacha taʼlimda strategik rejalashtirish
- Boshqaruvda taym, self menejment va ularning qullanilishi
- Maktabgacha taʼlim tashkiloti rivojlanishining yoʻnalishini belgilash, yaʼni maqsadni aniqlab uzoq muddatli istiqbolni belgilash;
- umumiy maqsad va gʻoyalarni ishning aniq yoʻnalishlariga aylantirish;
- koʻzlangan koʻrsatkichlarga erishish uchun tanlangan rejani mohirona amalga oshirish;
- tanlangan strategiyani samarali ijro etish;
- bajarilgan ishni baholash, maktabgacha taʼlim xizmatlari bozoridagi vaziyatni tahlil qilish kabi bosqichlardan iborat.
- maktabgacha taʼlim tashkiloti missiyasining tavsifi;
- maktabgacha taʼlim tashkiloti maqsad, vazifalarni belgilash va rejalarni tayyorlash;
- maktabgacha taʼlim tashkiloti kelajakda yaxshi natijalarga erishish uchun maqsadli qarorlarni bugun qabul qilishi tushuniladi.
- Natijaga erishish yoʻlini oldindan koʻra bilish;
- Bugungi va ertangi kun talablariga tezkor moslashish;
- Resurslarni taqsimlashda yaxshi natijalarga erishishni koʻzlash.
- shoshilinch va muhimlar;
- muhimlar, lekin shoshilinch boʻlmaganlar;
- shoshilinch, lekin muhim boʻlmaganlar;
- shoshilinch ham, muhim ham boʻlmaganlar. Bu Eyzenxauer usuli deb ataladi.
- Bugunga ish rejasini tuzilmaganlgi
- Boshqaruvchi yordamchisi oʻz raxbarini kun rejasini bilmasligi
- Mutaxasisni bandligi sababli ish xatlariga javobni vaqtida bermasligi
- Shaxsiy qoʻngʻiroqlar, ishchini xayolini buzadigan mehmonlar
- Menejer oʻz ishchilarini ishlarini oʻzi bajarishi
- Har kungi ishlar asosiy ishni bajarishga xalaqit berishi
- Ishni shoshilinchlik bilan bajarish tez charchashga olib kelishi.
- Rejasizlik
- Xodimni oʻz lavozimiga toʻgʻri kelmasligi
- Oʻz qobiliyatini, ish tezligini notoʻgʻri baholash
- Xodimni shaxsiy missiyasi yoʻqligi
- Oʻz talablarini nazorat qilishni bilmaslik
- Ish motivatsiyasini kamligi
- Kunni rejalashtirganda 40 % boʻsh vaqtga ajratish kerak, yaʼni 60% rejali ishlarga vaqt ajratish kerak, 40% ni 20% i – rejalashtirilmagan ishlarga qolgan 20% toʻsatdan paydo boʻladigan ishlarga.
- Biron ishga ketadigan vaqtni aniq belgilash.
- Samarali rejani tuzishda uzoq, oʻrta, qisqa muddatli ishlarni aniq koʻrsatish.
- Rejani aniq bajarilishini taʼminlash uchun xodim aniq bajarishi mumkin boʻladigan ishlarni koʻrsatishi kerak.
- Vazifalarni taribga solish
- Harakat muddani baholash
- Ortiqcha vaqt qoldirish
- Ustivor ishlar boʻyicha qarorlani qabul qilish
- Ish bajarilishini nazorat qilish
- Eng asosiy ishlar 15 %ni tashkil qiladi. Bunga xodim oʻz vaqtini 65 %ni sarflaydi
- Asosiy ishlar 20 % ni tashkil qiladi. Bunga xodim oʻz vaqtini 20% ni sarflaydi
- Asosiy boʻlmagan ishlar 65%ni tashkil qiladi. Bunga xodim oʻz vaqtini 15
- Zarur ishlar. (eng asosiy) Uni boshqaruvchi bajaradi
- Zarur ishlar (unchalik asosiy boʻlmagan ishlar). Bu ishlarni boshqaruvchi boshqalarga buyurishi mumkin.
- Zarur ishlaryu (asosiy ishlar). Bularni boshqaruvchini bajarishi shart emas.
- Zarur boʻlmagan ishlar. Bu ishlarni boshqaruvchi boshqalarga buyurishi
- Qanday bosqichlardan iborat?
- Maktabgacha taʼlimda strategik rejalashtirish – bu?
- Innovatsion menejmentning Taym menejment usuli toʻgʻrisida nima bilasiz?
- Maktabgacha taʼlim tashkilotida taym menejment – bu?
- Innovatsion menejmentning Self menejment usuli toʻgʻrisida nima bilasiz?
- Strategiya va maktabgacha taʼlim strategiyasi deganda nimani tushunasiz?
- Strategik boshqaruv – bu nima?
- Strategik menejment– bu nima?
- Maktabgacha taʼlim tashkiloti boshqaruvida strategik menejment
- OʻZ-OʻZINI TEKSHIRISH UCHUN TEST SAVOLLAR
- Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi.— T.: “Oʻzbekiston”, 2017.
- 2019-yil 16-dekabrdagi “Maktabgacha taʼlim va tarbiya toʻgʻrisida” gi OʻRQ-595-son qonuni.
- 2017-yil maktabgacha taʼlim tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida”gi PQ-3261-sonli qarori.
- Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 30-sentyabrdagi “Maktabgacha taʼlim tizimini boshqarishni takomillashtirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida”gi PQ-3955-son qarori
- Sh.M. Mirziyoyev “Tanqidiy tahlil, qatʼiy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi boʻlishi kerak”. –T.: “Oʻzbekiston”, 2017.
- Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018-yil 8-dekabrdagi “Bolalarni boshlangʻich taʼlimga majburiy bir yillik tayyorlashga bosqichma-bosqich oʻtish chora-tadbirlari toʻgʻrisida” 999-son qarori.
- Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018-yil 28-fevraldagi PQ-3571-son “Maktabgacha taʼlim tashkilotlarining faoltyatini takomillashtirish toʻgʻrisida”.
- Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017-yil 19-iyuldagi 528-son “Maktabgacha taʼlim tashkilotlarining faoliyatini takomillashtirish”.
- Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019-yil
13-maydagi “Maktabgacha taʼlim tashkilotlarining faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida”gi 391-sonli qarori. - Fatxuddinov R.A. “Innovatsionnыy menedjment: klassifikatsiya, strukturы i otlichitelnыe chertы innovatsionnыx organizatsiy; Ekonomicheskiye zonы, zakonы organizatsii, nauchnыe podxodы i printsipы i dr.”: Uchebnik dlya vuzov. Izd.5-e, ispr., dop. “Piter”, 2007.
- Yoʻldoshev N.Q. Strategik menejment. Darslik. – T.: TDIU, 2012.
- Tagaxtiyeva G.K. Innovatsion menejment. Oʻquv qoʻllanma. -T.: “Fan vatexnologiya”, 2013.
TARQATMA TOPSHIRIQ
Topshiriq mazmuni – Maktabgacha taʼlimda innovatsiyalarni boshqarish boʻyicha bilgan maʼlumotlarni birinchi ustunga yozib chiqish va bilishni istayotgan maʼlumotlarni ikkinchi ustunga yozib chiqish.
TARQATMA TOPSHIRIQ Maktabgacha taʼlimda innovatsion menejmentning nazariy asoslariga oid tayanch maʼlumotlarni aniqlang.
“Tushunchalar”- tahlili
| Tushunchalar | Sizning fikringizcha ushbu tushuncha nimani anglatadi? | Qoʻshimcha maʼlumot |
| Boshqaruv | ||
| Boshqaruv usuli | ||
| Boshqaruv uslubi | ||
| Boshqaruv madaniyati | ||
| Innovatsiya tushunchasi | ||
| Innovatsion jarayon | ||
| Innovatsion faoliyat | ||
| Innovatsion loyiha | ||
| Innovatsion menejment |
TARQATMA TOPSHIRIQ Maktabgacha taʼlimda innovatsion menejmentning nazariy asoslariga oid tayanch maʼlumotlarni aniqlang.
“Tushunchalar”- tahlili
| Tushunchalar | Sizning fikringizcha ushbu tushuncha nimani anglatadi? | Qoʻshimcha maʼlumot |
| Boshqaruv | ||
| Boshqaruv usuli | ||
| Boshqaruv uslubi | ||
| Boshqaruv madaniyati | ||
| Innovatsiya tushunchasi | ||
| Innovatsion jarayon | ||
| Innovatsion faoliyat | ||
| Innovatsion loyiha | ||
| Innovatsion menejment |
TARQATMA TOPSHIRIQ Maktabgacha taʼlimda innovatsion menejmentning amaliy asoslariga oid tayanch maʼlumotlarni aniqlang.
“Tushunchalar”- tahlili
| Tushunchalar | Sizning fikringizcha ushbu tushuncha nimani anglatadi? | Qoʻshimcha maʼlumot |
| Koʻzatuv kengashi | ||
| Autsorsing | ||
| Mobil bogʻcha | ||
| Qoʻshimcha pullik xizmat | ||
| Ilk qadam |
TARQATMA TOPSHIRIQ Maktabgacha taʼlimda innovatsion menejmentning amaliy asoslariga oid tayanch maʼlumotlarni aniqlang.
“Tushunchalar”- tahlili
| Tushunchalar | Sizning fikringizcha ushbu tushuncha nimani anglatadi? | Qoʻshimcha maʼlumot |
| Koʻzatuv kengashi | ||
| Autsorsing | ||
| Mobil bogʻcha | ||
| Qoʻshimcha pullik xizmat | ||
| Ilk qadam |
“Maktabgacha taʼlimda innovatsion menejment” oʻquv moduli boʻyicha MT ____ guruh tinglovchilari bilan oʻtkaziladigan koʻchma mashgʻulot
R EJ A S I
Toshkent shahri . “____” “_________” 202__ y.
| № | Tinglovchilarga vazifalar | Bajarilish holati | Kamchiligi | Takliflar |
| Maktabgacha taʼlim tashkilotsining faoliyatiga umumiy rahbarlik qilish; | ||||
| Maktabgacha taʼlim tashkilotsi mudiri oʻz faoliyati davomida Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, Qonunlari, Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti farmon, farmoyishlari va qarorlari, Hukumat qaror va farmoyishlarini, davlat dasturlari asosida qabul qilingan Maktabgacha taʼlimi vazirligi hamda uning hududiy boshqaruv organlari, boʻysinuviga qarab Qoraqalpogʻiston Respublikasi Vazirlar Kengashi Raisi, Toshkent shahar va viloyatlar hokimlari ning qarorlari, buyruqlari, tadbirlari va boshqa hujjatlarda maktabgacha taʼlim tashkilotiga berilgan tegishli topshiriqlar ijrosini toʻliq bajarilishini taʼminlash | ||||
| Tashkilotning Ustaviga muvofiq faoliyatini tashkil etish; | ||||
| Tashkilot joylashgan hududda maktabgacha taʼlim tizimini yanada takomillashtirish, tashkilotning moddiy-texnika bazasini mustahkamlash, oʻquv-metodik faoliyatini samarali tashkil etish holati. | ||||
| MTTni yuqori kompetentli, mahoratli va malakali pedagog kadrlar bilan taʼminlanish holati. | ||||
| Bolalarni har tomonlama intellektual, maʼnaviy-estetik va jismoniy rivojlantiruvchi zamonaviy taʼlim dasturlari va texnologiyalarini taʼlim-tarbiya jarayoniga joriy etish, ularning maktabga tayyorgarlik darajasini tubdan oshirish borasida olib borilgan ishlar. | ||||
| Maktabgacha taʼlim sohasiga oid normativ-hujjatlarni amaliyotga toʻlaqonli tatbiq etilganligi. | ||||
| Tuman (shahar) maktabgacha taʼlim boʻlimining Kengashi, ishlab chiqarish yigʻilishlarida, Mahalliy hokimiyat organlari yigʻilishlarida ishtirok etish hamda ularga tashkilot faoliyatiga taalluqli masalalar boʻyicha hujjatlarni tayyorlash va tizimni rivojlantirish yuzasidan takliflar kiritish holati. | ||||
| Tashkilot faoliyatini rejalashtirish, yillik va istiqbol ish rejalarini ishlab chiqilganligi. | ||||
| Tashkilotning ish rejalari, oʻquv-mavzu rejalari, yillik taqvim oʻquv dasturlarini tasdiqlanganligi. | ||||
| Tashkilot pedagog va mutaxassislarining ish rejalarini koʻrib chiqish va tasdiqlash, ularni toʻlaqonli va sifatli ijro etilishi ustidan nazorat olib borilganligi. | ||||
| Tashkilotni rivojlantirish yuzasidan istiqbol yoʻnalishlarini belgilash boʻyicha buyruqlar qabul qilish, ularni tuman (shahar) maktabgacha taʼlim boʻlimining ish rejasi bilan muvofiqlashtirilganligi. | ||||
| Vakolati doirasida xodimlarni ishga qabul qilish va mehnat shartnomasini bekor qilish va mehnat munosabatlari yuzasidan tegishli buyruqlarni chiqarilganligi. | ||||
| Hududda maktabgacha taʼlim tizimini rivojlantirish manfaatlari yoʻlida Mahalla fuqarolar yigʻinlari, huquqni muhofaza qiluvchi va jamoat tashkilotlari hamda hududlarni kompleks ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish boʻyicha sektorlar bilan oʻrnatilgan tartibda oʻzaro hamkorliklarni yoʻlga qoʻyilganligi. | ||||
| Maktabgacha yoshdagi bolalarni maktabgacha taʼlimga qamrovini oshirish, ayniqsa 6 yoshli bolalarni toʻliq qamrab olish orqali boshlangʻich taʼlimga sifatli tayyorlash choralarini koʻrilganligi. | ||||
| Maktabgacha taʼlim tizimida taʼlim-tarbiya jarayoniga ilgʻor pedagogika va axborot texnologiyalarini xususan, tashkilot faoliyatida maktabgacha taʼlimni boshqarish axborot tizimi(EMIS)ning joriy etilganligi. | ||||
| Maktabgacha taʼlim tashkilotsi, uning tarbiyalanuvchilari, pedagoglari va taʼlim-tarbiya jarayoni toʻgʻrisidagi axborotlarni oʻz vaqtida muntazam ravishda Maktabgacha taʼlimni boshqarishning axborot tizimi (EMIS)ga kiritib borilganligi. | ||||
| Tashkilotga bolalarni qabul qilish, qabul qilingan bolalar yoshi va kontingentidan kelib chiqib, har yilning avgust oyida buyruq asosida yosh guruhlarni shakllantirish holati. | ||||
| Tashkilot tomonidan dam olish kunlarida va ish vaqti tugagandan soʻng belgilangan dasturdan tashqari faoliyat ixtisosligi boʻyicha qoʻshimcha pullik xizmatlar koʻrsatish (bola parvarishlash, qarab turish, maktab taʼlimiga tayyorlash va boshqalar) boʻyicha ota-onalardan soʻrovnomalar oʻtkazish va soʻrovnoma natijalariga koʻra pullik xizmat koʻrsatilishini yoʻlga qoʻyish; | ||||
| taʼlim-tarbiya jarayonida bolalarda umumiy asosiy kompetensiyalar va rivojlanish sohalari kompetensiyalarini shakllantirish uchun tegishli sharoitlar yaratilganligi. | ||||
| Tashkilotning pedagogik kengashi va umumiy ishlab chiqarish yigʻilishlariga raislik qilish holati. | ||||
| Tashkilot “Kuzatuv kengashi”ning dastlabki yigʻilishini tashkil etilganligi. | ||||
| “Kuzatuv kengashi”ga tashkilot faoliyatini takomillashtirish, moliyaviy-xoʻjalik holati, daromadlar va xarajatlar, byudjet va byudjetdan tashqari hamda homiylik mablagʻlaridan foydalanish boʻyicha amalga oshirilgan ishlar toʻgʻrisida hisobot berib borish holati. | ||||
| “Kuzatuv kengashi” bilan tashkilotda faoliyat koʻrsatayotgan ilgʻor ish tajribali, faol xodimlarni ragʻbatlantirish yuzasidan tuman (shahar) maktabgacha taʼlim boʻlimiga taklif kiritilganligi. | ||||
| Tashkilotni rivojlantirish uchun zarur boʻlgan mablagʻ hisobini qilish va yillik xarajatlar smetasini tuzilishida tuman (shahar) boʻlimiga taklif kiritilganligi. | ||||
| Tashkilot binosini taʼmirlash va jihozlash uchun mablagʻ ajratilishi yuzasidan tuman (shahar) maktabgacha taʼlim boʻlimiga takliflar kiritish holati. | ||||
| Maktabgacha taʼlim jamgʻarmasi tomonidan taʼlim-tarbiya jarayoniga ilgʻor pedagogika va axborot texnologiyalarni joriy etish, shuningdek, faoliyatni takomillashtirishga yoʻnaltiriladigan tadbirlarni tashkil etishga ajratiladigan mablagʻlarning samarali va maqsadli sarflanishini taʼminlashnganligi. | ||||
| Tashkilotda taʼlim-tarbiya jarayoniga “Oʻzbekiston Respublikasining ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qoʻyiladigan Davlat talablari” hamda davlat oʻquv dasturlarini joriy etilishi hamda mazkur hujjatlarda belgilangan vazifalarning toʻlaqonli bajarilishida pedagog va xodimlarning masʼuliyati va javobgarligini oshirilganligi. | ||||
| Maktabgacha taʼlim tashkilotida taʼlim-tarbiya jarayoniga ilgʻor pedagogika va axborot texnologiyalarni joriy etilishini taʼminlaganligi. | ||||
| Xorijiy ilgʻor ish tajribalarni oʻrganish va amaliyotga tatbiq etish yuzasidan pedagoglarga maslahatlar va koʻrsatmalar berish holati. | ||||
| Tashkilotda ochiq mashgʻulotlar, seminarlar, koʻrik-tanlov, musobaqalar oʻtkazishga rahbarlik qilinganligi. | ||||
| Tashkilotda huquqbuzarlik, uyushgan jinoyatchilik, korrupsiya, giyohvandlik va boshqa zararli odatlardan saqlanish, uning oldini olish choralarini koʻrish boʻyicha ota-onalar va jamoatchilik oʻrtasida keng qamrovli targʻibot-tashviqot ishlari amalga oshirilganlik holati. | ||||
| Jamoada “Ichki mehnat tartibi qoidalari” va “Jamoat shartnomasi”ga qatʼiy rioya etilishini taʼminlash, sogʻlom raqobatli muhitni yaratiganligi. | ||||
| Tashkilot xodimlari oʻrtasidagi vazifalar taqsimotini belgilash, zaruriyatga qarab tegishli oʻzgartirishlar kiritish, ish taqsimoti asosida xodimlarining huquq va majburiyatlarini belgilanganligi. | ||||
| Tashkilot xodimlariga vakolati doirasida topshiriqlar berish va ularning bajarilishini nazorat qilish, xodimlarning kasbiy va metodik salohiyatini oshirish choralarini tashkil etilganlik holati. | ||||
| Tashkilot faoliyatiga tegishli barcha axborotlarni tahlil qilish, hisobotlar tayyorlash va ijro intizomini doimiy nazorat qilinganligi. | ||||
| Ish yuritish va hujjatlar aylanish tizimi asosida tuman (shahar) maktabgacha taʼlim boʻlimlari tomonidan berilgan hujjatlar va topshiriqlarning oʻz vaqtida ijro etilishini, hujjatlar aylanishi, tahlil va nazorat qilishning yagona tizimini amalga oshirilishini taʼminlanganligi. | ||||
| Tashkilot pedagog va mutaxassis kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish, xodimlar attestatsiyasini hamda ular tomonidan mehnat intizomiga rioya qilinishini nazorat qilish holati. | ||||
| Oʻz vakolati doirasida eng faollarni ragʻbatlantirish, intizomiy jazo choralarini qoʻllash masalalarini koʻrib chiqish, jamoada sogʻlom maʼnaviy muhitni shakllantirilganligi. | ||||
| Tashkilotdagi ilgʻor tajribali pedagog kadrlar nomzodini Davlat va tarmoq mukofotlari bilan taqdirlashga tuman (shahar) maktabgacha taʼlim boʻlimiga taklif kiritilganlik holati. | ||||
| Tashkilotning moddiy-texnik bazasini mustahkamlash yuzasidan oʻquv-didaktik, koʻrgazmali materiallar, sport jihozlari, oʻyin, oʻyinchoqlar va musiqa asboblari bilan jihozlashga boʻlgan ehtiyoj boʻyicha tuman (shahar) maktabgacha taʼlim boʻlimiga takliflar kiritilganligi. | ||||
| Tashkilotda sogʻlom va xavfsiz ratsional ovqatlantirish ishlarini tashkil etish hamda sanitariya qoidalariga mos ravishda ovqatlantirishni tashkil etish uchun zarur boʻlgan mablagʻ ajratish choralarini koʻrilganligi holati. | ||||
| Tashkilot brokeraj komissiyasi faoliyatini nazorat qilinganligi. | ||||
| Tashkilot faoliyatini tashkil etish bilan bogʻliq murojaatlar boʻyicha fuqarolarni qabul qilish, tashkilotga kelib tushgan xat, ariza va shikoyatlar hamda murojaatlarni belgilangan tartibda koʻrib chiqish va ijrosini toʻliq taʼminlanganligi. | ||||
| Maktabgacha taʼlim tashkilotsida sifatli tibbiy xizmatni tashkil etilganligi. | ||||
| Hududiy sogʻliqni saqlash tashkilotlari bilan hamkorlikda ishlar olib borilganligi. | ||||
| Tashkilot xodimlari va tarbiyalanuvchilarining tibbiy koʻrikdan oʻtkazilishini nazorat qilish holati. | ||||
| Tashkilotda sanitariya qoidalari va gigiyena normalariga, mehnatni muhofaza qilish, texnika va yongʻin xavfsizligi qoidalariga qatʼiy rioya qilishni taʼminlash boʻyicha olib borilgan ishlar. |
Umumiy Xulosa:___________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Takliflar:____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Oʻqituvchi:: _________________________________
Tinglovchi:: __________________________________
Strategik va innovatsion menejment
UDK 339.13 (07) Tavsiya etilayotgan “Strategik va innovatsion menejment” kursi bo’yicha ushbu darslik tasdiqlangan namunaviy dastur asosida yozilgan bo’lib, qishloq ho’jalik korxonalari faoliyatlarini boshqarishdagi tamoyillar, strategik menejment nazariyasidan foydalanish va innovatsion menejmentni qo’llash kabi ma’lumotlar bayon etilgan. Darslikni chuqur va mukammal egallash uchun qo’shimcha adabiyotlar va me’yoriy hujjatlardan foydalanish tavsiya etiladi. Darslik magistrantlar, aspirantlar, professor-o’qituvchilar va ilmiy xodimlar uchun mo’ljallangan.
Taqrizchilar: TDIU i.f.d., professor A.Fattaxov ToshDAU i.f.d. professor A.Abduraximov
Ushbu darslik Toshkent Davlat agrar universiteti “Marketing, mahsulotlarni standartlashtirish va sertifikatsiyalashtirish” kafedrasining 2013 yil . . son “Agroiqtisodiyot” fakul’tetining o’quv uslubiy xay’atining 2013 yil. . sonli qarori hamda Universitet ilmiy kengashining 2013 yil . sonli bayonnomalari bilan ma’qullangan.
So’z boshi. O’zbekiston Respublikasida katta ishlab chiqarish (xizmat ko’rsatish) salohiyatlari bunyod etilgan, tashqi iqtisodiy aloqalar faollashtirilmoqda, tadbirkor (ishbilarmon)lik va xususiy mulkchilik rivoj topmoqda. Bu maqsadlarni amalga oshirishga rahbarlik qilish, san’ati, har bir jarayon holatiga yechim qabul qilishda ma’lum harakatning har qanday qoidasi, boshqacha aytganda firma yoki korxonaning taraqqiyotidagi eng muhim masalalar va yo’nalishlarni ajratish va ularni amalga oshirish mexanizmini ishlab chiqish kabilar strategiyadir. Strategik boshqarish esa tashkilotni shunday boshqarishki, unda inson salohiyatiga suyanish, ishlab chiqarish faoliyatini iste’molchi talabiga mo’ljallab ish ko’rishi, tashkilotga tez moslashuv va o’z vaqtida o’zgarishlarni amalga oshirilishi, uzoq istiqbolda tashkilot o’zining maqsadlarini omon saqlab qoldirishi va pirovard natijada maqsadlarga erishish imkoni berishni tushuniladi. Har qanday korxona, firma va tashkilotlarning asosiy va mohiyati insondan boshlanadi. Bularni o’rganish menejment (strategik menejment, innovatsion menejment, zamonaviy ishlab chiqarish menejmenti, korxonalarda menejment va hokazolar) fanining vazifasi. Barchaga ma’lumki, hozirgi vaqtda menejment, marketing milliy iqtisodiyotning taraqqiy yetishini ustuvor, (strategik) yo’nalishidir. “Menejment” atamasi “boshqarish ” atamasining o’xshashi, uning sinonimi, ammo to’liq ma’noda emas. “Boshqarish”atamasi birqancha keng, chunki inson faoliyatining ko’pgina turlarida qo’llaniladi, ammo “Menejment”firma yoki korxonani boshqarishning ijtimoiy- iqtisodiy jarayonlari bosqichidagina foydalaniladi yoki ishlatiladi. Menejment faoliyatning kasb bilan bog’liq mustaqil turi. Menejment firma yoki korxona toifalariga bog’liq bo’lib qolmasdan foyda olish maqsadida o’z faoliyatini yuritishdir, ya’ni tadbirkorlik daromadini olishdir. Menejment – bu rahbar, mulkdor, ishni boshqarish bo’yicha boshqaruvchi, kasb bilan bog’liq faoliyat, biznesni qanday yuritishni o’rgatadi, yani boshqarish tafakkurini shakllantirish, boshqarishning tashkiliy tuzilmasini shakllantirish muammolari. Formal (forma yoki shaklga oid) va noformal tashkilotlar, tijorat va notijorat, kichik va yirik korxonalar boshqarilishlari xaqida tasavvur beradi, ularni samarali boshqarilishlaridir. “Menejment” fani ilmiy, nazariy va amaliy masalalar, tijorat va moliyaviy, innovatsion, strategik, boshqaruv va xo’jalik holatlarini yechish 3
bilan uzviy bog’liqdir. Korxona va firma menejerlarining mustaqil ishlashlaridagi bilim va tajribalari darajasini oshirish, iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar tajribasini o’rganishlari, tashkilotlarning samaradorligini oshirish, iqtisodiy va boshqaruv masalalarini yechish, ijrochilarga topshiriqlar berish, mashqlar bilan shug’ullanish, xodisa va jarayonlarni andozalash kabi bugungi dolzarb muammolardan biri ekanligini unutmaslik zarur. Shu bilan birga mulklarni davlat tasarrufidan chiqarishga baho berish, menejmentning infratuzilmasi samaradorligini oshirish, firma taraqqiyotini ta’minlash usullari va uslublari, korxonani boshqarish funksiyasini o’rganish, firmadagi ishlab chiqarish (xizmat ko’rsatish) jarayonlarini tezkor boshqarishning samaradorligini oshirish, boshqarish g’oya (innovatsiya) larini rivojlanishini o’rganish, ijtimoiy omillar va ahloqiy me’yorlarni korxona (firma, tashkilot, muassasa va x.k.) faoliyatiga ta’sirini aniqlash, firma faoliyatini boshqarishda axborot almashishdan samarali foydalanish kabilarga alohida o’rin ajratish lozim. Darslikning mohiyati firma, korxona va tashkilotlarning barcha bo’lim va bo’linmalarida ishlab chiqarish (xizmat ko’rsatish) ni faollashtirish, ijtimoiy va iqtisodiy, ruhiy va xulqiy imkoniyat va resurslardan oqilona foydalanishlar bilan yaqin muloqotda bo’lishlaridadir. Darslikda tavsiya etilayotgan nazariy materiallar davrimizning ilg’or g’oyalari va amaliyotlaridan iborat. Strategik (bunyodkorli, ustuvorli) menejment – firmaning bosh, umumiy, asosiy maqsadini amalga oshirish nuqtai nazaridan o’rganiladi. Innovatsion (bunyodkorli, yangilikni yuritishli, ilm- fan yutuqlarini amalda keng qo’llab katta samaraga erishish) menejment – ilg’or g’oyalar, texnologiya, texnika, faoliyat, tizim, jarayon, operatsiya va elementlar asosida firma faoliyatini yuritishga asoslanadi. Butun fan sohasi – innovatika bo’lib jamlanadi. Innovatikaning o’zida markaziy o’rinni innovatsion menejment- iqtisodiy taraqqiyotni boshqarish tizimiga ajratildi.
I-qism. Strategik menejme nt. 1 – mavzu. Strategik mene jmentning mazmuni, ijtimoiy javobgarlik, ruhiy va xulqiy yondashis hlar. 1.1 .Strategik mene jmentning mohiyati va mazmuni. Strategiya – tub ma’noda mujassamlashgan rejalashtirish siyosati, xo’jalik va harbiy jihatdan esa harakat yo’nalishi ma’nosini anglatadi maqsadni amalga oshirishga rahbarlik qilish san’atini bildiradi. Strategiya atamasi – menejment ko’lamida o’z mohiyati jihatidan to’rt guruh tushunchalar bilan boyitiladi va oydinlashtiriladi: 1. Firmaning joriy va istiqboldagi faoliyatining natijalarini baholashdagi qoidalar (baholash mezonlarining sifat jihatlarini – mo’ljalini belgilaydi, miqdoriy jihatdan esa – topshiriqlar). 2. Firmaning tashqi muhit bilan yuzaga keladigan munosabatlarning umumiy qoidalari (qanday mahsulot va texnologiya bilan bozorga chiqish, mahsulotni ayirboshlash, qanday qilib o’z raqobatdoshlari bilan kurashish va ularga nisbatan ildamlikka erishish to’g’risidagi umumiy qoidalar). Bu esa bozor strategiyasi. 3. Bevosita firma (korxona, tashkilot) miqyosida belgilanadigan qoidalar “tashkiliy konsepsiya” deyiladi. 4. Firmaning kundalik faoliyatida qo’llaniladigan qoidalar – asosiy joriy uslublar deb ataladi. Strategiya aniq harakatlarda namoyon bo’lmaydi. U odatda, firmaning mavqeini va o’sishini ta’minlovchi asosiy yo’nalishlarni belgilash bilan cheklanadi. Strategiya – proekt (loyiha)lar strategiyasini tavakkalchilik asosida ishlab chiqish va foydalanish imkonini yaratadi. Agar muayyan voqealar va hodisalar rivojlanishi firmani ma’qul bo’lmagan holatlariga boshlasa qabul qilingan strategiyaga bo’lgan zarurat yo’qoladi. Izlash jarayoni, tegishli aniq axborotlar vositasida muqobil strategiyalar oydinlashadi. Tanlayotgan loyihalarni strategiyalar sifatida qo’rilishi, ularni mo’ljal tarzida bo’lishini anglatishi mumkin.
Strategiya va mo’ljallar o’zaro bir – birlarini to’ldiruvchan xisoblanadilarki, boshqarishning turli bo’g’inlarida va muddatlarda ular yuzaga kelishi mumkin. Umumlashtirib aytganda, strategiya birmuncha qiyin va mavhumlashtirilgan amaliy faoliyat falsafasi sifatida namoyon bo’ladi. Tegishli davr mobaynida, qisqa muddatda, tegishli sharoitdan kelib chiqqan holda, qabul qilinadigan qarorlarda, tavakkalchilik siyosatidagi uslublar yig’indisi – taktika tarzida ushbu strategiyani amalga oshiradi. “Strategik menejment” atamasi 1960 – 1970 yillarda yuqori pog’onada amalga oshiriladigan boshqarishni ishlab chiqarish darajasida joriy boshqarishdan farqini ifodalamoq uchun kundalik hayotga kirib keldi. Bunday farqni o’tkazish zarurati birinchi navbatda biznesni amalga oshirishdagi o’zgarishlardan kelib chiqdi. Joriy boshqarishdan strategik menejmentga o’tishning mohiyatini ifodalovchi bosh g’oya shundaki, oliy rahbariyatning diqqat markazi atrofdagi o’zgarishlarni o’z vaqtida sezmoq va ta’sirga javob bermoq zarur bo’lib qoldi. Strategik menejment deb firmani shunday boshqarishki, unda inson salohiyatiga suyanishi, ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish faoliyatlarini iste’molchi talabiga mo’ljallab ish ko’rish, tashkilotda tez moslashuv va o’z vaqtida o’zgarishlarni amalga oshirish, uzoq istiqbolda firma o’zining maqsadlarini omon saqlab qoldirishi va pirovard natijada maqsadlarga erishish imkoni berishni tushiniladi.
1.2.Firmada strategik boshqaris h va uning muhitlari. Firmada strategik boshqarish tizimi – bu muhitni tahlil qilish, bosh vazifani va maqsadlarni aniqlash, strategiyani tanlash, strategiyani bajarish, strategik boshqarishni baholash va nazorat qilishdir.
1- chizma.Firmadagi strategik boshqarishning tuzilishi quyidagi chizmada tasvirlangan. Muhitning tahlili Bosh vazifa va maqsadlarni aniqlash
Strategiya bajarish Bajarilishni baholash va nazorat qilish 1-chizma.Firmaning ichki va tashqi muhitlari
Firmaning ichki o’zgaruvchanlari va ularning bir – biriga bog’liqliklariga quyidagilar kiradi: maqsadlar, texnologiya, topshiriqlar, xodimlar, tashkiliy tuzilma. Boshqarish amalda ichki o’zgaruvchanlar hech qachon bir – biriga bog’liq bo’lmagan holda qarab bo’lmasligini tushunish o’ta muhim . Zamonaviy firmalar atrof muhitdagi o’zgarishlarga moslashishlari shart. Ularning andozalari quyidagi chizma (2-chizma)da keltirilgan. Materiallar, mehnat resurslari va mablag’larni ta’minlovchilar, qonunlar va davlatning boshqaruv organlari, is’temolchilar va raqobatchilar firmalarning maqsadlariga tezda ta’sir ko’rsatadi, texnologiya, iqtisodiyotning holati, siyosiy ahvol va ijtimoiy – madaniy, ma’naviyat kabi omillar firmalarga asta -sekin ta’sir ko’rsatadi. Firmaning tashqi muhitlari: resurslar bilan ta’minlash, qonunlar va davlatning boshqaruv organlari, is’temolchilar va raqobatning holati, siyosiy ahvol va ijtimoiy – madaniy, ma’naviyat kabi omillar.
2-chizma. Firmaning atrof muhitdagi o’zgarishlarga moslashishi. O’zgarishlar T ashqi muhit
Ijtimoiy va madaniy ta’sirlar
T a’minlovchilar va T exnologiyalarning ta’siri O’zgarishlar
Resurslar kiritish T ashkilotning maqsadlari
Iqtisodiyot va raqobatlarning ta’sirlari
Topshiriqlar Qondiruvchilar va siyosatning ta’sirlari
Menejment tizimida strategik rejalashtirish boshqaruv yechimlarining hammasi uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Firma maqsadlariga erishishlari uchun rahbariyat qo’shimcha rejalar, yo’llanmalar ishlab chiqishlari lozim. Bular: taktika (kurashish), siyosat, harakatlarning tartibi, qoida. Kurashishli (taktik) reja bu qisqa muddatli ustuvorlikdir. Taktik reja ustuvor rejaning muayyan qisqa muddatga ifodalaydi. Firmalar jamoatchilik muhitida qonunlarni va davlat tomonidan boshqariladigan me’yorlarni buzmay o’z faoliyatlarini olib borishga mas’uldirlar. Ijtimoiy javobgarlik deganda firma tomonidan ijtimoiy muammolarga javoban ixtiyoriy harakatining ma’lum darajasi tushuniladi. Ijtimoiy javobgarlikni markazida ahloq, xulq, ma’naviyat, shaxsiy qadriyat va ularning qoidalarini bajarilishi yotadi. Ahloq – oilada, jamoa va jamiyatdagi yurish – turish tamoyillari va me’yorlarining yig’indisi. Uni jamoa va jamiyat tartibga soladi. Xulq – insonning belgilari yig’indisi, aqliy qobiliyati, zehni, xotirasining kuchi, irodasi va shunga o’xshashlar. Uni davlat organlari tomonidan tartibga solinadi. Firmaning ichki muhiti turli harakatlar, kichik jarayonlar va jarayonlardan tashkil topadi. Firmaning turi, o’lchami va faoliyat ko’rsatishiga qarab har bir jarayon va harakat yetakchilik qilishi mumkin. 8
Qanday bo’lishiga qaramay firmada jarayonlar bo’ladi: ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish, marketing, moliya, xodimlar bilan bog’liq ishlar, ekkauting (firma faoliyatini hisobga olish, tahlil qilish va statistikasi). Bularning qaysi biri bosh maqsadga mos ravishda amalga oshirilsa, unga rahbarlik qilish sa’nati strategik menejmentdir. Firmani strategik menejmenti inson salohiyatiga suyanadi, ishlab chiqarish (xizmat ko’rsatish) faoliyatini iste’molchi talabiga mo’ljallab ish ko’radi. 1.3. Strategik xususiylashtirish va uning rejalari. Davlat mulklarini xususiylashtirish sohasida boshlangan ishlarni oxiriga yetkazish, ishlab chiqarish (xizmat ko’rsatish)ni pasayishiga barham berish va makroiqtisodiyot barqarorligini ta’minlash, milliy valyutani yana ham mustahkamlash, iqtisodiyotimiz tuzilmasini tubdan o’zgartirish kabilar hususiylashtirish usullari orqali amalga oshiriladi. Bunday usullar qatoriga aksiyalar savdosini o’tkazish, xususiy mablag’ kiritish, mulkni sotish, firma rahbarlari va jamoalari tomonidan sotib olish, ijaraga berish kabilar kiradi. Ustuvor (strategik) xususiylashtirish borasida O’zbekiston Respublikasida ishlab chiqarish huquqlari ta’limoti asosida firmalar quyidagi tashkiliy – huquqiy shakllarga ega: xususiy mulkchilik; jamoa mulkchiligi; davlat mulki; chet el fuqarolari, tashkilotlari, davlatlar mulki. Har qanday firmaning bosh boyligi insondir. Firmaga inson eng qimmatli “resurs”dir. Ko’pgina insonlar o’zlarining ongli hayotini tashkilot, firma, korxona, muassasada o’tkazadi. Ularning ishini bajarishga tayyorligi, xohishi va bilarmonligi – menejmentning asosi. Ana shunday kishilar qo’liga o’tgan mulk asosan foyda keltiradi, davlat iqtisodiyotini barqarorlashtiradi. Bunday holatlarda strategik va taktik rejalar ijobiy amalga oshirilishi lozim. Strategik rejalashtirish boshqaruv yechimlarining hammasi uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Strategik rejalashtirish jarayoni barcha boshqarish vazifalari (tashkil etish, moyillik, nazorot, ekkaunting,) uchun soyabondir. U tashkilot a’zolarini boshqarishda asosini ta’minlaydi. Strategik rejalashtirish – bu firma uchun maqsadlarni tanlash, ularga erishish uchun yechim qabul qilish, resurslarni taqsimlash, muhitga moslashish, ichki muvofiqlashish va tashkiliy ustuvorlikni tan olishlarni ko’rsatadi. Strategik rejaning mohiyati chuqur atroflicha ishlab chiqilgan majmui reja bo’lib, firmaning bosh vazifasini ro’yobga chiqarish va uning maqsadlarini amalga oshirishdir.
Strategik reja butun bir korporatsiya istiqboli nuqtai nazarida ishlab chiqiladi. Xususiy firma o’zining shaxsiy rejasini korporatsiya (tashkilot, korxona, firma) ning strategik rejasi bilan moslashtirishi mumkin. Strategik reja keng ko’lamli tadqiqotlar va haqiqiy ma’lumotlar bilan dalillanishi kerak, ko’p axborotlarni to’plab va tahlil qilib turishi kerak. Strategik reja uzoq vaqt davomida butun qolgani ma’qul. Rejalashtirish va firmaning yutiqlari o’z o’zidan yoki strategik rejalashtirishdan kelib qolmaydi. Avtomobil (traktor, qishloq xo’jalik texnikalari va boshqalar) yaxshi yonilg’i (benzin, gaz, kerosin, neft’ va boshqalar) bo’lmasa yaxshi ishlay olmaganidek, strategik rejalarga ega bo’lsa ham firma (tashkilot, korxona ) dagi xatolar, moyilliklar va nazorat tufayli muvaffaqiyatsizlikka uchrashi mumkin. Shunga qaramasdan rejalashtirish firma uchun qator muhim va salmoqli darajada qulay omillar yaratadi. Ayniqsa, bashorat (prognoz) usuli orqali bo’lajak muammolar va imkoniyatlarni aniqlab beradi Boshqarishli kuzatish firmaning ichki muammolarini tekislaydi va qator vazifalar (marketing, moliya, operatsiya, ishchi kuchlari, korxona va jamoalarning madaniyati va shu kabilar)ni oshirish zarur. Demak, menejment tizimida strategik rejalashtirish boshqaruv yechimlarining hammasi uchun rahbariyat qo’shimcha rejalar, yo’llanmalar ishlab chiqishlari lozim. Bular: taktika (kurashish), siyosat, harakatlar tartibi, qoida. Kurashishli reja bu – qisqa muddatli ustuvorlikdir. Taktik reja strategik rejaning muayyan qisqa muddatga ifodalaydi. Firmalar jamoatchilik muhitida qonunlarni va davlat tomonidan boshqariladigan me’yorlarni buzmay o’z foaliyatlarini olib borishga mas’uldirlar. 1.4.Menejmentda ijtimoiy, ruhiy va xuquqiy va yondashishlar. Menejmentda ijtimoiy omillar firma yoki korxonaning tarkibiy qismidagi odamlar (rahbarlar, mutaxassislar, menejerlar, oddiy xodimlar va hokazolar) faoliyati bilan bog’liq bo’lgan munosabatlardan iborat. Faoliyat ko’rsatayotgan xodimlar orasida ijtimoiy munosabatlar o’rnatiladi. Xodimlarning talabi fiziologik va ijtimoiy bo’lsa, ulardan ijtimoiy, ya’ni insoniy aql- zakovatining talablari (atrof- muhitdagi hodisa-jarayonlarni tushunish va bilish, boshqa hodimlar bilan hamkorlik qilish va ularni tushunish va hokazolarga ehtiyoj) o’ta nozikdir. Xodimlar ana shu talablarni qondirish uchun zaruriy ne’mat (resurs) larga muhtojdirlar. Demak, xodimlarning ehtiyojini qondiruvchi aniq resurs-uning maqsadidir (xususiy va umumiy). 10
Menejmentda ijtimoiy- texnik yondashish deganda shuni unutmaslik lozimki, texnik boshqarishda o’z-o’zini boshqarish imkoniyatlari yo’q, faqat tashqaridan ko’rsatilgan ta’sir asosida boshqariladi. Masalan, komp’ter, mobil telefon, avtomobil, turli texnik qurilmalar va hokazolar o’z-o’zini boshqara olmaydi. Demak, resurslar, xodimlarni boshqarish ya’ni menejmentda ijtimoiy texnik yondashish yuqori darajada yo’lga qo’yilgandagina firma yoki korxona oladigan foydasi ko’payadi. Zamonaviy firmalarning iqtisodiyotiga, o’zlari faoliyat ko’rsatayotgan jamiyat asta-sekin bo’lsa ham ta’sir qiladi. Shuning uchun firmalar jamoatchilik muhiti bilan qanday munosabatda bo’lishi kerak, o’zlarini ijtimoiy javobgar hisoblashlari kerakmi? Albatta, qonunlarni va davlat tomonidan boshqariladigan me’yorlarni buzmay foydalariga firmalarning ijtimoiy javobgarligida ifodalanadi. Bu tomondan firmalar iqtisodiy maqsadlarini ko’zlashlari kerak. Shu bilan birga firmalar iqtisodiy javobgarliklariga qo’shimcha faoliyatlarida insoniy va ijtimoiy yo’nalishlarni xisobga olib firma jamoasiga, jamiyat ta’sirlarini his etishlari lozim, oqibatda ijtimoiy muammolarini yechilishiga ijobiy hissa qo’shishlari maqsadga muvofiq. Ijtimoiy javobgarlikning markazida ruhiyat, ahloq, hulq, ma’naviyat, shaxsiy qadriyat va ularning qoidalarini bajarilishi yotadi. Ishlaydigan kishilar o’zaro ongli hulqi, manfaati bilan kelisha olmasligi to’qnashuvni ifodalaydi. Odatda menejer o’zining tutgan o’rni bo’yicha firma yoki korxonada har qanday to’qnashuvning markazida bo’ladi. To’qnashuv ruhiy zarba beradi kishiga. U tez-tez uchrab turadigan hodisa. Kuchli ruhiy zarba kishi va firma uchun muammolar keltirib chiqaradi. Xodimning samaradorligi pasayadi, muvaffaqiyatga putur yetadi, kasallik ortadi. To’qnashuvni tushuntirish, muvofiqlik (kompromis) mexanizmini qo’llash, umumtashkiliy maqsadlarni qaror toptirish usullari bilan bartaraf qilinishi mumkin. Xodimlarning harakatini to’g’ri ekanligini tanlashda ahloq haqidagi tushunchani ko’ra bilish muhimdir. Sharqona urf-odat, an’ana, xulq-atvorini boshqarishga tayyorligi, mehribon va xushmuomalaligi, og’ir sharoitda ham o’zini tuta bilishi, nimani qilish mumkin, nimani qilish kerak degan savollarga ijtimoiy nuqtai nazardan yondasha olish kabilar ahloq me’yorlari hisoblanadi. Ahloq jamiyat tomonidan boshqariladi. U orqali kishilarning iqtisodiy va ijtimoiy munosabatlarini, hulqini o’rganish va firma faoliyatida qo’llash jamoani katta muvaffaqiyatlarga olib keladi. Hulq-shaxsning faoliyat va muomalada tarkib topadigan va namoyon bo’ladigan barqaror individual xususiyatlari bo’lib, individ uchun tipik xulq11
atvor usullarini yuzaga keltiradi. Xulq davlat organlari tomonidan boshqariladi va tartibga solinadi. Kishining xulqini irodasi (dalillik, qo’rqoqlik, ishonchsizlik), his-tuyg’ulari (hushchaqchaqlik, ruhan siqilmaganlik), aqllilik, yengiltaklik, emotsiya, shubhalilik, oliyhimmatlilik, sahovatlilik, kek saqlash kabilar belgilaydi. YUqorida takrorlanganidek, menejmentning asosiy komponentlarini tashkil eta bilish va tadbirkorlik tuyg’usiga, yangilikni yurita olishlikka ega bo’lishdir. O’zini o’zi tekshirish uchun savollar. 1. Menejment fani firma va korxonalarnig qanday tomonlari bilan uzviy bog’liq bo’ladi? 2. Strategik va bunyodkorli menejment qanday sohalarga taalluqli? 3. Strategik menejmentning to’rt guruh moxiyatiga tushunchalar bering? 4. Firmadagi strategik boshqarish tizimiga tahlil keltirilsin? 5. Menejment tizimida strategik va taktik rejalarning muddatlari qanday omillari bilan farqlanadilar? 6. Ijtimoiy javobgarlikning markazidagi ahloq, hulq, ma’naviyat, shaxsiy qadriyat kimlar tomonidan tartibga solinadi? 7. Mulklarni xususiylashtirish nima uchun kerak? 8. Nima uchun firmada bosh boylik insondir deyiladi? 9. Strategik rejalashtirish nima uchun boshqaruv yechimlarining asosi bo’lib xizmat qiladi? 10. Strategik reja nima sababdan keng ko’lamli tadqiqotlar va haqiqiy ma’lumotlar bilan dalillanishi kerak? 11.Menejmendagi ijtimoiy omillar, ruhiy va xulqiy yondashishlarga izoh bering? 2-mavzu. Firma me nejmentining loyihasi. 2.1. Firma strategiyasi va mene jment loyihasi. Firma deganda tovar (mahsulot) ishlab chiqarish (etishtirish) birlashmasi yoki savdo-sotiq tashkiloti tushuniladi. Firma uchun strategiyani aniqlash firma faoliyat ko’rsatayotgan muayyan holatga o’ta bog’liq. Ammo strategiyani ifodalashga ba’zi umumiy yondoshishlar mavjud.
Firmaning faoliyat ko’rish strategiyasini uchta asosiy ishlab chiqish sohasi bor: ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishda rahbarlik qilish; mahsulot ishlab chiqarishda ixtisoslashtirilish; firmani bozorning ma’lum guruhiga qayd qilinishi va tanlangan bozor guruhiga firma imkonini yo’naltirish. Strategiyani tanlash jarayoni quyidagi asosiy bosqichlaridan iborat: joriy strategiyani aniq bilib olish; mahsulot portfeli (hajmi) ni tahlil qilish; firma strategiyasini tanlash va tanlangan strategiyani baholash. Joriy strategiyani aniq bilib olish tashqi va ichki muhit (omil) lardan iborat. Bunda mahsulot portfelini tahlil qilish bosqichlari: mahsulot portfelini tahlil qilish uchun firmada bosqich (pog’ona) larni tanlash; biznesning strategik birligini belgilash; mahsulot portfelini tahlil qilish qolipining parametrlarini aniqlash va o’zgaruvchanlarini tanlash; biznesning kuchini o’lchamoq uchun bozorning hissasi, uni o’sishi, yetakchi markaga nisbatan bozorning nisbiy hissasi kabi o’zgaruvchilardan foydalanish; soha o’ziga jalb qila olishi, firmaning raqobatbardoshligi, firmaga havf soluvchilar va imkoniyatlar, resurslar va xodimlarning malakasi kabi yo’nalishlarni o’rganish; mahsulot portfelining qolipini tuzish va tahlil qilish. Firmaning holatini tahlil qilish asosida rahbariyat strategiyani tanlaydi. Uning muhim omillari: firmaning o’sish strategiyasini tanlashda sohaning kuchli tomonlari, firmaning kuchli tomonlarini hisobga olish; firmaning maqsadlari; rahbariyatning qiziqishlari va munosabatlari; firmaning moliyaviy resurslari; firmaning majburiyatlari; tashqi muhitdan bog’liqlik darajasi; vaqtli omil; tanlangan strategiya baholash; tanlangan strategiyaning holati va atrofdagi qurshov talablariga mos kelishi; tanlangan strategiyani firma salohiyati va imkoniyatiga mos kelishi; strategiyada qo’llaniladigan tavakkallikni yaroqlikligi. Firma menejmentining loyihasi firma strategiyasi, xodimlarning vazifasi va ularning tashkilotini loyihalash (tashkilotni boshqarish vazifasi, ishlarini loyihalash va ishni loyihalash andozalari), tashkilotni loyihalash (tashkilotni tuzishdagi o’zaro ta’sirlar va vakolatlar, tashkilotni qurish), ishlab chiqarishni va uning jarayonlarini tezkor boshqarish (mahsulotni ishlab chiqarish yoki xizmat ko’rsatishni rejalashtirish, zahiradagi materiallarni boshqarish, loyihalarni boshqarish, loyihalarni boshqarish usullari, ishlab chiqarishni boshqarishda sifatni ta’minlash) lardan iborat. Firma strategiyasini bajarilishi ma’muriy masalalar orasida ustunligini o’rnatish, tanlangan strategiya bilan firma ichidagi jarayonlar orasida moslik o’rnatilish, firmani boshqarishda mosligi saqlanishi bilan amalga oshiriladi.
Xodimlar vazifasi (marketing, biznes, moliya, odam, rejalashtirish, ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish, g’oyalar, ma’lumot, madaniyat kabi umumiy vazifalar bilan birga mehnatni taqsimlash, ixtisoslashtirish va kombinatsiya qilishga e’tibor qaratiladi. YAna ma’muriy, boshqarish, vazifalarni joriy qilish, vazifalarni tuzilishi muhim jarayonlardir) ni loyihalashdagi konsepsiyalarga, ishning tahlili, ish (qanday bajarmoq va kimga bajartirmoq kerak) parametri, ishning mazmunini idrok qilish, ishning texnologiyasi va uni loyihalash kabi masalalarga e’tibor beriladi. Ishning texnologiyasi (bilimlar, harakatlar, usullar va jismoniy predmetlar, vositalar) ni loyihalash xodimning bilimi nuqtai nazaridan, ish qachon va qaerda bajarilishi kerak va uni qanday bajarish kerak, hamda ishning o’zaro bog’liqlik nuqtai nazaridan qaralishi mumkin. Ishni loyihalash andozasi ishni qurish, ish ko’lamini kengaytirish, ishning rotatsiyasi, ishni boyitish, ijtimoiy-texnik tizim, ishni loyihalash andozasini tanlashdan iborat. Ishning loyihasiga tavsilotli ro’yxatni ilova qilish xodimlarni mashinalar, ishlab chiqarish muhitining iste’molchilari bilan o’zaro ta’sirini aniqlaydigan tartibni belgilaydi. Ishni loyihalash korxonadagi har bir ishning mazmunini aniq belgilashni o’z ichiga oladi va bilvosita-bunda ishni taqsimlash tartibini ham. Mehnatni ixtisoslashtirish va taqsimlash odamlar guruhining mehnat unumdorligini sezilarli oshiradi. Bunda vakil va vakolat munosabatlari aniq ajratilishi muhim. Vakolatning turlari chiziqli, shtabli, chiziqli-shtabli, funksional, dasturli- maqsadli, mahsulot bo’yicha yoki matritsali tuzilma shaklida bo’lishi mumkin. Firma (tashkilot, korxona) ni qurish (tuzish) esa firmaning tuzilmasini tanlash, departamentlashtirish, moslashtirilgan tashkiliy tuzilmani tanlash, markazlashgan va nomarkazlashgan firmalarni aniq ajratishdan iborat. Firmaning tuzilmasini tanlashda tashkiliy loyihalashning bosqichlariga, amaldorlikka e’tibor berish lozim. Firmani qurilishini tanlashda mahsulotni ishlab chiqarish (etishtirish) muhim o’rin tutadi. Ishlab chiqarishni boshqarish-xodimlarni boshqarishdir, ular o’z navbatida mehnat vositalarini boshqaradilar.
2.2. Firmani boshqaris h faoliyati. Firmani boshqarish faoliyati menejment tizimidagi korxonalarning turlari, menejment jarayonlarida iqtisodiy axborot almashish, menejment jarayonlarida yechim qabul qilish va boshqarish yechimlarini ishlab chiqish usulidagi holatlarni andozalash bilan shug’ullanadi. Firmaning tuzilishiga yondashish boshqarishda muhim o’rin tutadi. Ular mexanistik (byurokratik), organik, an’anaviy, divizion, matritsali, korporatsiyali va individualistik belgilarda bo’ladi. YAngilik qo’llanilishi bo’yicha firmalar (korxonalar, tashkilotlar) bo’lishi mumkin edxokratik (dizayn, kelajakka belgisi bor firma), ko’po’lchovli, partisipativ (o’z-o’zini boshqarish organi), uddaburon korxonalar, bozorga yo’naltirilgan firmalar. Firmada iqtisodiy axborot almashish muhim o’rin tutadi. Chunki ushbu jarayonda o’zaro, majlisda, telefonda, xat orqali, hisobot kabilarga ehtiyoj sezilganda, firma ichida vertikal va gorizontal bosqichlar bo’ylab axborot almashiladi. Iqtisodiy axborot almashish yechim qabul qilish, rejalashtirish, marketing, tashkillashtirish, moyillik va nazorat qilish kabi vazifalarni bog’laydi. Axborot almashishning asosiy vositalaridan biri komp’yuterdir. Menejment jarayonlarida yechim qabul qilish-bu “markaz” atrofida firma hayoti, faoliyati aylanib turadi. yechimni boshqarish mehnatining mahsuloti deb qarash mumkin, uni qabul qilish esa ushbu mahsulotni yaratilishiga olib keluvchi jarayondir. Firmada yechim qabul qilish har xil pog’onadagi menejerlar tomonidan amalga oshiriladi. Bunda individual mahorat va firmada boshqaruv yechimni amalga oshirish tartibiga bog’liq. Vaqt o’zgarishi bilan vaziyatlar ham o’zgaradi. yechimlar muayyan holatga mos kelsa, tadbiq qilish mumkin. Aks holda ziddiyatli yo’lni aniqlash, ularni baholash, yakuniy tanlash va yangi ko’rsatma berish kerak. Bunda boshqaruv yechimini qabul qiluvchining amali, ta’siri, obro’si, nufuzi katta ahamiyat kasb etadi. Boshqarish yechimlarini qabul qilish usullariga boshqaruvchining sezgisiga asoslangan usul (ya’ni uning tajribasi, bilim, to’g’ri yechim tanlashga yordam beradi), “sog’lom aql”, ilmiy-amaliy yondashishga asoslangan usul kiradi. So’nggi usul zamonaviy texnologiya va usullardan foydalaniladi.
2.3. Xodimlarning vazifasi va ularning tashkilotini loyihalash. Firma xodimlar orqali mahsulot ishlab chiqarish va uni iste’molchiga yetkazish, sotish, xizmat ko’rsatish, transport va boshqa soxalardagi faoliyatlarini amalga oshiradi. Firma (korxona, tashkilot) ni boshqarish vazifalari firmaning umumiy vazifalari, ma’muriy, boshqarish vazifalari (rejalashtirish, marketing, tadbirkorlik, moliya xodimlar bilan ta’minlash)ni boshqarish vazifalari firmaning umumiy vazifalari, ma’muriy boshqarish vazifalari (rejalashtirish, marketing, tadbirklrlik, moliya, xodimlar bilan ta’minlash, ishlab chiqarish, innovatsiyani qo’llash, ma’lumotlar, ijtimoiy taraqqiyot kabilar) dan iborat. Har bir keltirilgan umumiy vazifalar korxonani boshqarish bo’yicha ma’lum ishlarning ko’rinishidir. Vazifalarni amalga oshirishda mexnatni taqsimlash, ixtisoslashtirish va har xilini kombinatsiya qilish – bu doimiy jarayondir. Ma’muriy vazifalar g’oyasi korxonani boshqarish bo’yicha mexnat faoliyatining bir ko’rinishidir. Korxonani umumiy boshqarishda ma’muriy boshqarishning ahamiyati quyidagilardan kelib chiqqan: ko’rabilish, tashkil eta bilish, rahbarlik qilabilish, muvofiqlashtirabilish, nazorat qila bilish. Boshqarish vazifalari-bu boshqarish faoliyaitning nisbatan erkin,ixtisoslashtirilgan va alohida qismidir. Bunday boshqarish vazifalar bilan hisoblashmoq uchun aniq ifodalangan mazmun lozim. Ishni loyixalash masalasiga kelganda ishlarni loyixalashdagi g’oyalarga, ishning taxlili, ishning parametiri, ishning mazmunini idrok qilish, ishning texnalogiyasi va uni loyixalash kabi savollarga e’tibor beriladi. “Ish” tushunchasi faoliyatni amalga oshirishning tashkiliy tomoni shaxs bajaradigan ishni ham o’z ichiga oladi, ya’ni qanday bajarmoq va kimga bajartirmoq kerak degan savolga javob beradi. Bularning hammasi bir bo’lib u yoki bu qismning ishini aniq ajratish va ta’riflash imkonini beradi. Bu jarayonni firma (korxona, tashkilot) da ishni loyixalash deb ataladi. Tashkilotni tuzish (qurish) to’rt bosqichdan iborat: tashkilotni tuzilmasini tanlash, departamentlashtirish, moslashtirilgan tashkiliy tuzulmani tanlash, markazlashgan va nomarkazlashgan tashkilotlarni aniq ajratish. Tashkilotning tuzilmasini tanlashda tashkiliy loyihalashning bosqichlariga, amaldorlikka e’tibor berish lozim. Amaldorli tashkiliy tuzilma mehnatni yuqori darajada bo’lishi bilan tavsifli, odamlar (xodimlar) xulqining ko’pdan ko’p qoida va me’yorini
borligi, xodimlarni ularning ishbilarmonlik va kasbining sifatiga qarab tanlash kabilar bilan tavsifli. Keng tarqalganlaridan biri boshqarishni amaldorli (funksional) tashkiliy tuzilmasi, moslashtirilgan tashkiliy tuzilma, markazlashtirilgan va nomarkazlashtirilgan tashkilotlar. Amaldorli tuzilmaning ba’zi-bir muammolari uzviy ravishda yoki moslashtirilgan tashkiliy tuzilmalarni kiritish bilan yechilishlari mumkin. Moslashtirilgan tuzilmalarni asosiy turlari loyihalash tashkiloti, matritsali tuzilmadagi tashkilot, muayyan vaziyatga mos keladigon tashkilot turlari kiradi. Tashkilotning barcha masalalari va rejadagi tafovutlarini hisobga olish va ifodalamoq maqsadida tashkilot rahbari departamentlashtirishning har xil tuzilmalaridan foydalanadi, ya’ni boshqarishning amaldorlik andoza (model)sini ijobiy xususiyatlaridan, tashkilotni alohida bo’limlarga bo’lish jarayonidan foydalanadi. Bunda bo’linmali tuzilish bo’lishi mumkin: mahsulotni tuzish, mahsulotli tuzilishga mo’ljallangan tashkiliy tuzilma, mintaqali tashkiliy tuzilma, mo’ljallangan bo’linmalarni tanlash. Tashkilot tuzilishini tanlashda mahsulotni ishlab chiqarish muhim o’rin tutsa, u holda boshqarish bo’yicha vakolat o’sha mahsulot rahbariga beriladi, u esa ushbu mahsulot uchun javobgardir. Qolgan ikkinchi funksional bo’linma rahbari (ishlab chiqarish, texnika, transport, tijorat va boshqa bo’lim) shu mahsulot bo’yicha boshqarma boshlig’i oldida hisobot beradilar. 2.4. Ishlab chiqarish jarayonini tezkor boshqarish. Ishlab chiqarish jarayonini boshqarish- xodimlarni boshqarishdir, ular o’z navbatida mehnat vositalarini boshqarishdir. Xodimlarni boshqarishkishilarning o’zini boshqarishgina emas, balki ularning ishlab chiqarish (transport va texnika xizmati ko’rsatish, texnologiya) dagi munosabatlariga ta’sir etish hamdir. Ishlab chiqarish (xizmat ko’rsatish) ni tezkor boshqarish biznesrejaning ichki taktik rejaning organik qismi va yakunlovchi bosqichi bo’lib, strategik rejani uzil-kesil aniqlashtiradi va uni oylik, haftalik, kunlik yoki smenali topshirig’i sifatida har bir bajaruvchiga yetkazib beradi. Ishlab chiqarishni tezkor boshqarishning muhim vazifasi barcha bo’linmalarning muntazam ishlashini ta’minlash maqsadida kundalik hisoblab borishdan, olingan axborotlarning tahlili natijalariga qarab ish joylarining faoliyatini tezkor boshqarishdan iborat. 17
Ishlab chiqarishni tezkor boshqarishning bir necha tizimlari bor: bo’linmalararo va bo’linmalar ichida ishlab chiqarishni tezkor boshqarishdir. Ularning faoliyati tashkil etiladi, rejalashtiriladi, o’zaro ta’sirlari muvofiqlashtiriladi va nazorat qilinadi. Ishlab chiqarishni tezkor boshqarish tashkilotning ishlab chiqarish faoliyatiga rahbarlik qilishning muhim ajralmas qismi hisoblanadi. Uning asosiy unsur (element) lari: ne’mat (resurs) lar, boshqarish ob’ekti, ishlab chiqarish mahsuloti, javob qaytarish ma’lumoti, solishtirish, tuzatish kiritish omili hisoblanadi. Mahsulot ishlab chiqarishni operatsion tizim (ishlab chiqarish va plyus xizmat ko’rsatish) hajmini rejalashtirishda ishlab chiqariladigan mahsulotlar hajmini o’zgarishi bilan xizmat ko’rsatish qo’shib rejalashtiriladi. Mahsulot ishlab chiqarish rejasi ishlab chiqarish xarajatlarining barcha turining qiymatiga ta’sir etadi: saqlash, mahsulot hajmi, bekor turib qolish va subpodryad. Ishlab chiqarishni yiriklashtirilgan rejalashtirishning maqsadi operatsion tizimdagi mahsulotlar va xizmat ko’rsatishlarga bo’lgan barcha talablarni umumiy yig’indisi minimal holda qondirishdir. Optimal strategiya muayyan operatsion tizim uchun uning tavsifi bilan belgilanadi. Ishlab chiqarishning umumiy hajmini strategik rejalashtirishda uchga bo’lib qaraladi: o’zgarmas ishchi kuchida o’zgarmas ishlab chiqarish hajmi; o’zgarmas ishchi kuchida o’zgaruvchan hajmda mahsulot ishlab chiqarish; o’zgaruvchan ishchi kuchida o’zgaruvchan hajmda mahsulot ishlab chiqarish. Ishlab chiqarishni boshqarishda sifatni ta’minlash muhim ahamiyat kasb etadi. Sifatni ta’minlashning asosiy yo’nalishlari: iste’molchining talabi- mahsulot-ishlab chiqarish jarayoni; sifatni faoliyat ko’rsatishimahsulot sifati-texnik sharoitlarga-innovatsiyalarga mos ravishda sifat. Sifatni tashkiliy ta’minlashda maqsadlarni aniqlash muhimdir. Sifatni nazorat qilishda tanlab nazorat o’tkazish va texnologik jarayonning nazorat xaritasi qo’llaniladi. Sifatni boshqarishda Deming yondashuvi, sifat to’garagi, “Sifat uchun to’lanmaydi” kabi yuqori samarali dasturlar qo’llanilmoqda. 2.5. Firmani boshqaris h faoliyati. Firma menejmentining loyihasini ishlab chiqishda boshqarish tizimidagi tashkilotlarning turlari, iqtisodiy axborot almashish, boshqaruv
yechimini qabul qilish, boshqarish yechimlarini ishlab chiqish usullaridagi holatlarni andozalash kabi omillar muhim ahamiyat kasb etadi. Har qanday tashkilot yetarli darajada murakkab texnik-iqtisodiy va ijtimoiy tizimni ifodalaydi, o’ziga xos alohidalik va maxsus xususiyatga ega bo’ladi. Buni quyidagi tavsifdan bilish mumkin (3-chizma). 3-chizma. Tashkiliy tizimning tavsifi. Ichki muammolarga yo’naltirilgan
M uhit M exanistik M unosabat Pog’onasi Individ
M atritsali Individualistik
Tashkilotning tuzilishiga yondashish boshqarishda muhim o’rin tutadi. YOndashishlar mexanistik va organik belgilarda bo’ladi. Mexanistik yondashish byurokratik tashkilotga sinonimdir. Tashkilotni loyihalashga organik yondashish ishda o’ta mas’ulyatni talab etuvchi yechim qabul qilishda rasmiy qoidalar va protsedurlari o’rtacha foydalaniladi. Ushbu yondashish yangi, ilg’or texnologiya qo’llaniladigan, murakkab va o’zgaruvchan tashqi muhit mavjud bo’lgan sharoitlarda o’zining samaradorligini namoyish qiladi. Organik yondashish elektron texnikada keng qo’llaniladi. An’anaviy tashkilotni loyihalashda chiziqli va funksional deportamentatsiyaning kombinatsiyasidir. Tashkilot tashkiliy tuzilmasiga ko’ra eng oddiysi chiziqli boshqarishdir. Funksional tuzilmada rahbarlar faoliyatning muayyan bir sohasi ixtisoslashadilar va tegishli vazifani amalga oshiradi. Divizion yoki bo’limli tashkilotlar ishlab chiqarish bo’yicha har bir bo’linmaga o’z o’rnini aniqlashi va uning mahsuloti bozorda joyini topishi lozimligi bilan ifodalanadi. Matritsali tashkilot yoki “mahsulot bo’yicha” boshqarish ancha murakkab bo’lib, u ishlab chiqarishni boshqarishning avtomatlashtirish tizimi sharoitidagi an’anaviy chiziqli- funksional tizimning rivojlangan shaklidir. Xodimlar bilan o’zaro munosabatlari bo’yicha tashkilotlar korporatsiyali va individualistik turlarda bo’lishi mumkin. YAngilik qo’llanilishi (innovatsiya, bunyodkorli, yangilikni yuritish) bo’yicha tashkilotlar bo’lishi mumkin: edxokratik (dizayn, kelajakka belgisi
bor tashkilot), ko’po’lchovli, partisipativ (o’z-o’zini boshqarish organi), uddaburon tashkilotlar, bozorga yo’naltirilgan tashkilotlar. Tashkilot faoliyatida iqtisodiy axborot almashish, yechim qabul qilish, boshqarish yechimlarini ishlab chiqish usulidagi holatlarni andozalash kabilar menejmentda muhim jarayonlardir. Iqtisodiy axborot almashish jarayonida ma’lumot bir kishidan boshqasiga uzatiladi (kommunikatsiya sodir etiladi). Bunda qatnashuvchilarning har biriga talablar qo’yadi (ko’rish, eshitish va sh.k.larga ma’lum darajada ega bo’lishi kerak). Samarali iqtisodiy axborot almashish har bir tomondan ma’lum mahorat va bilim talab etadi. Tashkilotda iqtisodiy axborot almashish jarayonida o’zaro, majlisda, telefonda, xat orqali, hisobot kabilarga ehtiyoj sezilganda, tashkilot ichida vertikal va gorizontal bosqichlar bo’ylab axborot almashiladi. Iqtisodiy axborot almashish yechim qabul qilish, rejalashtirish, tashkil etish, moyillik va nazorat qilish kabi vazifalarni bog’laydi. Iqtisodiy axborot almashish jarayonining sodda andozasi quyidagicha (4-chizma): Jo’natuvchi
4-chizma. Tashkilotda iqtisodiy axborot almashish bosqichlari.
Axborot almashish jarayonining oxirgi muhim unsuri javob qaytishi, bunda jo’natuvchi va qabul qiluvchilar axborot almashish vazifalari bo’yicha o’zgaradi. O’zaro axborot almashish qo’llaydigan ko’pgina har xil odatlar, hamda ushbu odatlarni aniqlashga birqancha yondashuvlar mavjud va quyidagi 5chizmada keltirilgan. YUqori axborot almashishda ochiqlik O’zining ochiqligi 1 3
O’zini amalga oshirish O’zi uchun savdolashish
O’zini himoya qilish
5-chizma. O’zaro axborot almashishni aniqlashga yondashuvlar.
Individlarning axborot almashish odati o’zining ochiqligini aniqlash mumkin. Bu odat o’zini boshqalarga yuqori darajada ochiqligini tavsiflaydi, ammo individ tomonidan javob qaytishi past darajada bo’ladi. Individning axborot almashishi o’zini amalga oshirishni aniqlaydi va yuqori ochiqligi bilan tavsiflanadi, bunda javob qaytishi ham yuqori bo’ladi. Uchinchi kvadrantdagi axborot almashish odati bir vaqtda past darajada ochiqlik va past darajada javob qaytishdir. O’zini himoya qilish odati ochiqlik past darajada tavsiflanadi, javob qaytish esa yuqori darajada. Axborot almashishning asosiy vositalaridan biri komp’yuterdir. Uzatiladigan so’zlarni ishlatish uchun simvollardan foydalanish mumkin. So’zdan foydalanilmay jo’natiladigan maktub so’zdan boshqa simvol (neverbalnaya) bilan axborot almashishdir. Menejment jarayonlarida yechim qabul qilish bu “markaz” atrofida tashkilot hayoti aylanib turadi. yechimni boshqarish mehnatining mahsuloti deb qarash mumkin, uni qabul qilish esa ushbu mahsulotni yaratilishiga olib keluvchi jarayondir. Boshqarish yechimlarini qabul qilish-tashkilotning ichki sub’ektlari va tashkilot bilan tashqi muhit orasidagi o’zaro munosabatlarni boshqarishda muhim bog’lovchi jarayondir. yechim- umumiy maqsadlar yo’nalishida imkoniyatlardan birini tanlashdir. yechimlar asosan rejalashtirilgan va rejalashtirilmagan turlarga bo’linadi. Birinchisi takrorlanuvchi, ilgaridan aniqlangan vaziyatlarga taalluqli bo’lib, ularni qabul qilishga mulohazali yondashish imkoniyati mavjud. Ikkinchisi-tashqi muhit ta’siri natijasida tashkilotlarda shakllanuvchi favqulotdagi vaziyatlarni hal qilish bilan bog’liq. Bu holatda rahbarning o’zlari qabul qiladilar. Ularning natijasi va samaradorligi menejerning saviyasi, tajribasi va tadbirkorlik darajasining rivojlanganligiga bog’liq. Tashkilotni boshqarishda yechim qabul qilish har xil pog’onadagi menejerlar tomonidan amalga oshiriladi va u ikki pog’onaga ajraladi: individual va tashkilotda. Masalan, individual mahorat mavjud, tashkilot pog’onasida mos muhit yaratilganmi. Tashkilotda yechimlar dasturlashtirilgan va dasturlashtirilmagan bo’ladi. Dasturlashtirilgan yechim ketma-ketlikda amalga oshiriladi. Dasturlashtirilmagani- muayyan holatda, ma’lum me’yorda yangi, noma’lum omillar bilan tutash bo’lgan sharoitlarda yechim qabul qilishni talab qiladi. Boshqarish yechimlarini oqilona hal etish bosqichlari-bu kamchiliklarni aniqlash, yechim qabul qilishning cheklanganligi va mezonlarini ta’riflab berish, bir-biriga ziddiyatli yo’lni aniqlash, ularni baholash, yakuniy tanlash.
Vaqt o’zgarishi bilan vaziyatlar ham o’zgaradi. Agar bular katta farq bilan bo’lsa, vaziyat shu darajada boshqa tus olishi mumkinki, yechim qabul qilish uchun mezon keraksiz bo’lib qoladi. Shuning uchun yechimlar muayyan muammoga to’g’ri kelsa va aniq bo’lsa yechim qabul qilish va hayotga tadbiq qilish mumkin. Boshqarish yechimini tayyorlash o’ta murakkab bosqich. Chunki kimga qandaydir yangi ko’rsatma bersangiz, kishilar bor kuchi bilan qarshi turadilar. YAngi haqiqatni uzoq vaqt kutish kerak. Tezkor yechim qabul qilishda o’xshash usul, o’rin almashish, o’zgalar qarshi, fantaziya, aqliy hujum usullaridan foydalanish ma’qul. Bulardan tashqari morfologik tahlil, coddalashtirish tasniflash, tuzilmalashtirish, induksiya, deduksiya, yechim qabul qilish jadvali, yechim qabul qilish daraxti, kundalik usuli kabilar ham muvaffaqiyatli qo’llanilishi mumkin. Odatda yechim qabul qilish yengil. YAxshi boshqaruv yechimi qabul qilish esa og’ir. Muammoni yechish uchun yechim amalga oshirilgan bo’lishi kerak. Muammolarni yechish jarayoni muqobilini tanlash bilan tugaydi. yechimning haqiqiy qiymati uni amalga oshirilganidan keyingina ko’rina boshlaydi, boshqarish uchun asosiy signal bo’la boshlaydi. Boshqarish yechimlarini ishlab chiqish usulidagi holatlarni andozalash fan sifatida qaralgan va menejment faniga asos bo’lgan. Menejment fanining markazida rahbar tashkilot manfati bilan bog’liq muammolarning komponentlarini yechish turadi. Buning uchun ilmiy usulni qo’llash, tizimli yo’nalishni o’rganish, andozalashdan foydalanish lozim. Andozalash-bu usul, u borliqdan farq qilib ob’ekt, tizim yoki g’oyalarning shakl ko’rinishidir. Bu masalani komp’yutersiz hal qilib bo’lmaydi. Andozalar-jismoniy, o’xshash va matematik turlarda bo’ladi. Ularning turlari juda ko’p. Masalan, o’yin nazariyasi, ommoviy xizmat ko’rsatish, imitatsiya andozasi va h.k.lar. Boshqarish yechimlarini qabul qilish usullariga boshqaruvchining sezgisiga asoslangan usul (bunda muayyan faoliyat sohadagi uning tajribasi va bilimi to’g’ri yechim tanlash va qabul qilishga yordam beradi), “sog’lom aql” tushunchasiga asoslangan usul (boshqaruvchi yechim qabul qilishida, ularni o’zi dalillaydi), ilmiy-amaliy yondashishga asoslangan usul (bunda katta miqdordagi ma’lumotlarga ishlov berish asosida optimal yechim tanlab yechim qabul qilinadi) kiradi. So’nggi usul zamonaviy elektron- hisoblash texnikasi va Internet, iqtisodiy- matematik usullardan foydalaniladi. Boshqarish yechimlarini bashoratlash tajribada rejalarga qarab u yoki bu maqsadga erishish imkoniyati darajasini belgilab beradi. Agar 22
bashoratlash sifatli bajarilsa, natija kelajakdagi tasvirni aniq ifodalaydi. Bashoratlash-ixtisoslashtirilgan soha. Ko’pgina firma (korxona, tashkilot) lar foydalanmoqdalar. Boshqarish yechimlarini qabul qilishdagi bashoratlashning ba’zi-bir turlari: iqtisodiy, texnologik, raqobat taraqqiyotini belgilash, so’rovlar va tadqiqotlarga asoslangan belgilash, ijtimoiy belgilashlar, vaqtli qatorlar tahlili, sabab-oqibatli (kauzalli). Firma yoki jamiyatning resurslarga ehtiyojini bashorat qilish bilan aniqlanadi. Korrelyatsiya tahlili, ya’ni kauzalli andozalash o’ta keng qo’llaniladi. YAna ekspertli baholash usuli ishlatiladi. O’zini-o’zi tekshirish uchun savollar. 1. Firma va uning faoliyat ko’rish strategiyasiga tushuntirish bering? 2. Firmaning joriy strategiyasini aniq bilib olish tartibi nimalardan iborat? 3. Firma menejmentining loyihasi qanday tadbirlar va vazifalarni hal qilishi kerak? 4. Firma strategiyasini bajarilishi qanday talablarni amalga oshirishga bog’liq? 5. Firma xodimlarining vazifasini loyihalashda qanday masalalarga e’tibor beriladi? 6. Ishning texnologiyasini loyihalash xodimlarga qanday talablar qo’yadi? 7. Firmani boshqarish faoliyati menejment tizimidagi qanday holatlarni andozalash bilan shug’ullanadi? 8. Firmada iqtisodiy axborot almashish qanday vazifalarni bog’laydi? 9. Firma xodimlarining vazifalari qanday ko’rinishlarga ega? 10. Ma’muriy va boshqarish vazifalari nimalardan kelib chiqadi? 11. “Ish” tushunchasi va ishni loyihalash masalalariga izoh bering? 12. Tashkilotning tuzilmasini tanlash nimalarga e’tibor berishni talab qiladi? 13. Ishlab chiqarish jarayonini tezkor boshqarish qanday munosabatlar bilan bog’liq? 14. Ishlab chiqarishni tezkor boshqarishning qanday tizimlari bor? 15. Firmani boshqarish faoliyati qanday holatlar va omillarni qo’llashni talab qiladi? 16. Tashkilotda iqtisodiy axborot almashish bosqichlari va andozalariga tushuntirish bering? 17. Nima uchun boshqarish yechimlarini qabul qilish menejment loyihasida markaziy omil hisoblanadi?
3-mavzu. Firma jamoasini zamonaviy boshqarish. 3.1. Menejment tizimida faoliyatni tartibga solish va nazorat qilish. Xodimlar kelajakda firmadagi jamoaning ijtimoiy- iqtisodiy jarayonlarini boshqarish sirlarini egallab, uning bo’limi va bo’linmasida rahbar yoki menejer bo’lib ishlamasin, u samarali faoliyat ko’rsatishga yordam berishdir. Zamonaviy menejment asoslari muayyan iqtisodiy, ijtimoiy, ilmiy fanlar- milliy xo’jalikni rejalashtirish, bashorat qilish, makromikroiqtisodiyot, statistika, buxgalteriya hisobi, moliya, kredit, rejalashtirishning ekonometrik usullari, psixologiya, pedagogika, iqtisodiyot nazariyasi, huquqshunoslik, marketing kabi fanlar bilan uzviy bog’liqdir. Zamonaviy menejmentasoslari boshqaruv tizimi va boshqarish ob’ekti orsidagi o’zaro munosabatdir. Har bir firmaning ichida o’ziga xos boshqarish nuqtai nazari bor. Ichki bo’lim va bo’linmalardagi turli jarayonlar, me’yorlar, yechim qabul qilish, kommunikatsiya, boshqaruv apparatiga ta’sir ko’rsatadi. Zamonaviy firmalarning iqtisodiyotiga, o’zlari faoliyat ko’rsatayotgan jamiyat asta-sekin bo’lsa ham ta’sir qiladi. YUqoridagilardan kelib chiqib, menejment tizimida faoliyatni tartibga solish (tadbirkorlik faoliyatini tartibga solish, nazorat qilish jarayonini mukammallashtirish, firma xodimlari va mehnat jamoalarini samarali boshqarish, menejment vazifalarining tabiati va tashkiliy tuzilmasini takomillashtirish, moyillik nazariyalariga rioya qilish, ishlab chiqarish yoki xizmat ko’rsatish samaradorligini umumiy o’sishini ta’minlash kabilar) muhim amaliy va nazariy muammodir. Masalan, tadbirkorlik faoliyatini tartibga solish quyidagilardan iborat: tadbirkorlik manfaatini ta’minlovchi qonunchilikni ishlab chiqish va nazorat qilish; davlat tomonidan tartibga solishning samaradorligini oshirish; firma faoliyatiga to’g’ridan to’g’ri aralashishni pasaytirish; bozorda erkin va halol raqobat sharoitlarni yaratish; pul emissiyasini boshqarish orqali byudjet muvozanatini ta’minlash va shunga o’xshashlar. Davlat tomonidan firmalar faoliyatini tartibga solish qonunchilik, ijrochilik organlari orqali amalga oshiriladi. Agar tadbirkorlik faoliyati umuminsoniy faoliyat, qonunlarni buzmagan holda pul topish va daromad orttirish bo’lsa, uning tarkibiga kiruvchi tadbirkorlik faoliyati esa tavakkallik sharoitida ish ko’rishdir. Tadbirkorlik pul topishning, boylik to’plashning yaratuvchanlik, boylikni ko’paytirish faoliyati, ya’ni ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish, ijodkorlik faoliyatidir. Tijorat, vositachilik qilish, tijorat milliy bozorni mahsulot bilan 24
to’ldirish, tovar keltirish va undan daromad olish tadbirkorlik jumlasiga kiradi. Firma jamoasi faoliyatining boshqarish nazoratig’ bu menejmentning muhim vazifasidir. Uning mohiyati shundaki, nazorat havfli holat paydo bo’lishi mumkin bo’lgan muammolarni oldindan aniqlash va yechimlarini topish, ular o’ta jiddiy bo’lib ketmasliklari uchun zarur va yana faoliyatni muvaffaqiyatli rag’batlantirish uchun ham qo’llanilishi mumkin. Nazoratsiz o’ta tartibsizlik boshlanadi. Firma faoliyati nazoratining asosiy ma’nosi-korxona (firma) faoliyatining haqiqiy natijalari haqida ma’lumotlarni yig’ish (to’plash), ishlov berish va tahlil qilish, ularni rejadagi ko’rsatkichlar bilan solishtirish, og’ishlarni aniqlash va bu og’ishlarning sabablarini tahlil qilish, qo’yilgan maqsadlarga erishish uchun tadbirlar ishlab chiqish kabilardan iborat. Nazorat qilish jarayonlarini uch bosqichda o’tkazish maqsadga muvofiq, ya’ni nazorat oldi, joriy va yakuniy. Ularni o’tkazish tartibi ham uch bosqichdan iborat: ishlangan standartlardan va mezonlar, ular bilan muayyan natijalar va harakatlarga zarur o’zgartirishlar qabul qilishni solishtirib ko’rish. Har bir bosqichda ma’lum tadbirlar amalga oshiriladi. Firmada standart o’rnatilsa, firma mahsulot (xizmat ko’rsatish) larini standartlarda ko’rsatilganlari bilan solishtirilsa bo’ladigan natijalar solishtirilsa, harakatlarni yoki natijalarni o’lchash imkoni bo’lsa nazorat qilishning jarayonlari to’liq bajarilishi mumkin. Nazorat qilishdan asosiy maqsad xatolarga yoki yolg’onlarga yo’l qo’ymaslik. Xodimlar xulqiga ijobiy ta’sir etish uchun nazorat jarayonidan foydalanish kerak. Samarali nazoratni ta’minlash uchun bir necha nazoratning ustuvor yo’nalishligi, natijaga mo’ljal qilish, ishga mos kelishi, o’z vaqtida nazorat qilish, nazoratni eguluvchanligi, nazoratni oddiyligi, foydaliligi, xalqaro darajadagi nazoratga mosligi kabi omillarga e’tibor qaratiladi. Samarali nazorat o’tkazishning omillari: rasmiy ma’lumot tizimiga zarurat; komp’yuter, internet va axborotli boshqarish tizimi; axborotli-boshqarish tizimining samaradorligini oshirish; xodimlar malakasini zamonaviy boshqarishga mosligi kabilar. Axborotli-boshqarish tizimining samaradorligini oshirish uchun foydalanuvchilarni o’rgatish jarayoni, xarajatlar mezonini o’rganish, zarur ma’lumotlarni tanlab olish, xizmat ko’rsatuvchi shaxs va uskunalarni ajratish, tizimlar va boshlang’ich ma’lumotlarni zamonaviylashtirilishi maqsadga muvofiq.
3.2. Menejmentning strategik vazifalarining tabiati va tashkiliy tuzilmasi. Menejmentning asosiy vazifalari firma faoliyatini tashkil eta bilish (qila olish), bozor talabi va an’anasini ko’ra bilish, chiziqli, amaldorli, chiziqshtabli rahbarlik tuzilmasi, xududiy tuzilmasi, ishlab chiqarishning unsurlari (marketing, biznes-reja, tashkil etish, tartibga solish, rag’batlantirish, nazorat, hisobga olish, moyillik, rejalashtirish), boshqarish san’ati va shu kabilar. Menejment deb tashkil qila olish va tadbirkorlik xis-tuyg’usiga ega bo’lgan, kasbiy tayyorlangan mutaxassislarni aytish mumkin. Shu bilan birga u ko’pgina ilmiy usullarni amaliy faoliyatda ishlata bilishi kerak, ijodkor ham bo’lishi zarur. Menejment jarayoni (tashkil etish, texnologiya, rejalashtirish) tashkil etishda biznes-reja va ta’minot, moliyalash va bizne-reja, narxni shakillantirish va qarz olish va shu kabilarning vazifalashtirish, boshqaruv xodimlarini tayyorlash ilmiy-texnik taraqqiyot yutuqlarini amalga qo’llash kabilarni ta’minlashi lozim. Bozor munosabati sharoitida zamonaviy firmalar (korxonalar, tashkilotlar) faoliyat ko’rsatishlari uchun mahsulot tanlashi va resurslarni sotib olishi kerak. Bozor iqtisodiyotida muammolarning barchasini bozor qonunlariga bo’ysungan holda o’zi hal qiladi. Menejer o’z ishini rejalashtirish va bajarishda har bir unsur kutilmagan qandaydir talablardan kelib chiqadi. Menejer ishlab chiqariladigan yoki yetishtiriladigan mahsulot hajmini bashorat qilishga harakat qilganda, talab mexanizmida baho asosiy unsur ekanligini unutmasligi kerak. Bozorda mahsulot hajmini oshirish uchun mahsulot narxini pasaytirish kerak.Bozor jarayonini karomat qilish qiyin. U talab va takliflarning o’zaro ta’sir etuvchi bozor mexanizmini, narxning shakillanishini vash u kabi an’analarni bilish kerak. Bu yerda faqat mahsulot (xizmat ko’rsatish) emas, uni ishlab chiqarish (etishtirish, xizmat ko’rsatish)ga jalb qilingan xodimlarning mahoratlari ham muhim. Firma ichidagi strategik boshqarish chiziqli, amaldorli, chiziq-shtabli, “mahsulot bo’yicha” tashkiliy tuzilma ko’rinishida bo’lishi mumkin. Chiziqli tashkiliy tuzilmadagi menejmentning hamma vazifalari bo’linma menejeri qo’lida (vazifasida, ixtiyorida) bo’ladi. Amaldorli tuzilmada menejer faoliyatining muayyan bir sohasiga ixtisoslashadi va unga javob beradi. Chiziqli- shtabli tashkiliy tuzilmada rejalashtirish, hisobga olish va nazorat masalalari yanada malakaliroq hal qilinadi. 26
“Mahsulot bo’yicha” tashkiliy tuzilmada boshqarish ancha murakkab, u firmani boshqarilishning avtomatik tizimi sharoitidagi an’anali chiziqlifunksional tuzilmaning rivojlangan shaklidir. Menejmentning mazmuni uning vazifasini ochadi. Menejmentning strategik vazifasi: tarmoq iqtisodiyotining tuzilmasi; uning hududiy tuzilmasi; ishlab chiqarish (xizmat ko’rsatish) ning alohida unsurlari. Ularning o’ziga xos vazifalari: marketing, biznes-reja, tashkil etish, tartibga solish (sozlash), rag’batlantirish, nazorat, hisobga olish, moyillik, rejalashtirish, bashoratlash. Menejmentning strategik vazifalariga zarur bo’lgan tarkibi va mazmuniga e’tibor (xolis) berilishi kerak, aks holda samara pasayadi. Menejmentning mehnat faoliyati ijtimoiy, ruhiy, iqtisodiy, pedagogik, kasbiy va boshqa-boshqa fanlar bilan bog’liq. Ularning tavsiyalaridan foydalanish boshqarish san’atini oshiradi. Shunday qilib, menejment strategik vazifalarining tabiatini tushunish uchun uning tushunchalar toifalari bilan bo’ladigan munosabatlari birgalikda tasavvur qilish lozim. Bir tomondan iqtisod, bozor, tadbirkorlik, marketing kabilar faraz qilinsa, ikkinchi tomondan ushbu har bir tushunchalarning ko’rinishini o’zi tanlash ifodasida menejment tizimiga unsur bo’lib kiradi va birlashib borib shakl ko’rinishini oladi. Oqibatda menejmentning tashkiliy tuzilmasi paydo bo’ladi. 3.3. Menejmentda moyillik faoliyati. Firma yoki tashkilotda rejalar ishlab chiqilishi, maqsadga muvofiq tuzilma, samarali axborot uzatish, zamonaviy jihoz va uskunalar o’rnatilishi, innovatsion texnologiyalar bo’lishi mumkin. Ammo firma (tashkilot, korxona) a’zolari kerakli darajada ishlamasa (faoliyat ko’rsatmasa) lar barcha imkoniyatlar yo’qqa chiqariladi. Xodim mashina emas, uni ishi kerak bo’lsa “ulash” mumkin bo’lsin. Xodim samarali boshqarilishi uchun uning malakaviy tayyorligi, xohishi, ixlosi, xush ko’rinishi, rag’bati, kayfiyati, hafsalasi, ya’ni moyilligi bo’lishi kerak. Moyillik-bu kishini faoliyatga undovchi ichki va tashqi harakatlantiruvchi kuchlar yig’indisi bo’lib faoliyatga chegara va shakl beradi, bu faoliyatga yo’nalish ko’rsatadi, ma’lum maqsadlarga erishish yo’lini mo’ljallaydi. Moyillik tavsifini tushunish uchun inson ehtiyoji, sababi, rag’batlantiruvchi omillar, urinish, qat’iyat, halollik, biror maqsadga qaratilganlik kabi faoliyat tavsiflarini aniqlay bilish kerak. 27
Bir ishni xodim, har xil kuch sarflab bajarishi mumkin. Demak, har xil harakat qilishi mumkin. Moyillik kishi faoliyatini majbur etishga, ma’lum harakat qilish darajasida, ma’lum darajada qat’iyatlik, halollik bilan maqsadlarga erishishga qaratilgan kuchlarning yig’indisidir. Moyillik jarayoni va quyidagi bosqichlardan iborat: – ehtiyojlarni paydo bo’lishi; – ehtiyojlarni bartaraf etish yo’llarini izlash; – harakatlar yo’nalishini aniqlash; – harakatni amalga oshirish; – rag’batlantira olish uchun harakatni amalga oshirish; – ehtiyojlarni bartaraf etish. Bular o’zgaruvchandir. Shu sababli moyillikning mazmuniga va jarayoniga oid nazariyalar mavjud. Moyillik mazmunining nazariyasi inson ko’nglini faoliyatga majbur etishga qaratilgan. Moyillik jarayonining nazariyasi insonni ma’lum xulqga mo’ljallab ish ko’rishini ifodalaydi. Bunda maqsadga erishish uchun kimnidir rag’batlantirish jarayonidir. Ehtiyojlar rag’batlantirish bilan qondirilishi mumkin. Rag’batlantirishning mexanizmi, mazmuni, bahosi, yechimi o’rganilishi lozim. Moyillik jarayoniga oid nazariyalarga kutish nazariyasi, maqsadlarni qo’ya bilish nazariyasi, boshqarishning partisipativ nazariyasi (tashkilot faoliyatida qiziqib qatnashish) kiradi. 3.4. Menejment tizimida guruhlarning o’zgarishi va rahnamolik. Menejment tizimidagi guruh-bu ikki yoki undan ziyod insonlar bo’lib, ulardan har biribir vaqtda boshqacha ta’sir ko’rsatadi va uning ta’sirini o’zi ham xis qiladi. Rahbariyat o’z ixtiyori bilan guruhlarni yaratadi, ya’ni firmadagi tashkiliy tuzilma bo’linmalaridir (hisobchilar, reja va boshqa bo’limlar). Bular rasmiy guruhlar. Rasmiy firma (tashkilot, korxona, korporatsiya) va guruhlar yaratilishi bilanoq, u yana ijtimoiy muhit bo’lib qoladi, unda rahbar istamagan yo’lyo’riqlar bo’yicha xodimlar o’zaro ta’sir ko’rsatadilar. Ijtimoiy o’zaro munosabatlardan ko’pgina do’stona guruhlar, norasmiy guruhlar paydo bo’la boshlaydi, bularning barchasi bir bo’lib norasmiy firma (tashkilot, korxona) ko’rinishini oladi. Norasmiy firma-bu o’z-o’zini yuzaga keladigan insonlar guruhi, bunda ma’lum maqsadlarga erishish muntazam o’zaro ta’sir etadi.
Rasmiy firmada biror o’zgarish o’tkaziladigan bo’lsa norasmiy firma qarshilik ko’rsatadi. Masalan, YAngi texnologiyani joriy etish guruhlarga ta’sir ko’rsatadi, mansablari, holatlari o’zgaradi. Buni sezgan kishilar xolis (ob’ektiv) bo’ladigan o’zgarishlar guruhlarga xavf soladi. Raxbariyat qarshilikni pasaytirish uchun qabul qilingan yechimda qatnashuvchilarni rag’batlantiradilar. Rasmiy firmadagi kabi norasmiy firmalarda ham o’z rahnamolari bo’ladi. Norasmiy rahnamo o’zining holatiga erishadi, ya’ni guruh a’zolariga o’zining munosabati bo’yicha mansabga ega bo’ladi va qo’llaydi. Bu yerda norasmiy rahnomani rasmiy firma rahnomasi kabi xodimlarga ta’sir ko’rsatish imkoniyatlari paydo bo’ladi. Norasmiy rahnamo guruh maqsadiga erishishda yordam beradi, uni faoliyat ko’rsatishini qo’llaydi va mustahkamlaydi. Norasmiy firmalar rasmiy firma bilan vaqti-vaqti bilan o’zaro munosabatda bo’ladilar, rahbarlar buni tushunishlari muhim. Norasmiy firmani boshqarish uchun norasmiy firmani mavjudligini tan olish va tushunib yetish kerak, ularni qo’rqitish o’rniga, ular bilan ishlash kerak. Norasmiy guruhlarning a’zolari va rahnamolari fikrini eshitish lozim, to’g’ri xulosa chiqarish foydali. 3.5. Firma xodimlari va me hnat jamoalarini boshqarish. Firmadagi xodimlar va mehnat jamoalari o’zaro munosabatlardan tashkil topadi. Firma (tashkilot, korxona, korporatsiya)ni boshqarishdagi iqtisodiy tizimlar, tashkiliy tuzilmalar, ularning ish usullari, iqtisodiy mezonlar shaxslar bir-birlari bilan o’zaro munosabatlaridan tashkil topadi. Firmadagi xodimlarning iqtisodiy va ijtimoiy faoliyatlari o’zaro bog’liq bo’ladi. O’zaro bog’liqlik muammosining mazmuni: xulqi qanday; firma qamroviga xodimning qo’shilishi. Firmada xodimning ishi uning firma qamrovi bilan doimiy o’zaro ta’sir etuvchi jarayondir. Xodim firma qamrovidan ko’pgina ehtiyojlarini qondirishni kutsa, firma ham xodimdan ko’pgina ish kutadi. Har bir xodim hayotida firma (korxona, tashkilot, korporatsiya) ga kirish jarayonini bir necha marta “boshidan” o’tkazishi mumkin. Firmada bo’lish, uning a’zosi bo’lish va firmaga kirish, uning a’zosi bo’lib qolish bir xil narsa degani emas. Firmaga yangi kelgan xodimning muvaffaqiyatli ishlab ketishiga muhim shartlardan biri ushbu firmaning qimmatli tizimini, qoida, me’yor va xulqiy tarzlarini o’rganishdir. Bularga: firmaning bosh maqsadlari; firmaning 29
maqsadlariga erishishi uchun afzal vositalarni ishlatilishi; firmaning nufuzi; firmaning bir butun organizm bo’lib faoliyat ko’rsatishidagi tamoyillar, qoida va me’yorlar; xodim o’ziga oladigan majburiyatlari; xodim o’z burchini bajarishi uchun zarur bo’lgan xulqiy standartlar kiradi. Ishga qabul qilingan xodim, firma uni nima uchun kerakligini va foyda bo’lishini, ma’lum ahamiyatini bilishi lozim. Firmaga yangi a’zoni qo’shilishining yakuniy bosqichi uni firmaga to’la huquqli a’zo bo’lib o’tishi bilan yakunlanadi. Firma qadriyatini va me’yorlarini xodim tomonidan qanchalar o’zlashtirilganligi va qabul qilinganligiga qarab xodimni firmaga qo’shilganlik darajasini belgilash mumkin. Xodim firma faoliyatining ishtirokchisi, shuning uchun u firmaning ichki va tashqi muhitini idrok etishi zarur (his etishi, sezishi, ishonishi, qadriyati, iymoni, . ). YAna shuni unutmaslik lozimki, barcha xodimlar birdek emaslar. Xodimning barcha tavsiflarida uning farqi namoyon bo’ladi. Xodimlarning bo’yi, vazni, yoshi, jinsi, ma’lumoti bilan farqlanadilar, har xil tilda so’zlashadi, bir xil harakatni turlicha bajaradi va o’xshash holatlarda o’zini turlicha tutadi. Bu turli-tumanlik xodimni xodim qiladi, mashina emas, firmaning imkoniyati va salohiyatini sezilarli kengaytiradi. Xuddi shu turlitumanlik tashkil etishni boshqarishda muammolar, kelishmovchiliklar, ixtiloflar, nizolar, asab buzar holatlar, qarama-qarshilik vaziyatlari paydo bo’lishiga sababchi bo’ladi. Xodim hulqining boshlang’ich shaxsiyati bo’lib idrok qilish, mezonning asosi va moyilliklar hisoblanadi. Shaxs ijtimoiy faoliyatni tavsiflab bera oladigan alohida ta’rifga muxtoj.Inson hissiy (ya’ni sezgi a’zolari yordamida idrok etiladigan) xususiyatlarga-xulq-atvor, nutq, imo- ishora va xususiyatlarga egadir. Idrok qilish-bu inson ichki va tashqi muhitda bo’layotgan voqea, hodisa, jarayon va tizimni ongida aks ettirishi. Xodim firmani idrok qilishi ikki jarayondan iborat: ma’lumotlarni tanlab olish va ma’lumotlarni tizimlash. Ma’lumotlarni tanlashda har xil kanallardan ma’lumot olinadi. Olingan ma’lumotlar mantiqan ishlov berish usuli orqali, hissiyoti, sezgisi, ishonch orqali ma’lumotlarga ishlov beradi, ularni tizimlaydi. Xodimlar jamoasini (ayniqsa mehnat jamoalarini) boshqarish keng qamrovli.Shuning uchun rahbar (menejment) ning vazifasi o’ta keng qamrovli (tashkil etish, rejalashtirish, bashoratlash. ). U unumdorlik va samaradorlik haqida ham o’ylashi kerak, boshqa firma (tashkilot, korxona. ) 30
larga qaraganda uning firmasi unumliroq ishlashi lozim: mehnat resurslaridan samarali foydalanishi (mehnat resurslarini rejalashtirish, mehnat mahoratlarini ro’yxat qilish, mehnat operatsiyalarini tahlil qilish, ish (mehnat) haqi, qo’shimcha imtiyozlar, ishning mazmundorligi. ); mehnat resurslariga bo’lgan ehtiyojni rejalashtirish va bashoratlash, ishga xodim qabul qilish, tanlab qabul qilish, ish haqi va imtiyozlarni aniqlash, kasb tanlash va moslashuv, ta’lim berish, mehnat faoliyatini baholash, rahbar xodimlarni tayyorlash, yuqori lavozimga ko’tarish, pasaytirish, o’tkazish, bo’shatish). Boshqaruvchi xodimlarni tayyorlash har xil kurslar, seminarlar yoki rotatsiya (almashlab, belgilangan tartibda almashib) tashkil qilish yo’llari bilan amalga oshirilishi mumkin. 3.6. Samarali boshqarish va ishlab chiqarish (xizmat ko’rsatish) samaradorligini umumiy o’sishini ta’minlash. Ishlab chiqarishni boshqarishda firmaning ishlab chiqarish (xizmat ko’rsatish) faoliyatlari tizimini tuzish, ishlab chiqarishda operatsiya tizimini ishlab turishi va unumdorlikni boshqarishda majmui yo’l muhim ahamiyat kasb etadi. Firmalarning ishlab chiqarish faoliyatlarini boshqarishga tizimli yondashish nima ekanligini tushunish uchun operatsiyali vazifa, operatsiyali tizim, firma (tashkilot, korxona) larni boshqarishning mohiyati, operatsiyali tizimning toifalari, operatsiyali vazifa bilan firmaning boshqa vazifalari orasidagi bog’liqlik, yuksak ishlab chiqarish va firma, raqobatlasha olish qobiliyati, ishlab chiqarish sohasida bosh yechimlar, xalqaro bozor sharoitida ishlab chiqarishning bosh yo’nalishi kabi atamalarni bilish kerak. Firmada operatsiyali vazifa-tashqi firmalarga yetkazib beriladigan mahsulotlar ishlab chiqariladi va xizmatlar bajariladi. Operatsiyali tizim qayta ishlanadigan kichik tizimlar, ta’minlash kichik tizimlari va rejalashtirish va nazorat kichik tizimlaridan tashkil topgan. Operatsiyali tizimning asosiy maqsadi iste’molchilardagi ehtiyojlarini qondirish uchun mahsulot chiqarishda yoki xizmat ko’rsatishda ifodalanadi. Firmalarni boshqarishning mohiyatiga ko’p sonli operatsiyali menejerlarning majburiyatlariga kiradi. Operatsiyali tizimning toifalari: qayta ishlanadigan tizimlarning turiloyiha, kichik hajmdagi, ommoviy ishlab chiqarish, uzluksiz jarayon; ishlab chiqariladigan mahsulotlarning xususiyati bo’yicha-mahsulot (qurilish
pudratchisi,tipografiya, mahsulotni qayta ishlash), xizmat ko’rsatish (vrachterapevt, transportni ta’mirlash shahobchasi, aeroport, radiostansiya). Operatsiyali vazifa bilan firmaning boshqa vazifalari orasidagi bog’liqlik-bu o’ta muhim va murakkab ishchi munosabatlar. Ushbu munosabatlardagi samarali boshqarishni ta’minlash zarur. Kelishmovchilik va to’qnashuvlarni kelib chiqishiga yo’l qo’ymaslik lozim. Xalqaro raqobat ishlab chiqarish sohasidagi “ishlab chiqarishiste’molchilarning ehtiyoji” zanjiriga e’tibor berishga majbur qilmoqda, ya’ni “aniq vaqtda”, sifatni majmui nazorat tamoyili, ta’mirlov-oldini olish xizmatining majmui tamoyili kabilarga rioya qilish samara beradi. Omilkorlik bilan ishlash samaradorlik garovidir. Firmada operatsiyali tizimini ishlab turishi ishlab chiqarish jarayonini rejalashtirish, bashoratlash va ularni borishini nazorat qilish muammolari va yechimini topilishi mutaxassisdan ko’p jarayonlarni bilishini talab qiladi.Masalan, ishlab chiqarishni tezkor boshqarish, mahsulot ishlab chiqarishni rejalashtirish, zahiradagi resurs (material)larni boshqarish, loyihalarni boshqarish, loyihalarni boshqarish usullari, sifatni ta’minlash kabi yo’nalishlarni yaxshi o’zlashtirilgan bo’lishi kerak. Ishlab chiqarishni tezkor boshqarish firmaning ishlab chiqarish faoliyatiga rahbarlik qilishning muhim ajralmas qismi hisoblanadi. Mahsulot ishlab chiqarishni rejalashtirishda taqvumli rejalashtirishning mazmuni va tavsifi muhim o’rin tutadi. Mahsulot ishlab chiqarishni rejalashtirish operatsiyali tizimni umumiy ehtiyojlarning o’zgarishini hisobga olgan holda, qanday foydalanishi haqida yechim qabul qilishni ko’zda tutadi.Umumiy ehtiyoj-bu operatsiya tizimi ishlab turganda barcha mahsulot yoki xizmat ko’rsatishlarga bo’lgan talablar yig’indisi. Umumiy talablar odatda tizimini ish bilan ta’minlanganlik birligida o’lchanadi. Samaradorlik (unumdorlik) ka juda ko’p omillar (materiallar yoki resurslar, mehnat, sarmoya, energiya, texnika va transport, axborot va aloqa, energiya, rahbarlik, bashoratlash va rejalashtirish, tashkil etish, moyillik, yechim qabul qilish, nazorat va hokazolar) ta’sir qiladi. YUqori samaradorlikni bir-tekis ta’minlab turli boshqarish tizimining barcha vazifalariga va barcha bog’lovchi jarayonlarga taalluqlidir. Butun firma (korxona, tashkilot, korporatsiya) samaradorligini oshirish uchun har bir bosqich rahbari o’zining har kunlik ishida rioya qilishi zarar bo’lgan chora-tadbirlarni amalga oshirishi lozim. Fan-texnika taraqqiyotini boshqarishdagi yutuqlari, boshqaruv mehnatining samaradorligi, boshqaruv mehnatining samaradorligi,
boshqaruv mehnati unumdorligi, egiluvchan tizim va hakozolar keng qo’llanilishi samaradorlikni oshiradi. 3.7. Korxonani boshqarish Korxona to’g’risidagi axborot investorlar korxonaning ishonchliligi, uning bozordagi holati barqarorligiga ishonch hosil qilishlari uchun iloji boricha to’liq bo’lishi lozim. Korxonani tavsiflash uning yaratilish tarixi, tashkiliy- huquqiy shakli, davlat idoralarida ro’yxatdan o’tishi, xo’jalik aloqalari, eng yirik foydali loyihalari, menejmentning samaradorligi haqidagi ma’lumotlar va boshqalarni qamrab olishi lozim. Korxona tavsifnomasi quyidagi savollarga to’liq javob berishi zarur: korxona tarixi, o’tgan davr mobaynida uning rivojlanishi; korxonaning asosiy egalari ro’yxati, ulardan har birining korxonaning asos topishi va faoliyat ko’rsatishidagi roli; korxona rivojlanishiga ta’sir ko’rsatgan hodisalar; korxonaning tashkiliy tuzilmasi va xodimlar haqidagi ma’lumotlar; mahsulotni sotishda tarixiy va joriy tendentsiyalar; so’nggi uch yil mobaynida korxonaning texnik- iqtisodiy va moliyaviy ko’rsatkichlari; korxonaning asosiy yutuq va ustunliklari; sotuv hajmi dinamikasi; korxonaning bozordagi ulushi va uning tendentsiyalari; korxona reklamasi va reklama imkoniyatlaridan foydalanish darajasi; korxonaning tashkiliy- huquqiy darajasi; korxona xarajatlari; moliyaviy- xo’jalik faoliyatida korxona oldida vujudga keluvchi muammolar; korxonaning kuchli va zaif tomonlarini baholash (mahsulot yoki xizmat sifati, sotuv imkoniyatlari, ishlab chiqarish xarajatlari darajasi, xodimlar malakasi va tajribasi, texnologiyalar darajasi, materiallar va butlovchi qismlarni etkazib berish sharoitlari, menejment darajasi). Talab elastikligi Ma’lumki, tovarga bo’lgan talab, uning narxiga, iste’molchi daromadiga va boshqa tovarlar narxiga bog’liqdir. Xuddi shunday, taklif tovar narxiga va tovarni ishlab chiqarish xarajatiga bog’liq. 33
Masalan, limonning narxi oshsa, unga talab kamayadi. Lekin, biz shu tovarga talabni yoki taklifini miqdoriy jihatdan o’sishi yoki kamayishini bilmoqchimiz. Agar limon narxi 15% ga oshsa, unga bo’lgan talab qanchaga o’zgaradi? YOki daromad 10% ga oshgandagi talab qanchaga o’zgaradi? Bunday savolga javob berish uchun, elastiklik tushunchasidan foydalanamiz. Elastiklik – bir o’zgaruvchining boshqa bir o’zgaruvchi ta’siri ostida o’zgarishini o’lchaydigan o’lchov; aniqroq qilib aytganda, biror o’zgaruvchining bir foizga o’zgarishini natijasida boshqa bir o’zgaruvchining ma’lum foiz miqdorga o’zgarishini ko’rsatadigan sondir. Bunga eng muhim misollardan biri bo’lib, narxga bog’liq bo’lgan talab elastikligidir. Bu elastiklik tovar narxining bir foizga o’zgarishi, unga bo’lgan talabninng necha foizga o’zgarishini ko’rsatadi. Bu ko’rsatkichni to’liqroq ko’rib chiqamiz. Narxga bog’liq talab elastikligini quyidagicha yozamiz: ( Q%) E Dp , (1) ( P %)
bu yerda Q% – Q ning foiz bo’yicha o’zgarishi; P % – P ning foiz o’zgarishi. Shuni eslatish lozimki, foiz o’zgarish, o’zgaruvchining absolyut o’zgarishini, o’zgaruvchining oldingi darajasiga nisbatidir, ya’ni: Q P Q% 100%; P% 100% . Q
Q 100% Q P 100% P
Agar talab uzluksiz funksiya sifatida, ya’ni Q D f (P ) ko’rinishida berilgan bo’lsa, uning elastiklik koeffitsienti quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi: Q P P Ep f ( P) . P Q