Умиджон Обудов блоги

Birinchidan, bu biznes va tadbirkorlik – davlat sektoriga kirmaydigan barcha iqtisodiy faol yuridik shaxslar. Ikkinchidan, yuqorida aytib o’tilgan uchta sohadagi jarayonlarni tartibga solish uchun javobgar davlatdir. Uchinchidan, bu ma’lum bir mamlakatning butun aholisining xo’jalik ishlari. Va, to’rtinchidan, bu tashqi iqtisodiyot bo’lib, u ko’p jihatdan muayyan davlatning ichki, milliy iqtisodiyotini belgilaydi.

Moliya huquqi darslik

O‘zbekiston Moliya vazirligi mamlakat Moliya bozorini o‘rta va uzoq muddatda rivojlantirish konsepsiyasi loyihasini ishlab chiqdi. Hujjat normativ huquqiy hujjatlarning muhokamasi portalida e’lon qilindi.

Konsepsiyani ishlab chiqishda Koreya fond birjasi, BMTTD, Xalqaro moliya korporatsiyasi, Vazirlar Mahkamasi qoshidagi Prognozlashtirish va makroiqtisodiy tadqiqotlar instituti va boshqa tuzilmalar ekspertlari ishtirok etdi.

Bugungi kunda mamlakatda 900 mingga yaqin jismoniy va yuridik shaxslar 42,1 trln so‘m nominal qiymatidagi aksiyalarga egalik qilmoqda. 2016 yilda korporativ qimmatli qog‘ozlar (aksiya va obligatsiyalar) aylanmasi 14,5 trln so‘m darajasida qayd etilib, bu mamlakat YAMMning 7,3 foiziga teng demakdir. Solishtirish uchun 2015 yilgi ma’lumotlarga e’tibor qaratsak, 2015 yilda Koreya Respublikasida bu ko‘rsatkich o‘rtacha 133,8 foiz, Yaponiyada 127,1 foiz, Turkiyada 48,7 foiz, Germaniyada 43,8 foiz, Rossiyada 8,6 foizni tashkil etgan (Jahon banki axboroti).

«Fond bozori, jumladan ikkilamchi bozordagi joriy vaziyat milliy kapital bozori aholi va sarmoyadorlar, jumladan xorijlik investorlarning erkin mablag‘larini jalb etish yo‘li bilan iqtisodiyotning real sektorini moliyalashtirish bo‘yicha o‘zining asosiy vazifalarini bajarmaganidan guvohlik bermoqda», — deyiladi konsepsiya loyihasida.

Xususiylashtirish jarayonlariga haddan ziyod ta’sirchanlik, AJlarga talablarning asossiz ravishda oshirib yuborilgani, moliya bozori sektorlarini qayta isloh qilishda muvozanatlashtirilgan yondashuvning mavjud emasligi bozorning rivojlanishiga asosiy to‘sqinlik qilgan sabablar sifatida keltirilgan.

Konsepsiyani amalga oshirish uchun 2017−2021 yillarda moliya bozorini rivojlantirish kompleks dasturini tasdiqlash taklif qilingan. Unda qimmatli qog‘ozlar bozori huquqiy normativ hujjatlarini, sug‘urta va bank xizmatlarini takomillashtirish, yangi moliyaviy vositalarni joriy etish, moliya bozorini nazorat qilish tizimini institutsional mustahkamlash va boshqalar ko‘zda tutilgan.

Moliya bozori nima degani va uning qanday turlari mavjud, uni nima uchun o’rganishimiz kerak

Assalomu alaykum qadrli muxlis! Maqolamiz sarlavhasidan ko’rganingizdek, bugun, qiziqarli va moliyaviy mustaqillikga erishish, moliyaviy savodxonligimizni oshirish uchun kerakli mavzu moliya bozori tushunchasi, tarkibiy qismlari, uning turlari, xavfi hamda sarmoya kiritish haqida gaplashamiz, bilim va ko’nikmalarimizni oshiramiz.

Ushbu maqola uchun 10 daqiqa vaqtingizni ajrating! Umid qilamanki, siz uni foydali va qiziqarli deb topasiz!

Bu bozorning tarixiga qisqacha nazar solsak.

Jahon moliya bozorining elementlari feodalizm davridayoq shakllana boshlagan. Tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi va qimmatli qog’ozlarning paydo bo’lishi bilan kapital bozori shakllangan.

Tarixan xalqaro sahnada ikkita asosiy model shakllangan:

1. Kontinental model – bank tomonidan moliyalashtirishga yo’naltirilgan moliyaviy tizim bo’lib, qimmatli qog’ozlar oz sonli aktsiyadorlarga e’lon qilinib, aksiyadorlarning eng yuqori kapitalga e’tibor qaratiladi.
2. Anglo-Amerikancha model – qimmatli qog’ozlar bozoriga va institutsional investorlar tizimiga (sug’urta kompaniyalari, investitsiyalar va pensiya jamg’armalari va boshqalar) qaratilgan moliyaviy tizim. Ushbu model aksiyalarni ommaviy joylashtirishga yo’naltirilganligi va kontinental modelga nisbatan hajmi jihatidan ancha katta bo’lgan ikkilamchi bozorning yuqori darajada rivojlanishi bilan tavsiflanadi.

XX asr oxiri – XXI asr boshlarida ko’pgina Yevropa mamlakatlarida moliya bozorlari Anglo-Amerikancha modeli xususiyatlariga ega bo’la boshladi va moliyaviy bozorlarning kontinental va Anglo-Amerikancha modellari bir-biriga asta-sekin yaqinlasha bordi.

Nomidan va tarixidan ko’rinib turibdiki, bu obligatsiyalar, aktsiyalar, valyuta va derivativlar kabi aktivlarni sotish va sotib olish imkoniyatini beruvchi bozordir. Oddiy qilib aytganda, biznes va investorlar o’z bizneslarini rivojlantirish uchun pul yig’ish va shunga muvofiq ko’proq daromad topish maqsadida moliyaviy bozorlarga borishlari mumkin.

Buni aniqroq aytadigan bo’lsam, odamning omonat hisob raqamiga ega bo’lgan bankni tasavvur qiling. Bank o’zining va boshqa omonatchilarning pul mablag’laridan boshqa insonlar va korxonalarga qarz berish va foizlar undirish uchun foydalanishi mumkin.

Omonatchilarning o’zlari ham pul topib, ularga to’langan foizlar hisobiga pullari qanday o’sib borayotganini ko’rishadi. Xususan O’zbekiston bozoridayam bank omonatchilarga ham, qarzdorlarga ham foyda keltiradigan moliyaviy bozor hisoblanadi.

Maqola mundarijasi ( Ochish / Yopish )

1. Bu bozorning bugungi kunda qanday turlari mavjud?
2. Bozorning qandayfunksiyalarimavjud
3. Moliyaviy bozorlarni o’rganishning ahamiyati
4. Qanday risklar mavjud va ulardan qanday himoyalanish mumkin
5. Xulosa.

Bu bozorning bugungi kunda qanday turlari mavjud?

Moliyaviy bozor murakkab tizim sifatida bir nechta bozor segmentlaridan iborat bo’lib, bir nechita turlarga bo’linadi:

1. Kapital bozori kredit va ssuda bozorini o’zida mujassam etadi. Bu bozor elektron pul mablag’larini ularga ega bo’lganlardan yo’qlarga qayta taqsimlashni o’z ichiga oladi. Investitsiya bozoridan farq qilib, kredit bozori ancha murakkab va ishtirokchilarga o’z majburiyatlarini bajarish uchun yanada qattiqroq talablarni qo’yadi.
2. Qimmatli qog’ozlar bozori moliya bozorining 90%ini tashkil etib, jamiki yuridik shaxslar investitsiya qiladigan moliyaviy instrumentlar nazarda tutiladi.
3. Valyuta bozori (Forex). Unda ishtirokchilar o’rtasidagi o’zaro munosabatlarning obyekti valyuta va uning ekvivalentiga aloqador narsalar hisoblanadi. Valyuta operatsiyalari birja va undan tashqari bozorda amalga oshiriladi (Foreks banklararo bozor, Forex).
4. Oltin bozori qimmatbaho metallar bozori deb ham yuritilib, qimmatli metallar oldi sotdisi amalga oshiriladi.
5. Sug’urta bozori. Bu alohida segment, chunki sug’urta kompaniyalari global darajadagi asosiy investorlar qatoriga kiradi. Har xil turdagi sug’urta xizmatlarini olib borish orqali ular kapitalni to’playdilar, ular vaqtincha depozitlarga, metallarga va fond bozoriga sarmoya kiritishlari mumkin.

Jahon moliya bozorining yana bitta, umumiy, ammo aniqroq tasnifi mavjud:

• valyuta bozori,
• fond bozori
• tovar bozori

Birinchisi har qanday valyuta (shu jumladan kriptovalyuta) bilan barcha turdagi operatsiyalarni qamrab oladi, ikkinchisi – qimmatli qog’ozlarga bog’liq hamma narsalarni, uchinchisi – metallar, neft, tovarlar va xizmatlar savdosi, shu jumladan noan’anaviy investitsiyalar (antiqa buyumlar, san’at va boshqalar) … Uchala bozor ham kredit, investitsion va boshqa munosabatlar bilan bog‘langan.

Bozorning qanday funksiyalari mavjud

Moliya bozori o’z faoliyatida bir nechta funktsiyalarni bajaradi:

• To’lov operatsiyalarini amalga oshirishda pul aylanishiga bevosita ta’sir ko’rsatadigan va uning hajmlarini tartibga soluvchi, pulning doimiy aylanishi uchun sharoit yaratish.
• Qo’shimcha investorlarni jalb qilish, bozorlarda mavjud bo’lgan moliyaviy aktivlarni sotib olish va sotish imkoniyatlarini ta’minlash.
• Resurslarning harakatlanishi va jamlanishi uchun sharoit yaratish, jamg‘armalarning ichki manbalarini safarbar qilish va moliyalashtirish uchun yangi manbalarni jalb qilish.
• Davlat iqtisodiyotining turli sohalari va yo’nalishlarida resurslarni tezkor taqsimlashni amalga oshirish. Bu taqsimot mamlakat va korxona, aholi va davlat o’rtasida sodir bo’lishi mumkin.
• Iqtisodiyot sohalari va xo’jalik tarmoqlari o’rtasida kapitalni qayta taqsimlashni amalga oshirish.

Shunday qilib, moliyaviy bozorlarning asosiy vazifasi turli manbalardan vaqtinchalik ortiqcha mablag’larni faol safarbar etishdan iborat. Bu mablag’lar jamg’arma ko’rinishidagi kapitaldan, shu jumladan aholi, tashkilotlar, davlat organlarining pul va boshqa moliyaviy resurslaridan jalb qilinishi mumkin.

Moliyaviy bozorlarni o’rganishning ahamiyati

Moliya bozorini o’rganishning muhim jihati, uning, har qanday mamlakatning sanoat hayotida, iqtisodiyotidagi o’rni hisoblanadi. Buni tushunish juda muhimdir. Bu moliyaviy faoliyat bilan shug’ullanmoqchi bo’lgan har qanday mutaxassis uchun asosiy bilimdir.

Zamonaviy iqtisodiyotda moliya bozorining rolini tushunish uchun siz, iqtisodiy tuzilmaga nazar solishingiz kerak. Darhaqiqat, har qanday davlat iqtisodiyotida sanoat va bozorlarni shakllantiradigan uchta faoliyat sohasi hukmronlik qiladi.

1. Birinchisi – resurslar
2. Ikkinchisi – tovarlar va xizmatlar
3. Uchinchisi – moliya.

Bu sohalar o’rtasida yaqin aloqa va faol o’zaro ta’sir mavjud. Ushbu o’zaro ta’sirning ishtirokchilari turli xil iqtisodiy bo’linmalar bo’lib, ular orasida to’rttasi ustunlik qiladi.

Birinchidan, bu biznes va tadbirkorlik – davlat sektoriga kirmaydigan barcha iqtisodiy faol yuridik shaxslar. Ikkinchidan, yuqorida aytib o’tilgan uchta sohadagi jarayonlarni tartibga solish uchun javobgar davlatdir. Uchinchidan, bu ma’lum bir mamlakatning butun aholisining xo’jalik ishlari. Va, to’rtinchidan, bu tashqi iqtisodiyot bo’lib, u ko’p jihatdan muayyan davlatning ichki, milliy iqtisodiyotini belgilaydi.

Qanday risklar mavjud va ulardan qanday himoyalanish mumkin

Investitsion tavakkalchilik nima degani?

Investitsion tavakkalchilik – bu qimmatli qog’ozning qiymatining pasayishi yoki investitsiya daromadi sizning kutganingizga mos kelmasligi ehtimoli.

Tavakkalchilik qilish shartmi?

Xavf rentabellik bilan bog’liq. Potentsial daromad qanchalik yuqori bo’lsa, xavf shunchalik yuqori bo’ladi.

Masalan siz OFZ sotib olishingiz va davlat tomonidan kafolatlangan taxminan 7% miqdorida qat’iy belgilangan kupon daromadini olishingiz mumkin. Yoki, 2019 yil davomida 35 foizga o’sgan Yandex aktsiyalarini (YNDX) sotib olishingiz mumkin, garchi ular oktyabr oyiga kelib 20 foizga tushib ketgan. Shu bilan birga siz, Yandex dividend to’laydimi yoki yo’qmi, aktsiyalar ko’tariladimi yoki tushadimi, bilmaysiz. Siz potentsial foyda uchun bu tavakkalchilikga qo’l urdingiz.

Biznesda bo’lgani kabi moliyaviy bozorda ham risklar mavjud. Risk investitsiyalarning potentsial yo’qotilishini anglatadi. Qarama-qarshi tomon xavfi, foiz stavkalari riski va qarzni to’lamaslik xavfi moliyaviy dunyodagi risklarga misoldir. Bundan tashqari, risk qo’qqisdan qachon paydo bo’ladi, qachonki, imitentlar ya’ni sotuvchilar ko’pincha atrofdagilarning xatti-harakatlariga taqlid qilishadi, bu taqlid qisqa vaqt ichida aktivlar narxining katta o’sishiga yoki kamayishiga sabab bo’ladi.

Eslatma! Bozor statistikasi tahlili risklarni oldindan ko’ra bilish uchun bozordagi eng katta yutuq ekanligini isbotlaydi. Bunda biz uchun eng asosiy manba bozor indikatorlari bo’lib, joriy sharoitlarni o’lchash va moliyaviy yoki iqtisodiy tendentsiyalarni prognoz qilish uchun foydalaniladigan instrumental ma’lumotlardir.

Keyingi maqolalarda albatta bu to’g’risida batafsil ma’lumot beramiz.

Xulosa.

Moliyaviy bozorlar va ulardan qanday qilib pul ishlashingiz mumkinligi haqida o’qib, aslida nima bilan shug’ullanayotganingizni bilasizmi? Kommentariyada javobingizni kutib qolaman!

Ajrashishda mol-mulk qanday bo’linadi?

Savol: Men ayolim bilan ajrashmoqchiman. To’ydan 2 yil aval o’z nomimga mashina va uy olgan edim. Bu mol-mulk ajrashish davomida ayolim bilan teng taqsimlanadimi yoki o’zimda qoladimi?

Javob: O’zbekiston Respublikasi Oila kodeksining 25-moddasiga binoan, er va xotinning nikohga qadar o‘ziga tegishli bo‘lgan mol-mulki, shuningdek ulardan har birining nikoh davomida hadya, meros tariqasida yoki boshqa bepul bitimlar asosida olgan mol-mulki ulardan har birining o‘z mulki hisoblanadi.

Demak, turmush qurishdan oldin o’z nomingizga rasmiylashtirilgan mashina va uy ajrashish payti o’zaro bo’linmaydi.

Nikohdan ajrashishda er-xotinning umumiy mol-mulki bo’linadi. Er-xotinning umumiy mol-mulkiga Oila kodeksining 23-moddasida quyidagicha ta’rif berilgan:

“23-modda. Er va xotinning umumiy mulki

Er va xotinning nikoh davomida orttirgan mol-mulklari, shuningdek nikoh qayd etilgunga qadar, bo‘lajak er-xotinning umumiy mablag‘lari hisobiga olingan mol-mulklari, agar qonun yoki nikoh shartnomasida boshqacha hol ko‘rsatilmagan bo‘lsa, ularning birgalikdagi umumiy mulki hisoblanadi.

Er va xotinning nikoh davomida orttirgan mol-mulklari jumlasiga (er va xotinning umumiy mol-mulkiga) er va xotin har birining mehnat faoliyatidan, tadbirkorlik faoliyatidan va intellektual faoliyat natijalaridan orttirgan daromadlari, ular tomonidan olingan pensiyalar, nafaqalar, shuningdek maxsus maqsadga mo‘ljallanmagan boshqa pul to‘lovlari (moddiy yordam summasi, mayib bo‘lish yoki salomatligiga boshqacha zarar etkazish oqibatida mehnat qobiliyatini yo‘qotganlik munosabati bilan etkazilgan zararni qoplash tarzida to‘langan summalar va boshqalar) kiradi. Er va xotinning umumiy daromadlari hisobiga olingan ko‘char va ko‘chmas ashyolar, qimmatli qog‘ozlari, paylari, omonatlari, kredit muassasalariga yoki boshqa tijorat tashkilotlariga kiritilgan kapitaldagi ulushlari hamda er va xotinning nikoh davomida orttirgan boshqa har qanday mol-mulklari, ular er yoki xotindan birining nomiga rasmiylashtirilgan yoxud pul mablag‘lari kimning nomiga yoki er va xotinning qaysi biri tomonidan kiritilgan bo‘lishidan qat’i nazar ular ham er va xotinning umumiy mol-mulki hisoblanadi.

Er va xotindan biri uy-ro‘zg‘or ishlarini yuritish, bolalarni parvarish qilish bilan band bo‘lgan yoki boshqa uzrli sabablarga ko‘ra mustaqil ish haqi va boshqa daromadga ega bo‘lmagan taqdirda ham er va xotin umumiy mol-mulkka nisbatan teng huquqqa ega bo‘ladi.

Fermer xo‘jaligi va dehqon xo‘jaligi a’zolarining birgalikdagi mulki bo‘lgan mol-mulkka nisbatan er va xotinning egalik qilish, foydalanish va tasarruf etish huquqlari fermer xo‘jaligi va dehqon xo‘jaligi to‘g‘risidagi qonunlarda belgilanadi. Fermer xo‘jaligi va dehqon xo‘jaligining mol-mulkini bo‘lish O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 223 va 225-moddalarida nazarda tutilgan qoidalar asosida amalga oshiriladi”.

Demak, nikohdan oldin nomingizga rasmiylashtirilgan moshina va uy sizning shaxiy mol-mulkingiz hisoblanadi va nikohdan ajrashish davomida bo’linmaydi.

Aloqador maqolalar:

1. Nikohdan ajratishda mol-mulk qanday taqsimlanadi?Savol: Nikohdan ajratishda mol mulk qanday taqsimlanadi? Masalan, erning nomidagi.
2. Nikoh buzilganda meros bo’linadimi?Savol: Er-xotin ajrashmoqchi bo’lsa, xotin erning vafot etib ketgan ota.
3. O‘quvchi va talabalarning ro‘mol o‘rashini taqiqlash qonuniymi?2017 йил ёз ойларида ҳижобли абитуриентларнинг олий таълим муассасасига аризаси.
4. O’gay otam onamni haydab yubordi, bizning qanday huquqlarimiz bor?Savol: Onam men tug’ilgandan keyin birinchi turmushidan ajrashgan va 1992-yilda.

aznur.uz

AQSH moliya tizimi va uning xalqaro iqtisodiy munosabatlardagi o`rni

This entry was posted on April 18, 2012, in Siyosat. Bookmark the permalink. Leave a comment

AQSh moliya tizimi mamlakat ichida va xalqaro maydonda moliyaviy operatsiyalarni amalga oshiruvchi davlat organlari, banklar hamda korporatsiyalardan tashkil topgan. Soha yalpi daromadi mamlakat YaIM nisbatan 429.3% ni tashkil qiladi (virtual iqtisodiyot- fond bozorlari daromadlari judayam katta)[1]. Ushbu sohaning asosiy harakatlantiruvchisi mamlakatning Markaziy Banki hisoblanmish Federal Rezerv Sistemasi (FRS) hisoblanadi. Bundan tashqari, AQSh davlat budjetidagi o`zgarishlar ham mamlakat moliya sohasiga sezilarli ta`sir ko`rsatadi: davlat xarajatlarining sohaga yo`naltirilishi bevosita firma va korporatsiyalar, banklar hamda davlat muassasalarining moliya bozorlaridagi holatini o`zgartirib yuboradi.

Mamlakat moliya sohasining rivojlanishi XX asr boshlariga to`g`ri keladi. 1913-yilda AQSH Kongressida FRS ni tashkil qilish haqida qaror qabul qilindi va u mamlakat pul-kredit siyosatining boshqaruvchisi, ya`ni mamlakat Markaziy Banki maqomiga ega bo`ldi. Qonunga ko`ra, FRS boshqaruvchilar kengashi tarkibiga AQSH Prezidenti tomonidan 14 yil muddatga tayinlanadigan 7 ta a`zo kiradi[2]. Bunday uzoq muddat barqarorlik, izchillik va mustaqillikni ta`minlashi kerakligi aytiladi, lekin a`zolarning juda kam qismigina ushbu muddatni to`liq o`tkazishadi. 2006-yildan buyon FRS Raisi Ben Bernanke hisoblanadi. FRS ning nafaqat AQSH, balki butun jahon moliya sohasidagi o`rni beqiyos, ta`siri juda sezilarlidir. Mamlakatning Markaziy Banki sifatida FRS tijorat banklariga kreditlar beradi, hisob stavkasini, rezerv hajmini o`rnatadi, mamlakatning pul-kredit siyosatini ta`minlaydi, tijorat banklarining faoliyatini hamda ochiq bozordagi pul massasini nazorat qiladi, davlat qimmatbaho qog`ozlari bo`yicha operatsiyalarni jahon bozorlarida amalga oshiradi. Masalan, Buyuk Depressiya, 1933-35 yillar mobaynida T. Ruzvelt o`z islohotlarini moliya tizimida o`zgartirishlar qilishdan boshladi va FRS yordamida hisob stavkasini tushirdi, imtiyozli kreditlar berdi(pul-kredit va budjet-soliq siyosati). 2008-yilgi moliyaviy inqiroz davrida ham FRS mamlakat moliya sohasini jonlashtirishda asosiy rolni o`ynadi. AQSH valyutasi dollarni bosib chiqarish ham FRS zimmasida ekanligini hisobga olsak, valyuta hajmini oshirish yoki kamaytirish orqali jahon bozoriga o`z ta`sirini o`tkazishi mumkin.

AQSH moliya tizimini fond birjalari va fond bozorlarisiz tasavvur qilib bo`lmaydi. Davlat va xususiy sektor qimmatbaho qog`ozlari aynan shu yerda savdo qilinadi. Fond birjalari haqida dastlabki qonun 1934-yilda qabul qilingan hamda bu bo`yicha Komissiya tuzilgan va unga 1936-1938-yillarda (Meloni akti) bir qancha o`zgartirishlar kiritilgan[3]. Keyinchalik, 1970-yillarda esa ushbu sohada islohotlar o`tkazila boshlandi, natijada qimmatbaho qo`g`ozlarning yagona milliy bozori tashkil etildi. Davlat organlari, jumladan moliya vazirligi, veksellar, o`rta va uzoq muddatli obligatsiyalar chiqarish orqali fond bozorlariga ta`sir o`tkazadi, chunki ular boshqa korporatsiyalarga nisbatan raqobatga chidamliroq hisoblanadi (odatda davlat obligatsiyalari riski deyarli nolga teng). Moliyaviy operatsiyalar markazi Nyu-York shahrida joylashgan Nyu-York fond birjasi (NYSE) hisoblanadi, AQSH qimmatbaho qog`ozlar birjasi (ASE) ham Nyu-Yorkda joylashgan. Hajmi jihatidan ikkinchi o`rinda savdo zaliga ega bo`lmagan NASDAQ elektron fond birjasi turadi. Bulardan tashqari AQSH da 8 ta regional fond birjalari faoliyat yuritmoqda: Chikago, Filodelfiya, Tinch okeani birjasi, Kaliforniya, Boston va boshqalar. Moliya tizimi, fond birjalari va bozorlari faoliyatini boshqarish maqsadida bir qancha nazorat organlari (7 ta asosiy organ mavjud, ulardan 4 tasi federal) tashkil qilingan: Fond Dillerlari Milliy Assotsiatsiyasi, Qimmatbaho qog`oz egalari himoyasi bo`yicha korporatsiya, Munisipial qimmatbaho qog`ozlar bo`yicha Kengash shular jumlasidandir[4].

2008-yilgi jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi vujudga kelishida AQSH moliya tizimining hissasi ancha yuqori ekanligini aytib o`tish joizdir. Chunki 1933-yilda qabul qilingan Glas-Stigl aktiga ko`ra, AQSH banklari investitsion va tijorat banklariga ajratilgan edi. 1999-yilda bu aktning bekor qilinishi (amalda bu jarayon 80-yillardan boshlangan) yuqoridagi banklar faoliyatini aralashtirib yubordi[5]: Uol-strit (Wall-Street) investitsion banklari tijorat banklari depozitlarini investitsiya qila boshladi. Natijada deyarli hamma mablag` muomalaga jalb qilindi. Ipoteka kreditlarida boshlangan inqiroz banklar depozitida mavjud pulning juda kamligi uchun tezda tarqalib, nafaqat AQSH, balki butun jahon iqtisodining katta yo`qotishlariga sabab bo`ldi.

Moliya tizmini tahlil qilish mobaynida, mamlakat valyutasi tizimini ham ko`rib chiqish maqsadga muvofiq bo`ladi. Mamlakat valyuta tizimi ahamiyati nafaqat AQSH ning o`zida, balki xalqaro maydonda ham beqiyos. Chunki AQSH valyutasi dollarning butun jahon savdo aloqalarida keng qo`llanilishi mamlakatning xalqaro munosabatlarda, xususan xalqaro iqtisodiy va siyosiy munosabatlardagi o`rnini nihoyatda katta darajaga olib chiqdi. Hozirgi kunda ko`pgina davlatlarning valyuta rezervalaridagi asosiy ulushni AQSH dollari tashkil qilmoqda. Birgina Xitoyning rezervlarida 2.9 trln. $[6] miqdoridagi mablag` mavjud.

AQSH moliya tizimining xalqaro maydondagi o`rnini tahlil qilish maqsadida jahon savdo aloqalari tarixiga nazar tashlaydigan bo`lsak, I Jahon urushiga qadar xalqaro savdoda oltin standartidan foydalanilgan. Bunga ko`ra har bir davlat valyutasi qat`iy belgilangan kurs bo`yicha oltinga konvertatsiya qilingan, ya`ni biror mamlakat valyutasi boshqa bir mamlakat valyutasiga oltinga solishtirilgan holda fiksirlab qo`yilgan, o`zgarmaydigan kurs bo`yicha almashtirilgan. Bu tizim davlatlarga pul massasini nazorat qilishga yo`l qo`ymas edi, chunki pul massasi oltin qazib olish hajmiga bog`liq bo`lgan. Iqtisodiy yuksalish va pul massasi o`sishi muvofiq nisbatda ushlab turilmaganligi uchun narxlar tusha boshlaydi, deflatsiya vujudga keldi. Buyuk Depressiyaning sodir bo`lishi xalqaro iqtisodiy munosabatlarda yangicha tizimni kashf qilishga undadi. Natijada, 1944-yili AQSH da dunyoning yetakchi mamlakatlari o`rtasida Bretton-Vud bitimi imzolandi, Xalqaro Valyuta Fondi (XVF) tashkil etildi. Xalqaro savdo aloqalarida oltin o`rniga AQSH dollari ishlatila boshlandi, 1 unsiya oltin 35 $ qiymatida fiksirlab qo`yildi[7]. Bu munosabatlarda aynan AQSH dollari tanlanishiga sabab, o`sha davrlarda mamlakat butun jahon oltin hajmining deyarli yarmiga egalik qilar edi. Bundan tashqari, II Jahon urushidan keyin ko`pgina qiyin ahvolga tushib qolgan Yevropa mamlakatlariga AQSH hukumati katta miqdorda qarzlar bera boshladi hamda mamlakatlardan ushbu pullarni AQSH bilan bo`ladigan savdo aloqalarida ishlatishlarini talab qildi(Marshall rejasi). Natijada bir tomondan Bretton-Vud bitimi, ikkinchi tomondan Marshal rejasi AQSH dollarini jahon valyutasi darajasiga olib chiqdi. Biroq Bretton-Vud tizimi 1971-yilgacha amal qildi, AQSH dagi inflatsiya va savdo balansidagi defitsit dollar qiymatiga zarar yetkazdi. Shu sababli AQSH qolgan mamlakatlardan, xususan Germaniya va Yaponiyadan o`z valyuta qiymatlarini dollarga nisbatan oshirishlarini qat`iy talab qildi, lekin ichki valyutaning dollarga nisbatan oshishi mamlakatlar eksport salohiyatini kamaytirib yuborishi sababli, ular bunday talabni amalga oshirishmadi. Bunday o`zgarish fiksirlangan dollardan voz kechilishiga olib keldi, dollar boshqa valyutalarga nisbatan o`zgaruvchan kursga ega bo`ldi. Hozirgi davrda ham aynan shunday o`zgaruvchan kurs amalda bo`lib turibdi, lekin mamlakatlar valyuta intervensiyasi siyosati orqali buni nazorat qilib borishmoqda.

XVF ham AQSH va dunyo moliya tizimida yuqori o`ringa ega. XVF kapitalining katta qismi AQSH tomonidan ta`minlanadi. XVF qiyin iqtisodiy ahvolga tushib qolgan mamlakatlar uchun imtiyozli kreditlar, moliyaviy yordamlar taqdim etadi. Tashkilot tuzilgandan boshlab mamlakatlar savdo balansidagi defitsitlarni yopish, salbiy saldoni qoplash va yanada tezroq sur`atlarda rivojlanish uchun XVF yordamidan foydalana boshlaydilar. Lekin bu miqdorning me`yordan oshib ketishi 90-yillardan boshlab davlatlar tashqi qarzlarining o`sishiga sabab bo`la boshladi. Aynan hozirgi kunlarda ushbu muammo Yevropa davlatlarining haqiqiy bosh o`g`rig`iga aylangan: Gretsiya (142.8%), Italiya (119%), Irlandiya (96.2%), Portugaliya (93%) kabi davlatlarning tashqi qarzlari hajmi allaqachon YaIM hajmiga nisbatan katta miqdorda yiriklashgan[8].

Xulosa qilib aytadigan bo`lsak, AQSH o`z iqtisodiyotini butun jahon iqtisodiyoti bilan chambarchas bog`lab qo`ygan. Bunda aynan ko`pgina xalqaro tashkilotlar foydalanayotgan richaglar, xususan moliyaviy richaglar muhim rol o`ynashini ko`rib o`tdik. Xalqaro savdoda dollarni ishlatilishi va ko`pgina davlatlarning oltin-valyuta rezervida katta miqdorda dollarning bo`lishi ular ham dollarning barqarorligi saqlanib qolishidan manfaatdor ekanliklarini ko`rsatadi. Agar AQSH FRS yordamida katta miqdorda pul bosib chiqarib muomalaga qo`yib yuborsa, dollar qadri tushishi evaziga dunyo iqtisodiyoti zarar ko`ra boshlaydi. Shuning uchun ham bunday bir qancha richaglar mavjudligi AQSH ning jahon arenalarida ham iqtisodiy, ham siyosiy jihatdan ustunligini ta`minlamoqda.

Zikrullo Hamidjonov, JIDU qoshidagi Yosh

Iqtisodiy Tatqiqotchilar Markazi(CYER), 2012-yil

[1] United States: Publication of Financial Sector Assessment Program Documentation—Financial System Stability Assessment 2010 International Monetary Fund

[2] The Evolution of the US Financial Industry from 1860 to2007: Theory and Evidence.∗Thomas Philippon†