Moliya bozorining tarkibiy tuzilishi
Qimmatli qog‘ozlarning birlamchi bozorga chiqarish va joylashtirish maqsadida quyidagi amallar bajariladi:
Qimmatli qog’ozlar nima?
Qimmatli qog’ozlar sizni davlat korporatsiyasining bir qismiga ega bo’lishga imkon beradi. Aktsionerlar kompaniyani rivojlantirish uchun qo’shimcha mablag’ to’plash uchun aktsiyadorlarga kompaniya boshqaruvini sotadilar. Bunga boshlang’ich savdogar deb ataladi. IPO dan so’ng aktsionerlar fond bozoridagi aktsiyalarni qayta sotishlari mumkin .
Aktsiyalar bahosi korporativ daromadlar yoki daromadlar kutilmoqda . Agar savdogarlarning kompaniyaning daromadlari yuqori deb hisoblasa yoki ular ortib boradigan bo’lsa, ular aktsiya bahosini taklif qiladilar.
Aksiyadorlar investitsiyalariga daromad olishning bir usuli – bu fond birjani sotib olish va uni yuqori narxda sotishdir. Agar kompaniya yaxshi ish qilmasa va aktsiyalar qiymatini pasaytirsa, aks holda aktsionerlar sotish vaqtida investitsiyalarning bir qismini yoki hatto ularning hammasini yo’qotadi.
Aksiyadorlarning foydasi kompaniyaning dividend to’lashi bilan bog’liq. Bu odatda uch oylik to’lovlar aktsiyadorlar uchun har bir hissa bo’yicha taqsimlanadi. Kompaniyaning direktorlar kengashi daromaddan dividendlar to’laydi. Bu o’zlarining investitsiyalari uchun kompaniyaning haqiqiy egalari bo’lgan aktsiyadorlarni mukofotlashning bir yo’li. Ayniqsa, daromadli kompaniyalar uchun juda muhim, ammo tez o’sib chiqmasligi mumkin.
Qimmatli qog’ozlarning turlari
Ikki xil zaxiralar mavjud: umumiy va afzal . Dow Jones ortalamalari va S & P 500 tomonidan kuzatilgan aktsiyalar keng tarqalgan. Ushbu qimmatbaho qog’ozlarning qiymati ular savdoga qo’yilgan vaqtga bog’liq. Aksariyat aktsionerlar korporatsiya ishlarini ovoz berishlari mumkin, masalan, direktorlar kengashi, birlashish va sotib olish va sotib olish.
Korxonalar imtiyozli qimmatli qog’ozlarni chiqarishi mumkin. Ular oddiy aktsiyalar va obligatsiyalarning xususiyatlarini birlashtiradi. Ularning qadriyatlari kompaniya aksiyalarining narxi bilan birga ko’tariladi va kamayadi. Ular har doim sobit to’lovni amalga oshiradigan munosabatlarga o’xshaydilar. Shuning uchun ko’pchilik odamlar o’zlarining qimmatli qog’ozlarini sotishmaydi.
Ikki turdagi aktsiyalarga qo’shimcha ravishda, aksariyat turdagi zahiralar guruhlari ham bor. Qimmatli qog’ozlar ularni chiqargan kompaniyalarning xususiyatlariga ko’ra guruhlangan. Ushbu turli guruhlar aktsiyadorlarning turli ehtiyojlariga javob beradi.
Bozorning kapitallashuvi : Bozor qoplami – kompaniyaning umumiy fond bozori . Buni hissa narxini ulushdagi aktsiyalar soniga ko’paytirish yo’li bilan hisoblashingiz mumkin. Boz idishining uchta sektori mavjud:
- Kichkina qimmatbaho qog’ozlar 2 mlrd. Dollar yoki undan kamroq bozor kassasiga ega. Ular tez o’sishi mumkin, lekin xavfli.
- Katta qimmatli qog’ozlarbozor qiymati 2 milliard dollardan 10 milliard dollargacha bor.
- Katta hajmdagi zaxiralar 10 milliard dollar va undan ortiq bo’lgan bozor kepasiga ega. Ular asta-sekin o’sib chiqadilar, lekin ular xavfli emas. (Ushbu kategoriya darajalari ta’rifni kimga qarab qarab farq qilishi mumkinligini yodda tuting.)
O’sish potentsiali : O’sish zaxiralarining tez o’sishi kutilmoqda. Ular odatda dividendlarni to’lamaydilar va ba’zan vakillik qilayotgan kompaniyalar hali daromad olishlari mumkin emas, ammo investorlar aktsiya bahosining ko’tarilishiga ishonishadi.
Aksariyat qimmatli qog’ozlar odatda dividendlarni to’laydi, chunki aktsiya bahosi ko’payishi kutilmaydi. Ular qiziqarli bo’lmagan yirik kompaniyalar bo’lishga moyildirlar va shuning uchun bozor ularni e’tiborsiz qoldirdi.
Savvy sarmoyadorlar kompaniyani etkazib berayotgan mahsulot uchun narxni baholay olmaydilar.
Moviy chip zaxiralari juda qadrlidir, tez o’smaydi, lekin barqaror sanoat sohasidagi ishonchli kompaniyalar bo’lish uchun yillar davomida isbotlangan. Ular odatda dividendlarni to’laydilar va o’sish yoki qimmatli qog’ozlarga nisbatan xavfsizroq investitsiya hisoblanadilar. Ularga daromad zahiralari ham deyiladi.
Sektor : Qimmatli qog’ozlar sanoat sektori tomonidan ham guruhlangan. Mana to’qqizta eng keng tarqalgan tarmoq:
- Asosiy materiallar – Tabiiy resurslarni chiqaradigan kompaniyalar.
- Konklomeratlar – turli sohalarda faoliyat ko’rsatadigan global kompaniyalar.
- Iste’mol tovarlari – tovarlar chakana savdoni keng jamoatchilikka etkazib beradigan kompaniyalar.
- Moliyaviy – Banklar, sug’urta va ko’chmas mulk .
- Sog’liqni saqlash – sog’liqni saqlash xodimlari, tibbiy sug’urta , tibbiy uskunalar etkazib beruvchilar va dori-darmon vositalari.
- Sanoat mahsulotlari – ishlab chiqarish.
- Xizmatlar – mahsulotlarni iste’molchiga etkazib beradigan kompaniyalar.
- Texnologiya – kompyuter, dasturiy ta’minot va telekommunikatsiya.
- Kommunal xizmatlar – elektr, gaz va suv kompaniyalari.
Aktsiyadorlik lotinlari
Aksariyat odamlar qimmatli qog’ozlarni sotib olish, ushlash va dividendlar to’plash yoki past va savdoni yuqori narxlarda sotib olish yo’li bilan pul topishadi . Qimmatbaho qog’ozlardan foydadan foydalanishning uchinchi, ko’proq xavfli usuli mavjud : lotin . Nomidan kelib chiqqan holda, ushbu investitsiyalar qimmatli qog’ozlarni qimmatli qog’ozlar va qimmatli qog’ozlar kabi asosiy aktivlardan oladi.
Qimmatbaho qog’ozlardagi opsiyalar sizga ma’lum bir bahoga ma’lum bir bahoga sotib olish yoki sotish imkoniyatini beradi. Chaqiriq varianti belgilangan narxda sotib olish huquqidir. Qimmatli qog’ozlar narxining oshishi bilan uni qattiq narxlarda sotib olib, uni bugungi narxda sotish bilan pul topasiz. Sotuvga qo’yiladigan optsion – belgilangan narxda sotish huquqi. Birja bahosi pasayishi bilanoq bozorni tuzatish deb ataladi. Bunday holda, siz uni ertaga past narxda sotib olasiz va uni kelishilgan narxda sotasiz.
Qisqa savdo – bu sizning brokeringizdan aktsiyalarni qarzga olish, uni bugungi narxlarda sotish, keyin esa uni ertaga past narxga sotib olish va aktsiyani brokeringizga qaytarishdir. Qisqa muddatli sotish juda talabga javob beradi, chunki aktsiya bahosi ko’tarilsa, sizda farq bor. Qimmatbaho qog’ozlarning narxi ko’tarilishi mumkinligi chegarasi yo’q, nazariy jihatdan. Shu sababli ko’pchilik moliyaviy rejalashtiruvchilar alohida investorlarning uzoq muddatga qimmatbaho portfeli ichida qimmatbaho qog’ozlar sotib olishga va ularni eng kam xavf uchun eng yuqori daromad olish uchun tayorlashlariga maslahat beradi.
Moliya bozorining tarkibiy tuzilishi
Markazi b. I. Nurmuxamedova, N. V. Kabirova moliya
Moliya bozorining tarkibiy tuzilishi
-
Bu sahifa navigatsiya:
- Qimmatli qog‘ozlar bozori
- Qimmatli qog‘ozlarning turlari.
- Xazina majburiyatlari
- [(100 – narx) : narx] ½ [365 ½ 100 : qaytarish muddati]
5.2. Moliya bozorining tarkibiy tuzilishi
Moliya bozorini quyidagi belgilariga ko‘ra tasniflash (gu-
ruhlash) mumkin:
Amal qilish muddatiga ko‘ra:
– qisqa muddatli (1 yilgacha) moliyaviy operatsiyalar bozori;
– o‘rta muddatli (1 yildan 5 yilgacha) moliyaviy operatsiyalar
bozori;
– uzoq muddatli (5 yildan 30 yilgacha) moliyaviy operatsiya-
lar bozori.
Segmentlari bo‘yicha:
– pul bozori;
– qimmatli qog‘ozlar bozori;
– sug‘urta bozori;
– valuta bozori;
– qimmatbaho metallar bozori;
– ko‘chmas mulk bozori.
Tartibga solish usuliga ko‘ra:
– tashkillashtirilgan bozor, unda ishtirokchilarning barcha
xatti-hara katlari qonunchilik bilan o‘rnatilgan tarzda tartibga so-
linadi;
– tashkillashtirilmagan bozor, ya’ni hech qanday qonunchi-
lik hujjatlari bilan tartibga solinmaydi, bu bozor «ko‘cha bozori»
deb ham yuritiladi.
Ko‘lamiga ko‘ra:
– milliy bozor (mamlakat ichida amal qiladi);
83
– mintaqaviy (hududiy) bozor (masalan, yevrobozor, osiyo
bozori);
– jahon (xalqaro) bozori.
– Moliya bozori pul bozori va kapitallar bozoridan tarkib top-
gan (5.1-rasm). Bu guruhlanishga asos bo‘lgan omil tegishli mo-
liyaviy instrumentlarning muomalada bo‘lish muddatidir. Rivoj-
la ngan mamlakatlar ama liyotida agar moliyaviy instrumentning
muo malada bo‘lish muddati 1 yil dan kam bo‘lsa, unda bu
– pul
bozori ning instrumentlari, 5 yil va undan yuqori amal qiladigan
instrumentlar esa kapitallar bozoriga taalluqlidir.
MOLIYA BOZORI
Pul bozori
Kapitallar bozori
Qimmatli
qog‘ozlar bozori
Ipoteka
bozori
Valuta
bozori
Sug‘urta
bozori
5.1-rasm. Moliya bozori tarkibi
Pul bozori qisqa muddatli kredit bozori, kapitallar bozori esa
uzoq muddatli kredit bozori ekanligi bilan ajralib turadi. Bu bo-
zorda puldorlar, banklar (vositachilar) va pulga muhtojlar qatna-
shadilar, sotilgan pulning narxini esa foiz tashkil etadi.
Qimmatli qog‘ozlar bozori – qimmatli qog‘ozlar oldi-sotdi-
si sodir etiladigan bozor bo‘lib, unda aksiya, obligatsiya, xazi-
na majburiyatlari, sertifikatlar oldi-sotdi qilinadi. Qimmatli qo-
g‘ozlar bozorida oldi-sotdidan tashqari, boshqa turdagi opera-
tsiyalar, masalan, qimmatli qog‘ozlarni muomalaga chiqarish,
qimmatli qog‘ozlarni qoplash, garovga qo‘yish kabi operatsiya-
lar sodir etiladi. Bu bozor fond bozori deb ham yuritiladi. Qim-
matli qog‘ozlarning dastlabki sotilishi birlamchi fond bozorida
o‘tkaziladi, chiqarilgan qimmatli qog‘ozlar obuna shaklida yoki
ro‘yxat bilan xaridorlarga sotiladi. Ularning qayta sotilishi ik-
kilamchi fond bozorida yuz beradi, u fond birjasi deb yuritila-
di (5.2-rasm).
84
Qimmatli qog‘ozlar bozori
Birlamchi bozor
Ikkilamchi bozor
Birlamchi
emissiyalar
bozori
Ikkilamchi
emissiyalar
bozori
Birjadagi
bozor
Birjadan
tashqaridagi
bozor
5.2-rasm. Qimmatli qog‘ozlar bozorining tarkibiy tuzilishi
Fond birjasida brokerlar, birjachilar va chayqovchilar ish yu-
ritadilar. Brokerlar birovlar nomidan qimmatli qog‘ozlarni sota-
dilar yoki sotib oladilar, o‘z xizmati uchun olingan yoki sotilgan
ak siyalar summasiga foiz tariqasida belgilanadigan komission haq
ola dilar. Chayqovchilar qimmatli qog‘ozlarni olib, darhol sotish
bilan shug‘ullanadilar. Ular qimmatli qogozlarning kursi (narxi)
dagi o‘zgarishlarni tez ilg‘ab, olibsotarlik qiladilar, narx tush-
ganda so tib olib, qimmatli qog‘ozning kursi oshganda qimmatga
sotadilar. Ak siya kursi kuniga bir necha marta o‘zgaradi, shun-
ga qarab chayqov chi lar ham katta pul ishlaydilar yoki katta pul-
ni boy beradilar.
Qimmatli qog‘ozlarni chiqarish emissiya deyiladi, qimmatli
qog‘ozlarni o‘z nomidan chiqarib, ularni birlamchi fond bozo-
rida dastlabki sotishga qo‘yuvchilar emitentlar deyiladi. Qim-
matli qog‘ozlar chi qarish huquqi berilgan aksiyadorlik jamiyati
shakli dagi firmalar, korporatsiyalar, banklar va davlat emitent-
lar hisoblanadi. Aksariyat hollarda aksiyalar emitenti – firmalar,
obligatsiya lar emitenti davlat bo‘ladi.
Qimmatli qog‘ozlar bozorida oldi-sotdi obyekti sifatida qim-
matli qog‘ozlar maydonga chiqadi, ya’ni qimmatli qog‘oz bozor-
dagi asosiy tovardir.
Qimmatli qog‘oz – bu qog‘oz egasining mulkiy huquqlarini
tasdiq lovchi hujjat bo‘lib, kapitalning mavjud bo‘lish shakli. U
kapitalning unumli, tovar va pul shakllaridan farq qiladi. Qim-
matli qog‘oz shaklidagi kapital bir egadan boshqa egaga o‘tishi,
85
muomalada bo‘lishi, hisob-kitoblarda pulning o‘rnini bosishi va,
muhimi, daromad keltirishi mumkin.
Qimmatli qog‘ozlar qonunda ko‘zda tutilgan majburiy rek-
vizitlarni o‘zida aks ettirishi lozim:
– nominal bahosi;
– bozorda aylanish muddati;
– qoplash usuli;
– fiskal rejimi va hokazo.
Qimmatli qog‘ozlarni ularning turli belgilariga ko‘ra quyida-
gicha guruhlash mumkin:
I. Emitentlari bo‘yicha qimmatli qog‘ozlar turli subyektlar to-
monidan chiqariladi. Umumiy holda qimmatli qog‘ozlar emitent-
lari 3 guruhga bo‘linadi:
– davlat;
– xususiy sektor subyektlari;
– xorijiy subyektlar.
II. Iqtisodiy tabiatiga ko‘ra qimmatli qog‘ozlar 2 turga bo‘-
linadi:
– qarz xarakteridagi qimmatli qog‘ozlar;
– ulushli qimmatli qog‘ozlar.
Qarz xarakteridagi qimmatli qog‘ozlar qat’iy foiz stavkalari va
kelgusida ma’lum bir sanaga qarzning kapital summasini to‘lash
majburiyati bilan tavsiflanadi. Ularga korporativ obligatsiyalar va
davlat zayom obligatsiyalari misol bo‘ladi.
Ulushli qimmatli qog‘ozlar egasiga real mavjud mulkning
ulushiga egalik qilish huquqini tasdiqlaydi. Ularga aksiyalar kira-
di. Aksiya – egasiga aksiyadorlik jamiyati foydasining bir qismini
dividend shaklida olish hamda korxona mulkining bir qismiga
egalik qilish huquqini beruvchi ulushli qimmatli qog‘oz turi.
Shu bilan birga, qimmatli qog‘ozlar bozorida veksellar, jam-
g‘arma sertifikatlari, hosilaviy qimmatli qog‘ozlar – fyucherslar va
opsion bitimlar amal qiladi.
III. Amal qilish muddatiga ko‘ra:
– muddatli – emissiya qilish vaqtida amal qilish muddati o‘r-
natilgan qimmatli qog‘ozlar, ularning uchta turi mavjud:
– qisqa muddatli – 1 yilgacha muomalada bo‘lgan;
– o‘rta muddatli – 1 yildan 5-10 yilgacha muomalada
bo‘lgan;
– uzoq muddatli – 20-30 yilgacha muomalada bo‘lgan.
86
– muddatsiz – bunday qimmatli qog‘ozlarning amal qilish
mud datlari belgilab qo‘yilmaydi, ular «umrbod» amal qiladi yoki
so‘n di rilguncha (qimmatli qog‘oz bo‘yicha qarzni qoplash, qay-
tarish) muo malada bo‘ladi, bunda emissiya vaqtida so‘ndirish sa-
nasi ham belgilab qo‘yilmaydi.
IV. Kelib chiqishiga ko‘ra:
– birlamchi qimmatli qog‘ozlar – ularga aksiyalar, obligatsiya-
lar, veksellar kiradi;
– ikkilamchi qimmatli qog‘ozlar – birlamchi qimmatli qog‘oz-
lar asosida chiqariladigan qimmatli qog‘ozlar, ularga varrantlar,
depozitar tilxatlar va boshqalar kiradi.
V. Ishlatish turiga ko‘ra:
– investitsion (kapital) qimmatli qog‘ozlar – kapitalni qo‘yish
obyekti bo‘la oladigan qimmatli qog‘ozlar (aksiyalar, obligatsiya-
lar, fyuchers bitimlar va boshqalar);
– noinvestitsion qimmatli qog‘ozlar – tovar bozorlari va boshqa
turdagi bozorlarda pullik hisob-kitoblarga xizmat qiluvchi qim-
matli qog‘ozlar (veksellar, cheklar va boshqalar).
VI. Egalik qilish tartibiga ko‘ra:
– taqdim etuvchiga, unda qimmatli qog‘oz egasining nomi qayd
etilmaydi va muomalada bir shaxsdan boshqasiga o‘tib yuradi;
– nomi qayd etilgan qimmatli qog‘oz, unda egasining nomi
yozilgan va maxsus reyestrda ro‘yxatdan o‘tkazilgan bo‘ladi. Agar
bunday qimmatli qog‘oz boshqa shaxsga o‘tkazilsa va boshqa shaxs-
ga berilganligi to‘g‘risidagi maxsus yozuv (indossament) qo‘yilsa,
orderli qimmatli qog‘oz deb yuritiladi.
VII. Emissiya qilish shakliga ko‘ra:
– emission – odatda, yirik seriyalarda chiqariladi, har bir se-
riyaning ichida hamma qimmatli qog‘ozlar bir xil bo‘ladi (aksiya-
lar, obligatsiyalar);
– noemission – bittalab yoki uncha katta bo‘lmagan seriya-
da chi qariladi.
VIII. Qimmatli qog‘ozlarning asosiy qismi bozor qimmat-
li qog‘ozlari, ya’ni bozorda erkin sotiladigan va sotib olinadi-
gan qog‘ozlardir. Ammo ayrim hollarda qimmatli qog‘ozning
muomalada bo‘lishi cheklangan bo‘ladi, ya’ni uni emitentdan
boshqa hech kimga sotish mumkin bo‘lmaydi. Bunday qimmatli
qog‘ozlarga nobozor qimmatli qog‘ozlar deyiladi.
87
IX. Daromad keltirishiga ko‘ra:
– daromadli, egasiga ma’lum miqdordagi daromad keltiradi;
– daromadsiz, qimmatli qog‘ozni chiqarish chog‘ida egasiga
keltiradigan daromad miqdori qayd etilmaydi.
X. Risk darajasiga ko‘ra qimmatli qog‘ozlar quyidagi tamo-
yilga ko‘ra guruhlanadi:
– daromadlilik qancha yuqori bo‘lsa, risk ham shuncha
yuqori;
– qimmatli qog‘ozning kafolatlanish darajasi qancha yuqori
bo‘lsa, risk ham shuncha past bo‘ladi.
Normal darajada faoliyat qiluvchi qimmatli qog‘ozlar bozori
ikkita asosiy bozorlardan tarkib topadi:
– korporativ qimmatli qog‘ozlar bozori, unda asosan korxona-
lar va banklarning qimmatli qog‘ozlari oldi-sotdisi sodir bo‘ladi.
Korporativ qimmatli qog‘ozlarning emitentlari – aksiyadorlik ja-
miyatlari, turli tashkiliy huquqiy mulk shakllaridagi korxona va
tashkilotlar, banklar, investitsion kompaniyalar, fondlar. Korpo-
rativ qimmatli qog‘ozlarga veksel, aksiya, obligatsiyalar kiradi;
– davlat qimmatli qog‘ozlar bozori, unda zayom obligatsiyalari,
qisqa muddatli xazina majburiyatlari oldi-sotdi qilinadi. Dav-
lat qimmatli qog‘ozlarining emitenti davlatdir (Moliya vazirligi,
Markaziy bank yoki boshqa davlat ijroiya organi timsolida).
Qimmatli qog‘ozlar birlamchi va ikkilamchi bozorining sub-
yektlari quyidagilar:
– emitentlar;
– jamg‘aruvchilar – yakka tartibdagi omonatchilar;
– institutsional investorlar (pensiya fondlari, sug‘urta kompa-
niyalari);
– brokerlik, dilerlik, maklerlik firmalari.
Qimmatli qog‘ozlar bozorida fond birjalari muhim o‘rin egal-
laydi. Ularning funksiyalariga quyidagilar kiradi:
– qimmatli qog‘ozlarning faol oldi-sotdi operatsiyalarini ba-
jarish;
– emitentlarga kechiktirib bo‘lmaydigan tadbirlarni o‘tkazish
uchun qo‘shimcha moliyaviy mablag‘lar berish;
– ijtimoiy ishlab chiqarish tarkibining o‘zgarishiga imkon
beradigan moliyaviy resurslarni qayta taqsimlash;
– jamg‘aruvchilarga jamg‘arilgan pul mablag‘larini eng foy-
dali, samarali joylashtirishga yordam berish.
88
Rasmiy moliya bozorlari bilan birga, shuningdek, norasmiy
moliya bozorlari ham faoliyat ko‘rsatadi. Ularning paydo bo‘lishiga
sabab nima?
Moliya tizimi yetarlicha rivojlanmagan mamlakatlarda yoki
inflatsiya kuzatilayotgan, yohud to‘lov balansining muvozanati
jiddiy buzilgan davlatlarda moliyaviy operatsiyalarning ko‘p qis-
mi aynan norasmiy bozorlar orqali yuz berishi mumkin. Noras-
miy bozorlar har xil shaklda bo‘lishi mumkin: qishloq joylarda
ssudalar berish amaliyotidan boshlab, rasmiy tashkil qilinganlari
bilan yonma-yon faoliyat ko‘rsatadigan yirik ko‘lamdagi sha-
harlardagi birjadan tashqari bozorlargacha. Norasmiy bozorlar-
da ko‘pincha xorijiy valuta oldi-sotdi operatsiyalari obyekti hi-
sob lanadi. Bunday bozorlar ning mavjudligi, masalan, pul-kredit
soha sidagi, to‘lov balansi, soliqqa tortish, me’yoriy-huquqiy baza
va bosh qalar bo‘yicha masalalarning hal qilinishi bilan bog‘liq.
Qimmatli qog‘ozlarning turlari. Qimmatli qog‘ozlarning turlari
juda ko‘p bo‘lib, ularning eng ko‘p tarqalgani quyidagilar:
– obligatsiyalar;
– aksiyalar;
– xazina majburiyatlari;
– veksellar;
– jamg‘arma sertifikatlari.
Obligatsiyalar. Obligatsiya – qarz xarakteridagi qimmatli qo-
g‘oz turi bo‘lib, qat’iy o‘rnatilgan foiz stavkasiga ega bo‘lgan va
muddati yetgach to‘lanishi lozim bo‘lgan qarz majburiyati. Odat-
da, obligatsiyalar davlat hokimiyati organlari orqali ortib boray-
otgan davlat xarajatlarini qoplash va pul muomalasini tartibga so-
lish maqsadida chiqariladi.
Obligatsiyalar:
– foizli va yutuqli;
– qisqa, o‘rta va uzoq muddatli bo‘ladi.
Obligatsiya mulkka egalik qilish huquqini bermaydi. Lekin
uning egasiga ma’lum muddatdan so‘ng obligatsiyaning hech
bo‘lmaganda nominal qiymatini qaytarib olish huquqini beradi.
Obligatsiya qarz majburiyati hisoblanadi. Obligatsiyalarni
davlat chiqaradi, korxonalar, firmalar va aholi esa ularni sotib
olib, shu yo‘l bilan davlatga qarz beradilar, bunda davlat qarz-
dor bo‘lib, obligatsiya egalari oldida moliyaviy majburiyatni
olib boradi.
89
Obligatsiyalar davlat obligatsiyalari va korporativ obliga-
tsiyalarga bo‘linadi. Davlat obligatsiyalarining emitenti dav-
latning ijroiya organlari timsolidagi institutsional tuzilmalar-
dir. Korporativ obligatsiyalarni esa turli mulk shakllaridagi kor-
xonalar chiqaradi.
Obligatsiyalarning nominal narxi, so‘ndirish narxi va bozor
narxi bo‘ladi.
Nominal narx obligatsiyaning o‘ziga yozib qo‘yiladi ham-
da ke yingi qayta hisoblashlar va foizlarni chiqarish uchun asos
bo‘ladi.
So‘ndirish narxi
– obligatsiyaning amal qilish muddati tuga-
ganidan so‘ng emitent obligatsiyani qaytarib oladigan narx, u no-
minal narxdan farq qilishi mumkin.
Bozor narxi zayomning o‘z shartlariga va ushbu qimmat-
li qog‘oz tu rining bozorda narx belgilash shartiga qarab aniqla-
nadi. Obligatsiyaning nominaliga nisbatan foizlarda ifodalangan
bozor narxi obligatsiya kursi deb ataladi. Ko‘pchilik mamlakat-
larda obligatsiya lar kuponli qilib chiqariladi. Kuponlarda obli-
gatsiya bo‘yicha har yillik daromad belgilab qo‘ yiladi («kupon-
larni yechish», «foyda sini yeb yotish» degan iboralar shundan
kelib chiqqan).
Aylanish tarziga ko‘ra obligatsiyalar oddiy va konvertirla-
nadigan tur larga bo‘linadi. Konvertirlanadigan obligatsiya ega-
si uni o‘sha emitentning aksiyasiga almashtirish huquqiga ega.
Konver tirlanadigan obligatsiya xususiy va qarz kapitali o‘rtasida
o‘tish shakli hisoblanadi.
Aksiyalar. Aksiya – egasiga emitent foydasining bir qismini
dividend shaklida olish hamda aksiyadorlik korxonasi mulki-
ning bir qismiga egalik qilish huquqini beruvchi ulushli qimmat-
li qog‘oz turi hisob lanadi. Divi dend – aksiyadorlik jamiyati ol-
gan foydaning aksiya egasiga ulush bo‘lib tegadigan qismi. Ak-
siyalar aksiyadorlik jamiyatlari tomonidan tadbir korlik faoliya-
tiga qo‘yilgan kapital miqdoriga qarab chiqariladi. Agar firma-
ning mol-mulki 10 million so‘mlik bo‘lsa, shunga teng bo‘lgan
summada aksiya chiqarib sotiladi. Agar firma 12 million so‘mlik
aksiya chiqarsa, ortiqcha 2 million so‘m pul firma kapitaliga
qo‘shilishi shart. Aksiya shunday qog‘ozki, uning egasi bo‘l gan
aksiyador emitent tomonidan biror faoliyatga qo‘yilgan kapital-
da o‘z hissasiga ega bo‘ladi va shunga qarab foydaning bir qis-
90
mini dividend shaklida oladi. Demak, aksiya qo‘yilgan kapital
bilan ta’minlangan, uning ortida ma’lum qiymatga ega boylik
bor, shuning uchun ham u qimmatli qog‘oz deyiladi. Aksiya har
xil qiymatli (qiymati yozib qo‘yilgan) qog‘oz shaklida chiqari-
ladi. Masalan, 500 so‘mlik, 1000 so‘mlik, 5000 so‘mlik, 10000
so‘mlik aksiyalar bor.
Aksiyalar:
– oddiy;
– imtiyozli bo‘ladi.
Oddiy aksiyalarda qat’iy foiz stavkalari bo‘lmaydi. Oddiy ak-
siyaga tegadigan dividend miqdori kafolatlanmaydi. Chunki emi-
tentning foyda-zarariga qarab, u oz yoki ko‘p bo‘lishi, dividend
shaklida aksiya egasiga tegishi yoki tegmasligi ham mumkin, le-
kin oddiy aksiya egasiga aksiyadorlik jamiyati umumiy yig‘ilishida
ovoz be rish huquqini beradi.
Imtiyozli aksiyalarda daromad qat’iy o‘rnatilgan bo‘lib, di-
vidend taqsimlanganda birinchi navbatda imtiyozli aksiyalar
bo‘yicha daromad to‘lanadi. Imtiyozli aksiyaga beriladigan di-
vidend oldindan qat’iy fo izlarda belgilanadi, uni olish kafolat-
lanadi, ammo bu aksiya aksiyadorlar umumiy yig‘ilishida ovoz
berish huquqini ta’minlamaydi.
Xazina majburiyatlari . Qisqa muddatli xazina majburiyatlari
yoki xazina veksellari pul bozorining unsurlari hisoblanadi. Ular
investorlarni juda qiziqtiradi, chunki ular ishonchli, likvidli va
daromadlari kafolatlangan. Odatda, yangi chiqarilgan veksel-
lar dastlab kimoshdi savdosi (auksion) da sotiladi. Bu yerda so-
tuvchi sifatida moliya muassasasining o‘zi, xaridor sifatida esa
maxsus dilerlar, banklar va ishlab chiqarish tuzilmalari ishtirok
etadi. Xazina maj buriyatlari 3 yoki 6 oyda qaytarish mudda-
ti bilan chiqariladi va ular bo‘yicha foiz diskont (hisobga olish)
shaklida to‘lanadi. Masalan, agar xazina biletining nominal qiy-
mati 100 so‘m bo‘lsa, ochiq savdoda u 96 so‘mlik diskont narxi-
da sotiladi. Ana shu farq uning daromadliligini belgilaydi. Qay-
tarish paytida veksel egasi nominal qiymatni, ya’ni 100 so‘mni
oladi. O‘z qiymati bilan sotish narxi orasidagi farq veksel ega-
sining daromadini tashkil qiladi. Bu daromad quyidagi formula
bo‘yicha hisoblanadi:
[(100 – narx) : narx] ½ [365 ½ 100 : qaytarish muddati]
91
Bunda agar qaytarish muddati 94 kun bo‘lsa (majburiyat 1 yil-
gacha), daromad quyidagini tashkil qiladi:
[(100 – 96) : 96] ½ [365 ½ 100 : 94] q 15,5%
Odatda, xazina biletlari Moliya vazirligi tomonidan Marka-
ziy bankka (uning arizasiga ko‘ra), shuningdek, birlamchi tar-
qatuvchilarga (ular o‘z arizalarini Markaziy bankka beradilar)
sotiladi. Tarqatuvchilar sifatida tijorat banklari va investitsiya
dilerlari faoliyat ko‘rsatishi mumkin. Tijorat banklari xazina bi-
letlarini o‘z zaxirasi sifatida, investitsiya dilerlari esa ikkilam-
chi bozorda firmalar, korporatsiyalar va xususiy shaxslarga so-
tish uchun xarid qiladilar.
Veksellar sotib bo‘lingach, ular ikkilamchi qimmatli qog‘ozlar
bozorida faol aylana boshlaydi. Xazina veksellari eng qisqa mud-
datli davlat qimmatli qog‘ozi bo‘lganligi uchun, odatda, ular
bo‘yicha foizlar uzoq va o‘rta muddatli qog‘ozlarnikiga nisba-
tan past bo‘ladi. Xazina veksellari davlat uchun eng malol kela-
digan qarz majbu riyatlaridir. Bunga sabab shuki, qisqa muddat
mobaynida ularning egalari ko‘plab miqdordagi veksellarni qay-
tarishlari mumkin. Qarz majburiyatlarining ushbu turi bo‘yicha
qarzdorlik davlat qarzining ko‘p qismini tashkil qiladi.
O‘zbekiston iqtisodiyoti uchun davlat qisqa muddatli obli-
gatsiya lari (DQMO)ning chiqarila boshlanishi qanday ahamiyat-
ga ega?
DQMOlarning paydo bo‘lishi bilan kapitallar bozorida eng
yuqori likvid, yuz foiz ishonchli moliya vositasi paydo bo‘ldi,
chunki davlat DQMO va uning barcha aktivlar bilan qoplanishi
bilan bog‘liq o‘z maj buriyatlari bo‘yicha javobgar. Hozirgi kun-
da O‘zbekistonda amal qilayotgan banklararo kredit va tijorat
banklarining korxonalarga kreditlari kabi moliyaviy operatsiyalari-
ga xos risk DQMO uchun minimumga keltiril gan. Bunda DQMO-
lar bo‘yicha daromadlilik Markaziy bankning qayta moliyalash
stavkasiga nisbatan kam emas. Buning ustiga investorlar uchun
bevosita foyda paydo bo‘ladi, chunki ularning DQMO bo‘yicha
daromadlari soliqqa tortilmaydi. Bundan oddiy fuqarolar ham
foyda ko‘radi, ya’ni bu obligatsiyalarni qaytarish muddatlari yangi
obligatsiyalarni chiqarish muddatlaridan ko‘p, chiqarish jarayoni
ham uzluksiz davom etadi. Natijada hukumat tijorat banklari va
boshqa investorlarning bo‘sh turgan mab lag‘larini jalb qilib, pul
92
emissiyasini qo‘llamagan holda davlat budjetining joriy defitsi-
tini doimo mablag‘ bilan ta’minlab turishi mumkin.
Bundan tashqari, DQMO yirik investorlar uchun mablag‘larini
qo‘yish indikatori hisoblanadi, chunki har qanday iqtisodiyotda
ular ning daromadlilik darajasi boshqa barcha moliyaviy vositalar-
ning daromadlilik darajasini belgilaydi.
O‘zbekistonda uch oylik zayom obligatsiyalari bo‘yicha bir-
inchi savdolar 1996-yil 28-martda bo‘lib o‘tdi. Obligatsiyalar
kuponsiz, ular sotib olinganligi haqidagi qaydnoma DQMO
bo‘yicha bosh depozitariydagi elektron hisob raqamda (uning
vazifasini O‘zbekiston Respublika birjasi bajaradi), shuningdek,
bank hisob raqamlarida – dilerlarda saqlanadi.
Xazina biletlarining takomillashtirilgan turi jamg‘arma obli-
gatsiya laridir. Ular obligatsiya egasi nomiga qayd qilinadi va ular-
ni sotib bo‘lmaydi, shuning uchun ular «bozordan tashqari» deb
ataladi. Ularni faqat ayrim shaxslar va ba’zi investitsiya fondlari
cheklangan miqdorda sotib olishi mumkin. Ularning yozilgan qiy-
matini obligatsiya egasi istalgan paytda qaytarib olishi mumkin, bu
esa ularni yuqori likvidligini ta’minlaydi. Jamg‘arma obligatsiya-
lari bir yilda bir marta chiqariladi. Uni ish haqidan ushlab qo lish
yoki naqd pulga xarid qilish mumkin. Keltiradigan daromadi chek
shaklida pochta orqali yoki bankda to‘lanadi.
Depozit sertifikatlari – kredit muassasasi (masalan, bank) ning
omonatchining depozit olish huquqini tasdiqlovchi, pul mablag‘-
larini deponentga o‘tkazilganligini bildiruvchi yozma guvohno-
masi.
Depozit sertifikatlarining ikki shakli mavjud:
1. Talab qilib olinadigan (sertifikat ko‘rsatilganda ma’lum sum-
mani olish huquqini beradigan);
2. Muddatli (omonat muddati va o‘sishi lozim bo‘lgan foiz
miqdori ko‘rsatiladigan).
Depozit sertifikatlari muddatli bank hisob raqamlarining bir
turi hisoblanadi. Bunda oddiy jamg‘arma hisob raqamlardan farqli
ravishda daftarcha emas, sertifikat beriladi. Bunday omonatdan
mablag‘ni belgilangan muddat kelgunga qadar ham olish mum-
kin, lekin buning uchun muayyan foiz jarima to‘lanadi.
60-yillardan boshlab keng tarqalgan aylanadigan omonat serti-
fikati ommalashmoqda. U bank tomonidan chiqariladigan va mi-
joz muddatli omonatga ega ekanligini tasdiqlaydigan hujjat. Odat-
93
da, bunday sertifikatlar 30 kundan 6 oygacha muddatga chiqarila-
di. Nominal ustiga foiz qo‘shish o‘rniga ko‘pincha chegirma (dis-
kont) bilan sotish usulidan foydalaniladi. Shunday qilib, naqd pul
olish zaruriyati tug‘ilganda, mijoz muddat o‘tgunga qadar istalgan
payt da o‘z omonat summasidan kichik diskont bilan sertifikatni
sotishi mumkin. Mijozlar uchun likvidlik ancha ortadi, banklar
esa mablag‘larni keng jalb qilish imkoniga ega bo‘ladi.
Shuni aytish kerakki, erkin sotish imkoniyati mavjudligi depozit
sertifikatlarini faqat daromadli qilibgina qolmasdan, balki yuqori
likvid vositaga ham aylantiradi. Agar ularni obro‘li yirik banklar
chiqargan bo‘lsa, muomala va to‘lov vositasi sifatida pulning
o‘rnini muvaffaqiyat bilan egallashi mumkin. Rivojlangan G‘arb
mamlakatlarida ularning keng tarqalganligi ham bejiz emas.
Moliya bozori va qimmatli qog’ozlar darslik
–>
| Adabiyot [561] |
| Arxitektura [40] |
| Astranomiya [38] |
| Axborot [71] |
| Biologiya [387] |
| Biznes [47] |
| Bojxona [42] |
| Davlat Huquq Asoslari [4] |
| Dunyo din tarixi [32] |
| Ekologiya [109] |
| Estetika va Etika [30] |
| Falsafa [48] |
| Fizika [254] |
| Fransuz-Tili [22] |
| Geografiya [141] |
| Geometriya [6] |
| Huquqshunoslik [281] |
| Informatika [643] |
| Texnologiya [274] |
| Internet [43] |
| Ingliz tili [680] |
| Iqtisodiyot [1133] |
| Jahon tarixi [276] |
| Jamiyatshunoslik [24] |
| Kimyo [82] |
| Kasbiy Ta’lim [11] |
| Konsitutsiya [60] |
| Ma’naviyat [48] |
| Matematika [89] |
| Milliy G’oya [128] |
| Musiqa [2] |
| Nemis-tili [30] |
| Ona-tili [50] |
| Oshpazlik [39] |
| O’zbekiston tarixi [197] |
| Pedagogika [104] |
| Prezident Asarlari [17] |
| Psixologiya [149] |
| Rus-tili [44] |
| Qishloq xo’jaligi [92] |
| Siyosatshunoslik [25] |
| Soliq va Soliqga tortish [18] |
| Tilshunoslik [9] |
| Tibbiyot [64] |
| Turizm [172] |
| va Boshqalar. [332] |
| Sport [7] |
| Sxemotexnika [13] |
–>
Moliya bozori va qimmatli qog’ozlar
Yukladi: routerboy Fan: Iqtisodiyot
Diqqat! Agar referat yuklashda muammo bo’lsa ushbu silka orqali YUKLAB oling!
Qaytish Yuklandi: 5134
- Moliya bozori
- Qimmatli qog‘ozlar bozori – iqtisodiy barqarorlik kaliti
- Xaloskor qog’ozlar (hikoya). Qilichbek Mustafo
- Xaloskor qog’ozlar (hikoya). Qilichbek Mustafo
- Jahon Moliya krizisi
- Moliya – injiniringi fakulteti
- Moliya
Hurmatli sayti foydalanuvchisi.Saytdan to’liq foydalanish uchun
Biz sizga ro’yhatdan o’tishni yoki saytga kirishingizni tavsiya etamiz.
Moliya bozori va qimmatli qog’ozlar darslik
1. Moliya bozori haqida tushuncha
2. Qimmatli qog‘ozlar bozori
1. Moliya bozori haqida tushuncha
Moliya bozori – bu moliyaviy (pul) resurslari va investitsion qiymatliklarni (moliyaviy resurslarni tashkil qilish vositalarini) sotuvchilari va xaridorlari o‘rtasida yuzaga keladigan iqtisodiy munosabatlar sohasi.
Moliya bozori valyuta, qimmatli qog‘ozlar, ssuda kapitali yoki pul bozorlari tizimidan iborat.
Moliya bozori keng ma’noli va murakkab iqtisodiy toifani tashkil qiladi hamda muayyan moliya muassasalari orqali o‘zaro ta’sirda bo‘ladigan mulk egalari bilan sarmoya, qarz oluvchilar o‘rtasidagi munosabatni tasvirlaydi. Hozirgi zamon iqtisodiyoti uchun moliya bozori o‘ziga xos «asab markazi» hisoblanadi, uning rivojlanish darajasiga qarab mamlakat iqtisodiyotining «ahvoli» hakida fikr yuritish mumkin, chunki moliya bozoriga ta’sir ko‘rsatib, jamiyatning iqtisodiy faoligini boshqarish mumkin.
Bilamizki, insoniyat tarixida jamg‘armalardan foydalanishning eng keng tarqalgan ikki usuli ma’lum: naqd pullarni saqlash yoki qimmatli qog‘ozlar sotib olish.
Jamg‘armaning ko‘pini jamiyatdagi oilalar, iqtisodiyotga investitsiyalar qo‘yishni esa, asosan, xo‘jalik yurituvchi subyektlar amalga oshiradi. Taraqqiyot davomida bu pul oqimlarining birinchisidan ikkinchilariga o‘tishini tartibga solib turadigan muassasalar, vositalar to‘plamiga esa muayyan mexanizm ishlab chiqilgan. Moliya bozori ana shunday mexanizm sifatida faoliyat ko‘rsatadi.
Moliya bozorining funksiyalari:
ü vaqtincha bo‘sh pul mablag‘larini qimmatli qog‘ozlarni sotish orqali jalb qilish;
ü takror ishlab chiqarish jarayonini moliyalashtirish ;
ü taqsimlash funksiyasi – kapitalni tarmoqlar va kompaniyalar o‘rtasidagi oqimiga yordam beradi ;
ü to‘laligicha iqtisodiyotni samaradorligini ko‘tarish .
Hozirgi zamon moliya bozorining asosini ko‘p sonli moliya muassasalari yoki vositachilar tashkil qiladi. Bu – sotuvchilar va xaridorlar, ya’ni sotiladigan va xarid qilinadigan, pul va boshqa moliya aktivlari mavjud bo‘lgan bozor. Ular vaqtinchalik foydalanish uchun (majburiyatli qarzlar shaklida) yoki butunlay (aksiyaga) berilishi mumkin.
Shu bilan birga, moliya bozorlari pul mablag‘lari jamg‘armalarining egalaridan qarz oluvchilarga boradigan ko‘plab turli-tuman yo‘llar bilan ta’minlanib turadi. Iqtisodiy adabiyotlarda ular ikki asosiy guruhga ajratiladi.
Birinchi guruhga pul mablag‘lari bevosita jamg‘armalarning egalarida qarz oluvchilarga beriladigan mablag‘ bilan bevosita ta’minlash yo‘llari kiradi. Ular o‘z navbatida ikki turga bo‘linadi: kapital moliyalashtirish – unga muvofiq tadbirkor mablag‘ni mulkining bir qismiga almashtirish hisobga oladi ( oddiy aksiyalar) va qarz olish yo‘li bilan moliyalashtirish – unga muvofiq firma mablag‘ni oldindan kelishilgan foiz bo‘yicha keyin to‘lash va firmaga egalik qilish xuquqini olmaslik haqidagi sharti bilan oladi (obligatsiyalar). Bu barcha qimmatli qog‘ozlar bozorining rivojlanishi va faoliyat ko‘rsatishini belgilaydi.
Bilvosita mablag‘ bilan ta’minlashga omonatchilarning mablag‘larini moliya muassasalariga: tijorat banklari, sug‘urta va trast kompaniyallari, pensiya fondlari va hokazolarga qo‘yishga doir barcha operatsiyalar kiradi. Masalan, moliya muassasalari mayda va yirik omonatchilarning mablag‘laridan foydalanib, turli-tuman loyihalarni mablag‘ bilan ta’minlaydi. Mablag‘ bilan ta’minlashning «bilvositaligi» shundaki, omonatchilarning o‘zlari mablag‘larini ushbu loyihalarga bevosita qo‘ymaydilar.
Jismoniy va yuridik shaxslarning uzoq muddatli pul omonatlari moliya vositachilari tomonidan investitsiya kreditlari sifatida berish uchun foydalaniladi, investitsiya kreditlari uzoq muddatli qimmatli qog‘ozlar bilan oldi-sotdi qilinadi.
Omonatlarni faqat uzoq muddatli investitsiyalarga qo‘yish shart emas, ularga “umri qisqa” qimmatli qog‘ozlar – qisqa muddatli xazina majburiyatlari, veksellar va hokazoni sotib olish mumkin. Fuqarolar va yuridik shaxslarning qisqa muddatli omonatlari hamda pul massasasining boshqa elementlari bilan birga ular pul bozorini tashkil qiladi.
Pul bozori Markaziy bankning pul-kredit siyosatini joriy qilish obyekti hisoblanadi. U kredit muassasalarning aktivlari bilan savdo qilish uchun mo‘ljallangan; bu aktivlar Markaziy bankda kredit muassasalarining eng muhim likvid mablag‘lari zahiralari bo‘lib xizmat qiladi. Shunday qilib, aktivlarni qiymatlashtirib yoki kamaytirib, Markaziy bank ba’zi banklarning kredit berishga va demak, kredit bo‘yicha foizlar qiymatiga va omonatlar bo‘yicha foiz stavkalari qiymatiga tayyorligiga ta’sir ko‘rsatadi.
Qimmatli qog‘ozlar bozori savdo kapitalining pivojlanish bo‘sag‘asida paydo bo‘lgan va ko‘pchilik Farb mamlakatlarida u xo‘jalik mexanizmining eng barqaror va yo‘lga qo‘yilgan qismlaridan biri hisoblanadi. U allaqachon birja va birjadan tashqari savdo tizimiga singib ketgan, uning o‘z aqidalari va an’analari mavjud, ba’zi qoidalar va an’analar asriy tarixga ega.
Sarmoyalar bozori mamlakat uchun muhim bo‘lgan vazifa – yirik davlat muamolarini hqilish uchun sarmoyalarni to‘plash masalasini yechishga sharoit tug‘diradi.
Sarmoyalar bozorining asosiy moliyaviy vositalari – korporatsiyalar va mahalliy hukumat obligatsiyalari, aksiyalar, kafolat krediti, o‘rta va uzoq muddatli xazina majburiyatlari va zayomlarning boshqa turlari hisoblanadi.
Sarmoyalash – qimmatli qog‘ozlar bozoridagi va umuman iqtisodiyotdagi qo‘llashni ifodalaydigan ko‘rsatkich. Korxonani sarmoyalash, birjaviy sarmoyalash va mamlakat iqtisodiyotini sarmoyalash farqlanadi.
2 . Qimmatli qog‘ozlar haqida tushuncha va ularning mohiyati.
Biror bir mamalakatning barqaror rivojlanishi va dunyo iqtisodiyot maydonida o‘z qadr-qimmatiga ega bo‘lishi uchun u davlat o‘zining bir qator iqtisodiy bozorlarini tashkil etishi va ularni shakllantirishi lozimdir.
Shunday bozorlardan biri –bu qimmatli qog‘ozlar bozoridir.
Qimmatli qog‘ozlar – shunday pul hujjatidirki, u hujjat egasini uning emitentiga nisbatan mulkiy huquqini, qarz munosabatlarini tasdiqlaydi, ya’ni qimmatli qog‘ozning ahamiyati shundan iboratki, u ayni vaqtda mulk tituli ham, qarz majburiyati ham, daromad olishga bo‘lgan huquqi ham, daromadning bir qismini to‘lash majburiyati hamdir. U alohida hujjat yoki hisob varaqalardagi yozuv shaklida ham bo‘lishi mumkin.
O‘zbekiston Respublikasining fuqarolik kodeksiga muvofiq (96-modda) «Mulkiy huquqlarni belgilangan shaklga va majburiy rekvizitlarga amal qilgan holda tasdiqlovchi hujjatlar qimmatli qog‘ozlar hisoblanib, ularni taqdim etgan taqdirdagina mazkur huquqlarni amalga oshirish yoki boshqa shaxslarga berish mumkin bo‘ladi. Qimmatli qog‘ozlar boshqa shaxsga berilishi bilan ular tomonidan tasdiqlanadigan hamma huquqlar ham o‘sha shaxsga o‘tadi. Qimmatli qog‘ozlar jumlasiga quyidagilar kiradi: aksiya, obligatsiya, veksel, depozit va jamg‘arma sertifikatlari, bankning taqdim qiluvchiga pul beriladigan jamg‘arma daftarchasi hamda qonun hujjatlari bilan qimmatli qog‘ozlar jumlasiga kiritilgan boshqa hujjatlar kiradi». Har qanday iqtisodiy kategoriya bozor tavsiflariga ega bo‘ladi, ular egalik qilish, chiqarish shakli, muomalada bo‘lish xarakteri va mazkur qimmatli qog‘ozga qo‘yilmalar havf darajasi, daromadni o‘z ichiga oladi.
Qimmatli qog‘ozlar – bu qonunda belgilangan tartibda chiqarilgan va nominal qiymatga ega bo‘lgan pul hujjatlaridir. Ular mulkchilik munosabatlarini ifodalaydi va qandaydir mulk yoki pul miqdoriga egalik qilish huquqini tasdiqlaydi. Qimmatli qog‘ozlar dividend yoki foizlar ko‘rinishida daromad to‘lashni hamda mazkur hujjatlardan kelib chiqadigan huquqlarni boshqa shaxslarga berish imkoniyatini ham nazarda tutadi.
Boshqacha qilib aytganda:
§ e galik qilish huquqini tasdiqlovchi;
§ dividend yoki foizlar ko‘rinishida daromad olishni ko‘zlovchi;
§ emissiya qiluvchi va sotib oluvchi o‘rtasidagi o‘zaro mulkiy munosabatni bildiruvchi;
§ boshqa shaxslarga berish imkoniyatini nazarda tutuvchi barcha pulli hujjatlar qimmatli qog‘ozlar deb yuritiladi.
Ular blankalar, sertifikatlar shaklida yoki hisob varaqlardagi yozuv ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. Ular hisob-kitob qilishda, shuningdek kreditlar bo‘yicha garov sifatida ham foydalaniladi. Qimmatli qog‘ozlar yuridik va jismoniy shaxslar o‘rtasida ixtiyoriylik asosida tarqatiladi
Davlat qimmatli qog‘ozlari quyidagi maqsadlar uchun chiqariladi:
Ø Joriy-yildagi budjet taqchilligini pul mablag‘lari bilan to‘ldirish. Markaziy Bank krediti yoki qo‘shimcha pul massasini muomalaga chiqarishdan ko‘ra qimmatli qog‘ozlarni chiqarish yo‘li bilan budjet taqchilligini qoplash afzalroq hisoblanadi. Chunki kredit resurslaridan foydalanish kredit bozorining boshqarilishini qiyinlashtirishga olib keladi. Shu sababli iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarning tajribasida kredit resurslaridan foydalanishga davlat tomonidan ma’lum chegaralar qo‘yiladi.
Budjet taqchilligini qo‘shimcha pul massasini chiqarish yo‘li bilan to‘ldirish esa muomalada real aktivlar bilan to‘ldirilmagan to‘lov vositalarining paydo bo‘lishiga olib keladi. Bu esa, o‘z navbatida inflyatsiyaga va pul muomalasining buzilishiga olib keladi.
Ø Davlatning ilgarigi qarzlarini qoplash. Bu yerda ham Markaziy bank kreditidan ko‘ra qimmatli qog‘ozlarni chiqarish va ular vositasida qoplash ancha kam chiqimdir.
Ø Investitsiya uchun qo‘shimcha manba yaratish. Yangi firmalar ochish, amaldagi ish joylarini kengaytirish, zamonaviy texnologiyalarni joriy qilishda korxona, firma, tashkilotlarga bank kreditidan ko‘ra qimmatli qog‘ozlardan foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Ø Davlat budjetining kassaviy majburiyatlarini ta’minlash.
Ø Soliq to‘lovlarining notekis tushumlarini barqarorlashtirish.
Ø Mahalliy boshqaruv oganlari tomonidan amalga oshirilayotgan maqsadli rivojlanish dasturlarini qo‘llab-quvvatlash. Masalan, mahalliy boshqaruv organlariga o‘z obligatsiyalarini chiqarishga ruxsat berilgan. Ulardan tushgan pul mablag‘lari, asosan, mahalliy hududlarni obodonlashtirishga, ekologiyani yaxshilashga, ma’naviy-ma’rifiy, maishiy xizmat obyektlarini qurishga va ta’minlashga yo‘naltiriladi. Mahalliy obligatsiyalarni sotib oluvchi investorlarga, rag‘batlantiruvchi vosita sifatida, mahalliy soliqlardan ozod etish kabi imtiyozlar ham taqdim etilishi mumkin. Shuning uchun ham mahalliy obligatsiyalar soliqlarga tortiluvchi boshqa turdagi barcha obligatsiyalarga nisbatan ko‘proq daromad keltiradi.
Ø Tijorat banklarini likvidli zahira aktivlari bilan ta’minlash. Shu maqsadda davlat bozor muomalasida bo‘lmaydigan qarz majburiyatlarini chiqaradi. Bu majburiyatlar asosan xalqqa sotilishi mo‘ljallangan bo‘lib, sotib olgan kishi ularni boshqa birovlarga sota olmaydi va belgilangan muddat kelmaguncha qarzga barcha o‘z pullarini davlatdan qaytarib ololmaydi.
Shunday qilib, hamma qimmatli qog‘ozlar daromad keltiruvchi bo‘lib, bozorda ham, boshqa bozorlarda bo‘lgani kabi sotuvchi va xaridor o‘rtasidagi munosabatda yuzaga keladi. Bu yerda tovarlar sifatida qimmatli qog‘ozlar namoyon bo‘ladi. Ular bilan bo‘ladigan oldi-sotdi munosabatlari kimoshdi savdosi va banklarda amalga oshiriladi.
Qimmatli qog‘ozlar bozori – bozor iqtisodiyotining eng muhim tarkibiy qismlaridan biri. U moliya bozorining bir qismi bo‘lish bilan birga jamg‘armalarni to‘playdigan va keyinchalik iqtisodiyotga investitsiyalash hamda uning ishlab chiqarish quvvatini takomillashtirish uchun ularni moliya aktivlariga aylantiradigan kanal vazifasini o‘taydi. Qimmatli qog‘ozlar bozori bank krediti tizimini to‘ldiradi va u bilan o‘zaro munosabatda bo‘ladi. Tijorat banklari, odatda kreditni bir-yildan ko‘p muddatga bermaydi. Qimmatli qog‘ozlar bozori esa, ishlab chiqaruvchilarga ancha ko‘p miqdordagi pul mablag‘larini amalda istalgan muddatga hamda bank kreditiga nisbatan foydaliroq shartlarda jalb qilishga imkon beradi. Bu bozor boshqa bozorlar kabi, talab va taklif duch keladigan oldi-sotdiga doir iqtisodiy munosabatlar tizimidan iborat.
Qimmatli qog‘ozlar bozori ham boshqa bozorlarga o‘xshab talab va taklifga binoan amal qiladi. Bu yerda talab asosan ikki yo‘nalishda bo‘ladi:
– investitsiyani moliyalashtirish maqsadida korxona, korporatsiya va davlat tomonidan kredit olish;
– uy-joy, ko‘chmas mulk egasi bo‘lish maqsadida aholi va xususiy sektor tomonidan qimmatli qog‘ozlarni kreditor (qarz beruvchi) sifatida sotib olish.
Qimmatli qog‘ozlar bozori tashkiliy jarayon nuqtai nazaridan:
– birlamchi bozorlarga;
– ikkilamchi bozorlarga;
–birjaviy bozorlarga:
-nobirjaviy bozorlarga bo‘linadi .
Qimmatli qog‘ozlarning birlamchi bozori deganda qimmatli qog‘ozlarni dastlabki egalari (investorlar)ga, ya’ni yuridik va jismoniy shaxslarga sotish maqsadida ularni birlamchi va takror (ikkilamchi va h. k. ) emissiya qilish va muomalaga chiqarish tushuniladi. Bu bozor qimmatli qog‘ozlarni joylashtirishni tashkil kiluvchi va ta’minlovchi bozordir. Boshqacha qilib aytganda, birlamchi bozor – bu birlamchi va takror emissiya qilingan qimmatli qog‘ozlarni dastlabki egalariga joylashtiruvchi bozordir. Bu bozorda davlat va munitsipal obligatsiyalar, shuningdek, turli aksioner jamiyatlarining aksiyalari va obligatsiyalari emissiya qilinadi.
Qimmatli qog‘ozlarning birlamchi bozorga chiqarish va joylashtirish maqsadida quyidagi amallar bajariladi:
– aksionerlik jamiyatlari o‘zining ustav kapitalini, chiqariladigan qimmatli qog‘ozlar turlarini, ularning muomalasi sharoitini aniqlab chiqadi;
– aksionerlik jamiyati chiqaradigan qimmatli qog‘ozlarni joylashtirish kafilligini oluvchi investitsiya bankini izlaydi;
– investitsiya banki, yuristlar, auditorlar, aksionerlik jamiyatining qimmatli qog‘ozlarni chiqarish bo‘yicha qarorini va uning harakatini baholab chiqadi;
– aksionerlik jamiyati direksiyasi, investitsiya banki, yurist va auditorlar qimmatli qog‘oz va birja bo‘yicha komissiyaga emissiya prospektini qayd qilish arizasini tayyorlaydi;
– qimmatli qog‘ozlarni joylashtirish kafilligini olgan investitsiya banki emissiya prospektini xomaki nushasini patensial investorlar orasida tarqatadi, savdo agentlari esa, buyurtmalarni yig‘adi.
Birlamchi bozorning eng muhim funksiyasi shundan iboratki, uning emitent xususida tayyorlagan axboroti investor uchun o‘sha emitentni tanlashga to‘la-to‘kis asos bo‘la olishi kerak.
Qimmatli qog‘ozlarning birlamchi bozorida quyidagi muassasalar investorlar bo‘lib hisoblandi:
– investitsiya kompaniyalari va boshqa investitsiya institutlari;
– sug‘urta kompaniyalari, fondlar va boshqa moliya-kredit muassasalari.
Qimmatli qog‘ozlarning ikkilamchi bozori deganda, egasi bor qimmatli qog‘ozlarni talab va taklifdan kelib chiqqan holda qayta oldi-sotdisini tashkil qilib va ta’minlab beruvchi bozor tushiniladi. Uning funksiyasi qimmatli qog‘ozlarning oldi-sotdisini tezkorlik bilan ta’minlashdir. Unda sotuvchi va xaridorni uchrashtirish, bo‘sh kapitalni iqtisodiyotning eng unumli sohasiga zudlik bilan safarbar qilish, tomonlarning o‘zaro manfaatlarini ta’minlash ikkilamchi bozorning asosiy vazifasi bo‘lib hisoblanadi. Ikkilamchi bozor:
– yuqori likvidlikka ega, ya’ni qisqa muddat ichida juda katta miqdordagi qimmatli qog‘ozlarni ular kursining sezilarlisiz o‘zgarishi sharoitida kam xarajat bilan oldi-sotdiga jalb qila oladi. Respublikamizda ikkilamchi bozorga nisbatan birlamchi bozor tezroq rivojlanish tendensiyasiga ega.
Birjaviy qimmatli qog‘ozlar bozori – bu fond birjasi bo‘lib, u belgilangan tartibda qimmatli qog‘ozlarning erkin savdosini brokerlar, maklerlar, dilerlar tomonidan amalga oshirishni ta’minlab beruvchi bozordir.
Nobirjaviy qimmatli qog‘ozlar bozori – bu qimmatli qog‘ozlarning muomalada bo‘lishini ta’minlovchi muhit bo‘lib, unda fond birjalariga sotuvga qo‘yilmagan qimmatli qog‘ozlarning erkin savdosi amalga oshiriladi.
Qimmatli qog‘ozlar bozorining o‘ta murakkabligi va uning tez o‘zgaruvchanligi, ishtirokchilar sonining ko‘pligi va xilma-xilligi, katta hajmlarda shartnomalar va amallarning bajarilishi, har xil turdagi axborotlarning mavjudligi va ularning almashinib turishi va boshqa omillarning qimmatli qog‘ozlar bozoridagi turli g‘ayriqonuniy ishlarning yuz berishiga sabab bo‘lishi mumkin. Bunday hol investorlarning manfaatlari va huquqlarini paymol qilishga, ularning fond bozoriga nisbatan ishonchlarini kamaytirish, pirovard natijada esa, bozorning nufuzini pasaytirishi mumkin.
Shu sababli qimmatli qog‘ozlar bozori davlat boshqaruvi vakolatli organlari tomonidan nazorat qilib turiladi va boshqariladi.
Ikkinchi yo‘l bilan bozorni boshqarishga quyidagilar qo‘llaniladi:
-pul-kredit siyosatini yuritish va shu orqali foiz stavkalariga ta’sir qilish;
– soliq siyosatini o‘tkazish;
– xususiy sektorning depozit kreditlari bo‘yicha kafolatlarni muvofiqlashtirish;
– korporatsiyalar hamkorligida kredit uchun raqobat yo‘lida davlat qimmatli qog‘ozlarini chiqarish;
– tashqi iqtisodiy faoliyatdagi holatni inobatga olish.
Qimmatli qog‘ozlar bozorini boshqarish Moliya vazirligi, Markaziy bank yoki boshqa davlat organlariga yuklatilishi mumkin.
Adabiyotlar ro ‘ yxati :
1. Va h obo v A. va bosh q alar. Budjet – soli q siyosati yaxlitligi. O‘q uv qo‘ llanma. – T.: I q tisod va moliya. 2005.285 b.
2. Va h ob o v A. va bosh q alar . Moliyaviy va bosh q aruv ta h lili. Darslik. T.: Shar q 2005. 220 b.
3. Mali k ov T., Xaydarov N. Davlat budjeti . O‘q uv qo‘ llanma, T . : “IQT1SOD-MOLIYA”, 2007, 84 b.
4. M alikov T., Xaydarov N. Budjet daromadlari va xarajatlari . O‘q uv qo‘ lla n ma, T . : “IQTISOD-MOLIYA”, 2007 , 245 b.
5. M aliko v T., Xaydarov N. Budjet: tizimi, tuzulmasi, jarayoni . O‘q uv qo‘ llanma, T .: “IQTISOD-MOLIYA”, 2008, 84 b.
6. Yo‘l dosh e v Z ., Malikov T. Uy x o‘ jaligi moliyasi. O‘q uv qo‘ llanma, T .: “IQTISOD-MOLIYA”, 2008, 105 b.
7. Неshитой А.С. Финансы. Уchебник.-М.:”Даshков и К”, 2007. 512 с.
8. Романовский В.М. Уchебник.-М.:”Юрайт”, 2008. 462 с.