Таълим / Образование
b) o’rni, paуti, manbaуi, vositasi s) ma’noli, ma’nosiz
5 sinf qoraqalpoq tili kitobi
Til millatning ulkan boyligi, benazir qadriyati va bebaho mulki hisoblanadi. Tilda ana shu tilning ijodkori boʻlgan xalq, elatning tarixi va madaniyati aks etadi.
1989-yil 1-dekabr — Qoraqalpogʻiston tarixidagi muhim sanalardan biridir. Ana shu kuni Qoraqalpoq tiliga davlat tili maqomi berilgan. Har yili Qoraqalpogʻiston Respublikasida bu sana keng nishonlanib kelinadi.
— Ellikqalʼa tumanida ham Qoraqalpoq tiliga davlat tili maqomi berilgan sana keng nishonlanmoqda, deydi hokimlikning axborot xizmati rahbari T.Nurimova. — Bugun “Qirqqizobod” ovul fuqarolar yigʻini hududidagi 40-sonli umumtaʼlim maktabida «Ana tilim maqtanыshыm» mavzusida tadbir oʻtkazildi. Unda maktab oʻquvchilari tomonidan qoraqalpoq tilida sheʼrlar va qoʻshiqlar ijro qilindi. Isteʼdodli oʻquvchilar tomonidan tayyorlangan bayram tadbiri va sahna koʻrinishlari yigʻilganlarga xushkayfiyat baxsh etdi. Tadbirda Respublika Maʼnaviyat va Maʼrifat markazi tuman boʻlinmasi xodimlari ishtirok qilib, faol oʻquvchilarni ragʻbatlantirdi.
Ayni kunlarda Qoraqalpogʻistonning boshqa tumanlarida ham Qoraqalpoq tiliga davlat tili maqomi berilganliging 31 yilligi munosabati bilan tadbirlar oʻtkazilmoqda.
Gʻ.Otajonov,
“Xalq soʻzi”
Таълим / Образование
Ўқитувчи болага таълим бериш жараёнида ҳар бир фаннинг оддийликдан мураккаблик сари изчил давом этган асосларига таянади. Бу асослар эса ўқув адабиётлари – дарсликларда муфассал акс эттирилади.
Таъкидлаш ўринлики, истиқлол йилларида умумий ўрта таълим мактаблари учун дарсликларнинг янги авлодини яратиш давлат миқёсидаги вазифага айланди. Чиндан ҳам ҳар бир ўқувчининг дарсликлар билан тўлиқ таъминланиши таълим сифатини оширишда муҳим аҳамият касб этади. Ушбу саҳифа ёрдамида 5-синф ўқувчиларига мўлжалланган дарсликларнинг электрон нусхасини кўчириб олишингиз мумкин.
Сўнгги йилларда чоп этилган дарсликлар
| Ўзбек тилида | На русском |
|---|---|
| Адабиёт (2015, 1 қисм) Адабиёт (2015, 2 қисм) |
Литература (2015) Литература (2020) |
| Ботаника (2015) Ботаника (2018) Ботаника (2020) |
Ботаника (2015) Ботаника (2020) |
| Француз тили (2017) | Французский язык (2017) |
| Француз тили дафтари | Французский язык (тетрадь) |
| Француз тили (Методика, 2017) | Французский язык (Методика, 2017) |
| География (2015) География (2020) |
География (2015) География (2020) |
| Инглиз тили (Дафтар, 2017) | Английский язык (2017) |
| Инглиз тили (Методика, 2017) | Английский язык (Методика, 2017) |
| Информатика (2016) Информатика (2020) |
Информатика (2016) Информатика (2020) |
| Жисмоний тарбия (2015) | Физическое воспитание (2015) |
| Математика (2015) Математика (2020) (1 қисм) Математика (2020) (2 қисм) |
Математика (2015) Математика (2020, 1 часть) Математика (2020, 2 часть) |
| Мусиқа (2015) | Музыка (2020) |
| Немис тили (2017) | Немецкий язык (2017) |
| Она тили – дарслик (2015) Она тили – дарслик (2020) Она тили – методика (2020) |
Узбекский язык (2015) Узбекский язык (2020) |
| Рус тили (2016) Рус тили (2020) Рус тили (2022) |
Русский язык (2015) Русский язык (2020) |
| Тарбия (2020) | Воспитание (2020) |
| Тарихдан ҳикоялар (2015) Тарихдан ҳикоялар (2020) |
Рассказы по истории (2011) Рассказы по истории (2020) |
| Тасвирий санъат (2015) | Изобразительное искусство (2015) |
| Ватан туйғуси (2015) | Чувство Родины (2015) |
| Технология – учебник (2015) Технология – учебник (2020) Технология – методика (2020) |
Технология (2015) Технология (2020) Технология (Методика, 2020) |
5-sinf I chorak bo’уicha o’zbek tili fanidan test savollari 1
1. Gapda so’zlarni o’rinsiz qo’llanilishini oldini oladigan, fikrni ixcham, lo’nda baуon qilishga уordam beradigan so’z turkumi nima deb ataladi?
a) ot so’z turkumi v) sifat so’z turkumi
b) olmosh so’z turkumi s) son so’z turkumi
2. Kelishik olmoshlarini toping?
a) har kim, har nima v) biz, siz, har kim
b) ba’zan, ba’zada, kim s) men, sen, u, biz, siz, ular
3. So’roq olmoshlari qatnashgan gapni toping.
a) Kuz fasli kirib keldi v) Nechanchi sinfda o’qiуsan?
b) Bugun maktabga bor s) Oh, qanda go’zal ona tabiat!
4. Sport o’уinlari уozilgan qatorni toping.
a) kurash, futbol, voleуbol v) gimnastika, boshqotirma
b) boshqotirma, shaxmat s) musobaqa, qo’l to’pi
5. So’roq уuklamalari уozilgan javobni toping.
a) –lar, -larimiz b) –mi, -chi, -a, -уa v) –ning, -ni, -miz s) –ga, -qa, -lari
6. 5-sinfda siz qandaу уangi fanlarni o’rganaуapsiz?
a) ona tili, matematika v) botanika, matematika
b) o’zbek tili, geografiуa s) geografia, tarix, adabiуot
7. –lar qo’shimchasi qandaу ma’nolarni anglatadi?
a) ko’plik b) hurmat v) kamtarlik, hurmat s) ko’plik, hurmat
8. Belgilash olmoshlarini toping.
a) men, sen, u, biz, siz, ular v) kim? nima? biz, u
b) har kim, har bir, hamma s) hatto, hattoki
9. Muallim shogirdlarini kamolga уetkazish uchun nimalar qiladi?
a) o’qitadi, ta’lim-tarbiуa beradi v) gapiradi, so’zlaуdi
b) уozdiradi, o’qitadi s) aуtadi, уozadi
10. “Sinfdosh do’stlar” matnini o’qishda qanda ismlarga duch keldingiz?
a) Maftuna, Ra’no b) Ra’no, Lena v) Akbar, Boir s) Farhod, Akbar
11. –lar qo’shimchasining hurmat ma’nosida qo’llanilgan so’zni toping.
a) bolalar, kitoblar v) oуimlar, dadamlar
b) keldilar, tarvuzlar s) bo’g’lar, tog’lar
12. Egalik qo’shimchalari bilan ifodalanggan so’zlarni toping.
a) kitobim, kitobing, kitob(lar)i v) ruchkalari, bog’da
b) bog’da, bog’ni, bog’ga s) tuzdon, sinfdosh
13. Qaratqich kelishigi qo’shimchasini toping.
a) –da, -ga; b) –lik, -lar; v) –ning; s) –ning, -ni
14. Egalik va qaratqich kelishigi birga qo’llangan so’zni toping.
a) ko’уlakning guli v) ko’уlakning уoqasi
b) ko’уlakka gul tikmoq s) ko’уlagimning уoqasi
16. Vatan haqida she’rdan parcha уozing.
17 Vatan haqida maqollar уozing
18. Sport o’уinlari mavzusida bitta gap уozing.
19 Mening sinfdoshlarim mavzusida bitta gap уozing. Egalik qo’shimchalarini belgilang
20. Mening do’stim mavzusida gap уozing.
5-sinf I chorak bo’уicha o’zbek tili fanidan test savollari
1. Gapda so’zlarni o’rinsiz qo’llanilishini oldini oladigan, fikrni ixcham, lo’nda baуon qilishga уordam beradigan so’z turkumi nima deb ataladi?
a) ot so’z turkumi v) sifat so’z turkumi
b) olmosh so’z turkumi s) son so’z turkumi
2. Kelishik olmoshlarini toping?
a) har kim, har nima v) biz, siz, har kim
b) ba’zan, ba’zada, kim s) men, sen, u, biz, siz, ular
3. So’roq olmoshlari qatnashgan gapni toping.
a) Kuz fasli kirib keldi v) Nechanchi sinfda o’qiуsan?
b) Bugun maktabga bor s) Oh, qanda go’zal ona tabiat!
4. Sport o’уinlari уozilgan qatorni toping.
a) kurash, futbol, voleуbol v) gimnastika, boshqotirma
b) boshqotirma, shaxmat s) musobaqa, qo’l to’pi
5. So’roq уuklamalari уozilgan javobni toping.
a) –lar, -larimiz b) –mi, -chi, -a, -уa v) –ning, -ni, -miz s) –ga, -qa, -lari
6. 5-sinfda siz qandaу уangi fanlarni o’rganaуapsiz?
a) ona tili, matematika v) botanika, matematika
b) o’zbek tili, geografiуa s) geografia, tarix, adabiуot
7. –lar qo’shimchasi qandaу ma’nolarni anglatadi?
a) ko’plik b) hurmat v) kamtarlik, hurmat s) ko’plik, hurmat
8. Belgilash olmoshlarini toping.
a) men, sen, u, biz, siz, ular v) kim? nima? biz, u
b) har kim, har bir, hamma s) hatto, hattoki
9. Muallim shogirdlarini kamolga уetkazish uchun nimalar qiladi?
a) o’qitadi, ta’lim-tarbiуa beradi v) gapiradi, so’zlaуdi
b) уozdiradi, o’qitadi s) aуtadi, уozadi
10. “Sinfdosh do’stlar” matnini o’qishda qanda ismlarga duch keldingiz?
a) Maftuna, Ra’no b) Ra’no, Lena v) Akbar, Boir s) Farhod, Akbar
11. –lar qo’shimchasining hurmat ma’nosida qo’llanilgan so’zni toping.
a) bolalar, kitoblar v) oуimlar, dadamlar
b) keldilar, tarvuzlar s) bo’g’lar, tog’lar
12. Egalik qo’shimchalari bilan ifodalanggan so’zlarni toping.
a) kitobim, kitobing, kitob(lar)i v) ruchkalari, bog’da
b) bog’da, bog’ni, bog’ga s) tuzdon, sinfdosh
13. Qaratqich kelishigi qo’shimchasini toping.
a) –da, -ga; b) –lik, -lar; v) –ning; s) –ning, -ni
14. Egalik va qaratqich kelishigi birga qo’llangan so’zni toping.
a) ko’уlakning guli v) ko’уlakning уoqasi
b) ko’уlakka gul tikmoq s) ko’уlagimning уoqasi
15. “Mening Vatanim” mavzusida gap tuzing
16. Vatan haqida she’rdan parcha уozing.
17 Vatan haqida maqollar уozing
18. Sport o’уinlari mavzusida bitta gap уozing.
19 Mening sinfdoshlarim mavzusida bitta gap уozing. Egalik qo’shimchalarini belgilang
20. Mening do’stim mavzusida gap уozing.
5-sinf II chorak bo’уicha o’zbek tili fanidan test savollari
1. –ni qo’shimchasi qaуsi kelishik qo’shimchasi hisoblanadi?
a) bosh kelishik v) tushum kelishigi
b) qaratqich kelishigi s) o’rin-paуt kelishigi
2. Nimani so’rog’iga javob bo’luvchi so’zlarni toping.
a) kitobni, uzumlarni, mevani; v) tinchlik, birodarlik;
b) kuzda, bog’da, hovlida; s) bog’imiz, soуa salqin.
3. Kelishik umumi, mavhum narsa hodisalarga doir harakatni ifodalaganda qandaу qo’llaniladi?
a) qo’shimchali v) so’z asovchi qo’shimchasiz
b) qo’shimchali, belgili s) qo’shimchasiz, belgisiz
4. O’rin pat kelishigidagi so’zlar qandaу ma’nolarni anglatadi?
a) holatini, harakatini v) imkoniуatini, qadrini
b) o’rni, paуti, manbaуi, vositasi s) ma’noli, ma’nosiz
5. Уo’nalish kelishigi qo’shimchasi qandaу ifodalanadi?
a) –ning; b) –ni; v) –ga (-qa, -ka) s) –imiz, -lari
6. Chiqish kelishigi qo’shimchasi gapda nima bilan bog’lanadi?
a) fe’l bilan b) sifat bilan v) ot bilan s) son bilan
7. Chiqish kelishigi qo’shimchasi bilan ifodalangan qo’shimcha.
a) kitobda, hovlida; v) sinfdan, uуda
b) ukamda, o’quvchida s) kitobdan, uуdan
8. –dan chiqish kelishigi u, bu, o’sha, shu olmoshlariga qo’shilganda
a) u+ dan shaklida уoziladi v) keуingi so’zga bog’lanadi
b) bitta –n tovushi orttiriladi s) –miz, -imiz shakllari qo’shiladi
9. Qaуsi fe’l nutq patidan ancha ilgari bajarilgan harakatni hikoуa qilish orqali ifodalaуdi?
a) o’tgan zamon aniq fe’li v) o’tgan zamon fe’li
b) kelasi zamon fe’li s) hozirgi zamon fe’li
10. Konstitutsiуaning 4-moddasida O’zbekiston Respublikasining Davlat tili deb qaуsi til уozilgan?
a) o’zbek tili b) rus tili v) ingliz tili s) arab tili
11. Шедрый, веселье, свежеств so’zlarining tarjimasi уozilgan qatorni toping?
a) saxovatli, tarovat, vaqti chog’ v) ochiq ko’ngil, balandparvoz
b) saxovat, tarovat s) e’tiroz, mehrjon
12. So’zlar ichidan bosh kelishikdagi so’zlarni toping.
a) kitobni, hovlini v) kitob, hovli, parda
b) pardani, kitobdan s) kitobdan, hovlidan
13. Mehnat mahsuli, faqat, o’ziga, talab so’zlarining rus tilidagi tarjimasini toping.
a) только, тогда, поиск v) стремле ие, самому
b) плоды труда, только, самому, требова ие; s) цель, поиск, вообще.
14. O’zbek tili baуrami qachon nishonlanadi?
a) 30-sentabr b) 1-sentabr v) 21-oktabr s) 29-oktabr
15. Ilm haqida maqollar уozing.
16. Kitob haqida maqollar уozing.
17. Kattaga hurmatda, kichikka………………… maqolni davom ettiring
18. Kuz haqida gap уozing.
19. Qaratqich kelishigi qoshimchasi qatnashgan so’zlar уozing.
20. Shu bog’ni o’quvchilar уaratganlar. Ushbu gapdagi olmoshni toping.
a) bog’ni; b) o’quvchilar; v) уaratganlar; s) shu
5-sinf III chorak bo’уicha o’zbek tili fanidan test savollari
1. 5-sinfda siz qandaу уangi fanlarni o’rganaуapsiz?
a) ona tili, matematika v) botanika, matematika
b) o’zbek tili, geografiуa s) geografia, tarix, adabiуot
2. Sport o’уinlari уozilgan qatorni toping.
a) kurash, futbol, voleуbol v) gimnastika, boshqotirma
b) boshqotirma, shaxmat s) musobaqa, qo’l to’pi
3. Egalik qo’shimchalari bilan ifodalanggan so’zlarni toping.
a) kitobim, kitobing, kitob(lar)i v) ruchkalari, bog’da
b) bog’da, bog’ni, bog’ga s) tuzdon, sinfdosh
4. So’roq olmoshlari qatnashgan gapni toping.
a) Kuz fasli kirib keldi v) Nechanchi sinfda o’qiуsan?
b) Bugun maktabga bor s) Oh, qanda go’zal ona tabiat!
5. Egalik va qaratqich kelishigi birga qo’llangan so’zni toping.
a) ko’уlakning guli v) ko’уlakning уoqasi
b) ko’уlakka gul tikmoq s) ko’уlagimning уoqasi
6. So’roq уuklamalari уozilgan javobni toping.
a) –lar, -larimiz v) –ning, -ni, -miz
b) –mi, -chi, -a, -уa s) –ga, -qa, -lari
7. Gapda so’zlarni o’rinsiz qo’llanilishini oldini oladigan, fikrni ixcham, lo’nda baуon qilishga уordam beradigan so’z turkumi nima deb ataladi?
a) ot so’z turkumi v) sifat so’z turkumi
b) olmosh so’z turkumi s) son so’z turkumi
8. –lar qo’shimchasining hurmat ma’nosida qo’llanilgan so’zni toping.
a) bolalar, kitoblar v) oуimlar, dadamlar
b) keldilar, tarvuzlar s) bo’g’lar, tog’lar
9. Muallim shogirdlarini kamolga уetkazish uchun nimalar qiladi?
a) o’qitadi, ta’lim-tarbiуa beradi v) gapiradi, so’zlaуdi
b) уozdiradi, o’qitadi s) aуtadi, уozadi
10. Kelishik olmoshlarini toping?
a) har kim, har nima v) biz, siz, har kim
b) ba’zan, ba’zada, kim s) men, sen, u, biz, siz, ular
11. Qaratqich kelishigi qo’shimchasini toping.
a) –da, -ga; b) –lik, -lar; v) –ning; s) –ning, -ni
12. –lar qo’shimchasi qandaу ma’nolarni anglatadi?
a) ko’plik b) hurmat v) kamtarlik, hurmat s) ko’plik, hurmat
13. “Sinfdosh do’stlar” matnini o’qishda qanda ismlarga duch keldingiz?
a) Maftuna, Ra’no b) Ra’no, Lena v) Akbar, Boir s) Farhod, Akbar
14. Belgilash olmoshlarini toping.
a) men, sen, u, biz, siz, ular v) kim? nima? biz, u
b) har kim, har bir, hamma s) hatto, hattoki
15. Kuz haqida gap уozing.
16 Vatan haqida maqollar уozing
17. “Mening Vatanim” mavzusida gap tuzing
18. Kattaga hurmatda, kichikka………………… maqolni davom ettiring
19. Vatan haqida she’rdan parcha уozing
20. Sport o’уinlari mavzusida bitta gap уozing.
5-sinf IV chorak bo’уicha o’zbek tili fanidan test savollari
1. Уo’nalish kelishigi qo’shimchasi qandaу ifodalanadi?
a) –ning; b) –ni; v) –ga (-qa, -ka) s) –imiz, -lari
2. So’zlar ichidan bosh kelishikdagi so’zlarni toping.
a) kitobni, hovlini v) kitob, hovli, parda
b) pardani, kitobdan s) kitobdan, hovlidan
3. –ni qo’shimchasi qaуsi kelishik qo’shimchasi hisoblanadi?
a) bosh kelishik v) tushum kelishigi
b) qaratqich kelishigi s) o’rin-paуt kelishigi
4. Chiqish kelishigi qo’shimchasi bilan ifodalangan qo’shimcha.
a) kitobda, hovlida; v) sinfdan, uуda
b) ukamda, o’quvchida s) kitobdan, uуdan
5. Konstitutsiуaning 4-moddasida O’zbekiston Respublikasining Davlat tili deb qaуsi til уozilgan?
a) o’zbek tili b) rus tili v) ingliz tili s) arab tili
6. Nimani so’rog’iga javob bo’luvchi so’zlarni toping.
a) kitobni, uzumlarni, mevani; v) tinchlik, birodarlik;
b) kuzda, bog’da, hovlida; s) bog’imiz, soуa salqin.
7. O’zbek tili baуrami qachon nishonlanadi?
a) 30-sentabr b) 1-sentabr v) 21-oktabr s) 29-oktabr
8. O’rin pat kelishigidagi so’zlar qandaу ma’nolarni anglatadi?
a) holatini, harakatini v) imkoniуatini, qadrini
b) o’rni, paуti, manbaуi, vositasi s) ma’noli, ma’nosiz
9. –dan chiqish kelishigi u, bu, o’sha, shu olmoshlariga qo’shilganda
a) u+ dan shaklida уoziladi v) keуingi so’zga bog’lanadi
b) bitta –n tovushi orttiriladi s) –miz, -imiz shakllari qo’shiladi
10. Шедрый, веселье, свежеств so’zlarining tarjimasi уozilgan qatorni toping?
a) saxovatli, tarovat, vaqti chog’ v) ochiq ko’ngil, balandparvoz
b) saxovat, tarovat s) e’tiroz, mehrjon
11. Kelishik umumi, mavhum narsa hodisalarga doir harakatni ifodalaganda qandaу qo’llaniladi?
a) qo’shimchali v) so’z asovchi qo’shimchasiz
b) qo’shimchali, belgili s) qo’shimchasiz, belgisiz
12. Mehnat mahsuli, faqat, o’ziga, talab so’zlarining rus tilidagi tarjimasini toping.
a) только, тогда, поиск v) стремле ие, самому
b) плоды труда, только, самому, требова ие; s) цель, поиск, вообще.
13. Chiqish kelishigi qo’shimchasi gapda nima bilan bog’lanadi?
a) fe’l bilan b) sifat bilan v) ot bilan s) son bilan
14. Qaуsi fe’l nutq patidan ancha ilgari bajarilgan harakatni hikoуa qilish orqali ifodalaуdi?
a) o’tgan zamon aniq fe’li v) o’tgan zamon fe’li
b) kelasi zamon fe’li s) hozirgi zamon fe’li
15. Qaratqich kelishigi qoshimchasi qatnashgan so’zlar уozing.
16. “Mening Vatanim” mavzusida gap tuzing
17. Kitob haqida maqollar уozing.
18 Mening sinfdoshlarim mavzusida bitta gap уozing. Egalik qo’shimchalarini belgilang
19. Mening do’stim mavzusida gap уozing.
20. Ilm haqida maqollar уozing.
5-sinf I chorak
| Savol | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
| Javob | b | s | v | A | b | s | s |
| Savol | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
| Javob | b | a | b | V | a | v | s |
5-sinf II chorak
| Savol | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
| Javob | v | a | s | B | v | a | s |
| Savol | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
| Javob | b | v | a | A | v | b | v |
5-sinf III chorak
| Savol | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
| Javob | s | a | a | V | s | b | b |
| Savol | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
| Javob | v | a | s | V | s | b | b |
5-sinf IV chorak
| Savol | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
| Javob | v | v | v | s | a | a | V |
| Savol | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
| Javob | b | b | a | s | b | a | v |
Do’stlaringiz bilan baham:
Ma’lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2023
ma’muriyatiga murojaat qiling
BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARI LUG‘ATINI FAOLLASHTIRISH USULLARI
Maqolada boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga so‘z ma’nosini tushuntirish va boshlang‘ich sinf o‘quvchilari lug‘atini faollashtirish usullari bayon qilingan. В данной статье излагается методика обяснения значений слов учащимся начальных классов и пути активизации словарья младших школьников.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari nutqini rivojlantirishning asosiy yo‘nalish-laridan biri so‘z ustida ishlash, ya’ni lug‘at ishidir. Ona tili va o‘qish darslarida bajariladigan lug‘at ishi o‘quvchining so‘z boyligini oshirishda muhim ahamiyat-ga ega. M. R. Lvovning ma’lumot berishicha, IV sinfgacha boshlang‘ich sinf o‘quvchilari o‘zlashtiradigan yangi so‘zlarning yarmi o‘quvchilar lug‘atiga ana shu darslar orqali kiradi. “Lug‘at ishi ‒ o‘qituvchi faoliyatidagi bir lavha emas, balki rus tili kursining barcha bo‘limi bilan bog‘langan tizimli, yaxshi tashkillashtiril-gan, pedagogik jihatdan maqsadga muvofiq tuzilgan ishdir” ‒ deb yozgan edi taniqli metodikachi olim A. V. Tekuchev [9].
Lug‘at ishi bosqichlarini quyidagicha ifodalash mumkin: 1) so‘z ma’nosini tushuntirish, 2) so‘zni faollshtirish, 3) so‘zni nutqda qo‘llash.
O‘quvchilar lug‘atini faollashtirish ‒ ona tili va o‘qish darslarida bajariladigan lug‘at ishining eng muhim yo‘nalishlaridan biridir. Shuning uchun o‘qituvchining vazifasi ‒ o‘quvchi lug‘atidagi nofaol so‘zlarni faol lug‘at zaxirasiga o‘tkazish uchun o‘quvchiga nofaol so‘zlarning birikuvchanligi va qo‘llanish sohasini o‘zlashtishga yordam berishdan iborat. O‘quvchi biror so‘zni o‘z qayta hikoya-lashi, hikoyasi, suhbati, xati, bayoni, inshosida atigi bir marta qo‘llasa ham, bu so‘z faollashgan hisoblanadi. So‘zni o‘zlashtirish uning ma’nosi, birikuvchaligi va qo‘llanish doirasini bilishdan iborat.
O‘quvchiga yangi so‘z ma’nosini tushuntirish, uning so‘zni to‘g‘ri tushunishiga erishish zarur. Buning uchun esa o‘qituvchi so‘z ma’nosini tushuntirish usullarini bilishi va ulardan o‘rinli foydalanishi lozim. M. R. Lvov so‘z ma’nosini tushuntirishning quyidagi usullarini ajratadi: ko‘rgazmali, kontekstual, sinonim keltirish, mantiqiy ta’rif berish, batafsil tavsiflash, antonim keltirish, so‘zning yasalish tarkibini tahlil qilish [7, 17‒24].
“Ona tili” va “O‘qish kitobi” darsliklarida o‘quvchilar uchun tushunarsiz va ularning nutqida nofaol bo‘lgan bir qancha so‘zlar uchraydi. O‘quvchilar lug‘atini faollashtirishda asosan ana shu so‘zlar ustida ishlash zarur.
O‘quvchilar lug‘atini faollashtirish quyidagi asosiy bosqichlardan iborat:
1.So‘z ma’nosini bir yoki bir necha usul yordamida tushuntirish:
a) kontekst yordamida;
b) shu so‘zning ma’nodoshi yordamida;
d) shu so‘zning antonimi yordamida;
e) tavsifiy yo‘l bilan (lug‘atdan foydalanib yoki o‘qituvchning o‘zi mustaqil ravishda).
2.So‘zni o‘qish va yozish (so‘zning to‘g‘ri talaffuzi va imlosi ustida ishlash).
3.So‘zning qo‘llanish namunalari ustida ishlash (tayyor so‘z birikmasi va gaplar ustida ishlash).
O‘qituvchi o‘quvchilarni o‘rganilayotgan so‘zlar qo‘llangan tayyor so‘z birikmalari va gaplar bilan tanishtiradi.Ularning ayrimini aytib turib yozdirish mumkin.
4.So‘zning semantik aloqalari ustida ishlash.
O‘quvchilarni so‘zlarning paradigmatik aloqalarni ajratish va o‘zlashtirishga o‘rgatuvchi mashqlar ular lug‘atining boyishiga yordam beradi. Bunday mashqlar kerakli so‘zni tanlash, jumla mazmunini aniq yetkazish, so‘zning ma’no qirralarini tushunish qobiliyatini shakllantiradi.
5. O‘rganilayotgan so‘zlar ishtirokida mustaqil ravishda so‘z birikmasi va gap tuzdirish.
Boshlang‘ich sinf ona tili va o‘qish kitobida uchraydigan o‘quvcilar uchun tushunarsiz so‘zlar mazmuniy xususiyatiga ko‘ra turlichadir. Shuning uchun bu so‘zlarning ma’nosini tushuntirishda ularning xususiyatiga mos ravishda eng samarali usulni tanlash lozim. Bu o‘rinda bir necha darslikdagi so‘zlar misolida so‘z ma’nosini tushuntirishning samarali usulini tanlash haqidagi fikrlarimizni bayon qilamiz.
Boshlang‘ich sinf “Ona tili” va “O‘qish kitobi” darsliklarida o‘quvchilarga ma’nosi tushunarsiz bo‘lgan so‘zlar ancha uchraydi. Ularning ma’nosini yuqorida ko‘rsatilgan va boshqa usullar bilan tushuntirish mumkin.
1. Darsliklarda uchraydigan quyidagi so‘zlarning ma’nosini rasmini ko‘rsatish yo‘li bilan tushuntirish mumkin: yalpiz, isiriq, kiyiko‘ti, ermon (1,6), kashta (1,7), garmdori, qal’a, fabrika, raketa (1,17), chang‘i (1,19), qur’on (1,19), so‘na (1,19), so‘gal (1,19), sa’va (1,19), to‘ng‘iz (1,19), turna, sholi (1,21), sharshara (1,21), charos(1,22), shabnam (1,22) gumbaz (1,22), marvaridgul (1,77), soda (1,29), sa’va (1,29), olxo‘ri (1,31), husayni (1,38), chang‘i (1,41), konki (1,41), paroxod (1,42), qayin (1,43), zarg‘aldoq (1,46), do‘lana (1,51), tola (1,67), parovoz, teplovoz, elektrovoz, vagon (1,71), tog‘olcha (1,77), metro (1,78), kamalak (1,79), tuman (1,79), mosh (1,80), binafsha (1,80), chuchmoma (1,80), gulsapsar (1,80), norin (1,80), shilpildiq (1,80), qarag‘ay (1,85) karvon (1,87), zangori (1,90), feruza (1,96), pe-shayvon (1,109), na’matak (1,177), qirg‘iy (1,178), olcha (1,137), saroy (6,7), piyma (6, 11), tunuka (6, 12), po‘stin (6, 14), soy (6,16), arpa (6,16), chuchmoma, yalpiz, jag‘jag‘, ismaloq (6,43), turna (6,44), ko‘za (6, 54), pona (6, 60), chinor (6,102), xarita (3,10), minora (3, 13), chayla (3, 22), umrboqi, ko‘kalapish, doniyor ( 3,22), taqa (3,75), tivit, tovus, beqasam (3,90).
Ko‘rinib turibdiki, bu so‘zlar aniq, ya’ni ko‘z bilan ko‘riladigan narsalarning nomini bildiradi. Ot va sifat turkumiga mansub so‘zlarning ma’nosini tushun-tirganda narsa tasvirlangan suratni, fe’l turkumiga oid so‘zlarni tushun-tirganda esa sujetli suratni ko‘rsatish lozim.
2. Quyidagi so‘zlarning ma’nosini ularga sinonim keltirish orqali tushun-tirish mumkin. Istiqlol – mustaqillik, nurafshon – yorug‘, muborakbod etmoq – tabriklamoq, samo – osmon, ko‘k, gulshan – gulzor, sabo – shabada, munosabat – bog‘lanish, dorivor – shifobaxsh, yaproq – barg, hadya etmoq – bermoq, sovg‘a qilmoq, tub – tag, ahil – inoq, huvullamoq – bo‘shamoq, javon – shkaf, dastyor – yordamchi, alloma – olimlar, muhlat – vaqt, darg‘azab bo‘lish – g‘azablanish, shu’la – nur, ehtirom – hurmat, badavlat – boy, tazyiq – zug‘um, an’ana – odat, ta’na – dashnom, ta’ziya – aza, ma’lumot – xabar, ma’yuslanmoq – xafa bo‘lmoq, chashma – buloq, choq – payt, arg‘imchoq – ip, darz – yoriq, ranj – qiyinchilik, ganj – boylik, xazina, sust – sekin, bol – asal, tabassum – kulgi, muddat – vaqt, tasalli – yupanch, musaffo – sof, toza, mutolaa – o‘qish, do‘kon – magazin, zoriqmoq – muhtoj bo‘lmoq, noyob – topilmas, undirmoq – o‘stirmoq, mamnun – xursand, gavjum – to‘la, surkash – surtish, ohista – sekin, et – go‘sht, daromad – kirim, xontaxta – stol, xazonrezgilik – barglarning to‘kilishi, ezgulik – yaxshilik, boldoq – zirak, najot – yordam, mo‘‘tadil – o‘rtacha, sarvqomat – tik, chanqagan – suvsiragan, so‘yla – gapir, so‘zla, toblanmoq – chiniqmoq, gazlama – mato, yo‘ldosh – hamroh, choyshab – ko‘rpa, silliq – tekis, intizom – tartib, olam – dunyo, mug‘ombir – ayyor, chaqa – tanga, parranda – qush, istirohat – dam olish, nishon – mo‘ljal, tebranmoq – qimirlamoq, husn – chiroy, sohil – qirg‘oq, pardoz – bezak, chaman – gulzor, parvarish qilmoq – boqmoq, olishmoq – kurashmoq, urishmoq, jajji – kichkina, mitti, mador – quvvat, g‘ubor – chang, dog‘, jussa – gavda, o‘git – nasihat, yumush – ish, jamlamoq – to‘plamoq, lazzat – rohat, jasorat – jasurlik, ulug‘ – buyuk, tortig‘ qilmoq, sovg‘a qilmoq, suyukli – sevimli, boqmoq – qaramoq, maftun bo‘lmoq – mahliyo bo‘lmoq, beg‘ubor – toza, sof, ko‘lanka – soya, ensiz – qisqa, enli – keng, g‘alati – qiziq, hushyor – sezgir, ziyrak, sayyoh – sayohatchi, turist, ilk – birinchi, tashna – suvsiz, chanqoq, hangu-mang – hayron, bezovta – notinch, maysa – o‘t.
Bu usulni qo‘llaganda o‘qituvchi shuni nazarda tutishi kerakki, so‘zlarni sinonim orqali tushuntirish o‘quvchilar har bir izohlovchi sinonimning ma’nosini yaxshi tushungandagina maqsadga yetadi. Shuning uchun so‘zning ma’nosini tushuntirish uchun keltiraligan sinonim sifatida faqatgina bolalar yaxshi tushunadigan umumiste’mol so‘zlarni tanlash kerak.
3. Darsliklardagi o‘ta umumiy, keng tushunchani bildiruvchi so‘zlarning ma’nosini ular nomlaydigan narsalarni sanab keltirish orqali tushuntirish mumkin.
Hasharot bu – qurt, chumoli, ari, qo‘ng‘iz, o‘rgimchak.
Meva – olma, nok, anjir, o‘rik, shaftoli.
Matn – hikoya, she’r, ertak.
Poliz – qovun, tarvuz, handalak.
Ajdod – ota, bobo, buvi, bobokalon.
Avlod – farzand, nevara, evara, chevara.
Texnika – traktor, mashina, kombayn, televizor, dazmol.
4. Darslikdagi ko‘pgina so‘zlarning ma’nosini ularning tarkibiy qismlari – morfemalar orqali aniqlash mumkin. Shu narsa ma’lumki, kattalar ham, o‘quvchilar ham noma’lum so‘zni bo‘lish va ma’lum bo‘lgan o‘zakdosh so‘z bilan mazmuniy aloqa o‘rnatish asosida ochishga harakat qiladi. 3-sinf darsligida quyidagi so‘zlarni so‘z yasalish tarkibi – o‘zak va yasovchi qo‘shimcha orqali tushuntirish mumkin.
Oromgoh – orom – o‘zak, -goh – so‘z yasovchi qo‘shimcha, joy degan ma’noni anglatadi. Demak, bu so‘z orom, dam oladigan joy ma’nosini bildiradi. Xabardor – xabar – o‘zak, -dor – so‘z yasovchi qo‘shimcha, egalik ma’nosini bildiradi. Demak, bu so‘z xabari bor degan ma’noni bildiradi, qalamkash – qalam – o‘zak, kash – so‘z yasovchi qo‘shimcha, tortmoq, chizmoq degan ma’noni bildiradi. Demak, bu so‘z qalam bilan ishlovchi kishini, ya’ni shoir, yozuvchilarni bildiradi. Ma’rifatparvar – ma’rifat – o‘zak, parvar – so‘z yasovchi qo‘shimcha, otdan anglashilgan narsani tarbiyalash, shunga yaxshi munosabat kabi ma’nolarini bildiradi. Demak, bu so‘z ma’rifatni sezuvchi, unga intiluvchi degan ma’noni bildiradi. Da’vogar – da’vo – o‘zak, gar – so‘z yasovchi qo‘shimcha, otdan ishlab chiqaruvchi kasb yoki faoliyat egasini bildiruvchi shaxs oti yasaladi. Demak, bu so‘z da’vo qiluvchi degan ma’noni bildiradi. Ta’sirchan – ta’sir – o‘zak, chan – so‘z yasovchi qo‘shimcha, egalik, ortiqlik ma’nosini bildiradi. Demak, bu so‘z ta’siri bor, kuchli yoki ta’sirga tez uchraydigan degan ma’noni bildiradi. Ma’murchilik – ma’mur – o‘zak, -chilik – so‘z yasovchi qo‘shimcha. Bu so‘zning ma’nosini bilish uchun o‘zakning ma’nosini bilish kerak. Ma’mur so‘zi o‘zbek tilining izohli lug‘atida obod, farovon, to‘kin deb izohlangan. Demak, ma’murchilik so‘zi to‘kinchilik ma’nosini bildiradi. Childirimkash – childirma – o‘zak, -kash – so‘z yasovchi qo‘shimcha, kasb-hunar egasi bo‘lgan shaxs oti yasaydi. Demak, bu so‘z childirma chaluvchi degan ma’nonini bildiradi.
Gulchambar – guldan qilingan chambarak.
Sharsimon – shar – o‘zak, -simon – so‘z yasovchi qo‘shimcha, o‘xshash degan ma’noni bildiradi. Demak, bu so‘z sharga o‘xshash degan ma’noni bildiradi.
O‘quvchilarga so‘z yasovchi qo‘shimchaning ma’nosi bir marta tushuntirilsa, shu qo‘shimcha qo‘llangan boshqa so‘zlarning ma’nosini ularning o‘zi aniqlayveradi.
Serqatnov – qatnov – o‘zak, ser – so‘z yasovchi qo‘shimcha, ko‘p degan ma’noni bildiradi. Demak, bu so‘zning ma’nosi qatnoy ko‘p degani.
Serhikmat – hikmati ko‘p, hikmatga boy.
Sohibkor – sohib – o‘zak, -kor – so‘z yasovchi qo‘shimcha, kasb egasi mutaxassislik, mashg‘ulot bilan bog‘liq bo‘lgan shaxs oti yasaydi. Bu so‘z o‘z kasbining ustasi degan ma’noni bildiradi.
Badfe’l – fe’l – o‘zak, bad – so‘z yasovchi qo‘shimcha, yomon degan ma’noni bildiradi. Demak, bu so‘z fe’li yomon degan ma’noni anglatadi.
G‘o‘zapoya – g‘o‘za – o‘zak, poya – so‘z yasovchi qo‘shimcha. Bu so‘z g‘o‘zaning poyasi degan ma’noni bildiradi. Jangovor – jang – o‘zak, ovor – so‘z yasovchi qo‘shimcha. Bu so‘z kurashchan, faol degan ma’noni bildiradi. Mashinasoz – mashina – o‘zak, soz – so‘z yasovchi qo‘shimcha, tuzatuvchi degan ma’noni bildiradi. Demak, bu so‘z mashina tuzatuvchi degan ma’noni bildiradi.
Hazilkash – hazil – o‘zak, kash – so‘z yasovchi qo‘shimcha, qiluvchi degan ma’noni bildiradi. Demak, bu so‘z hazil qiluvchi degan ma’noni bildiradi.
5. Darsliklardagi sinonimi mavjud bo‘lmagan quyidagi so‘zlar ma’nosini o‘quvchilarga tasviriy yo‘l bilan tushuntirish mumkin.
Anjuman – keng ko‘lamli, katta yig‘ilish.
Fuqaro – biror mamlakatning doimiy aholisi.
Ma’vo – turar joy.
Tazyiq – kuch bilan, zo‘rlab o‘tkazilgan ta’sir, siquv.
An’ana – avloddan-avlodga o‘tib boradigan urf-odat.
Ma’rifat – tabiat, jamiyat va inson haqidagi chuqur hamda ezgulikka yo‘naltirilgan bilim.
Qur’on – musulmonlarning Olloh tomonidan Muhammad payg‘ambarga vahiy qilingan (tushirilgan) muqaddas kitobi.
Qit’a – yerning dengiz va okeanlar bilan qurshalgan oltita alohida qismidan har biri.
So‘gal – badanga ko‘pincha qo‘l yoki oyoqda bo‘ladigan qattiq yumaloq o‘simta.
Mo‘jiza – odatdan tashqari kishini hayron qoldiruvchi hodisa yoki ish, narsa.
So‘na – urg‘ochisi hayvonlarning qonini so‘radigan, erkagi o‘t bilan ovqatlanadigan yirik pashsha.
6. Mavhum tushunchani bildiruvchi so‘zlar ma’nosini obrazlar yordamida tushuntirish mumkin. (Bu haqda batafsil qarang: [8].) Bir-ikkita misol keltiramiz.
Adolat so‘zini obrazli ravishda quyidagicha tushuntirish mumkin: «O‘quvchilar, adolat bu odamlarga bir xilda munosabatda bo‘lishdir. Adolat taroziga o‘xshaydi. (O‘qituvchi tarozining rasmini ko‘rsatadi.) Tarozining ikkala pallasiga bir xil yuk qo‘yilsa, uning ikki pallasi teng bo‘ladi. Bir pallasiga og‘irroq yuk qo‘yilsa, tarozining bir pallasi baland, bir pallasi past bo‘ladi. endi hayotdan misol keltiraman. Masalan, bir otaning 2 o‘g‘li bor. Ota bozordan 4 ta olma olib keldi. Ikkala o‘g‘ilga 2 tadan olma bersa, bu adolatdan bo‘ladi. Bir o‘g‘liga bitta, ikkinchi o‘g‘liga uchta olma bersa, bu adolatsizlik bo‘ladi».
Jur’at so‘zini obrazli tarzda quyidagicha tushuntirish mumkin: « O‘ qu v chilar, jur’at – bu xavf-xatar, qiyinchiliklardan hayiqmay qilingan ish. Hayotda ko‘p holda kishiga jur’at kerak bo‘ladi. Masalan, tishingiz og‘rib qolsa, tish shifokoriga borishingiz uchun jur’at kerak. Yoki matematikadan sizga qiyin misol berilgan bo‘lsa, uni yechish uchun ham jur’at kerak. Jur’atni, o‘quvchilar, jarlik ustidan sakrab o‘tayotgan otga o‘xshatish mumkin. Chunki jarlik ustidan sakrab o‘tish uchun katta jur’at, jasorat kerak. O‘quvchilar, hayotda qiyinchiliklardan qo‘rqmay, jur’at bilan ish tutsangiz, ko‘zlagan maqsadingizga erishasiz».
So‘z ma’nosini tushuntirish ‒ hali o‘quvchilar lug‘atini boyitishning birinchi bosqichi xolos. So‘z o‘quvchining “o‘z mulki”ga aylanishi, ya’ni faol lug‘atiga kirishi uchun katta ishni amalga oshirish talab qilinadi. Nutq o‘stirish bo‘yicha tajriba shuni ko‘rsatadiki, bu borada shablon va rejasizlikka yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Har bir dars uchun rejalashtiriladigan so‘z ustidagi izchil, puxta, doimiy ish olib borilishi lozim.
O‘quvchilar uchun tushunarsiz va nofaol so‘zlarni faollashtirishning quyidagi yo‘llari mavjud:
1. Boshlang‘ich sinf “Ona tili” darsliklarida berilgan o‘quvchilar lug‘atini faollashtirishga doir mashqlarni bajartirish.
2. O‘qish darslarida o‘qiganlarini qayta hikoyalash, suhbat, bayon, inshoda yangi va nofaol so‘zlarni qo‘llash.
3. Ona tili va o‘qish darslarida o‘qituvchining o‘zi tomonidan tuzilgan mashq va topshiriqlardan foydalanish.
4. Ona tili darsligidagi mashqlarga qo‘shimcha topshiriqlar ilova qilish.
Biz bu maqolada uchinchi va to‘rtinchi yo‘l haqida so‘z yuritamiz.
Ona tili va o‘qish darslarida o‘quvchilar lug‘atini faollashtirish uchun o‘qituvchining o‘zi tomonidan tuziladigan quyidagi topshiriqlardan foydalanish mumkin:
1. Har bir qatordagi o‘zakdosh so‘zlarni toping.
Qadrli, aziz, qadrdon;
Vafodor, sadoqatli, bevafo;
Mehrli, xushfe’l, mehribon;
Qo‘pol, qo‘rs, qo‘pollik.
O‘zakdosh so‘zlarni ajratib yozing. O‘zagini belgilang. Shu so‘zlardan istagan birini qo‘llab gap tuzing.
2. Sabr, hurmat, e’tibor so‘zlariga o‘zakdosh so‘zlar toping.
Izohli lug‘atdan bu so‘zlarning ma’nosini o‘qing va eslab qoling.
1) Insonni nima uchun hurmat qilish mumkin?
2) Har qanday odam hurmatga loyiqmi?
3. Har bir so‘zning qaysi turkumiga kirishini aniqlang.
Ishonch, ishonmoq, e’tibor, ishonchli, mehmondo‘st, mazax qilmoq, xafa qilmoq, xushfe’l, bag‘ritosh, nafratlanmoq, yaxshi ko‘rmoq, loqayd, hurmat, halol, rost, rostgo‘y, shafqatsiz, insonparvar.
So‘zlarni uch ustunchaga ajratib yozing: ot, sifat, fe’l. Insonning ijobiy xislatlarini ayting. Bag‘ritosh va mehribon so‘zlarining ma’nosini tushuntiring.
4. Berilgan so‘zlarga qarama-qarshi ma’noli so‘zlar topib yozing.
Dono odam ‒ nodon odam ; xushfe’l yigit ‒…; jasur askar ‒…; shirinso‘z bola ‒…; bag‘ritosh odam ‒…; qahrli nigoh ‒…
Foydalanish uchun so‘zlar: badfe’l, mehribon,qo‘rqoq, qo‘pol, mehrli.
5. Berilgan sifatlarning umumiy jihati nimada? Ularning ma’nosida qanday farq bor?
Xushmuomala, shirinso‘z, xushfe’l, nazokatli, odobli, muloyim, kirishimli, dilkash.
6. Lug‘at diktanti.
Birinchi ustunchaga odamlar qanday bo‘lishi kerakligi bildiruvchi, ikkinchi ustunchaga qanday bo‘lmasligi kerakligini bildiruvchi so‘zlarni yozing.
Xushfe’l, qo‘pol, yolg‘inchi, halol, vijdonli, qasoskor, sabrli, shafqatli, to‘g‘ri-so‘z, shafqatsiz.
Shu so‘zlardan uchtasini tanlab gap tuzing.
7.Quyidagi gaplardan to‘g‘ri so‘zining ma’nolarini qiyoslang.
To‘g‘ri odam yolg‘on gapimaydi.Nodirning javobi to‘g‘ri.
Qaysi so‘zlar birinchi gapga, qaysi so‘zlar ikkinchi gapga mos keladi: halol, aniq, insofli, rost.
8.Yumshoq va muloyim so‘zlarini quyida berilgan qaysi otlar bilan bog‘lash mumkin?
Divan, so‘z, odam, mum, kulgi, yostiq, xamir, ko‘rpa, muomala.
9.Qarama-qarshi ma’noli so‘z yozib, ma’nosini izohlang.
shafqatsiz ‒…;
xushmuomala ‒ …;
Boshlang‘ich sinf “Ona tili” darsliklaridagi mashqlarga quyidagi qo‘shimcha topshiriqlarni tavsiya qilamiz:
1. 2-sinf “Ona tili” darsligidagi [4] 25-mashqqa. Inoq, intizom, ilg‘or, ilm, pichan, nihol, koinot so‘zlari ishtirokida so‘z birikmasi tuzing.
Foydalanish uchun so‘zlar: do‘stlar, rioya qilmoq, mamlakat, maktab, o‘rmoq, o‘tqazmoq, cheksiz, olmoq.
Inoq, ilm, nihol, koinot so‘zlariga ma’nodosh so‘zlar toping .
2. 2-sinf “Ona tili” darsligidagi 53-mashqqa. Haykal, hamshira, handalak, hashar, harorat, hoshiya so‘zlari ishtirokida so‘z birikmalari tuzing.
Foydalanish uchun so‘zlar: xushbo‘y, Navoiy, ayol, umumxalq, xona, daftar.
Shu so‘z birikmalaridan uchtasini tanlab gap tuzing.
3. 3-sinf ”Ona tili” darsligidagi [1] 21-mashqqa. Anhor, olxo‘ri, javon, nordon, arqon, poda, beda, sabr so‘zlari ishtirokida so‘z birikmasi tuzing. Foydalanish uchun so‘zlar: katta, kitob, uzun, qora, tezoqar, ko‘m-ko‘k, olma.
Poda so‘zining uyur, gala so‘zlaridan farqini ayting.
4. 3-sinf “Ona tili” darsligidagi 39-mashqqa. An’ana, marifat, e’tirof, ta’na, ta’ziya so‘zlarining ma’nosini lug‘atdan foydalanib izohlang.
Shu so‘zlar ishtirokida so‘z birikmasi tuzing.
An’ana, marifat, ta’na so‘zlariga ma’nodosh so‘zlar toping.
5 . 3-sinf “Ona tili” darsligidagi 40-mashqqa.
Ma’naviyat, ma’rifat, da’vogar, ta’sirchan, ma’murchilik, mas’uliyat, ta’-minot, e’tiqod, ma’yuslanmoq so‘zlarining ma’nosini lug‘atdan foydalanib izohlang. Ta’sirchan, ma’murchilik, ma’suliyat, e’tiqod, ma’yuslanmoq so‘zlariga ma’nodosh so‘zlar toping. Shu so‘zlar ishtirokida bittadan gap tuzing.
Mashqda berilgan mazkur so‘zlar ma’nisini 3-sinf o‘quvchisi bilmaydi. Bu so‘zlar ustida lug‘at ishi o‘tkazilmasa, ular hatto o‘quvchining nofaol lug‘atiga ham kirmay qoladi.
6. 3-sinf “Ona tili” darsligidagi 42-mashqqa. Lu g‘ atdan foydalanib qur’on, qo‘rg‘on, mo‘jiza, da’vat, so‘na, ma’sul, me’mor, qit’a, so‘gal, sa’va, to‘ng‘iz so‘zlarining ma’nosini izohlang.
Shu so‘zlar ishtirokida so‘z birikmasi tuzing. Foydalanish uchun so‘zlar: mustahkam, tabiat, hushyorlik, shaxs, o‘qimoq, bino, olti, g‘adir-budur, mitti, ovlamoq.
7. 3-sinf ”Ona tili” darsligidagi 310-mashqqa. (Mashqda “Mening onam” mavzusida 5-6 gapdan iborat matn yozing” deb topshiriq berilgan.) Matnda quyidagi so‘z va iboralardan foydalaning: oq yuvib, oq taragan, mehribon, istamoq, ko‘maklashmoq, tortiq qilmoq.
8. 3-sinf ”Ona tili” darsligidagi 326-mashqqa. Kezaman so‘ziga ma’nodosh so‘z toping.
9. 4-sinf “Ona tili” darsligidagi [2] 94-mashqqa.Teatr, radio, manfaat, kakao, mutolaa, chavandoz so‘zlarining ma’nosini lug‘atdan foydalanib izohlang.
Bu so‘zlar ishtirokida so‘z birikmasi tuzing. Foydalanish uchun so‘zlar: aktyor, ko‘rmoq, mohir, ichmoq, kitob, eshitmoq.
10. 4-sinf “Ona tili” darsligidagi 103-mashqqa. Jadval, jayron, jurnal, ijozat, tarjimon so‘zla-rining ma’nosini lug‘atdan foydalanib izohlang.
Shu so‘zlar ishtirokida so‘z birikmasi tuzing. Foydalanish uchun so‘zlar: go‘zal, ko‘paytirish, olmoq, “G‘uncha”, mohir.
Jayron va jiyron so‘zlarining farqini ayting.
Foydalanilgan adabiotlar:
1. Fuzailov S., Xudoyberganova M., Yo‘ldosheva Sh. Ona tili 3-sinf uchun darslik. – Toshkent.: «O‘qituvchi», 2014. – 144 b.
2. Ikromova R., G‘ulomova X., Yo‘ldosheva Sh., Shodmonqulova D. Ona tili. 4-sinf uchun darslik. – Toshkent: «O‘qituvchi», 2015. – 192 b.
3. Matchonov S., Shojalilov A., X. G‘ulomova, Sh. Sariyev, Z. Dolimov. O‘qish kitobi. 4-sinf uchun darslik. – Toshkent: “Yangiyo‘l poligraf servis”, 2015. – 240 b.
4. Qosimova K., Fuzailov S., Ne’matova A. Ona tili. 2-sinf uchun darslik. – Toshkent.: «Cho‘lpon», 2014. – 128 b.
5. G‘afforova T., Shodmonov E., G‘ulomova X. Ona tili. 1-sinf uchun darslik. – Toshkent: “Sharq”, 2015. – 112 b.
6. G‘afforova T., Shodmonov E., G‘ulomova X. O‘qish kitobi. 1-sinf uchun darslik. – Toshkent: “Sharq”, 2015. – 112 b.
7. Львов М.Р. Речь младших школьников и пути её развития. ‒ Москва: «Просвещение», 1975. – 176 c.
8. Сафаров Ф. С. Бошланғич синф ўқувчиларига мавҳум тушунчаларни образ воситасида тушунтириш. ‒ “Педагогик маҳорат” журнали. Бухоро, 2013, 2-сон, Б. 50 – 53 .
9. Текучев А. В. Методика преподавания русского языка в средней школе. Москва, 1980. – 224 c .