Elektron darslik tuzilmasi

1 . Алматов К . Т . Алламуратов Ш . И . Одам ва х айвонлар физиологияси. -Тошкент: У зМУ, 2004. – 580б.

Elektron darsliklar qismlari

· Mushak tizimining umumiy ta’rifi.

1. Ko’ndalang targ’il mushak tuzilishi, xossalari,

· anizotrop va izotrop disklar,

· aktin va miozin oqsillari,

2. Silliq mushaklarning tuzilishi, xossalari,

· silliq mushaklardagi elektromehanik kuchlanish,

· silliq mushaklarning qisqarish mehanizmi,

· silliq mushaklarning plastikligi,

3. Yurak muskullari xossalari,

4. Muskullarning qo’zg’aluvchanligi va o’tkazuvchanligi, qisqarish turlari va rejimi(izotonik , izometrik, yakka, tetanik, auksotonik qisqarishlar), muskullar kontrakturasi, qisqarishlar summatsiyasi, mushaklar tetanuslari va tonuslari, mushaklarning ishi va charchashi.

5. Harakatning muskulsiz tuzilmalari.

III. Yakuniy qism.

7. Foydalanilgan adabiyotlar.

MUS H AK TIZIMINING UMUMIY TA’RIFI.

Hayvonlarning harakati, tana qismlarining bir-biriga nisbatan harakati, ichki a’zolarning ishlashi, nafas olish, qon aylanishi, ovqat hazm bo’lishi, ajratuv aktlari turli guruh mushaklar faoliyati tufayli amalga oshiriladi. Mushaklar – barcha yuksak hayvonlarning muhim ijrochi (ishchi) a’zolari, ya’ni effektorlari hisoblanadi. Yuksak hayvonlarda targ’il va silliq mushaklar farqlanadi. Shu bilan birga, ko’z qorachig’i mushaklari va ko’z stiliar tanasining mioepitelial hujayralari, ixtisoslashgan qisqaruvchi hosilalari ham alohida o’rganiladi.

Mushaklar q o’zg’aluvchanlik va o’tkazuvchanlik xususiyatlaridan tashqari qisqaruvchanlik, ya’ni qo’zg’alish paytida qisqarish yoki bo’shashish (taranglik darajasini o’zgartirish) qobiliyatiga ham ega.

Targ’il mushaklar skeletning harakat apparatlarini, ko’z harakatlari, chaynash va boshqa bir qancha muhim harakat apparatlarini shakllantiradi. Yurak mushaklari ham targ’il mushaklar hisoblanadi.

KO’NDALANG TARG’IL MUSKULLAR

Odam va hayvonlarning targ’il mushaklari (yurak mushaklari bundan mustasno) MAT tomonidan to’liq boshqariladi, avtomatizm xususiyati bo’lmaydi, ya’ni MATning buyrug’i bo’lmasa ishlamaydi. Ular ixtiyoriy mushaklar deb ataladi, chunki odam xoxishiga bo’ysunadilar.

Targ’il mushaklarning xossalari . Ko’ndalang-targ’il mushaklarning odam va umurtqali hayvonlarda uchta asosiy xossasi farqlanadi: 1. Qo’zg’aluvchanlik, ya’ni membranani ionlar uchun o’tkazuvchanligini o’zgartirib, ta’sirotga harakat potensiali vujudga keltirishi bilan javob berish qobiliyati;

2. O’tkazuvchanlik, ya’ni harakat potensialini tola bo’ylab tarqatish qobiliyati;

3. qisqaruvchanlik, ya’ni qo’zg’alish natijasida kaltalanish yoki o’z tarangligini o’zgartirish qobiliyati .

Bu mushak tolasining asosiy xususiyati shundan iboratki, uning protoplazmasida (sarkoplazmasida), tolaning uzunchoq o’qi atrofida joylashgan ko’pgina yupqa (diametri taxminan 1 mkm) iplarning, ya’ni miofibrillalarning mavjudligidadir.

Miofibrillalar birin-ketin kelgan polyarizatsiyalangan (yorug’likni turli ravishda sindiradigan) disklardan iborat. Yorug’likni ikki yuzaga sindiradigan disklar oddiy mikroskopda qoramtir ko’rinadi va ular anizotrop disklar deb ataladi. Tolaning bu disklarga yondosh qismlari esa yorug’likni bir yuzada sindiradi, ular mikroskopda tiniq ko’rinadi va izotrop disklar deb ataladi. Anizotrop disklar A harfi bilan, izotrop disklar I harfi bilan belgilanadi.

Targ’il mushak sarkomerining qisqarish vaqtidagi o’zgarishi.

A. Miofibrilni ko’ndalang chiziqchaliligi; chapda – bo’shashuvi, o’ngda – qisqaruvi. B – Bo’shashgan va qisqargan sarkomerning miozin va aktin ipchalarini harakati.

Anizotrop disklar o’rtasida yorug’ H xoshiyasi ko’rinadi. Izotrop disklar o’rtasidan qoramtir Z chiziq o’tgan bo’lib, u yupqa membrana teshiklaridan o’tuvchi miofibrillalar shu membranaga birikkan. Shu tufayli, mushak tolasida parallel o’tuvchi miofibrillalar orqali disklarning qisqarishi vaqtida bir-biriga nisbatan siljib ketmaydi.

Targ’il mushaklarning miofibrillalari o’rta hisobda 2500 protofibrillalardan (iplardan) tuzilgan. Protofibrillalar miozin va aktin oqsillarining polimerlangan cho’ziq molekulalaridan iborat. Miozin protofibrillalar aktin iplarga nisbatan ikki marotaba yo’g’onroq (diametri taxminan 10 nm). Mushak tolasi tinch holatda turganida, ingichka uzun aktinlarining uchlari yo’g’onroq va kaltaroq miozin iplari o’rtasidagi yoriqlarga kirib turadi. Izotrop disklar faqat aktin iplardan, anizotrop disklar esa miozin va aktin iplardan tashkil topgan. Anizotrop diskning o’rtasida aktin iplardan hosil bo’lgan H xoshiya joylashganligi ko’rinadi.

Miofibrillaning bir-biriga yaqin bo’lgan ikkita Z chiziqlar oralig’idagi qismi bir sarkomerni tashkil qiladi. Demak, miofibrilla birin-ketin takrorlanadigan juda ko’p sarkomerlardan iborat. har bir sarkomerga esa ikkita I disk va bitta A disk kiradi. Bo’shagan mushak tolasi sarkomerining uzunligi 3,6 mkm ni, tola qisqargan holatda esa 2,0-2,2 mkm ni tashkil qiladi.

Umurtqali hayvonlar mushak tolalarining qoramtir anizotrop disklari 1,6 mkm uzunlikka ega, yo’g’on (diametri 10 nm) miozinli iplarning parallel bog’lamlaridan shakllangan. Miozin oqsilining molekulyar massasi 500 000 Da (daltonni) tashkil qiladi. Miozin iplarida o’simtalar – miozinli molekulalarning boshchalari (uzunligi 20 nm) joylashgan. Och rangli izotrop disklarda, aktin oqsilidan tuzilgan (molekulyar massasi 42000 Da ) ingichka iplar (diametri 5 nm, uzunligi 1 mkm), hamda tropomiozin va troponin mavjud. qo’shni sarkomerlarni bir-biridan ajratib turadigan Z – chiziq atrofida ingichka iplar bog’lami Z – membrana bilan birikkan.

Miofibrillalarning orasida qator bo’lib mitoxondriyalar joylashgan. Mitoxondriyalarda mushakni energiya bilan ta’minlab turadigan oksidlanish-fosforlanish jarayonlari sodir bo’ladi.

Bitta to’q rangli va ingichka Z-chiziqlar bilan chegaralangan, unga yondosh yarimta och rangli disklar majmuasi – sarkomer deyiladi.

Sarkomerlarning tuzilishi.

A- anizotropli (A) va izotropli oqimtir I-diskalari, Z- sohalari va H- zonalari bo’lgan miofibrilla fragmentining ko’rinishi; B- sarkomer strukturasini shakllantiruvchi ingichka (faol) va yo’g’on (miozinli) iplarning joylashishi.

Miofibrillalar, aniqrog’i ularning sarkomerlari – bu mushak tolasining qisqaruvchi apparati, ya’ni motoridir!

Mushak tolasining membranasi – plazmalemma asab membranasi bilan o’xshash. Uning o’ziga xosligi shundan iboratki, taxminan sarkomerlarning chegarasida (baqada Z-chiziq darajasida, sut emizuvchilarda – A va I disklar chegarasi darajasida) vaqti-vaqti bilan bir maromda T-simon o’simtalar (diametri 50 nm bo’lgan naychalar) beradi. Plazmalemmaning bu o’simtalari uning maydonini kattalashtiradi va shu bilan birga umumiy elektrli hajmini (sm) ham kengaytiradi.

Mushak tolasining ichida miofibrillalar bog’lami o’rtasida plazmalemmaga parallel ravishda sarkoplazmatik retikulum deb ataladigan naychalar tizimi joylashgan. Ushbu naychalar tizimini har bittasi shoxlangan, lekin berk tizim bo’lib, miofibrillalarga juda yaqin yondoshgan va o’zining ko’r uchlari (uchidagi kistermalari) bilan plazmalemmaning T-simon o’simtalariga (T-tizimga) birlashadi.

T-tizim va sarkoplazmatik retikulum – bu plazmalemmadan signallarni (qo’zg’alishni) miofibrillalarning qisqaruvchi apparatlariga o’tkazishni ta’minlovchi apparatdir.

Umurtqali hayvonlar targ’il-mushak tolalarining innervastiyasi orqa miya motoneyronlari yoki miya so’g’oni (stvoli) tomonidan amalga oshiriladi. Bitta motoneyron o’z aksonining kollaterallari bilan bir nechta mushak tolalarini innervastiyalaydi. Bitta motoneyron va u innervastiyalaydigan mushak tolalaridan tuzilgan majmuasining harakatlantiruvchi birligi yoki motoneyron birligi deyiladi (HB yoki MNB).

Asab tolalari ta’sirlarga nisbatan “bor yoki yo’q” qoidasiga binoan reakstiya qiladi, ya’ni barcha bo’sag’a kuchidan ustun ta’sirlarga standart harakat potensiali bilan javob beradi va aksincha bo’sag’a kuchidan past ta’sirlarga harakat potensiali bilan javob bermaydi.. Lekin, asab tanasiga (mushakni innervastiya qiluvchi) yoki skelet mushaklarning o’ziga elektr ta’sir ko’rsatilganida rag’batning kuchiga bog’liq bo’lgan turli kuchga ega mushak reakstiyasini chaqiradi. Bu hol, faollashgan harakat birligiga yoki mushak tolalari sonining har xil miqdoriga bog’liq. Rag’batlarning ancha kuchlilari ko’p miqdordagi harakat birligini (yoki mushak tolalarini) faollashtiradi.

SILLIQ MUSHAKLARNING TUZILISHI .

Umurtqalilar silliq mushaklari me’da, ichak, siydik yo’llari, bronxalar, qon tomirlari va boshqa ichki a’zolar devolarining mushak qatlamlarini shakllantiradi. Ular MAT tomonidan sust boshqariladi, avtomatik ishlash xususiyatiga va ularni ko’p holatlarda yoki o’z-o’zini boshqarishini ta’minlaydigan o’zining intramural yoki metasimpatik asab chigaliga ega. Silliq mushaklarni (yurak mushaklarini ham) odam xoxishiga bo’ysunmasligini nazarda tutib, ayrim xollarda ixtiyorsiz mushaklar deb ataladi. Silliq mushaklar hujayralarida, xuddi ko’ndalang-targ’il mushaklarniki singari, sarkomerli miofibrillalar mavjud.

Silliq mushaklarning yorug ’ lik mikroskopiyasi . I – bo ’ ylama va II – ko ’ ndalang qavati , III – endomiziy , IV – perimiziy 1- silliq miotsit , 2- yadro .

Umurtqasiz hayvonlarda ham targ ’ il va silliq mushaklar mavjud , lekin ularning xususiyatlari va MAT bilan munosabatlari o ’ zgachadir .

Umurtqali hayvonlarning silliq mushaklari bir yadroli duksimon hujayralar dan tashkil topgan bo ’ lib me ’ da , ichak , siydik yo ’ llari , bronxlar , qon tomirlar va boshqa ichki a ’ zolarning mushak qatlamlarini shakllantiradi . Ushbu hujayralarning qalinligi 2 dan to 10 mkm, uzunligi esa 50 dan to 400 mkm gacha bo’ladi. Silliq mushaklarning ayrim hujayralari bir-biriga qarshiligi past bo’lgan elektr kontaktlar – neksuslar bilan bog’langan. Silliq mushak hujayralarida ham miofibrillalar va sarkomerlar bor. Lekin ular, targ’il mushaklardagidek takrorlanmaganligi tufayli silliq mushaklarda targ’illik kuzatilmaydi. Silliq mushaklarni simpatik va parasimpatik asablar innervastiyalaydi. Shu sababli silliq mushaklar faoliyatiga ixtiyoriy ta’sir o’tkazib bo’lmaydi. Silliq mushaklarning ham uchta asosiy xossalari mavjud – Qo’zg’aluvchanlik, o’tkazuvchanlik va qisqaruvchanlik.

Silliq mushaklarning mikrostrukturasi (sxema). A – silliq mushak to’qimasining qismi; B – silliq mushak hujayrasining tuzilishi (elektron mikro-skopiya).

Ular tolalarining Qo’zg’aluvchanligi anchagina past bo’lib, tinchlik potensiali 60-70 mV ni tashkil qiladi. Bu miqdor ko’ndalang-targ’il mushak tolasidagi tinchlik potensiali miqdoridan biroz kamroq. Bu xol, silliq mushak membranasining natriy uchun o’tkazuvchanligi yuqori bo’lishiga bog’liq. Bu mushaklarning harakat potensiali ham skelet mushaklarinikidan kamroq, ya’ni 70-90 mV dan oshmaydi.

Ba’zi bir silliq mushaklarda membrananing depolyarizastiyalanishi natriy ionlari kanallarining faollashishiga emas balki kalsiy ionlari kanallarining faollashuviga bog’liqligi aniqlangan.

Silliq mushaklarda elektromexanik kuchlanish

Tashqi muhitdan va hujayra ichkarisidagi depodan keladigan Ca 2+ ionlari yordamida amalga oshiriladi. Lekin bu yerda, sarkoplazmatik retikulumning Ca 2 + – nasosi kuchsiz bo’lib, bu holat silliq mushakning sust qisqarishini qisman izohlaydi. Ca 2 + ionlari tomonidan qisqarishni chaqirish mexanizmi ko’ndalang-targ’il mushaklarnikidan ancha o’zgachadir. Ca 2 + ionlari kalmodulin oqsillariga ta’sir qiladi, u esa, o’z navbatida, miozinning yengil zanjirlaridagi kinazani faollashtiradi. Bu hollar ATF dagi fosfat guruhini miozinga o’tishiga olib keladi va qisqarishni (ko’prikchalarni ishga tushishini) chaqiradi. Mioplazmadan Ca 2 + chiqarib tashlanganda (Ca 2 + mikdori 10 -8 mol / l dan kam) fosfataza miozinni defosforillashtiradi va u aktin bilan bog’lanish qobiliyatini yo’qotadi. Kalsiy kanallarining faollashuvi va faol bo’lmagan holatga o’tishi uchun ko’p vaqt kerak bo’ladi. Tezkor natriy kanallarini inaktivastiyaga uchratadigan moddalar kalsiy kanallariga umuman ta’sir qilmaydi.

Peysmekerlar.

Silliq mushak hujayralarning ichida o’z-o’zidan, xech qanday ta’sirotsiz, kalsiy tabiatli harakat potensialini vujudga keltirish qobiliyatiga ega peysmekerlar, ya’ni ritmni yetaklovchi hujayralar mavjud. Peysmeker hujayralarda harakat potensiali rivojlanishiga membrananing o’z-o’zidan depolyarizastiyalanishi sabab bo’ladi. Masalan ingichka ichakda peysmeker hujayralar aniq bir joyda to’plangan. o’n ikki barmoq ichakning umumiy o’t yo’li ochilgan qismida, ingichka ichakning ritmik qisqarishlarini boshqaruvchi ritm yetakchisi joylashgan. Ritm yetakchisi paydo qiladigan impulslar chastotasi 1 daqiqada 18-19 bo’lib, asab va gumoral ta’sirotlarga javoban deyarli o’zgarmaydi. qo’zg’alish bir toladan ikkinchi tolaga neksuslar orqali o’tadi.

Qisqarish mehanizmlari.

Silliq mushaklarda ham qo’zg’alishdan so’ng qisqarish sodir bo’lishi, ya’ni elektromexanik bog’lanish kalsiy ionlari ishtirokida yuzaga chiqadi. Ularning hujayralarini sarkoplazmatik retikulumida joylashgan kalsiy nasoslari juda kuchsizligi sababli, qisqarish vaqtida erkin xolga o’tgan kalsiy ionlarini mioplazmadan yo’qotish ancha vaqt davom etadi va natijada mushak sekinlik bilan bo’shashadi. Qisqarish aktin iplarining miozin iplariga nisbatan sirpanishiga bog’liq. Ammo, bu sirpanishning va ATF parchalanishining tezligi ko’ndalang-targ’il mushaklardagiga qaraganda 100-1000 marta kam. Shu tufayli, silliq mushaklar charchamasdan uzoq va turg’un qisqarishga moslashgan. Shu bilan birga, bir xil ko’ndalang kesimga ega silliq va targ’il mushaklar hosil qiladigan tortish tarangligi teng darajada bo’ladi (30-40 N / sm 2 ) va ular bir xil og’irlikdagi yukni ko’tara oladilar. Ammo, silliq mushak shu sharoitda targ’il mushakka nisbatan 100-500 marta energiyani kam sarflaydi.

Silliq mushaklarning plastikligi.

Silliq mushaklarning o’ziga xos xususiyatlaridan yana biri ularning plastik xususiyatga egaligidir, ya’ni ma’lum chegarada cho’zilsa ham tarangligini o’zgartirmaydi. O’t-safro va qovuq faoliyatlari uchun plastiklikning ahamiyati juda katta. O’t-safro va siydik jigar va buyraklarda uzluksiz ishlab chiqarilib, O’t pufagi va qovuqda to’planadi. Suyuqlik hajmining ko’payishi silliq mushaklarni cho’zadi, ammo ularning tarangligi o’zgarmasligi sababli, pufaklarda bosim ko’tarilmaydi va ularning bo’shashini ta’minlovchi reflekslar ma’lum vaqtgacha so’nib turadi. To’plangan suyuqliklarning, masalan, siydikning miqdori ko’payib ketsa, qovuq devoridagi mushaklarning tarangligi oshadi, bosim ko’tariladi, resteptorlar qo’zg’aladi va natijada inson yoki hayvonlar siygisi qistaganini sezadi. Silliq mushaklarning kuchli va tez cho’zilishi ularni qisqarishiga sababchi bo’ladi. Silliq mushaklarning bunday fiziologik xususiyati ichaklar, siydik yo’llari va boshqa kovak a’zolarning me’yoriy faoliyatlari uchun juda katta ahamiyatga ega. Sanab o’tilgan a’zolarning to’lib ketishi mushaklarning cho’zilishiga olib keladi va natijada ular faol qisqarib, yig’ilib qolgan suyuqlikni harakatlantiradi.

SILLIQ MUSHAKLARNING INNERVATSIYASI

Silliq mushaklar serotonin, astetilxolin, adrenalin, noradrenalin, gistamin, bradikinin va prostaglandinlarga juda ham sezgir bo’ladi. Astetilxolin deyarli barcha a’zolardagi silliq mushaklarni qo’zg’atib qisqartiradi, ammo qon tomirlarini silliq mushaklarining qo’zg’alishini tormozlaydi. Adrenalin bachadon mushagini bo’shashtiradi, ammo homilalik bachadonni qisqartiradi. Gumoral ta’sirotlarning natijasi silliq mushakning turlari va ularni fiziologik holatiga bog’liq.

Silliq mushaklar simpatik va parasimpatik asab tolalari, hamda metasimpatik asab bog’lamlari bilan innervastiyalanadi. Lekin, silliq mushaklarning ha mmasi ham innervastiyalangan bo’lmaydi. Ularning ko’pchiligi asab tizimi tomonidan to’g’ridan-to’g’ri boshqarilmasdan, balki boshqa silliq mushaklar hujayralari tomonidan bilvosita boshqariladi.

Silliq mushaklarning energiya sarf qilishi (bir xil qisqarish kuchida), ko’ndalang-targ’il mushaklarnikiga qaraganda 100-500 marta kam.

UMURTQALILAR YURAK MUSHAGINING XOSSALARI .

Yurak mushaklari tuzilishining asosiy xususiyati shundan iboratki, uning kardiolitsitlari, o’zaro, past omli elektr kontaktlar – neksuslar bilan bog’langan. Shunday qilib kardiomistitlar ko’plashib oqibatda funksional birlikni hosil qiladiki, bu yurakning nasos faoliyatini bajarishi uchun muhimdir. Shu bog’lamlar tufayli, yurakning qaysi bir nuqtasiga elektr ta’sir ko’rsatilmasin, uni mushak hujayralarining barchasida elektrli hamda qisqarish javob reaksiyasini chaqiradi. Shuning uchun yurak (skelet mushakdan o’zgacha) elektr ta’siriga “bor yoki yo’q” qoidasiga binoan o’ziga xos birlik sifatida javob beradi.

Umurtqalilar yurak tolalari harakat potensialining ionli mexanizmi,kaliyli kanallarning depolyarizatsiyalovchi rag’bat tomonidan tezlik bilan faollashuvidan iborat. Kiruvchi toklar kanalining (Na-Ca-kanallari) keyinchalik sodir bo’ladigan inaktivastiyasi sust amalga oshadi. Shu tufayli, K-kanallarining qisman faollashuvi, bu yerda to’xtab turuvchi depolyarizastiya tomonidan o’nlab-yuzlab millisoniya ushlanib qoladi. Mushak potensiali ma’lum bir miqdorga yetgan paytdagina K-kanallarining ochilishi va harakat potensialining pasayishi (tugashi) boshlanadi. Yurak qorinchalari hujayralari harakat potensialining bunday tashkil topishi, ularni nisbatan uzoq muddat qisqarishini (250-300 ms) ta’minlaydi. Bu esa, o’z navbatida, dam berib to’ldiruvchi nasos funksiyasini bajarish uchun zarurdir. Kardiomiostitlar harakat potensialining davomiyligi, yurakning davomli absolyut refrakter fazasini belgilaydi.

Umurtqalilar va odam yuragining umumiylashgan elektr faolligi, P, Q, R, S, T tishchalarni o’z ichiga olgan, to’lqinlanish majmuining ritmik qaytarishi ko’rinishida bo’ladi.

Yurak-mushak elementlaridagi elektromexanik aloqalar, umuman olganda, umurtqalilar skelet mushaklaridagi kabi bo’ladi. O’ziga xosligi shundan iboratki, bu yerda Ca 2 + ionlarining manbai bo’lib, qisman, sarkoplazmatik retikulum (nisbatan sust rivojlangan) hisoblanadi, qolgan Ca 2 + esa qo’zg’algan kardiomiostitlarga tashqaridan kirib keladi. Umurtqalilar yurak-mushak tolalarining qisqarish mexanizmlari skelet mushaklarnikiga o’xshashdir.

INNERVATSIYASI .

Umurtqalilar yuragining mushagi avtomatik ravishda, ya’ni MAT tomonidan buyruqsiz ishlaydi. Lekin, yurak simpatik (noradrenergik) va parasimpatik (xolinergik) innervastiyaga ega bo’lib, yurak faoliyatining ritm va quvvatini markaziy nazoratini ta’minlaydi.

MUSHAKLARNING QO’ZG’ALUVCHANLIGI VA O’TKAZUVCHANLIGI .

Asab tolasi va mushak tolasi membranalarida tinchlik potensialining hosil bo’lishi va harakat potensialining rivojlanishida deyarli farq bo’lmaydi. Shu bilan birga, mushak tolalarning qo’zg’aluvchanligi anchagina pastdir. Buning sababi, mushak tolasi membranasining tinchlik potensiali miqdori asab tolasidagidan ko’proq bo’lishidadir. Asab tolasi membranasida tinchlik potensiali miqdori – 70 mV bo’lsa, mushak tolasi membranasida 90 mV ga teng bo’ladi. Ammo ikkala membranani depolyarizastiyalanishining kritik darajasi bir xilda, ya’ni 50 mV ga tengdir. Demak, asab tolasini qo’zg’atish uchun uning membranasini 40 mV ga depolyarizastiyalash zarur. Shuning uchun, mushak tolasini qo’zg’atadigan elektr tokining bo’sag’a kuchi asab tolasini qo’zg’atadigan bo’sag’a kuchidan ancha ko’p .

MUSHAK QISQARISHLARINING TURLARI VA REJIMI .

Qisqarish tezligiga ko’ra mushak tolalari ikki xil, aniqrog’i ikki turdagi harakat birligiga – tez va sust turlarga bo’linadi. Mushaklarning o’zi haqida gap yuritilganda esa, tez yoki sust tolalar ko’proq bo’lgan aralash mushaklar tipi to’g’risida gapirish to’g’ri bo’ladi. Tez, fizik tolalarda sarkoplazmatik retikulum yaxshi rivojlangan bo’ladi va Ca 2 + ionlarini tezlik bilan chiqarib tashlashga ko’maklashadi. Ular, qon tomirlari bilan kamroq ta’minlangan, ancha yirik va uzun tolalarga ega, hamda yana qator hususiyatlari bor. Ularning qisqarishidan keyin bo’shashishi, sust tolalarnikiga nisbatan 50-100 marta tez sodir bo’ladi.

Ko’ndalang miozin ko’prikchalar vaqt birligida qancha ko’p harakat sodir etsa mushaklar shunchalik tez qisqaradi. Shu tufayli, tez mushaklar vaqt birligi ichida sust mushaklarga nisbatan ko’p ATF sarflaydi va ta’sir kuchini tonik ushlab turish vaqtida energiyani kam saqlaydi. Shuning uchun, organizm statik ishlarni bajarishi uchun (masalan, tanani turli pozada ushlab turish) asosan sust, tonik “Qizil” mushaklarni ishlatadi. Birinchi holatda, uzoq muddatli, lekin quvvati jihatidan nisbatan kichik bo’lgan ish oksidlanish jarayonlarining yuqori darajada o’tishi va lipidlar almashinuvi hisobiga ajralgan energiya tomonidan ta’minlanadi, ikkinchi holatda esa – qisqa muddatli, lekin me’yorida jadal bo’lgan ish yengil mobilizastiya bo’ladigan energiya manbai – aerob glikogenoliz tomonidan ta’minlanadi.

Aktin va miozin fibrillalarning yaqinlashishi paytida ko’ndalang ko’prikchalarning tutashishi oqibatida mushak tolasida kuchlanish rivojlanadi (faol mexanik tortish kuchi).

Bu xol, mushaklar qisqarishi sodir bo’ladigan turli sharoitlarda va avvalam bor, tashqi kuchlanishning kattaligiga bog’liq sharoitlarda amalga oshadi. Mushak qisqarishlarining ikkita asosiy tiplari – izotonik va izometrik tiplari farqlanadi. Izotonik (yunoncha isos – teng, tonos – kuchlanish) tip – bu shunday qisqarishki, unda mushak tolalari kaltalashadi, lekin ularning kuchlanishi o’zgarmaydi. Izometrik (yunoncha isos – teng, meros – o’lchov) tip – bu shunday qisqarishki, unda tolaning uzunligi qisqarmaydi, lekin ularning kuchlanishi ortadi.

Molekulyar nuqtai nazardan, izotonik qisqarish paytida kuchlanish ko’ndalang ko’prikchalarning tutashishi va ajralishi natijasida amalga oshiriladi. Bunda, qisqarish tezligi vaqt birligi ichida hosil bo’ladigan tutash ko’prikchalarning soniga bog’liq (ular qancha kam bo’lsa, tezlik shunchalik katta va mos ravishda, qancha ko’p bo’lsa shuncha qisqarish kuchi kichik bo’ladi). Izometrik qisqarish paytida esa, mushak tolalaridagi kuchlanish, ko’ndalang ko’prikchalarini, har doim ham, aktin iplarining bitta belgilangan bo’lagiga qayta bog’lanishi hisobiga hosil bo’ladi.

Қ ис қ ариш фазаси

. Skelet mushagining qisqarishi:

A – yakka qisqarish (bo’yalgan qismi – latent davri); B – «zinapoya» fenomeni (birlamchi qisqarishlar amplitudasining kattalashtirilgani).

Tabiiy sharoitlardagi mushak faoliyatida sof izotonik yoki sof izometrik qisqarishlar amalda uchramaydi. Uzunligi ham, tarangligi ham bir paytda o’zgaradigan mushaklar qisqarishining aralash tipi – auksotonik qisqarish deyiladi. Odam yoki hayvonlar murakkab harakatlarni bajarishi paytida barcha harakatdagi mushaklar auksotonik qisqaradi va bunda yo izotonik, yoki izometrik qisqarish tiplari kuchliroq bo’lishi mumkin.

Bundan tashqari mushak qisqarishlarining ikkita asosiy – yakka va tetanik turlari farqlanadi.

Yakka qisqarishlar (yoki taranglanishlar) asabning yakka impulsi yoki tokning qisqa ta’siri paytida sodir bo’ladi. Miografik yoki optik usulda yozib olingan yakka qisqarishning egri chizig’ida uchta bosqichni ajratish mumkin: qisqarishning latent davri, qisqarish va bo’shashish bosqichi (3.5-rasm). Ta’sirot berilgan lahzada, qisqarish boshlangunga qadar bir oz vaqt o’tadi. Buni latent (yashirin) davr deb ataladi. Mexanik uskunalar yordamida olingan miogrammada, u taxminan 10 ms davom etadi. Optik yoki elektron asboblarda olingan yakka qisqarishning latent davri 2,5 ms atrofida bo’ladi. Mushak tolalarida, ana shu vaqtda, harakat potensiali boshlanib, uning qisqarishi uchun zarur bo’lgan miqdorga (40 mV ga) yetishiga sarflanadi.

Ammo, yaxlit mushakning qisqarish kuchi ta’sirot kuchiga bog’liq. Bo’sag’a kuchiga ega bo’lgan impuls ta’sirida boshlangan qisqarish, elektr toki kuchining oshishi bilan, ma’lum chegarada o’z amplitudasini oshirib boradi. Bu mushakning turli Qo’zg’aluvchanlikka ega bo’lgan tolalardan tuzilganiga bog’liq. Bo’sag’a kuchiga ega bo’lgan impuls eng yuqori Qo’zg’aluvchan tolalarni qo’zg’atib qisqartiradi. Ular uncha ko’p bo’lmaganidan qisqarish kuchsiz bo’ladi. Impuls kuchining oshirilishi Qo’zg’aluvchanligi pastroq bo’lgan boshqa tolalarni ham qo’zg’atib qisqartiradi, qisqarish amplitudasi ortadi. Va nihoyat, impulslar kuchi mushak tarkibidagi hamma tolalarni qo’zg’atadigan darajaga etganida, qisqarish amplitudasi cho’qqisiga chiqadi va undan keyin, yana rag’bat kuchi oshirilsa qo’shimcha natija bermaydi.

Agar mushakka uzoq vaqt davomida ta’sirot berib turilsa, u charchaydi, natijada yakka qisqarish egri chizig’ining shakli ham o’zgaradi, bo’shashish fazasi esa juda cho’zilib ketadi. Qisqargan mushakning o’ta sekin bo’shashish hodisasini kontraktura deyiladi.

Mushakka juda tez va birin-ketin keladigan ta’sirotlar berib turilsa (stimullar orasidagi vaqt 100 ms ortiq emas), mushak tolalari to’la bo’shashmaydi va keyingi har bir qisqarish oldingisining ustiga yangi qatlam sifatida kelib tushadi. Ushbu holat, rag’batlar oralig’ida kalsiy nasosini barcha Ca 2 + ionlarini sarkoplazmatik retikulumga qaytarishga ulgurmasligi bilan bog’liq. Ya’ni qisqarishlarning summastiyasi (superpozitsiya) sodir bo’ladi.

Mushakka yuqori chastotali ritmik ta’sirlar bilan ta’sir qilingan paytda mushakning kuchli va uzoq muddatli qisqarishi sodir bo’ladi. Qisqarishning bunday turg’un holati tetanus deyiladi. U tishli (qisqarish chastotasi 20-40 Gs bo’lganda) va yaxlit silliq (50 Gs va undan ortiq chastotada) bo’lishi mumkin. Tetanik qisqarishlar (taranglik) amplitudasi, bir xil kuchga ega ta’sirlarda yakka qisqarishlar amplitudasidan 2-4 marta yuqoridir.

Yakka qisqarishlarning superpozistiyasi va tetanus paytidagi taranglikning ortishi qisman mioplazmada Ca 2 + ionlarining yig’ilishi bilan tushuntiriladi. Mushak faoliyatining tabiiy sharoitlarida motoneyronlar mushaklarga yakka impulslar emas, balki keta-ket ko’p impulslar yuboradi. Ularning chastotasi turli sharoitlarda va turli harakat belgilarida turlicha bo’lishi mumkin. Nisbatan past chastotali impulslarda mushak tolalari yakka qisqarish rejimida ishlaydi (sust harakat birligi uchun ushbu chastota tez harakat birligiga qaraganda pastdir). Moto-neyronlarning nisbatan yuqori chastotasi paytida mushak tolalarining tetanik ishlash rejimi sodir bo’ladi. Ushbu chastota ham tez va sust tolalar uchun bir xil emas. Mushak tolalari tetanik qisqarish paytida, yakka qisqarishdagiga nisbatan ko’proq charchaydi. Shu tufayli, bitta mushak doirasida impulsning chastotasi turli harakat birliklarida vaqti-vaqti bilan o’zgarib turadi (xattoki to’liq yo’q bo’lguncha qadar)

Tinchlik holatida motoneyronlarning impulslari mushak tonuslari deb ataladigan holatni qo’llab-quvvatlashda ishtirok etadilar. Tonus deganda, energiya ko’p sarflangan paytda mushaklarning tabiiy doimiy taranglanish holati tushuniladi. Bu holat elektromiograf yordamida aniqlanadi. Tonuslarni ushlab turishda duksimon mushaklarning proprioresteptorlari va MAT ishtirok etadi.

MUSHAKLARNING ISHI VA CHARCHASHI .

Mushak faoliyatlarini belgilovchi asosiy ko ’ rsatkichlar ularning kuchi va ishlash qobiliyatidir . Kuch – mushakka boshqa jismlar tomonidan mexanik ta’sir ko’rsatadigan o’lchov birligi bo’lib, nyuton yoki kg-kuch larda o’lchanadi.

Eng kuchli mushaklar ko’p patsimon, ulardan keyin bir va ikki patsimon, yarim patsimon, duksimon (urchuqsimon) ko’ndalang-tolali mushaklardir.

Birinchi ikkita guruh mushaklar anatomik-funkstional tasnifi bo’yicha statodinamik, keyingilari esa dinamostatik yoki dinamik hisoblanadi. Birinchilari katta kuchga va chidamlikka ega, lekin qisqarish qobiliyati chegaralangan, ikkinchilari – yaxshi qisqaradi, lekin tezda charchaydi. Ushbu mushaklaring skeletda joylashishi, albatta bir xil emas.

Mushak kuchini, u ko’tara olgan yukning eng yuqori miqdori belgilaydi. Mushaklarning kuchi juda ham katta bo’lishi mumkin. Masalan, itning jag’ mushaklari gavda vaznidan 8,3 marta ko’p yukni ko’tarishi mumkin. Odamning ham jag’ mushaklari juda kuchli bo’ladi. Uning yordamida sportchilar katta yuk avtomobilini joyidan siljita oladi va x.k.

Tolalari turlicha joylashgan mushakning anatomik (a-a) va fiziologik (b-b) ko’ndalang kesimlari:

A – parallel tolali tip; B – yakka patli; V – ikki patli; G – ko’p patli.

Mushak tashqi mexanik ishni faqat izotonik qisqargan vaqtda bajaradi. Bu sharoitda, qisqaruvchi apparat avvaliga paylarni cho’zib, tarangligini oshiradi, so’ngra yukni ko’taradi. Bajarilgan ish miqdori yuk massasiga va u ko’tarilgan balandlikka bog’liq. mushak yuksiz qisqarsa yoki unga ko’tarib bo’lmaydigan yuk ortilsa, ish bajarilmaydi. Mushak eng ko’p miqdordagi ishni o’rtacha yuk ko’tarilganda bajaradi. Bu qoidani o’rtacha yuk ortish qoidasi deb ataladi. Turli yuklarni bir xil balandlikka ko’tarish paytida, masalan mushaklarning tetanik faollashuvi sharoitida yuk qanchalik katta bo’lsa u shunchalik sekin ko’tariladi.

Mushaklarning charchashi – alohida a’zo yoki butun organizmni, ma’lum darajadagi ishdan so’ng, ish qobiliyatini vaqtincha pasaytirishi yoki butunlay yo’qotishidir. Mushaklar charchashi ularning uzoq muddatli qisqarishi (taranglashishi) oqibatida sodir bo’ladi va resurslarni qisman kamayishi to’g’risida signal beruvchi biologik ahamiyatga ega.

Ma’lumki, 1 mol ATF 48 kDj energiya beradi va 1 M ATF resintez qilish uchun 3 mol kislorod zarur. Odam mushagi tez ishlashi sharoitida (qisqa masofaga yugirish, sakrash, shtanga ko’tarish) organizmdagi kislorod zahirasi tezlik bilan ATF resintez qilish uchun yetarli emas. Bunday ish, kreatinfosfat va glikogenni anaebrob parchalanishida ajralgan energiyani safarbar qilish hisobiga bajariladi. Natijada, organizmda ko’pchilik oksidlanmay qolgan mahsulotlar (sut kislotasi va b.) to’planadi. Kislorod etishmasligi holati yuz beradi. Bunday yetishmovchilik, ishdan so’ng nafas olish va qon aylanishini kuchayishi (xansirash va yurakning tez urishi) hisobiga to’ldiriladi. Agar, kislorod etishmasligiga qaramay ish bajarish davom etsa, unda og’ir holat (charchash) yuz beradi va u nafas olish va qon aylanishini yetarli darajada safarbar qilinganda to’xtaydi.

Tabiiy sharoitda charchash, avvalam bor, MAT apparatini ishlashdan bosh tortishi sifatida rivojlanadi. Bunda, elektr ta’siroti, mushakning faoliyat ko’rsatish qobiliyatini yo’qotganligini ko’rsatadi. Lekin, ajratilgan mushaklar ham, agar ularni to’g’ridan-to’g’ri rag’batlantirilganda yoki mos keladigan asab rag’batlantirilganda cheksiz ishlayvermaydi. Ular ham charchaydi. Turli energetik ta’minotga ega bo’lgan tez va sust tipdagi mushaklar turli tezlikda charchashadi.

Ajratilgan skelet mushaklarning, o’z kuchini yo’qotishi va keyinchalik faoliyat ko’rsatmay qolishi ko’rinishidagi charchashining asosiy sababi, mushaklarda (tolalar ichida va hujayralararo kovaklarda) metabolizmning bir qator mahsulotlarini, avvalam bor sut kislotasini (L-laktatni) hamda fosfor kislotasini (H₃PO₄) yig’ilishidadir. Ushbu moddalar mushak va asab elementlarini, ayniqsa, asab-mushak o’tkazuvchanligi faoliyatini buzadi. O’z navbatida, L-laktatning yig’ilishi (oxirigacha oksidlanmagan mahsulot) kislorodning etishmasligiga bog’liq. Mushakning energetik resurslariga (glikogen, kreatinfosfat) kelsak, ular oddiy sharoitlardagi charchash tufayli tugab qolmaydi.

Mushak qisqarishlarining mexanizmlari. Qisqarish – mushak tolalari miofibrillyar apparatining asab impulslari ta’siri ostida mexanik holatini o’zgarishidir. Tashqaridan qaraganda qisqarish mushak uzunligining yoki uning taranglik darajasini, yoki bir vaqtda ikkala holatining o’zgarishida namoyon bo’ladi.

Barcha sarkomerlarda, miozin iplarni aktin iplar bilan birlashtirib turadigan, ko’ndalang joylashgan ko’prikchalar mavjud. Mushak tolasi qisqarganda miozin va aktin iplari kaltalashmaydi, biri ikkinchisi ustida sirpanadi: aktin iplar miozin iplar orasiga sirpanib kiradi, natijada I disklar kaltalashadi, A disklarning uzunligi o’zgarmaydi. Bir-biriga ulangan sarkomerlarning har bittasini uzunligi taxminan 30 foizga kamayadi, shu bilan birga tola ham kaltalashadi.

Ko’ndalang ko’prikchalarning harakatlari tufayli aktin iplar miozin iplar oralig’iga sirpanib kiradi. Miozin iplar shohlanib, har qaysisi taxminan 150 miozin molekulasidan tashkil topgan boshchalarni hosil qiladi. Bu boshchalar miozin ipning o’simtasi bo’lib, uni, qisqarish vaqtida, atrofdagi aktin iplar bilan bog’lab turadi . Ko’ndalang ko’prikchalarning boshchalari eshkaksimon harakat qilib, aktin iplarni miozin iplar oralig’iga siljitadi. Ko’prikchalar harakatlarining amplitudasi 20 nm dan, chastotasi 5-50 tebranishdan iborat.

Ko’ndalang ko’prikchalarning mushak qisqarishidagi ishtiroki. A – Harakat mexanizmining modeli: miozinli ipcha ko’ndalang ko’prikcha bilan, qo’shni aktin ipchaga mahkamlangn; ko’prikchani «eshkaksimon harakati» ni harakatdagi (yuqorida) vaharakatsiz (pastda) holatdagi ko’rinishi (aslida bu harakatlar asinxron bo’ladi.) B –Ko’ndalang ko’prikchalarning kuchini hosil qilish mexanizmini modeli; ko’prikni «eshkaksimon harakati» ni harakatsiz (chapda) va harakatdagi (o’ngda) holatlardagi ko’rinishi.

Xulosa qilib aytganda, mushak qisqarishini ta’minlovchi jarayonlar: ta’sirot, harakat potensialini vujudga kelishi; uning miofibrilla ichkarisiga (uchliklarga) o’tkazilishi; kalsiy kationlarining erkinlashishi; aktin va miozin iplar atrofiga diffuziyalanishi; aktin iplarning miozin iplari oralig’iga sirpanib kirishi va sarkomerning kaltalanishi; kalsiy kanallarining faollashuvi va erkin kalsiy miqdorini kamayishi; miofibrillalarning bo’shashishlaridan iborat.

Mushak qisqarishi energetikasi . Mushak qisqarishi uchun to’g’ridan-to’g’ri zarur bo’lgan erkin energiya manbai bo’lib ATF hisoblanadi, u qisqarish akti paytida ATF va noorganik fosfatgacha gidrolitik parchalanadi

ATF + H₂O = ADF + PPi + H + (qisqarish uchun energiya)

Mushaklarda kimyoviy energiya mexanik va issiqlik energiyasiga aylanadi. Bunda foydali ish koeffistenti 30 % ni tashkil qiladi, ya’ni energiyaning uchdan ikki qismi issiqlik shaklida yo’qotiladi. Bu yo’qotishlarga qaramasdan, mushaklar energiyani tejab sarflaydi va undan, xattoki ichki yonuv dvigatellariga nisbatan, samarali foydalanadi.

Mushakda ATF zahirasi ko’p bo’lmaydi va uzluksiz ishlash davrida 10-12 qisqarishga yetadi. Shuning uchun, sarflangan ATF qayta tiklanishi shart. Zarur bo’lgan yuqori energetik fosfat guruhlarning stabil manbalaridan bittasi kreatinfosfat hisoblanadi. Fosfokreatindan fosfat guruhlarni ADF ga o’tkazilishi kreatinkinaza enzimi tomonidan amalga oshiriladi. O’z navbatida, kreatinfosfat resintezi uchun zarur bo’lgan energiya oksidlanish jarayoni orqali ta’minlanadi.

Kreatinkinaza

Kreatinfosfat + ADF ¾ ® ATF + Kreatin

Kreatin + Pnoorg + Oksidlanish energiyasi ® Kreatinfosfat

Ushbu yo’l samarali bo’lsa ham uzluksiz ish paytida mushakdagi kreatinfosfat zahiralari tezda kamayadi (uning miqdori ATF ga nisbatan 3-8 marta ko’p xolos), natijada ATF zahiralari ham kamayadi, ATF va noorganik fosforning miqdori ortadi. Buning hammasi, ishlayotgan mushakda glikolizni, Krebs siklini va oksidlanuvchi fosforlanishni rag’batlantirishga olib keladi.

Ma’lumki skelet mushaklari birlamchi “yonilg’i” sifatida erkin yog’ kislotalari va keton tanalarni (asteto-astetat) yoki glyukozani ishlatadilar. Osoyishta holatdagi mushaklar kam miqdorda glyukozani iste’mol qiladi xolos, ularning energiya almashinuvi jarayonining asosiy substrati bo’lib, jigardan kelib tushadigan yog’ kislotalari va keton tanalari xizmat qiladi. Ushbu substratlarning parchalanishi natijasida astetil-KoA hosil bo’lib, u limon kislotasi sikliga kelib tushadi va CO₂ gacha oksidlanadi. Bu paytda, oksidlanish fosforlanish va tolalarning mitoxon-driyalarida ADF ni ATF ga aylanish jarayonlari energiya bilan ta’minlanadi.

Mushaklar o’rtacha darajada ish bajargan paytda, yog’ kislotalar va keton tanalarga qo’shimcha, jigardan mushakka qon bilan keladigan glyukozaning sarflanishi ham ortadi. Glyukoza glikoliz jarayonida fosforillashadi va piruvatgacha parchalanadi, keyin esa, u limon kislota siklida astetil-KoA orqali oksidlanadi.

Mushaklar jadal qisqarganda ATF ning sarflanishi qon bilan keladigan doimiy substrat va kislorod bilan qoplanmaydi. Bu paytda, mushaklar zahirasidagi polisaxarid-glikogen asosiy energetik substrat bo’lib qoladi. Skelet mushaklarda glyukozo-6-fosfataza enzimi bo’lmaganligi tufayli, mushakdagi glikogendan energiya olish uchun faqat glikolitik yo’l bilan foydalanadi. Mushak qisqarishlarining kuchi (ish quvvati) qancha katta bo’lsa, mushaklardagi glikogenni sarflash tezligi shuncha yuqori bo’ladi.

Yana ham yuqori darajadagi qisqarish paytida anaerob glikogenoliz jarayonining tezligi keskin ortadi va uning yakuniy mahsuloti bo’lib sut kislotasi hisoblanadi. Energetika jihatidan, bu jarayon, glikogenni aerob oksidlanib H₂O va CO₂ gacha parchalanishiga nisbatan taxminan 15 marta samarasiz (laktatning bitta molekulyasi ATF ning uchta molekulasini resintez bo’lishini ta’minlaydi). Mushaklarni energiya bilan ta’minlashning bunday yo’li katta quvvat bilan qisqa muddatli ishni bajarish paytida asosiy rol o’ynaydi. Uzoq muddatli ish natijasida charchagan mushaklar ham energiyani asosan anaerob glikoliz hisobiga oladi.

Mushaklarda qonga sekin-asta diffuziya bo’ladigan sut kislotasining to’planishi, mushaklarda pH ko’rsatkichining pasayishiga va haroratning ortishiga olib keladi. Bu esa, mushaklarda almashinuv jarayonlarining samaradorligini pasaytiradi va qaytar aloqa mexanizmi bo’yicha muhim glikolitik enzimlarning faolligini pasaytiradi. Boshqacha qilib aytganda, glikogen-laktat tizimining hajmi substrat miqdori bilan emas, balki yakuniy mahsulot bo’lmish – laktatning miqdori bilan chegarlanadi.

Qonga kelib tushadigan sut kislota jigarga o’tadi va bu yerda glyukoza va glikogenga aylanadi. Bu vaqtda, laktatning bir qismini (taxminan 1 / 6) oksidlanishi paytida hosil bo’ladigan ATF ga sarflanadi.

Hosil bo’lgan glikogen yo jigarda qoladi, yoki qon glyukozasining manbai sifatida xizmat qiladi va, o’z navbatida, mushak qisqarishlari uchun ishlatiladigan energiya ko’proq darajada jigardagi oksidlanish fosforlanish jarayonlari tomonidan ta’minlanadi.

Mushak glikogeni ¾ ® Qonning sut kislotasi

Qon glyukozasi Jigar glikogeni CO₂

Mushaklar qisqarishi paytida organizm sarflaydigan energiya mushak glikogenini yo’qotishining ko’p yoki kam bo’lishi bilan bog’liq. Katta va uzoq muddatli jismoniy ish bajarayotgan paytda, otlar mushagida glikogenning miqdori o’rtacha 60 % kamayishi aniqlangan. Lekin, oksidlanishi yuqori tezlikda o’tadigan yakka sust qisqaradigan tolalar glikogenni to’laligicha yo’qotadi.

Harakat faolligining mushaksiz shakllari. Odam va hayvonlar organizmida yuqorida ko’rib chiqilgan mushakli qisqarishlardan tashqari ko’pchilik boshqa harakat faolligi shakllari ham mavjud. Bu yerda, deyarli barcha normal eukariot hujayralarga xos bo’lgan hujayra ichidagi harakatlardan tashqari (mitoxondriyalarning qisqarishi, ribosomalarning harakati, mitoz va miyoz paytida xromosomalarning harakati), hujayralarni o’zining muhitida harakatlantiruvchi yoki ushbu muhitga ta’sir ko’rsatuvchi ancha kuchli harakatlarini ham ko’rsatish mumkin. Bunga misol, amyobaga oid harakatlar, ya’ni psevdopodiylar yordamidagi (yolg’onoyoqlar), to’lqinsimon va kipriksimon harakatlar. harakatning bunday shakllari oddiy, bir hujayrali hayvonlarning ixtisoslashgan hujayralarida kuzatiladi. Masalan, amyobaga oid harakatlar, yolg’onoyoqning shakllanishi va protoplazmaning harakati amyobaga ham, yuksak hayvonlarning leykostitlariga ham xosdir. To’lkinsimon harakatlar, ya’ni hujayraning maxsus o’simtasi – arg’imchog’ining harakatlari, oddiy organizmlarning bo’shliqda hamda yuksak hayvonlar va odam spermatazoidlari harakatlanishi uchun xizmat qiladi. Kipriksimon harakatlar, ya’ni hujayraning maxsus o’simtalari ularni muhitda harakatlanish vositasi sifatida kuzatiladi. Lekin ular, baqa qizilo’ngachi, sut emizuvchilarning traxeya, bronxlar va fallopiy naylari tebranuvchi epiteliysi hujayralarida ham bor. Bu yerda, ushbu harakat suyuqlik va qattiq zarrachalarni mos ravishdagi yo’nalishda harakatini ta’minlaydi.

Mushaklar – barcha yuksak hayvonlarning muhim ijrochi ( ishchi ) a ’ zolari , ya ’ ni effektorlari hisoblanadi . Yuksak hayvonlarda targ ’ il va silliq mushaklar farqlanadi . Mushaklar qo ’ zg ’ aluvchanlik va o ’ tkazuvchanlik xususiyatlaridan tashqari qisqaruvchanlik , ya ’ ni qo ’ zg ’ alish paytida qisqarish yoki bo ’ shashish ( taranglik darajasini o ’ zgartirish ) qobiliyatiga ham ega .

Silliq mushaklar – yuksak hayvonlarning ichki a’zolariga xizmat qiladi. Ular MAT tomonidan sust boshqariladi, avtomatik ishlash xususiyatiga ega. Umurtqali hayvonlarning silliq mushaklari bir yadroli duksimon hujayralardan tashkil topgan bo’lib me’da, ichak, siydik yo’llari, bronxalar, qon tomirlar va boshqa ichki a’zolarning mushak qatlamlarini shakllantiradi. Silliq mushak hujayralarning ichida o’z-o’zidan, xech qanday ta’sirotsiz, kalsiy tabiatli harakat potenstialini vujudga keltirish qobiliyatiga ega peysmekerlar, ya’ni ritmni yetaklovchi hujayralar mavjud.

Umurtqali hayvonlarning yuragi uzunchoq, bir yadroli mushak hujayralari – kardiolitsitlardan tuzilgan bo’lib, ularda ko’ndalang chiziqsimon iplar mavjud. Demak, yurak mushaklari ko’ndalang-targ’il mushaklar tipiga xos. Yurak mushaklari tuzilishining asosiy xususiyati shundan iboratki, uning kardiolitsitlari, o’zaro, past omli elektr kontaktlar – neksuslar bilan bog’langan. Umurtqalilar yurak tolalari harakat potensialining ionli mexanizmi,kaliyli kanallarning depolyarizatsiyalovchi rag’bat tomonidan tezlik bilan faollashuvidan iborat.

Mushak faoliyatlarini belgilovchi asosiy ko’rsatkichlar ularning kuchi va ishlash qobiliyatidir. Kuch – mushakka boshqa jismlar tomonidan mexanik ta’sir ko’rsatadigan o’lchov birligi bo’lib, nyuton yoki kg-kuch larda o’lchanadi.

Eng kuchli mushaklar ko’p patsimon, ulardan keyin bir va ikki patsimon, yarim patsimon, duksimon (urchuqsimon) ko’ndalang-tolali mushaklardir.

Mushak qisqarishi uchun to’g’ridan-to’g’ri zarur bo’lgan erkin energiya manbai bo’lib ATF hisoblanadi, u qisqarish akti paytida ATF va noorganik fosfatgacha gidrolitik parchalanadi.

1 . Алматов К . Т . Алламуратов Ш . И . Одам ва х айвонлар физиологияси. -Тошкент: У зМУ, 2004. – 580б.

2 . E. B. Babskiy, A.A.Zubkov, G.I. Kositskiy, B.I.Xodorov. odam fiziologiyasi, “meditsina” nashriyoti, Toshkent -1972

3. Кучкарова Л.С., Алматов К.Т. Овқат ҳазм қилиш ва овқатланиш физиологиясидан амалий ва лаборатория машғулотлари . Тошкент , 20 1 0.

4. Интернет ресурслари

1 ) http: //2 balla. Ru;

2 ) http: // subscribe. Ru ғ -archive – science. Health. Anatomya / 200107 / 3 1080550. html ;

Published in Elektron ta`lim resurslar
Monday, 12 July 2021 06:46

odamning paydo bo’lishi

Written by buxdu.uz

1. Одам билан ҳайвонлар тузилишидаги ўхшашликлар.

2. Одам билан одамсимон маймунларнинг ўхша шлиги ва фарқи.

3. Одам пайдо бўлишини исботловчи палеонтологик омиллар.

4. Одамнинг дастлабки ватани .

5. Ирқларнинг пайдо бўлиши.

6. Одамнинг келгуси таракқиёти.

Одам пайдо бўлиши масаласи ниҳоятда мураккаб муаммолардан бири ҳисобланади. Бу муаммо узоқ даврлардан бери турли хил мунозараларга, бахсларга сабаб бўлмоқда. Турли динлар одамни худо яратганлиги тўғрисида муқаддас китоблар Таврот, Инжил, Қуръони каримдан қайд этилган фикрларини даъват қилиб келмоқдалар. Мусулмонларнинг муқаддас китоби ҳисобланган Қуръони каримнинг еттита сурасида одамнинг лойдан, тупроқдан, сувдан, нутфа, манийдан, бир парча гўштдан, қондан яратилганлиги ҳақида таъкидлаб ўтилади. Жонсиз- тупроқ, лой, сувдан яратилган одамга худонинг инояти билан жон киритилган дейилади. Илм-фан эса одамнинг Ер юзида пайдо бўлганлигини ашёвий далиллар асосида ечишга ҳаракат қилади. Биологиянинг алоҳида соҳаси бўлмиш антропология инсон танасининг тузилиши, унинг қандай қилиб пайдо бўлганлиги, такомиллашиб борганлиги, одам гавда тузилишининг қайси жиҳатлари билан ҳайвонот дунёсига яқинлигини конкрет далиллар –фактлар ёрдамида тушунтиради.

Одатда одамнинг ҳайвонот оламидан келиб чиққанлиги унинг айниқса одамсимон маймунлар тўғрисида гап кетганда кўпчилик инглиз табиатшуноси, ҳозирги замон илмий биологиясига асос солган Ч.Дарвинни айблайдилар. Шуни таъкидлаш керакки одамнинг ҳайвонот дунёсидан келиб чиққанлиги тўғрисида фикр- мулоҳазалар Дарвиндан анча илгари яшаган олимлар томонидан таъкидлаб ўтилган.

Ватандошимиз буюк олим Абу Наср Форобий одам зотини ақлли жонивор деб атаган. Ҳайвон турлари ўртасида ва бир тур ичида кураш қонунияти борлигини Форобий биринчи бўлиб англаган. Ҳайвонот оламида амал қилинадиган бу қонун одамларда вахшийлик сифатларини туғдириб, турганига эътиборни қаратган. Шунга ўхшаш фикр кейинчалик бошқа табиатшунос олимлар, айниқса, Ж.Б. Ламаркда ҳам учрайди.

Одамнинг ҳайвонот дунёсидан келиб чиққанлигини фақат табиатшунос олимларгина эмас, балки ислом дини пешволарининг бири бўлган Азизиддин Носафий ҳам ўзининг «Зубдат ул ҳақойиқ – ҳақиқатлар қаймоғи» номли рисоласида тирик табиат ўлик табиатдан пайдо бўлганлигини, ўсимликлар, ҳайвонлар, одамлар бир тармоқдан ривожланганлигини қайд этади ва очиқдан- очиқ «инсон ҳайвон турларидан биридир. Айнан ҳайвон рухи тарбия топиб таълим ва таҳсил кўриб, билиш, такрорлаш, тақво ва зикр туфайли даражалар бўйлаб ривожланади ва ҳар бир даража – мартабада янги исмга молик бўлади» дейди.

Одам табиий равишда пайдо бўлганлиги ҳақидаги ғоя антик дунёда яратилган. Чунончи, эрамизгача VI асрда яшаган Анаксимандр «барча тирик мавжудотлар дастлаб Қуёш нурлари иситган лойдан келиб чиққан, сўнгра уларнинг баъзилари қуруқликка тарқалиб, ўзгарган. Одам ҳам шу йўл билан пайдо бўлган» деган эди. Қадимги юнонларнинг одам пайдо бўлиши ҳақидаги фикрлари туб моҳияти билан тўғри бўлса ҳам, улар ҳеч қандай далилларга асосланмаган эди. Бироқ табиатшунослар қадимги вақтлардаёқ одам билан одамсимон маймунлар орасида ўхшашлик борлигини эътироф этдилар ва одамсимон маймунларни «ўрмон одамлари» деб атадилар. XVIII асрга келиб, маймунларнинг тўлиқ анатомик тузилишига оид маълумотлар эълон қилинди.

Ўсимликлар билан ҳайвонларнинг дастлабки сунъий систе масини тузган Линней одамни худо яратган, деган диний та саввурларга ишонсада, бироқ одамнинг тана тузилиши ҳайвонларникига ўхшаш эканлигини эъти борга олиб, уни приматлар туркумига киритган.

XVIII аср охири—XIX аср бошларида одам пайдо бўли ши ҳақида дастлабки эволюцион тасаввурлар вужудга келди. Ламарк биринчилар қатори одам пайдо бўлишини эволюциянинг умумий ғояси билан боғлаган. У одам ўз тана тузилиши билан сут эмизувчи ҳайвонларга ўхшаш, бироқ тик юриш, орқа, олдинги оёқларининг тузилиши ва бошқа хусу сиятлари билан улардан фарқ қилади.

Одам пайдо бўлишини органик олам эволюциясидан ажрал ган ҳолда тушуниш мумкин эмас. Дарвин ўзининг «Турларнинг келиб чиқиши» деган асарида одам пайдо бўлиши устида алоҳ ида тўхталмай, фақат унинг назариясига мазкур масалани ёритишда аниқлик киритишни таъкидлади, холос. Дар виннинг қайд қилинган асари чоп этилгандан сўнг Гексли ва Геккеллар эволюцион таълимотни биринчи бўлиб одам пайдо бўлиши масаласига тадбиқ қилдилар.

Гексли қиёсий анатомия далилларидан моҳирлик билан фойдаланган ҳолда одам одамсимон маймунларга яқин экан лигини кўрсатиб берди. Геккель эса эмбриология маълумотла рига асосланиб, одам приматлардан келиб чиққанлигини қайд қилди. У сут эмизувчиларнинг шажарасини тузиб генеалогик чизиқ чала маймунлардан маймунларга, улардан одамга бориб тақалишини эътироф этди. Геккель учламчи даврнинг охирида антропоидлар билан одам ўртасида қандайдир оралиқ мавжу дотлар яшаган, деб тахмин қилди ва уларни «питекантроп», яъни маймун одам деб номлади. Кейинчалик олимнинг бу тахмини тўғри эканлиги палеонтологик топилмалар орқали исботланди.

Одам билан ҳайвонлар тузилишидаги ўхшашликлар.

Одамнинг қўл-оёқ суяклари қуруқликда ҳаёт кечирувчи умуртқали ҳайвонларнинг олдинги ва орқа оёқ суяклари тузилишига ўх шашдир. Чунончи, одамнинг қўли, қушларнинг қаноти, судралиб юрувчиларнинг, сувда ва қуруқда яшовчиларнинг олдинги оёқ суяклари — елка, билак, тирсак, кафт олди, кафт ва бар моқ суякларидан ташкил топган. Орқа оёқлар таққосланганда ҳам шундай ўхшашликларни кўриш мумкин. Одам организмининг тузилиши, айниқса, сут эмизувчи ҳай вонларнинг организми тузилишига жуда яқин. Барча сутэми зувчи ҳайвонларга хос бўлган органлар, хусу сиятлар, чунончи, сут безлари, жунлилик, ис сиққонлилик, қулоқ супралари, жағдаги уч хил (жағ, қозиқ, курак) тишлар одамда ҳам учрайди. Ички органлар тузилишида ҳам ўза ро ўхшашлик бор. Ҳар иккала ҳолда ҳам та на кўкрак ва қорин бўшлиқларига бўлинади. Кўкрак бўшлиғида юрак, ўпка, қизилўнгач, қорин бўшлиғида эса жигар, талоқ, ичаклар, буйрак ва ҳоказолар жойлашган. Одамнинг ҳайвонларга қон-қариндош экан лигини исботловчи муҳим далиллардан яна бири рудимент органларидир (61-расм).

Одамдаги рудимент органлар дейилганда, унинг аждодларида яхши такомиллашган, ле кин одам пайдо бўлиши натижасида аста-секин ўз вазифасини йўқотиб, қолдиқ ҳолатга ўтган органлар тушунилади. Одамда 90 дан ортиқ рудимент орган бор. Масалан, кўричак н инг чувалчангсимон ўсимтаси — аппендиксни олайлик. Одамларда бу ўсимтанинг узунлиги 2—3 см бўлиб, унинг яллиғланиши аппенди цит деган оғир касалликка олиб келади.

У анчагина хавфли бўлганлиги сабабли врачлар уни операция йўли билан кесиб ташлайдилар. Дағал озиқ-ўт лар билан озиқланувчи барча ҳайвонларда кўричак ва унинг чувалчангсимон ўсимтаси жуда яхши ривожланган. Чунки меъ дада ҳазм бўлмаган озиқ шу чувалчангсимон ўсимтада ҳазм бўлади. Умуртқали ҳайвонларнинг кўпчилигида дум бўлади ва у тегишли вазифани бажаради.

Катта ёшдаги одамлар умуртқа поғонасининг пастки қисмида тўлиқ ривожланмаган 4—5 та умуртқа бор. У дум суягини ташкил қилади. Дум суяги бир жуфт нерв ва қисқариш фаолиятини йўқотган дум мускулла рига эга. Одам ҳаётида дум қолдиғи ҳеч қандай вазифа бажар майди ва рудимент ҳолатда бўлади. Маълумки, сут эмизувчи ҳайвонларнинг қулоқ супраси тез- ҳаракат қилади.

Шу сабабли улар шитирлаган товушнигина эмас, балки овознинг қаёқдан келаётганини ҳам билиб олади. Қулоқ супрасини ҳаракатлантирувчи махсус мускуллар бор.

Одамнинг ҳайвонот оламидан ажралиб чиқиши ва табиат усти дан ҳукмронлик қила бошлаши туфайли қулоқ супраси руди мент ҳолга келган. Одам кўзининг ички бурчагидаги ярим ойси мон парда бирор вазифа бажармайди. У ҳайвонлар кўзидаги учинчи қовоқ (пирпиратадиган парда) н инг рудиментидир. Ярим ойсимон парда қушлар ҳамда судралиб юрувчиларда яхши ривожланган. Қушлар ухлаганда оқ пардани кўриш мумкин. Одам танасидаги майин жун (тук) ҳам рудимент органга мисол бўлади.

Юқорида рудимент органлардан баъ зиларинигина мисол қилиб келтирдик, холос. Текширишлардан маълум бўлишича, рудимент органлар катта ёшдаги одамга нисбатан эмбрион даврида кўп роқ бўлади. Одамнинг ҳайвонот олами дан келиб чиққанлигини исботлашда қиёсий анатомиядан ташқари, эмбри ология фани ҳам кўп далилларга эга. Одатда, ҳар бир ҳайвон индивидуал ри вожланиши (онтогенези) да авлод-аждодининг босиб ўтган тарихий ривожлани ши (филогенези) ни қисқача такрорлай ди. Одам ҳам шу қонундан мустасно эмас. Барча кўп ҳужайрали ҳайвонлар син гари, одамда ҳам эмбрионнинг ривожла ниши уруғланган тухумдан — зиготадан бошланади.

У морула, бластула, гастру ла деб аталган босқичларни ўтгандан сўнг, муртак, эмбрион варақларини ҳосил қилади. Шу варақлардан кейинчалик орган лар ривожланади. Чунончи, одам ва умуртқали ҳайвонлар ривожланаётганда эктодермадан аста-секин тери, тирноқ, соч, нерв системаси, сезги органлари; эн додермадан хорда, овқат ҳазм қилиш органлари, ўпка, жигар; мезодермадан эса суяк-мускул тўқимаси, қон томирлари ва бошқа органлар ривожланади. Одам эмбрион ривожланиши даврида балиқлар, сувда ва қуруқда яшовчилар, судралиб юрувчилар, қушлар, сут эмизувчилар эмбрионига жуда ўхшаш бўлади. Масалан, 18—20 кунлик эмбриондан жабра «куртаклари», кейинчалик жабра аппарати ҳосил бўлади. Судралиб юрув чилар, қушлар, сут эмизувчилар, жумладан, одамда у эмбрион ривожланиши нинг кейинги босқичларида йўқолиб кетади. Лекин бу далил қуруқликда яшовчи барча умуртқали ҳайвонлар, шу жумладан, одам ҳам тарихий ривожла ниши натижасида жабра билан нафас олувчи балиқсимон аж додлардан келиб чиққанлигидан дарак беради. Она қорнида ривожланаётган 5—6 ойлик боланинг танаси майин тук билаи қопланган бўлиб, бола туғилишидан олдин тўкилиб кетади. Одамнинг 2 ойлик эмбрионида дум бўлади, би роқ у ривожланишнинг маълум бир давридан кейин ўсишдан тўхтаб, дум суяклари чаноқ суяклари орасида қолиб кетади ва ташқарига чиқмайди.

Одам эмбрионининг дастлабки ривожланишида бир қанча сут безлари пайдо бўлиб, кейинчалик эса улардан бир жуфти гина нормал ривожланади, қолганлари йўқолиб кетади. Одам эмбрионининг ривожланишида ҳиқилдоқ баъзи белгилари би лан шимпанзе ҳиқилдоғига, бош мия пўстлоғи эса тубан май мунлар бош мия пўстлоғининг тузилишига ўхшашлиги, шунинг дек, олдинги оёқлар тузилишида ҳам улар ўртасида ўзаро ўх шашлик борлиги аниқланган.

Баъзи ҳолларда ички ҳамда ташқи сабабларга кўра, она қорнидаги эмбрион нормал ривожланмайди. Бундай ҳолларда атавизм, яъни қадимги аждодларга хос бўлган хусусиятлар нинг такрорланиш ҳодисаси рўй беради. Айрим ҳолларда ту ғилган болалар танасининг ҳайвонларникига ўхшаш қалин жун билан қопланиши атавизм ҳодисасига яққол мисолдир. 1820 йилда Кострома губернасида туғилган Андриан Евти хеев ва унинг ўғли Фёдорнинг бутун башараси ва танаси узун-узун ингичка сариқ жун билан қопланган. Стефан Бобровский нинг ҳам башарасидан узун-узун жун ўсиб чиққанлиги учун у шер башара бўлган. Мексикалик раққоса Ю. Пастрананннг юзи ва танаси ҳам жунли бўлган. Баъзан думли одамлар ҳам туғилади. Чунончи 1848 йили Германияда думининг узунлиги 10 см га етадиган бола туғилган.

Одам билан одамсимон маймунларнинг ўхшашлиги ва фарқи.

Одамсимон маймунларнинг одамга яқинлиги қадимги за монлардан маълум бўлган. Шу сабабли Малайзияда яшовчи халқлар одамсимон маймунларни ўрмон одамлари (орангу тан — Малайзия тилида ўрмон одами) деб аташган. Одам билан одамсимон маймунлар танасининг катта-кичиклиги, қиёфаси ўхшашдир. Одам билан одамсимон маймунларда оёқ ва қўллар бир хил суяк ва мускуллардан ташкил топган. Уларда скелет, мускуллар, қон айланиш ва нерв системалари, ички органлар нинг тузилиши ҳам жуда ўхшаш. Бош бармоқ бошқа бармоқларга қарама-қарши йўналган бўлиши сабабли уларнинг ҳар иккиси ҳам нарсани ушлаш имкониятига эга. Одамсимон маймунлар узун қўлларига таянса ҳам, орқа оёқ ларида юра олади. Тишларининг курак, қозиқ, кичик ва катта жағ тишларга бўлиниши ҳамда уларнинг сони одамникига мос дир. Одамда ҳам, одамсимон маймунларда ҳам юз, кафтда ва оёқлар тагида жун бўлмайди. Горилла ва шимпанзенинг спер матозоиди одамникига жуда яқин. Одамсимон маймунларнинг бош мияси, мия ярим шарлари эгат ва бурмаларининг ниҳоят да ривожланганлиги одамларникига анча ўхшаш.

Одамсимон маймунларнинг бош мияси яхши ривожланган лиги сабабли, улар оддий қуроллардан бемалол фойдалана олади. Чунончи, одамсимон маймун лар бир ёғочни иккинчи ёғочга улаб, баланддаги мевани, ўтни ўчириб, яшикларни устма-уст тахлаб, емишни олиш каби иш ларни бажаришга лаёқатли эканлигини тажрибада исботлаг ан.

Маълум бўлишича, одамсимон маймунлар чой, кофе ичиш га тез ўрганади. Физиологик кузатишлар одамсимон маймун ларнинг қони одамникига яқин эканлигини кўрсатди. Шимпанзе қонини одамга, одам қонини эса шимпанзега қуйиш мумкинлиги исботланган. Одамсимон маймунлар одамлардаги терлама, сил, дизентерия, безгак, грипп каби касалликлар билан оғриши ку затилган.

Одамсимон маймунларда туйғунинг ифодаланиши, яъни уларнинг шодланиши, йиғла ши, кўп жиҳатдан одамникига ўхшашдир. Одамлардаги қа рилик аломатлари, соч тўки лиши, тиш тушиши ва бошқа лар одамсимон маймунларда ҳам учрайди. Одамсимон маймунлар жуда кўп белги ва ху сусиятлари билан одамларга ўхшаш бўлса ҳам, бир қанча хусусиятлари билан улардан кескин фарқ қилади. Одам нинг қўли оёғига нисбатан анча қисқа. Агар одамнинг қўли оёғи узунлигининг 65— 70%, шимпан зеда у 103—110%, орангутан да эса 140% ни ташкил этади.

Одамнинг бош бармоғи бошқа бармоқларига қараган да калта ва йўғон бўлади. Бошқа бармоқлари ҳам одам симон маймунларникига нис батан калтароқ. Одамнинг умуртқа поғонаси лотинча S ҳарфи шаклида эгилган бў либ, ўтирганда, юрганда ва чопганда, сакраганда зарбани камайтириш вазифасини, о дам тик юриши натижасида унинг ички органлари чаноқ суягини босади. Шунинг учун маймунларнинг чаноқ суягига нисбатан одамнинг чаноқ суяги кенг. Одамда кўкрак қафасининг шакли ҳам ўзгарган. Агар горизонтал ҳолатда юрувчи ҳайвонларда кўкрак қафаси икки ён томондан сиқил ган ва олдинга бўртиб чиққан бўлса, одамда аксинча, ён то мондан кенг, олд томондан босиқ ҳолда бўлади.

Маймунларда жағ суяклари яхши, одамда кучсиз ривожланган, Одамда калла суягининг мия қисми юз қисмига нис батан анча катта, маймунларда эса аксинча, кичикдир. Агар калла суягининг мия қисмини 100% деб олсак, у ҳолда юз қисми одамда 36—38%, шимпанзеда 90—96%, орангутанда 102% ни ташкил этади. Одам миясининг ҳажми ва вазни одамсимон маймунларникига қараганда, 5—3 марта ортиқ (64-расм).

Одам бош мия қутисининг ҳажми 1600 см 3 , одамсимон маймун ларники 600 см 3 . Одамнинг бўғзи яхши ривожланган бўлиб, маъноли нутқ органига айланган. Натижада фақат инсонга хос бўлган иккинчи сигнал системаси вужудга келган. Тирик мавжудотларнинг ривожланишида, белги ва хусусият лари шаклланишида ҳужайра ядросидаги хромосомалар ни ҳоятда катта аҳамиятга эга. Шунга кўра, одам билан маймунларнинг хро мосомалари қандай, улар одам пайдо бўлиши масаласига би рор янгилик кирита оладими, деган масала олимлар диққатини ўзига тортди. Бу соҳада олиб борилган тадқиқотларнинг баъзи якунлари 1966 йили Италия олими Киарелли томонидан эълон қилинди. Маълум бўлишича, мартишкасимон маймунларнинг айрим турларига мансуб организмлар ҳужайрасида 54 та, бош қаларида 72 та, одамсимон маймунлардан гиббонларда 44 та, горилла, шимпанзе, орангутанда 48 та, одамда 46 та хромосома бор экан. Одам хромосомалари ташқи кўринишидан одамсимон маймунларнинг хромосомаларига ўхшашлиги кузатилган.

Одам пайдо бўлишини исботловчи палеонтологик омиллар.

Қазилма ҳолдаги маймунлар. Турларнинг маъ лум давр ичида келиб чиқишини исботлашда эса палеонтологик қазилмалар ниҳоятда муҳим ўрин тутади. Қазилма ҳолдаги маймунларни ўрганиш одамга хос бўлган хусусиятлар қандай қилиб пайдо бўлганлигини, ривожланган лигини тушунишга имкон беради. Приматлар туркумининг даст лабки вакиллари, афтидан, мезозой эрасининг юқори бўр дав ридаги сут эмизувчиларнинг тубан ҳашаротхўр вакилларидан келиб чиққан. Дастлаб Жанубий — Шарқий Осиёда пайдо бўлган маймунлар аста-секин Ер юзасининг Австралиядан бошқа барча территориясига тарқалган. Дарахтларда ҳаёт кечириш, бора-бора беш панжа, оёқларнинг ҳаракатчан бўлиши эшитиш ва кўриш органлари ривожланишига қулай шароит яратган.

Приматлар туркумида тузилиши энг мураккаб ҳисобланган одамсимон маймунлар тарихий ривожланиш жараёнида тор бурунли маймунларнинг бир тармоғидан келиб чиққан. Шу тар моққа кирувчи маймунлар — парапитек, проплиопитекларнинг пастки жағ суяклари 1911 йили Мисрнинг олигоцен қатламла ридан топилган. Парапитеклар одамсимон маймунларнинг энг қадимги тубан вакили ҳисобланади. Тахмин қилинишича, бу маймунлар ҳозирги одамсимон маймунлардан кичик, мушукдек катталикда бўлган. Парапитеклардан кейин пайдо бўлган проплиопитеклар суягининг қолдиқлари ҳам Мисрдаги олигоцен қатламларидан топилган. У анчагина йирик бўлиб, тўрт оёқлаб юришдан озми-кўпми тик юришга ўтган. Қадимги одамсимон маймунлар танасини нисбатан тик тутиши туфайли оғирлиги кейинги оёқларига тушиб, танасидаги органларнинг ўзаро му носабати ўзгарган. Умуртқа поғонаси барча тўрт оёқли ҳайвонларга хос дуксимон шаклини йўқотган. Кўкрак қафаси кенг ва қисқа бўлган. Олдинги оёқлари эркин ва хилма-хил ҳаракат қилган. Натижада улар озиқ излаб топиши анча осонлашган. Табиий танланиш туфайли бундай формаларнинг сақланиб қо лиши қадимги одам аждодларининг тик турадиган вакиллари келиб чиқиши учун эволюцион замин бўлиб хизмат қилган. Ҳаракатланиш усулининг ўзгариши ҳамда муҳит шароитнинг қулай (майдонлар кенг, тропик ўрмонлар мавжуд, иқлим юм шоқ) бўлиши миоценда приматларнинг биологик жиҳатдан равнақ топишига имкон яратган. Оқибатда приматлар турку мига мансуб организмлар муҳитнинг хилма-хил шароитига мослашиб, улар ўртасидаги дифференцияланиш янада авж ол ган. Баъзи турлар ўз ҳаётини ерда ва дарахтларда, бошқалари фақат дарахтларда, учинчилари, аксинча, кўпроқ ерда ўтка зади. Плиоценга келиб, одам ва одамсимон маймунларнинг ривожланиш йўналиши ҳар хил эканлиги аниқ бўлади.

Африканинг тўртламчи давр қатламларидан икки оёқлаб юрувчи маймунлар— австралопитекларнинг бир-биридан озми- кўпми фарқ қиладиган калла, пастки жағ, чаноқ суяклари, тишлари топилган. Бу маймунларнинг қўл ва оёқлари ўртасида вазифа тақсимланиши анчагина ривожланган. Уларнинг чаноқ суяги шимпанзе ва горилланинг чаноқ суягидан кескин фарқ қилиб, одамникига ўхшаган, лекин ҳажми кичик бўлган. Қўл ларининг бош бармоғи яхши ривожланган бўлиб, бошқа бар моқларига қарама-қарши жойлашган. Бу ҳолат қўл ушлаш органи сифатида ишлатилганлигидан далолат беради. Австра лопитеклар жуда бақувват бўлмаган, жағи катта, қозиқ тиш лари, тирноқлари ўткир бўлмаган ва икки оёқлаб тез чопа олмаган. Шунинг учун табиатда учрайдиган буюмлар (таёқ, суяк, тошлар)ни қурол сифатида ишлатган ва душмандан ҳи мояланишда, ҳужум қилишда улардан фойдаланган. Бу ҳолат улардан руҳий фаолиятнинг нисбатан ривожланишини талаб этган. Шунга кўра, табиий танланиш бундай маймунларда мия ва ақлий қобилиятнинг мукаммаллашиши йўналишида борган. Австралопитеклар миясининг ҳажми одамсимон маймунлар миясининг ҳажмидан анчагина катта. Масалан, горилла миясининг ҳажми 460 г бўлса, австралопитекларники 550 г га тенг. Қа зилма ҳолдаги суякларни ўрганиш натижасида австралопитек ларнинг 5—6 тури мавжуд бўлиб, улар бундан тахминан 9000000—750000 йил олдин яшаганлиги аниқланган.

Шарқий Африканинг Танганьика атрофида тадқиқот ишлари олиб борган инглиз олими Луис Лики 1959 йилда Олдовай ғо ридан қадимги одамсимон маймунларнинг калла суяги, тишлари, болдир суяклари қолдиқлари ва тош қуроллар топган. Уларни текшириш натижасида Лики бу маймунлар тош қуроллар ясай олган, деб тахмин қилган ва уларни зинжантроп деб атаган. Зинжантроплар морфологик томондан австралопитек лардан юқори турмайди. Мия қутисининг ҳажми 530 см 2 га тенг. Чакка суягининг ёноқ бўлими яхши ривожланган, болдирининг йўғон суяги одамникига қисман ўхшаш.

1960 йилдан кейин Англия олимлари Л. Лики ва М. Лики Олдовай ғоридан тузилиши австралопитекка нисбатан мурак каб бўлган организмнинг калла суяги қолдиғи ва тош қурол лар топганлар. Унинг бош миясининг ҳажми австралопитекларникидан каттароқ, 650 г атрофида бўлган. Одамсимон маймун лардан фарқ қилиб, оёғининг бош бармоғи четга қайрилмаган. Бу ҳодиса унда тик юриш билан боғлиқ морфологик ўзгариш лар якунланганлигини кўрсатади. Суяк қолдиқлари билан бир галикда қўпол ҳолда ясалган кўпгина тош, суяк қуроллар то пилган.

Дастлаб меҳнат қуролларини ясаш Ното habilis — уқувли одамдан бошланиб, кейинчалик такомиллаша борган.

Энг қадимги одамлар — архантроплар. Архантроп йиғма тушунча бўлиб унга қадимги одамлар питекантроплар, синантроплар ва Homo erectus киради. Кўп турга эга бўл ган австралопитекларнинг бир тармоғи кейинчалик прогрессив ривожланиб, қурол ясаш қобилиятига эга бўлган. Бу ҳодиса тик юриш, миянинг янада ривожланиши натижасида амалга ошган. Чамаси, бу даврда ўтдан ҳам фойдаланилган. Бундан тахминан 2000000—1500000 йил муқаддам бундай прогрессив формалар Африка, Жануби-Марказий ва Жануби-Шарқий Осиё бўйлаб тарқалиб, уларнинг алоҳидалашган бир қанча гуруҳ лари пайдо бўлган.

1960 йилларгача ҳозирги одам билан австралопитеклар ўртасида турувчи 10 га яқин хилма-хил қазилма ҳолдаги оралиқ формалар топилган. Бу формаларнинг ҳаммаси энг қадимги одамлар — архантроплар номини олган. Энг қадимги одамларга хос суяк қолдиқлари ниҳоятда хилма-хил бўлишига қарамай, уларни бирлаштирувчи умумий белги қурол ясашнинг ривож ланиши билан ифодаланади. Табиатда учрайдиган турли буюм ларни ишлатишдан онгли равишда қурол тайёрлашга ўтиш — ривожланишнинг маймун даражасидан одам даражасига ўтиш демакдир. Архантроплар қиррали тошлар тайёрлаб, улар ёрда мида ёввойи ўсимлик илдизлари, пиёзлари, тугунакларини ковлаб олганлар, ҳайвонларни жароҳатлаганлар, гўштини нимталаганлар.

Дастлабки топилган тош қуроллар кайнозой эрасининг тўрт ламчи даври бошларига тўғри келади. Топилган қазилмаларга кўра, энг қадимги одамлар, асосан, ғорларда яшаб, ёввойи от лар, чўчқалар, носороглар, айниқса кийиклар, кемирувчилар, йирик қушлар билан озиқланган . Улар баъзан ўзларига йирик тошлардан вақ тинча бошпана ясаган ва оловдан фойдаланишни билган. Архантроплар сўзлашни билганлиги эҳтимолдан узоқ эмас. Нутқ жуда тубан даражада ривожланган бўлиши мум кин. Уларнинг қиёфаси бирмунча ҳозирги замон кишилари қиёфасига ўхшаш, бир қанча белгилари билан улардан кескин фарқ қилган. Чунончи, 1891—1892 йилларда голланд олими Э. Дюбуа томонидан Ява оролидан топилган пи текантропнинг калла суяги содда тузилган. Жағлари олдинга туртиб чиққан, ияги ривожланмаган, қош бурмалари яхши ривожланган. Мия қутисининг ҳажми 900 см 3 , демак, ҳар қандай антроморф маймуннинг миясидан 1,5 бара вар ортиқ бўлган. Энг қадимги одамларнинг, питекантропдан ташқари, Хитойда синантроп, Германияда гейдельберг, Афри када телантроп каби формалари ҳам топилган.

Питекантропларда, маймунларга нисбатан, миянинг олий нерв фаолияти билан боғлиқ қисмлари ривожланган. Лекин нутқ функцияси билан боғлиқ зона яхши ривожланмаган. Унинг бош миясининг чап ярим шари ўнг ярим шарига нисбатан каттароқ бўлган. Бу ҳодиса питекантроп ҳозирги одамларга ўхшаш ўнг қўлини кўпроқ ишлатганлигининг нишонасидир.

1927—37-йилларда Пекин атрофидаги ғорлардан архантроп бошқа вакилининг калла, пастки жағ суяклари, тишлари то пилган ва унга хитой одами — синантроп деб ном берилган. У кўринишидан питекантропга анчагина яқин бўлса ҳам, лекин унга нисбатан анча ривожланган бўлган. Синантропларнинг бўйи паст (эркаклари 156 см, аёллари 144 см), пешонаси тор, аммо питекантропникига қараганда дўнгроқ, пастки жағи кат та, тишлари йирик бўлган, ияги йўқ, мия қутисининг ҳажми 1000 см 3 га тенг эди. Синантроплар яшаган ғорларда оддий тош қуроллар, гулхан, турли ҳайвонлар суякларининг қолдиғи, ўсимликлар уруғи топилган. Албатта, улар энг оддий ёғоч қу роллар—таёқ ва сўйиллардан фойдаланган. Бироқ улар чириб кетиб, бизгача етиб келмаган бўлиши керак. Синантроплар ҳар ҳолда олов ёқиш, уни ўчирмасдан сақлаш, оддий қуроллар ясаш ва улардан овда фойдаланишни билган.

Одам тарихий ривожланишининг бу босқичида дастлаб янги социал қонуниятлар вужудга келса ҳам, лекин табиий танла ниш ҳукмронлиги намоён бўлган. У тик юришни янада тако миллаштиришга, бош мияни янада ривожлантиришга томон йўналган бўлиши керак. Табиий танланиш туфайли қадимги одамлар ичидан нисбатан яхши ривожланган тафаккур, нутқ ва меҳнат фаолиятига эга формалар яшаб қолган, бошқалари эса қирилиб кетган.

Шу тариқа 600000—400000 йил муқаддам авж олиб ривож ланган энг қадимги одамлар Homo erectus кейинчалик қирилиб, янги, ўзла рига нисбатан прогрессив икки тармоққа ажралган . Улардан бири:

Палеоантроп (неандерталь)лар. Европа, Африка, Олд Осиё, Ў рта, Марказий, Шарқий Осиё, Индонезиянинг 400 дан ортиқ жойида бундан 200000—40000 йил олдин яшаган ва тузилишига кўра энг қадимги одам ҳамда ҳозирги замон одами ўртасида оралиқ форма ҳисобланган . Бу одамларнинг барчаси неандер таль одами номи билан юритилганди. Неандерталь одамининг суяги — Кийик-коба ғоридан, Ўзбекистондаги Сурхондарё областининг Бойсун тоғидаги Тешик-тошдан топилган. Уларнинг қазилма суяклари билан бирга тош қуроллар, гулхан қолдиқ лари, ўлдирилган ҳайвонлар суяги ҳам топилган.

Неандерталь одамининг бўйи 155—160 см бўлиб, букчайиб юрган, пешонаси тор, бир оз нишаб бўлган. Унинг пастки жағ суяклари кўпроқ одамникига ўхшаш, бироқ ияк суяклари ол динга туртиб чиққан, қўллари ҳозирги одамларникига нисбатан ривожланган. Бош миясининг ҳажми 1450 см 3 га тенг. Неандер таль одамлари тўртламчи даврдаги музлашнинг энг оғир шар оитда яшаган. Улар ўт (олов) ни сақлашнигина эмас, ҳатто иккита ёғочни бир-бирига ишқаб ўт чиқаришни ҳам билган ва шу билан ўзлари яшаётган ғорларни иситган. Неандертал лар йирик ҳайвон гўштини еган, терисини ёпиниб юриб, совуқдан сақланган.

Неандерталлар тафаккури анча ривож топганлигини улар ясаган қуроллардан билиш мумкин. Топилган қуролларда си нантропларнинг оддий қуролларига қараганда анча пишиқ ишлов берилганлигини кўрсатувчи излар сақланиб қолган. Тош қуроллар орасида айниқса учи қиррали тош қурол, дастали чопқи, қирғичлар кўп учрайди. Шубҳасиз, неандерталлар худди синантропларга ўхшаш тош қуроллардан ташқари, ёғоч, сўйил, найза кабиларни ҳам ишлатган. Жамоа бўлиб яшаш неандер таллар ҳаётида ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлган. Яшаш учун курашда яхши ов қиладиган ва ўзини озиқ билан таъминлай диган жамоалар ғолиб келган. Чамаси, уларнинг ёш ва вояга етганлари ўртасида ўлим кам бўлган. Албатта, жамоа афзал лигига нисбатан айрим шахснинг афзаллиги жуда кам. Лекин жамоа яшаб қолиши уни ташкил этувчи индивидларнинг фой дали сифатларига боғлиқ бўлган. Табиий танланиш туфайли палеантропларда жамоа учун фойдали хоссалар такомиллаша борган. Бундан тахминан 40000 йил илгари яшаш учун курашда палеантроплар мағлубиятга учраб, уларга нисбатан прогрессив бўлган Homo erectus нинг иккинчи тармоғи неант роплар яшаш учун курашда улардан ғолиб келган.

Неоантроплар . Ҳозирги замон қиёфасидаги одамларнинг суяк қолдиқлари дастлаб Франция, Нил, Кроманьон ғоридан топилган. Юқоридаги далиларга асосланиб XX асрнинг 60 йилларига қадар кўпчилик антропологларнинг одамнинг дастлабки вакили Европа ва бундан таҳминан 90-40 минг йиллар олдин пайдо бўлган деган фикрни қувватлар эдилар. Лекин XX асрнинг 70-80 йиларида Африкада топилма одам суяклари бундай фикр хақиқатдан йирик эканлигини кўрсатади. Хабашистоннинг ОМО дарё водийсида топилма одам калла суяк қолдиқлари тузилиши ҳозирги одамларга жуда яқин эканлигини кўрсатади. Лекин XX асрнинг 70-80 йилларида Хабашистоннинг ОМО дарё водийси яқин 100-150 минг ер ётқизиқларида топилган одам калла суяк тузилиши кўп жиҳатдан ҳозирги замон типидаги одамларга ўхшаш эканлигини кўрсатади. Кейинчалик шунга ўхшаш калла суяклари Танзания давлатининг Мумба ғоридан ҳам топилган. Юқоридаги антропологик далилларга суяниб ҳозирги пайтда Неоантропларнинг дастлабки вакили Жанубий Африка. Бу ерларда ҳозирги замон қиёфасидаги одамлар тахминан 13 хатто 200 млн йил олдин пайдо бўлганлар деган фикр мулоҳазалар кўпчилик антропологлар томонидан эътироф этилган.

Исроил, Кафзех ва Схул ғорларида неандерталь ва ҳозирги замон қиёфасидаги одам скелетлари бундан 70-100 минг йилларга тенг. Бинобарин Яқин Шарқда ҳозирги замон қиёфасидаги одамлар бундан 100 минг йил аввал пайдо бўлган, кейинчалик улар ўз ўрнини Европани шимолидан келган неондрталларга бўшатиб берган. Фақат сўнги 40 минг йил илгари ҳозирги замон қиёфасидаги одамлар Яқин Шарқ ва тарқала бошлаганлар ва яшаш учун курашда неандерталлар устидан ғолиб келганлар. Шундай қилиб, кейинги антропологик материалларга қолдиқлари ҳозирги замон қиёфасидаги одамлар Ното sарiепs неандерталлардан келиб чиқишига уларнинг ҳар иккисига Ното erektus авлоди ҳисобланади. Бундан тахминан 100000 йиллар Африка ва Шарқий Осиёда пайдо бўлган.

Неандертал Европада 130000 – 150000 дан 35000, 40000 йил муқаддам кенг тарқалган кейинги 5000 – 10000 йил Ното s apt еna билан бирга яшаган. Ҳозирги замон одамлари типидаги неоант роплар қолдиғи Европа, Осиё, Африка ва Австралияда учрай ди. Франциядаги Кроманьон ғоридан бир вақтнинг ўзида қайд қилинган одамнинг бир нечта скелети топилган. Шу сабабли улар кроманьонлар (Ното sарiепs) деб номланган. XХ асрнинг 70 йилларига қадар эртанги неонтроплар неоандертал (палеонтроп)ларнинг эволюция натижасида пайдо бўлган, бундан 35-40 минг йил муқаддам Европада пайдо бўлганлар деган, мулоҳаза кенг тарқалган эди. Лекин кейинчалик топилган антропологик суяклар эртанги неантроплар тахминан 160-100 минг йил илгари пайдо бўлганлигини кўрсатмоқда. Африканинг Сахара саҳросининг жанубида топилган эртанги неоантропнинг калла суяги кўп жиҳатдан Homo sapiens калла суягига ўхшаш эканлиги бундан далолат беради. Бундай суяк қолдиқлари Хабашистоннинг Туркан кўли қирғоғида, Танзиалия ғорида топилган. Топилган суяклар неандертал одам суякларидан анча фарқ қилади. Сўнги маълумотларга кўра ҳозирги замон қиёфасидаги одамнинг дастлабки ватани Африканинг Сахара сахросини жануби ҳисобланади. Европада юз минглар давомида неандертал одамлар яшаган кейинчалик 5-10 минг йиллар мобайнида неоантроплар неандерталлар билан бир вақтда ҳаёт кечирганлар ва ўз ақл – идроки, ҳаёт кечириши тарзи билан неоантропларнинг аста-секин неандерталлар устидан ғолиб келганлар. Антрополог олимларнинг кўпчилигини фикрича неандертал одам ва дастлабки ҳозирги замон қиёфасидаги одамлар Homo erectus туридан келиб чиққанлар. Дастлабки ҳозирги замон қиёфасидаги одамларнинг бўйи 180 см, ташқи кўриниши, шунингдек, калла суяги ҳозирги одамникига ўхшаш, пешонаси кенг ва текис, калла қу тисининг ҳажми 1600 см 3 бўлган. Пастки жағи ҳозирги одамникига нисбатан каттароқ бўлса ҳам, лекин ияги туртиб чиққан. Бу ҳол унинг маъноли нутқи яхши ривожланганлиги дан дарак беради.

Дастлабки ҳозирги замон қиёфасидаги одамлар тошлардан ташқари, суяклардан, ҳай вонлар шохидан қурол ясаган. Уларни ясаш, пардозлаш иш лари неандерталь одамларникига қараганда анча такомил лашган. Овланган ҳайвонлар гўштининг ортиқчаси қуритиб қўйилган, териси кийим тайёрлаш учун ишлатилган.

Қариялар, аёллар кўпроқ ўсимликлар мевасини, дони ва илдизини йиғиш эркаклар эса овчилик билан шуғулланган. Улар ҳайвонларни қўлга ўргатиш ва ёввойи ўсимликлар уруғини экиш, яъни ибтидоий чорвачилик, деҳқончилик билан шуғул ланган. Бу даврда қайиқ, қармоқ кашф этилади ва узоқ жой ларга бориш имконияти туғилади.

Дастлабки ҳозирги замон қиёфасидаги одамлар чайлаларда, ертўлаларда яшаган, ит, чўчқа, қўй ва бошқа уй ҳайвонларини асраган. Улар ҳайвонларни овлашда жуда мураккаб ва хилма- хил усуллардан фойдаланган, яхшигина уй-жой қурган, нафис қуроллар ясаган, тасвирий санъатни билган. Кроманьон одам лари яшаган қароргоҳлардан ибтидоий ниналар топилиши улар ҳайвонлар терисидан ўзига кийим тайёрлаганлигини билдира ди. Кийим тикиш ва уй-жой тайёрлаш орқали одамнинг иқлим шароитига тобелиги тобора камая бошлаган. Одамнинг тарихий ривожланишида биологик қонунлар аста-секин ижтимоий қонунлар билан ўрин алмашган. Чунки одам барча тирик организмларга ўхшаш ўсиб ривожланса ҳам, бироқ жамиятдан ташқарида унинг ҳақиқий инсон бўлиб етишиши мумкин эмас. Жамият ва меҳнат фаолияти одамнинг тарихий ривожланишида ҳал қилувчи роль ўйнаган. Бинобарин, одамда биологик ирсият билан бир қаторда, социал программага эга бўлган ирсийланиш ҳам бор. Унинг ёрдамида анъана, маданият, фан, билимлар келгуси бўғинга берилади. Бинобарин, одамнинг индивидуал ривожланишида орттирилган тажриба билан йўқо либ кетмайди, балки умумий инсоният маданиятига қўшилади. Ирсиятнинг бу типини М.Е. Лобашев «сигнал ирсийланиш» деб номл аган.

Ҳайвонлар теварак-атрофдаги воқеа-ҳодисаларни сезиш орқали билади. Бу Павлов ибораси билан айтганда, биринчи сигнал системасидир. У одамда ҳам мавжуд, лекин одам ташқи муҳитдаги воқеа-ходисаларни асосан иккинчи сигнал система си — нутқ орқали билади. Одам сигнал ирсийланишга эга бў лиши ва у орқали хилма-хил илмий-техника ва маданиятга оид ахборотларни ўзлаштиради

Одам Ер юзасининг турли иқлим шароитида яшайди. Чунки у ана шу шароитга фақат жисмонан мослашмай, балки ноқулай шароитга қарама-қарши воситалар ҳам ихтиро қилган. Фан ва маданият ривожланиши билан одам ўзи учун сунъий муҳит вужудга келтирган. Шунга кўра, 40000 йилдан бери ҳозирги замон типидаги одамлар ўзининг комплекс биоморфологик белги хусусиятларини сақлаб келмоқда.

Одам эволюциясидаги энг катта муваффақиятлардан бири ёввойи ҳайвонлар ва ўсимликларни хонакилаштириш — неоли тик революциядир. Бу революцияга қадар одам озиқ ва кийим-кечак топишда табиатга бутунлай қарам бўлган. Дастлабки хонакилаштирилган ҳайвонлар, ўсимликлар туфайли бу қарам ликка барҳам берилган.

Одамнинг дастлабки ватани

Одамсимон маймунлар энг олдин Ер юзасининг қайси қисмида одамга айланган, деган муаммо олимлар диққатини ўзига тортиб келмоқда. Дарвин палеонтологик қазилмалар ҳамда одамсимон маймунлар — горилла, шимпанзенинг Африкада яшаётганлигини эътиборга олиб, одамнинг дастлабки ватани, эҳтимол, Африканинг шимоли бўлгандир, деган эди. Кейинчалик эса дастлабки одамлар Жанубий Осиёда ёки Ғарбий Европада пайдо бўлган, деган фикрлар илгари сурилди.

Одамнинг дастлабки ватанини аниқлашда, албатта, маълум палеонтологик далилларга асосланилади. Шу нуқтаи назардан олганда, Австралия қитъаси одамнинг дастлабки ватани бўла олмайди. Чунки, юксак сут эмизувчилар, яъни йўлдош лилар илгари ҳам, ҳозир ҳам топилмаган.

Америка қитъаси ҳам одамнинг дастлабки ватани бўлиши эҳтимолдан узоқ. Чунки Шимолий ва Жанубий Америкада тор бурунли маймунлар яшаганлигини исботловчи бирорта далил йўқ. Қадимги одамлар қолдиқларини Европа ёки Осиёнинг ши молий қисмидан қидириш ҳам ҳеч қандай натижа бермади. Чунки ҳозир ҳам, қадим замонда ҳам маймунлар тропик иқлим га эга иссиқ мамлакатларда яшаган. Ҳозир Африкада ва Жа нубий Осиёда одамсимон маймунлар яшайди. Қайд қилинган территорияларда юксак даражада тузилган одамсимон маймун лар ҳамда қадимги одамларнинг қазилма ҳолдаги суяк қол диқлари кўплаб учрайди. Чамаси, одамсимон маймунларнинг одамга айланиш жараёни Жанубий Осиё ва Африкада, Жану бий Европанинг кўп қисмини қамраб олган катта территорияда амалга ошган. Бу катта территорияда, афтидан, одамсимон маймунларнинг бир тури яшаб, улардан энг қадимги одамлар пайдо бўлиб, улар кейинчалик Ер юзасининг турли қисмларига тарқалган бўлиши мумкин.

Кейинга йилларда Ното saрiепs типидаги одамлар бундан тахминан 100-15000 йил муқаддам Африкада пайдо бўлган, кейинчалик улар аста- секин Жанубий Осиё, Европа ва бошқа қитъаларга тарқалган деган, фикр антропологларнинг кўпчилиги томонидан қувватланмаган.

5. Антропогенезни ҳаракатлантирувчи омиллар ва уларнинг ўзига хослиги

Жамоа бўлиб яшаш, жинсий етилишгача бўлган ривожла ниш муддатининг узайиши, бош миянинг фаолияти, нутқ, қурол лар ясаш қобилияти, тананинг тузилиши ва функциялари мажмуаси одамни тавсифловчи хоссалар ҳисобланади. Буларнинг вужудга келиши ва шаклланишида органик оламнинг тарихий ривожланишида муҳим роль ўйнаган эволюция омиллари — мутация жараёни, алоҳидаланиш, ҳаёт тўлқинлари, табиий тан ланиш катта аҳамиятга эга бўлган.

Мутация жараёни ва генлар комбинацияси одамда хилма- хил анатомик-морфологик, физиологик-биохимиявий, генетик ўзгаришларни келтириб чиқарган. Ижтимоий муҳит эса ҳар бир индивиднинг ўзига хос генотипи сақланишига кўмаклашган. Ҳар хил ирқлар, этник гуруҳлар пайдо бўлишида алоҳидала ниш муҳим роль ўйнаган.

Одам эволюциясида ҳаёт тўлқинларининг ҳам аҳамияти кат та бўлган. У ёки бу региондаги одамлар аждодлари орасида вақт-вақти билан бўлган очарчилик, юқумли касалликлар тар қалиши, чунончи, вабо, ўлат, сил пайдо бўлиши ва тарқалиши, заиф организмларнинг кўплаб қирилишига ва шу йўл билан тирик қолган одамлар генофондининг тасодифий, йўналишсиз ўзгаришига сабаб бўлган. Приматлар, шу жумладан, қадимги одам тўдалари озиқланиш майдонини эгаллаш, ёввойи ҳайвон, ўсимликларнинг ейиладиган қисмларини топиш, йиғиш, сақлаш бўйича ўзаро рақобатда бўлганлар. Тўдалар орасидаги бундай рақобатларда ғолиб келиш кўп жиҳатдан тўда аъзолари ёки бошлиқнинг қобилиятига, уддабуронлиги га, ов қилиш, озуқаларни топиш, ғамлаш, хавф-хатарнинг олдини олиш сингари кўник маларга, тўда аъзоларининг сонига боғлиқ бўлган. Агар тўда аъзоларининг ҳар хил жойда тарқалганлиги, алоҳидалашганли гини эътиборга олсак, у ҳолда улар генетик жиҳатдан фарқ қилишига эътироз қолмайди. Тўдалар орасидаги ҳаёт-мамот рақобатида юқори қобилиятга эга, уддабурон, қуроллар ясаш ва озиқ топиш, уни сақлашга моҳир тўда аъзоларининг ғолиб келиши табиий бир ҳол эди.

Гоминидларнинг тарихий ривожланишида яна турлараро танланиш ҳам амалга ошган. Чунончи, австралопитеклар билан қадимги одамлар — эруктуслар бир вақтда яшаган ва бунда турлараро танланиш австралопитекларга қараганда қобилият ва ақлий жиҳатдан анчагина ривож топган эруктус одамларнинг ғолиб чиқишига сабаб бўлган. Гоминидлардаги турлараро тан ланиш, ҳайвонлардаги турлараро танланишдан фарқ қилиб, группали танланиш билан узвий боғлиқ бўлган. Чунки рақобат бир томондан эруктус, иккинчи томондан австралопитек гуруҳ лари орасида юз берган. Танланиш бир турнинг иккинчи тур устидан ғолиб келганлигига сабабчи эканлигини эътиборга олиб, группали танланиш турлараро танланиш қиёфасига кир ган, деб айтиш мумкин.

Шундай қилиб, тўдалар орасида полиморфизм вужудга ке лишида мутация жараёни, алоҳидаланиш, ҳаёт тўлқинлари, табиий танланиш, шунингдек, қадимги одамларнинг ўзаро уч рашувидаги стресс ҳолат алоҳида аҳамиятга эга бўлган. Хусу сан стресс ҳолат туфайли одам организмидаги нейро эндокрин бошқарилиш ўзгарган.

Но m о sарiепs тури майдонга келиши билан биологик омил ларнинг, хусусан, алоҳидаланиш, ҳаёт тўлқинлари аҳамияти тобора сусайган.

Одамлар тобора такомиллашган иш қуроллари ишлаб чи қиши озиқ тайёрлаш, уй-жой қуриш, атроф-муҳитни хавф-хатардан сақлашга имкон берди. Оқибатда инсон эволюциясида табиий танланишнннг аҳамияти ҳам кескин камайиб, социал омилларнинг роли ортган. Лекин одамнинг тарихий ривожла нишида биологик ва социал омиллар ўзаро боғлиқ ҳолда таъ сир кўрсатган. Ҳар бир одамлар тўдаси қурол ясаш, ёввойи ҳайвонларни овлаш, ўсимликларни йиғиш, ҳайвон ва ўсимлик ларни парвариш қилиш ва шу сингари билимлар, кўникма- малакаларни ёш авлодга ўргата борган. Ёш авлод уларни ўз лаштириш билан бир қаторда ўша билимлар, кўникма-малака ларни ўзи ихтиро қилган янгиликлар билан бойита борган. Биргаликда ҳаёт кечириш, оловдан фойдаланиш, гўштли овқат истеъмол қилиш тафаккур, нутқнинг ривожланишига, бош мия ҳажмининг ортишига сабаб бўлади. Бироқ одам бош миясининг янада катталашишига аёлларда жинсий органидаги тухум йў лининг энсиз бўлиши тўсқинлик қилган. Бу қарама-қаршиликни бартараф этиш учун танланиш аёлларда чаноқ суяги ҳажми нинг кенгайишига олиб келган. Одатда, янги туғилган чақалоқнинг мияси ҳали тўлиқ шаклланмаган бўлиб, унинг ривожланиши асосан гўдаклик ва болалик даврида тугалланади. Сутэмизувчи ҳай вонларда (тухум қўйиб кўпаювчилардан ташқари) янги туғил ган организм мустақил ҳаёт кечиришга тайёр бўлгани ҳолда, янги туғилган одам боласи мустақил ҳаёт кечира олмайди. Шу сабабли аёллар болаларни узоқ муддат парвариш қилишга ва оқибатда эркакка бирмунча қарам бўлишга мажбур. Шунга кўра жамоа аёлларга ва уларнинг болаларига ғамхўрлик қила бошлаган. Бу эса ўз навбатида жамоа аъзолари ўртасидаги ўзаро муносабатни — ҳамкорликни кучайтирган.

Ирқларнинг пайдо бўлиши

Ҳозирги вақтда Ер юзасида 6,5 миллиарддан ортиқ одам яшайди. Унинг ҳаммаси битта Ното s ар i еп s турига киради. Инсониятнинг бу бирлиги унинг келиб чиқиши, ривожланиши, умумийлигига, турли ирқларга мансуб одамлар нинг бир-бири билан чексиз равишда қўшилиш қобилиятига, шунингдек, барча ирқ вакилларининг жисмонан ва ақл-идрок ривожи амалда бир даража эканлигига асосланади. Буларнинг ҳаммаси одамнинг келиб чиқиши монофилетик характерга эга эканлигидан далолат беради. Ното sарiепs тури учта катта ирққа — австрало-негроид (экваториал), европоид ва монго лоид (осиё-америка) ирқларига бўлинади.

Негроид ирқи вакилларининг териси қора, тўқ жигар ранг, сочи қора, жингалак, бурни пучуқроқ, кенг, лаблари қа лин. Монголоид, яъни осиё-америка ирқи вакилла рининг териси буғдой ранг ёки тиниқроқ, қирғиз қовоқ, сочи тўғри ва қаттиқ, соқол ва мўйловлари кам ёки ривожланмаган, ёноқлари бўртиб чиққан, лаб ва бурунлари ўртача қалинликда, бодом қовоқ бўлади.

Европоид ирқига мансуб одамлар терисининг ранги оқиш, сочи юмшоқ ва тўғри, серсоқол, сермўйлов, бурунлари тор, лаблари юпқа бўлади.

Нима сабабдан кишилар ўртасида бундай фарқлар пайдо бўлган? Ирқларнинг келиб чиқиши жуда мураккаб тарихий жараёндир. Я. Я. Рогинский фикрига кўра, ҳозир ги замон одами шаклланиш жараёнида, яъни 100 минг йил олдин, Жанубий Осиё ва унга қўшни Шимолий Африка, Жанубий Европада икки ирқ — жануби-ғарбий, шимоли-шарқий ирқлар пайдо бўлган. Биринчи тармоқ кейинчалик европоид ва негроид ирқларининг, иккинчиси эса монголоид ирқининг келиб чиқишига сабаб бўлган.

Вавилов Н. И. 1927 йили организм ларнинг янги формалари пайдо бўлган марказдан рецессив ген ларнинг четга чиқиш қонунини кашф этди. Бу қонунга муво фиқ, тур тарқалган ареал марказида доминант белгиларга эга бўлган формалар хукмронлик қилиб, унинг атрофини рецессив генларга эга бўлган гетерозигота формалар ўраб туради. Ареалнинг энг чекка қисмини эса рецессив белгилари гомозигота ҳолатда бўлган формалар ишғол қилади. Мазкур қонун Вавиловнинг антропологик кузатувлари билан узвий боғлиқдир. У бошлиқ экспедиция 1924 йили Афғонистоннинг 3500—4000 м баландликда жойлашган Кофиристон (Нуристон) да ажойиб воқеанинг шоҳиди бўлган. Улар Шимолий — тоғлик жойларда яшовчи кишиларнинг кўпчилиги кўккўз эканлигини аниқлашган.Ўша даврдаги ҳукмрон фаразга кўра, шимолий ирқлар қадим замонлардан кенг тарқалган ва у ерлар маданият ўчоғи ҳисобланган. Вавилов бу фаразни тарихий-этнографик ва лингвистик далиллар билан исботлаб бўлмаслигини тушунтиради. Унинг фикрига кўра, нуристонликлар кўккўз бўлиши рецессив генлар ареалнинг чеккасига сурилиши қонуннинг аниқ кўринишидир. Бу қонунни кейинчалик Чебаксаров Скандинавия ярим оролида яшовчи аҳоли мисолида янада ишончлироқ қилиб исботлаб берди.

Ирқчилик ва унинг асоссизлиги. Ирқий фарқ иқлим, физик, географик муҳит, ижтимоий-иқтисодий шароитнинг комплекс таъсири туфайли келиб чикқан. Бироқ кўпчилик буржуа мамлакатларида империалистик урушларни, мустамлакачилик сиёсатини, кишилар ўртасидаги ишсизликни ҳимоя қилиш мақсадида ирқий назариялар яратилган.

XVIII асрдаёқ немис тарихчиларидан Мейнерс кавказ ирқи монгол ирқидан, кельт ирқи славян ирқидан юқори туради, деб айтган эди. XIX асрда Гобино оқ ирқларни барча ирқлардан юқори қўяди. Худди шундай ирқчилардан Ленц, Гюнтерлар шимолий Европа ирқларини истеъдодли, кишилар жамиятинннг барча маданий меросларини яратган ирқ, деб кўкларга кўтариб мақтайди. Ирқчилик иккинчи жаҳон урушидан олдин гитлерчилар Германиясида, Италияда, Японияда кенг тарқалди. Бу билан улар жаҳонни қайта бўлиш, ўзга халқларни қул қи лиш ғояларини яширишга уриндилар. Ҳозирги вақтда ирқчилик Америка Қўшма Штатларида, Жанубий Африка Республикаси да авж олган.

Ирқчилар халқларни олий ва қуйи ирқларга бўладилар. Олий ирқлар иқтисодий, маданий жиҳатдан юқори, қуйи ирқ лар паст, шунга кўра, уларнинг келиб чиқиши ҳам бошқа-бош қа — полифилетик ҳарактерга эга эмиш. Ирқчилар Европоид ирқи неандерталдан, монголоид ирқи синантропдан, негроид ирқи австралопитекдан тарқалган деб кишиларни ишонтирмоқ чи бўладилар. Ирқлар тўғрисида сўз борар экан, шуни эътиборга олиш керакки, ирқий фарқ жуда кам бўлиб, улар иккин чи даражали белгилар ҳисобланади ва одам танасининг барча тузилишига хос эмас. Европоид, монголоид ва негроид ирқ ларига мансуб одамлар ташқи қиёфаси билан бир-биридан фарқ қилса ҳам, турмуш қуриб, нормал насл беради. Булар нинг ҳаммаси ирқлар бир тармоқдан тарқалганлигини ва ҳо зирги замон одамлари ирқи ва миллатидан қатъий назар битта биологик турга — Ното sарiепs га мансуб эканлигини кўрса тади.

Одамнинг келгуси таракқиёти хусусида

Ҳозирги вақтда тур сифатида Ното sарiепs нинг эволю цияси тугалланган, деб айтиш мумкин. Шунга кўра, унинг келгуси эволюциясидан катта ўзгаришлар кутиб бўлмайди. Лекин эволюция шаклланган тур доирасида давом этади. Чунончи, кейинги вақтда ҳар хил этник гуруҳлар, ирқлар орасида куза тилаётган никоҳлар одамзод генофондини бойитиб бормоқда. Шу билан бирга атроф-муҳитнинг ифлосланиши, қишлоқ хўжа лигида минерал ўғитлар, турли пестицидлар, гербицидлар, де фолиантларни кўплаб қўллаш туфайли кишиларда полимор физм, ирсий касалликлар кўпайиб бормоқда. Бинобарин, одам эволюциясида алоҳидаланиш, ҳаёт тўлқинлари, табиий танла нишнинг аҳамияти камайганига қарамай, мутацион ва комби национ ўзгарувчанлик ўз таъсирини кўрсатмоқда. Одамнинг бундан кейинги эволюцияси коллектив ақл-идрокинииг ривож ланиши (ахборотни тўплаш, сақлаш, узатиш)га, атроф-муҳит дан янада самаралироқ фойдаланишга йўналган.

Хулоса қилиб айтганда, Ноmо sарiепs ривожланишида бир қанча босқичларни ўтган. Улардан биринчиси ўзини-ўзи анг лаш, яъни онгнинг ривожланишидир. Бу ҳодиса тахминан 40— 50 минг йил олдин рўй берган ўзини-ўзи англаш туфайли аж додларимиз одамлар билан ҳайвонлар орасидаги фарққа бор ганлар ва инсон табиат кучларини жиловлаши мумкинлигига ишона бошлаганлар.

Ақлли одамлар тарихий ривожланишидаги иккинчи босқич ёввойи ҳайвонларни қўлга ўргатиш — хонакилаштириш, ёввойи ўсимликларни экиб маданийлаштириш билан боғлиқ. Бу ҳоди са тахминан 15—10 минг йил олдин бошланган. Натижада одам шу пайтгача ташқи муҳит билан боғлиқ бўлса, эндиликда у ҳ аёт шароитининг баъзи томонларини назорат қилиш имкони га эга бўлди.

Инсон тарихий ривожланишининг учинчи босқичи илмий- техннка инқилоби билан боғлиқ бўлиб, у бундан минг йил олдин бошланган ва кейинги 3—4 юз йил мобайнида авж ол ган. Илмий техника тараққиёти туфайли инсоннинг табиат ус тидан ҳукмронлиги ортди. У сайёрамизнинг йирик территория ларини ўз хоҳишига кўра ўзгартира олиш имконига эга бўлди ва ниҳоят ҳаёт учун ноқулай бўлган Арктика, Антрактидани ҳам ўзлаштиришга, коинотнинг қуйи қисмини забт этишга эришди.

Elektron darslik tuzilmasi

Mundarija kirish bob. Elektron darslik yaratishning nazariy

Elektron darslik tuzilmasi

Mant, rasm, jadval, grafik shaklida ( ya’ni kitobdagi shaklda, lekin bu erda kitob shakliga xos bo’lmagan animatsiya, video va ovoz elementlari, ma’lumotni izlash imkoniyatlari ham bo’lishi mumkin).
Sxema-kurs ko’rinishida, ya’ni darslik strukturasi tushunarli bo’lishi uchun darslik mazmuni qisqartirilgan grafik-matn shaklda beriladi.
Test tizimi (o’z bilimini tekshirish) shaklida – tinglovchiga maxsus interaktiv tizim vositasida, o’quv materialini savollar va javoblar shaklida berilishi. Test kompyuter bilan bellashuv, o’yin jixatlari bilan o’quvchilar uchun darslikning eng qiziqarli qismi bo’lishi mumkin.

muqova;
titul ekran;
mundarija;
annotatsiya;
o’quv materialining to’liq matni (sxema, jadval, illyustratsiya, grafik);
o’quv materialining qisqacha mundarijasi (sxemakurs shaklida);
qo’shimcha adabiyotlar;
o’z bilimini tekshirish tizimi;
cheklangan nazorat tizimi;
matn fragmentlarini izlash;
mualliflar ro’yxati;
tayanch iboralar;
darslikni boshqaruvchi elementlar bilan ishlash bo’yicha yo’riqnoma.

o’z bilimini tekshirish tizimiga;
cheklangan tekshirish tizimiga;
matn fragmentini izlash qismiga;
tayanch iboralarga;
adabiyotlar ro’yxatiga;
darslikning istalgan qismiga o’tish imkoniyati;
darslik ishini tugatish;
titul ekranga qaytish imkoniyatlari mavjud bo’lishi kerak.

sahifaning darslikda joylashgan o’rnini ko’rsatuvchi sohasi ( sahifa nomeri, mavzu yoki mavzu osti nomlanishi );
matnga grafik qo’shimchalar ( formula, grafik, jadval va h.k.),gipermatnlar kiritilishi mumkin;
sahifadagi o’quv materialining qisqacha mazmuni joylashgan soha (sxemakurs shaklida);
sahifada boshqaruv elementlari joylashgan soha ( oldingi, keyingi sahifaga, mundarijaga o’tish tugmalari, yordamchini chaqirish tugmasi);
sahifadagi matnga aloqador, katta ilmostratsiya va jadvallar darslik resurslarida saqlanadi, yoki boshqa sahifalarda joylashadi. Ular ekranga gipermatnlar yordamida yoki sahifadagi maxsus tugmachalar yordamida chaqiriladi;
o’quv materialining qisqacha mazmuni. O’quv materialining to’liq matni bilan bir qatorda qisqacha mazmunining ham bo’lishi juda muhim. Sxemakurs shaklida, ya’ni grafik-matn shaklida (strukturali blok-sxema) berilishi yaxshi samara beradi.

Do’stlaringiz bilan baham:

Ma’lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2023
ma’muriyatiga murojaat qiling

Elektron kitob – E-book

An elektron kitob, shuningdek, an elektron kitob yoki elektron kitob, a kitob nashr etilgan nashr raqamli matn, rasmlar yoki ikkalasidan iborat bo’lgan shakl tekis panelli displey kompyuterlar yoki boshqa elektron qurilmalar. [1] Ba’zan “bosma kitobning elektron versiyasi” deb ta’riflangan bo’lsa ham, [2] ba’zi elektron kitoblar bosma ekvivalentsiz mavjud. Elektron kitoblarni maxsus o’qish mumkin elektron o’quvchi qurilmalarda, shuningdek, nazorat qilinadigan ko’rish ekraniga ega bo’lgan har qanday kompyuter qurilmasida, shu jumladan ish stoli kompyuterlar, noutbuklar, planshetlar va smartfonlar.

2000-yillarda bosma va elektron kitoblarni sotish tendentsiyasi o’tgan Internet, [ iqtibos kerak ] bu erda o’quvchilar an’anaviy qog’ozli kitoblarni va elektron kitoblarni sotib olishadi veb-saytlar foydalanish elektron tijorat tizimlar. Bosma kitoblar bilan o’quvchilar tobora ko’proq varaqlaydilar tasvirlar nashriyot yoki kitob do’koni veb-saytlaridagi kitoblarning muqovalari va sarlavhalarni onlayn tanlash va buyurtma qilish; keyinchalik qog’ozli kitoblar o’quvchiga pochta yoki boshqa etkazib berish xizmati orqali etkazib beriladi. Elektron kitoblar yordamida foydalanuvchilar sarlavhalarni Internet orqali ko’rib chiqishlari mumkin, so’ngra sarlavhalarni tanlash va buyurtma qilishda elektron kitob ularga onlayn yuborilishi yoki foydalanuvchi elektron kitobni yuklab olishlari mumkin. [3] 2010-yillarning boshlariga kelib, elektron kitoblar AQShda nashr etiladigan umumiy raqamlar tomonidan qattiq bosilib chiqila boshlandi. [4]

Elektron kitoblarni sotib olishning asosiy sabablari, ehtimol past narxlar, qulaylikning oshishi (ular uydan yoki mobil qurilmalar bilan sotib olishlari mumkin) va unvonlarning katta tanlovidir. [5] Elektron kitoblar bilan “[e] lektronik xatcho’plar havolani osonlashtiring va elektron kitoblarni o’qiydiganlar foydalanuvchiga sahifalarga izoh berishlariga imkon berishi mumkin. [6] “Badiiy va badiiy bo’lmagan kitoblar elektron kitoblar formatida bo’lishiga qaramay, texnik materiallar elektron kitoblarni etkazib berish uchun juda mos keladi, chunki kalit so’zlarni [elektron tarzda qidirish” mumkin. Bundan tashqari, kitoblarni dasturlash uchun kod misollarini nusxalash mumkin. [6] AQShda elektron kitob o’qish hajmi ko’paymoqda; 2014 yilga kelib kattalarning 28% elektron kitob o’qigan bo’lsa, 2013 yilda 23%; va 2014 yilga kelib, amerikalik kattalarning 50% elektron o’quvchi yoki planshetga ega edi, 2013 yilda 30% bunday qurilmalarga ega edi. [7]

Mundarija

1 Terminologiya

2 Tarix

2.1 Readies (1930)

2.2 Ixtirochi

2.2.1 Roberto Busa (1946–1970)
2.2.2 Anxela Ruis Robles (1949)
2.2.3 Duglas Engelbart va Andris van Dam (1960-yillar)
2.2.4 Maykl S. Xart (1971)

2.5.1 Qiyinchiliklar

2.7.1 Ilovalar

2.8.1 1980-yillarga qadar
2.8.2 1980 va 1990 yillar
2.8.3 2000-yillar
2.8.4 2010 yil

3.1 Raqamli huquqlarni boshqarish

6.1 Afzalliklari
6.2 Kamchiliklari

7.1 Qo’shma Shtatlar
7.2 Kanada
7.3 Ispaniya
7.4 Buyuk Britaniya
7.5 Germaniya
7.6 Braziliya
7.7 Xitoy

Terminologiya

An-da elektron kitob o’qiyotgan ayol elektron o’quvchi

Elektron kitoblar “elektron kitoblar”, “elektron kitoblar”, “elektron kitoblar”, “elektron kitoblar”, “elektron jurnallar”, “elektron nashrlar” yoki “raqamli kitoblar” deb ham nomlanadi. Elektron kitoblarni o’qish uchun maxsus ishlab chiqarilgan qurilmaga “elektron o’quvchi”, “elektron kitob qurilmasi” yoki “eReader” deyiladi.

Tarix

Readies (1930)

Ba’zilar elektron o’quvchi kontseptsiyasini, foydalanuvchiga kitoblarni ekranda ko’rishga imkon beradigan qurilmani, 1930 yilgi manifestda izlashadi. Bob Braun, uning birinchi filmini ko’rgandan keyin yozilgan “talkie “(ovozli film). U sarlavha qo’ydi Readies, “talkie” g’oyasini o’ynab. [8] Braun o’z kitobida, filmlar “talkies” yaratib, kitobdan ustun kelgan va natijada o’qish yangi vositani topishi kerak:

Oddiy o’qish mashinasi, uni olib yurishim yoki harakatlanishim mumkin, har qanday eski elektr yoritgichga ulab, agar xohlasam va xohlasam, yuz ming so’zli romanlarni 10 daqiqada o’qiy olaman.

Braunning tushunchasi, islohotlarga ko’proq e’tibor qaratgan imlo va so’z boyligi (“tiqinni tortib olish vaqti keldi va” so’zning qonli inqilobi “ni boshlash vaqti keldi): juda ko’p sonlarni kiritish portmanteau oddiy so’zlarni almashtirish uchun belgilar, harakat yoki harakatni simulyatsiya qilish uchun tinish belgilari; shuning uchun bu “elektron kitoblar” tarixiga to’g’ri keladimi yoki yo’qmi, aniq emas. Keyinchalik elektron kitobxonlar hech qachon Braunning modeliga o’xshamadilar; ammo, u elektron o’quvchilarning miniatizatsiyasi va portativligini to’g’ri taxmin qildi. Jenifer Shuessler bir maqolasida shunday deb yozadi: “Mashina, Braunning ta’kidlashicha, o’quvchilarga turlarning hajmini moslashtirishga, qog’oz kesishdan saqlanishga va daraxtlarni tejashga imkon beradi. Bularning barchasi so’zlarni” yurak uradigan efirga yozib olish “kunini tezlashtirmoqda.” [9] Braun elektron o’quvchi (va uning matnni o’zgartirish haqidagi tushunchalari) o’qishga mutlaqo yangi hayot olib kelishiga ishongan. Shessler buni a bilan bog’laydi DJ eski qo’shiqlarning bit qismlarini aylantirib, shunchaki tanish bo’lgan qo’shiqning remiksidan farqli o’laroq, beat yoki butunlay yangi qo’shiq yaratish. [9]

Ixtirochi

Birinchi elektron kitobning ixtirochisi bilan kelishilgan emas. Ba’zi taniqli nomzodlar quyidagilarni o’z ichiga oladi:

Roberto Busa (1946–1970)

Birinchi elektron kitob bu bo’lishi mumkin Thomisticus indeksi, asarlariga izohli elektron indeks Tomas Akvinskiy, Tayyorlagan shaxs Roberto Busa, S.J. 1946 yilda boshlanib, 70-yillarda yakunlangan. [10] Dastlab bitta kompyuterda saqlangan bo’lsa-da, tarqatiladigan CD-ROM versiyasi 1989 yilda paydo bo’lgan. Ammo, bu ish ba’zan qoldirilib ketiladi; Ehtimol, raqamlashtirilgan matn o’z-o’zidan nashr qilingan nashr sifatida emas, balki yozma matnlarni o’rganish va lingvistik kelishuvlarni rivojlantirish uchun vosita edi. [11] 2005 yilda indeks onlayn nashr qilindi. [12]

Anxela Ruis Robles (1949)

1949 yilda, Anxela Ruis Robles, o’qituvchisi Ferrol, Ispaniya, patentlangan Mekanika entsiklopediyasiyoki mexanik entsiklopediya – bu mexanik vosita bo’lib, siqilgan havoda ishlaydi, bu erda matnlar va grafikalar foydalanuvchilar aylanadigan shpindellarga yuklaydigan g’altaklarga joylashtirilgan. Uning fikri o’quvchilarining maktabga olib boradigan kitoblari sonini kamaytiradigan moslama yaratish edi. Yakuniy qurilmada audio yozuvlar, lupa, kalkulyator va tunda o’qish uchun elektr chiroq bo’lishi rejalashtirilgan edi. [13] Uning qurilmasi hech qachon ishlab chiqarishga kiritilmagan, ammo prototipi Milliy Fan va Texnologiya Muzeyida saqlanadi Koruna. [14]

Duglas Engelbart va Andris van Dam (1960-yillar)

Shu bilan bir qatorda, ba’zi tarixchilar elektron kitoblarni 1960-yillarning boshlarida boshlangan deb hisoblashadi NLS boshchiligidagi loyiha Duglas Engelbart da Stenford tadqiqot instituti (SRI) va Gipermatnli tahrirlash tizimi va FRESS boshchiligidagi loyihalar Andris van Dam da Braun universiteti. [15] [16] [17] FRESS hujjatlari IBM meynframlarida ishlagan va chiziqqa emas, balki tuzilishga yo’naltirilgan; ular turli xil foydalanuvchilar uchun dinamik ravishda formatlangan, displey uskunalari, oyna o’lchamlari va boshqalar, shuningdek avtomatlashtirilgan tarkib jadvallari, indekslar va hk. Ushbu tizimlarning barchasi keng qamrovli ta’minlandi ko’prikli, grafikalar va boshqa imkoniyatlar. Van Dam odatda “elektron kitob” atamasini yaratgan deb o’ylashadi, [18] [19] va 1985 yilgacha maqola sarlavhasida foydalanish uchun etarli darajada aniqlandi. [20]

FRESS keng ko’lamli boshlang’ich matnlarni Internetda o’qish uchun, shuningdek ingliz she’riyati va biokimyosi kabi bir necha kurslarda annotatsiya va onlayn munozaralarda foydalanilgan. Braunning fakulteti FRESS-dan keng foydalangan; masalan, faylasuf Roderik Chisholm undan bir nechta kitoblarini ishlab chiqarish uchun foydalangan. Shunday qilib, uchun Muqaddimada Shaxs va ob’ekt (1979) u yozadi “Kitob epoxa fayllarni qidirish va tahrirlash tizimisiz tugallanmagan bo’lar edi . ” [21] Braun Universitetining elektron kitob tizimidagi faoliyati ko’p yillar davomida davom etdi, shu jumladan AQSh dengiz kuchlari elektron ta’mirlash-qo’llanmalar uchun moliyalashtirilgan loyihalar; [22] InterMedia nomi bilan mashhur bo’lgan keng miqyosli tarqatilgan gipermedia tizimi; [23] qurgan “Elektron kitob texnologiyalari” spinoff kompaniyasi DynaText, birinchi SGML – elektron o’quvchi tizimiga asoslangan; va Scholarly Technology Group-ning keng ko’lamli ishlari Elektron kitobni oching standart.

Maykl Xart (chapda) va Gregori Newby (o’ngda) ning Gutenberg loyihasi, 2006

Maykl S. Xart (1971)

Ilgari tarixga qaramay, bir nechta nashrlar xabar berishadi Maykl S. Xart elektron kitob ixtirochisi sifatida. [24] [25] [26] 1971 yilda Xerox Sigma V meynframe operatorlari Illinoys universiteti Xartga keng kompyuter vaqtini taqdim etdi. Ushbu manbadan munosib foydalanishni qidirib, u o’zining birinchi elektron hujjatini yozib yaratdi Amerika Qo’shma Shtatlarining mustaqillik deklaratsiyasi oddiy matnli kompyuterga. [27] Xart oddiy matn yordamida hujjatlarni yuklab olishni va qurilmalarda ko’rishni iloji boricha osonroq qilishni rejalashtirgan.

Dastlabki dasturlar

1971 yilda Xart birinchi marta AQShning Mustaqillik Deklaratsiyasini elektron hujjatga moslashtirgandan so’ng, Gutenberg loyihasi ko’proq matnlarning, ayniqsa kitoblarning elektron nusxalarini yaratish uchun ishga tushirildi. [27] Dastlabki elektron kitobni amalga oshirishning yana biri bu taklif qilingan noutbuk kompyuterining ish stoli prototipi edi Dynabook, 1970-yillarda PARC: o’qish uchun kitoblarni namoyish etishga qodir bo’lgan umumiy mo’ljallangan ko’chma shaxsiy kompyuter. [28] 1980 yilda AQSh Mudofaa vazirligi texnik xizmat ko’rsatuvchi ma’lumotlar uchun ko’chma elektron etkazib berish qurilmasi uchun konsepsiya ishlab chiqishni boshladi PEAM loyihasi, parvarishlash uchun ko’chma elektron yordam. Batafsil xususiyatlar to’ldirildi FY 1981/82 va prototipni ishlab chiqish boshlandi Texas Instruments o’sha yili. 1986 yilda to’rtta prototip ishlab chiqarildi va sinov uchun topshirildi, 1987 yilda esa sinovlar tugallandi. Yakuniy xulosa 1989 yilda AQSh armiyasining o’zini tutish va ijtimoiy fanlarni tadqiq qilish instituti tomonidan ishlab chiqilgan. J. Peter Kincaid. [29] PEAM qurilmasi uchun patentga talabnoma, [30] “Protsessual turdagi ko’rsatmalarni etkazib berish apparati” deb nomlangan, Texas Instruments tomonidan 1985 yil 4 dekabrda Jon K. Harkins va Stiven H. Morrissni ixtirochilar ro’yxatiga kiritilgan.

Birinchi portativ elektron kitob, AQSh Mudofaa vazirligining “Ta’mirlash uchun shaxsiy elektron yordam”

1992 yilda, Sony ishga tushirdi Data Discman, CD-larda saqlangan elektron kitoblarni o’qiy oladigan elektron kitob o’quvchi. Data Discman-da o’ynash mumkin bo’lgan elektron nashrlardan biri chaqirildi Kelajak kutubxonasi. [31] Dastlabki elektron kitoblar odatda ixtisoslashgan joylar va cheklangan auditoriya uchun yozilgan bo’lib, ularni faqat kichik va ixlosmand qiziquvchilar guruhlari o’qishlari kerak edi. Ushbu elektron kitoblarning mavzusi texnik vositalar, ishlab chiqarish texnikasi va boshqa mavzular uchun texnik qo’llanmalarni o’z ichiga olgan. [ iqtibos kerak ] 1990-yillarda, ning umumiy mavjudligi Internet elektron fayllarni, shu jumladan elektron kitoblarni uzatishni ancha osonlashtirdi. [ iqtibos kerak ]

1993 yilda Pol Baim bepul dasturni chiqardi HyperCard EBook deb nomlangan stack, bu har qanday matnli faylni osongina import qilish, elektron qog’ozli kitobga o’xshash sahifali versiyasini yaratishga imkon berdi. Diqqatga sazovor tomoni shundaki, oxirgi o’qilgan sahifani avtomatik ravishda kuzatib boring, shunda siz “kitob” ga qaytib, o’qishni to’xtatgan joyingizga qaytasiz. Ushbu to’plamning nomi zamonaviy sharoitda ishlatiladigan “elektron kitob” atamasining birinchi misoli bo’lishi mumkin. [32]

Elektron kitob formatlari

Shuningdek qarang: Elektron kitob formatlarini taqqoslash
Jamoat transportida elektron kitob o’qish

Elektron kitob formatlari paydo bo’lishi va ko’payishi bilan, [ iqtibos kerak ] kabi ba’zi yirik dasturiy ta’minot kompaniyalari tomonidan qo’llab-quvvatlandi Adobe uning bilan PDF 1993 yilda kiritilgan format. [33] Ko’pgina boshqa formatlardan farqli o’laroq, PDF hujjatlari joriy sahifaga, oynaga yoki boshqa o’lchamlarga dinamik ravishda moslashtirish o’rniga, odatda ma’lum bir o’lcham va maketga bog’langan. Turli xil elektron o’quvchi qurilmalari turli xil formatlarga rioya qilishdi, ularning aksariyati faqat bitta yoki bir nechta formatda kitoblarni qabul qilishdi va shu bilan elektron kitoblar bozorini yanada ko’proq parchalashdi. Elektron kitoblarning eksklyuzivligi va cheklangan o’quvchilar soni tufayli mustaqil noshirlar va maxsus mualliflarning bozori buzilgan bozorda elektron kitoblarni qadoqlash va sotish standarti bo’yicha kelishuvga erishilmadi. [ iqtibos kerak ]

Ayni paytda, olimlar Matnni kodlash tashabbusi, turli xil analitik maqsadlarda, shuningdek o’qish uchun ilmiy qiziqishdagi kitoblarni va boshqa materiallarni kodlash bo’yicha konsensus ko’rsatmalarini ishlab chiqdi va TEI yondashuvidan foydalangan holda son-sanoqsiz adabiy va boshqa asarlar ishlab chiqildi. 1990-yillarning oxirida konsorsium tashkil topdi Elektron kitobni oching format mualliflar va noshirlarning ko’plab kitoblarni o’qiydigan dasturiy ta’minot va apparat platformalari boshqarishi mumkin bo’lgan yagona manba hujjatini taqdim etish usuli sifatida. TEI-dan bir nechta olimlar Open eBook-ning dastlabki rivojlanishida yaqindan qatnashdilar [1]. Portativlikka e’tiborni qaratgan holda, e-kitobni belgilangan quyi to’plamlari kabi oching XHTML va CSS; multimedia formatlari to’plami (boshqalar ishlatilishi mumkin, ammo kerakli formatlarning birida kamchilik bo’lishi kerak) va XML “manifest” uchun sxema, berilgan elektron kitobning tarkibiy qismlarini ro’yxatlash, tarkibini aniqlash, rasmlarni qoplash va hk. [ iqtibos kerak ] Ushbu format ochiq formatga olib keldi EPUB. Google Books ko’plarni aylantirdi jamoat mulki ushbu ochiq formatda ishlaydi. [34]

2010 yilda elektron kitoblar o’zlarining maxsus mutaxassislari va er osti bozorlarida o’z daromadlarini topishda davom etishdi. [ iqtibos kerak ] Ko’pgina elektron kitoblar nashriyotlari kitoblarni tarqatishni boshladilar jamoat mulki. [ iqtibos kerak ] Shu bilan birga, noshirlar tomonidan qabul qilinmagan kitoblarga ega bo’lgan mualliflar o’zlarining ishlarini boshqalarga ko’rishlari uchun Internet orqali taklif qilishdi. Internetda kitoblarning norasmiy (va vaqti-vaqti bilan ruxsat etilmagan) kataloglari paydo bo’ldi va elektron kitoblarga bag’ishlangan saytlar jamoatchilikka elektron kitoblar haqida ma’lumot tarqatishni boshladi. [35] AQSh iste’molchilarining elektron kitoblarini nashr etish bozorining deyarli uchdan ikki qismi “Katta beshlik” tomonidan nazorat qilinadi. “Katta beshlik” noshirlari: Hachette, HarperCollins, Makmillan, Penguen tasodifiy uyi va Simon va Shuster. [36]

Kutubxonalar

AQSh kutubxonalari 1998 yilda o’z veb-saytlari va tegishli xizmatlari orqali ommaga bepul elektron kitoblarni taqdim etishni boshladi, [37] garchi elektron kitoblar asosan ilmiy, texnik yoki professional xarakterga ega bo’lsa-da, ularni yuklab olishning iloji yo’q edi. 2003 yilda kutubxonalar ommaga bepul yuklab olinadigan mashhur badiiy va badiiy bo’lmagan elektron kitoblarni taqdim etishni boshladi elektron kitoblarni kreditlash ommaviy kutubxonalar uchun ancha muvaffaqiyatli ishlagan model. [38] Keyingi yillarda kutubxonalarning elektron kitoblarini tarqatuvchilar va kreditlash modellari soni o’sishda davom etdi. 2005 yildan 2008 yilgacha kutubxonalarda elektron kitoblar to’plamining 60% o’sishi kuzatildi. [39] 2010 yilda jamoat kutubxonasini moliyalashtirish va texnologiyalarga kirishni o’rganish Amerika kutubxonalari assotsiatsiyasi [40] AQShdagi ommaviy kutubxonalarning 66% elektron kitoblarni taklif qilayotganligini aniqladi, [41] va kutubxona sohasidagi katta harakat elektron kitoblarni kreditlash bilan bog’liq masalalarni jiddiy o’rganishga kirishdi va “uchish nuqtasi “qachon elektron kitob texnologiyasi keng yo’lga qo’yiladi. [42] Umumiy kutubxonalardan tarkibni elektron o’quvchilarga yuklab olish orqali yuklab olish mumkin dasturiy ta’minot kabi Overdrive va Hoopla. [43]

The AQSh milliy tibbiyot kutubxonasi ko’p yillar davomida taqdim etilgan PubMed, tibbiy adabiyotlarning to’liq bibliografiyasi. 2000 yil boshida NLM PubMed Markaziy ko’plab tibbiy jurnal maqolalari va kitoblarining to’liq matnli elektron kitoblarini ushbu sohadagi olimlar va noshirlar bilan hamkorlik qilish orqali saqlaydigan ombor. Pubmed Central endi arxivlash va standartda saqlangan 4,1 milliondan ziyod maqolalarga kirishni ta’minlaydi XML deb nomlanuvchi format Journal Article Tag Suite (yoki “JATS”).

Elektron kitoblarning keng qo’llanilishiga qaramay, ba’zi noshirlar va mualliflar ushbu kontseptsiyani qo’llab-quvvatlamadilar elektron nashr foydalanuvchi talabi bilan bog’liq muammolarni keltirib, mualliflik huquqining buzilishi mulkiy qurilmalar va tizimlar bilan bog’liq muammolar. [44] So’rovda kutubxonalararo kredit (ILL) kutubxonachilari, kutubxonalarning 92% i o’z to’plamlarida elektron kitoblarni saqlaganligi va ushbu kutubxonalarning 27% i ba’zi elektron kitoblari uchun ILL huquqlari to’g’risida kelishib olganliklari aniqlandi. Ushbu so’rovnoma elektron kitoblar uchun kutubxonalararo kredit olishda katta to’siqlarni topdi. [45] Patron tomonidan boshqariladigan sotib olish (PDA) bir necha yillardan buyon ommaviy kutubxonalarda mavjud bo’lib, sotuvchilarga kutubxonaning tanlangan profilini sotuvchining elektron kitoblari nomlariga mos keltirishni taklif qilish orqali sotib olish jarayonini soddalashtirishga imkon beradi. [46] Keyin kutubxonaning katalogi profilga mos keladigan barcha elektron kitoblar yozuvlari bilan to’ldiriladi. [46] Sarlavha sotib olish to’g’risida qaror qabul qilish homiylarning ixtiyorida, garchi kutubxona maksimal mablag ‘va sotib olish chegaralari kabi xarid qilish shartlarini belgilashi mumkin, shunda ajratilgan mablag’lar kutubxona byudjetiga muvofiq sarflanadi. [46] 2012 yilgi uchrashuv Amerika universitetlari matbuot uyushmasi PDAning natijalarini o’rgangan raqamli nashriyot bo’yicha maslahatchisi Jozef Espozitoning dastlabki hisobotiga binoan universitet matbuotida ishlab chiqarilgan kitoblarning PDA-ga bag’ishlangan grantni taqdim etdi. Endryu V. Mellon jamg’armasi. [47]

Qiyinchiliklar

21-asrning dastlabki yigirma yilida kutubxonalarda elektron kitob xizmatlariga talab oshgan bo’lsa-da, qiyinchiliklar kutubxonalarni mijozlarga ba’zi elektron kitoblar bilan ta’minlashda to’sqinlik qilmoqda. [48] Nashriyotlar kutubxonalarga elektron kitoblarni sotadilar, lekin aksariyat hollarda ular kutubxonalarga faqat sarlavha uchun cheklangan litsenziya berishadi, ya’ni kutubxonada yo’q Shaxsiy elektron matn, lekin uni ma’lum bir vaqt davomida yoki ma’lum miqdordagi chiqish yoki ikkalasida ham tarqatishga ruxsat beriladi. Kutubxona elektron kitob litsenziyasini sotib olganida, bu xarajat shaxsiy iste’molchi uchun kamida uch baravar ko’p bo’ladi. [48] Elektron kitoblar litsenziyalari qog’oz formatdagi nashrlarga qaraganda qimmatroq, chunki noshirlar sotilayotgan elektron kitobni ko’p sonli foydalanuvchilar nazariy jihatdan o’qib chiqishi va / yoki tekshirib ko’rishlari, sotuvlarga zarar etkazishi mumkinligidan xavotirda. Biroq, ba’zi tadkikotlar qarama-qarshi ta’sirni to’g’ri deb topdi (masalan, Xilton va Wikey 2010). [49]

Arxiv ombori

The Internet arxivi va Kutubxonani oching olti milliondan ortiq to’liq foydalanish mumkin bo’lgan ommaviy elektron kitoblarni taklif qilish. Gutenberg loyihasi 52000 dan ortiq bepul foydalanish imkoniyatiga ega jamoat mulki elektron kitoblar.

Maxsus apparat o’quvchilari va mobil dasturiy ta’minot

Asosiy maqola: Elektron o’quvchi
Shuningdek qarang: Elektron kitob o’quvchilarini taqqoslash
BEBook elektron o’quvchi

An elektron o’quvchi, shuningdek, elektron kitob o’quvchi yoki elektron kitob qurilmasi, a mobil elektron qurilma bu asosan o’qish uchun mo’ljallangan elektron kitoblar va raqamli davriy nashrlar. Elektron o’quvchi shakli jihatidan o’xshash, ammo maqsadi jihatidan a ga nisbatan cheklangan planshet. Tabletkalar bilan taqqoslaganda, ko’plab elektron kitobxonlar o’qish uchun planshetlardan yaxshiroqdir, chunki ular ko’chma, quyosh nurlarida yaxshi o’qiydi va batareyaning ishlash muddati uzoqroq. [50] 2010 yil iyul oyida onlayn kitob sotuvchisi Amazon.com elektron kitoblarni o’z mulkiga sotish to’g’risida xabar berdi Kindle dan oshgan savdo qattiq qopqoqli kitoblar ikkinchi marta birinchi marta chorak 2010 yilda, har 100 ta qattiq jildli kitobga 140 ta elektron kitob sotilganligini, shu jumladan yo’q bo’lgan qattiq disklar sotilishini aytdi raqamli nashr. [51] 2011 yil yanvar oyiga kelib, Amazon-dagi elektron kitoblar savdosi qog’ozli savdodan oshib ketdi. [52] AQShning umumiy bozorida qog’ozli kitoblar savdosi hali ham qattiq qog’ozli yoki elektron kitoblarga qaraganda ancha katta; Amerika noshirlik assotsiatsiyasining taxminlariga ko’ra, elektron kitoblar 2010 yil o’rtalarida savdolarning 8,5 foizini tashkil etdi, bu o’tgan yilgi ko’rsatkichdan 3 foizni tashkil etgan. [53] 2012 yilning birinchi choragi oxirida Qo’shma Shtatlarda elektron kitoblar savdosi birinchi marta qattiq muqovali kitoblar savdosidan oshib ketdi. [4]

2013 yil oxirigacha samolyotlarda parvoz paytida va qo’nish paytida elektron o’quvchidan foydalanishga ruxsat berilmagan FAA. [54] 2013 yil noyabr oyida FAA samolyot rejimida bo’lsa, har doim ham samolyotlarda elektron kitobxonlardan foydalanishga ruxsat berdi, ya’ni barcha radiolar o’chirilgan va Evropa keyingi oyda ushbu ko’rsatmaga amal qilgan. [55] 2014 yilda, The New York Times 2018 yilga kelib elektron kitoblar Qo’shma Shtatlar va Buyuk Britaniyada iste’molchilar tomonidan nashr etiladigan barcha daromadlarning 50% dan ortig’ini tashkil etishini taxmin qildi. [56]

Ilovalar

Turli xil qurilmalarda dasturlarni o’qish

Ba’zi yirik kitob chakana sotuvchilari va bir nechta uchinchi tomon ishlab chiqaruvchilari bepul elektron pochtani (ba’zi bir uchinchi tomon holatlarida esa premium pullik) elektron o’quvchini taklif qilishadi. dasturiy ta’minot (ilova) Mac va PC kompyuterlari hamda Android, Blackberry, iPad, iPhone, Windows Phone va Palm OS qurilmalari uchun maxsus elektron kitob qurilmalaridan mustaqil ravishda elektron kitoblarni va boshqa hujjatlarni o’qishga imkon beradi. Masalan, uchun dasturlar Amazon Kindle, Barnes va Noble Nook, iBooks, Kobo eReader va Sony Reader.

Xronologiya

1980-yillarga qadar

Anxela Ruis Robles Mexanik Entsiklopediya deb nomlangan elektron kitob g’oyasini patentlaydi Galisiya, Ispaniya.
Roberto Busa rejalashtirishni boshlaydi Thomisticus indeksi. [11]

Duglas Engelbart boshlanadi NLS (va keyinroq) Kattalashtirish ) loyihalar. [15]

Andris van Dam boshlanadi GES (va keyinroq) FRESS ) yordami bilan loyihalar Ted Nelson, uchun elektron darsliklarni ishlab chiqish va ulardan foydalanish gumanitar fanlar va pedagogika. [16][17]

Maykl S. Xart turlari AQShning mustaqillik deklaratsiyasi Internetda mavjud bo’lgan birinchi elektron kitobni yaratish va ishga tushirish uchun kompyuterga Gutenberg loyihasi ko’proq kitoblarning elektron nusxalarini yaratish maqsadida. [27]

Avtostopchilar uchun Galaktika bo’yicha qo’llanma Galaxy seriyasidagi barcha bilimlarni o’z ichiga olgan elektron ma’lumotnomani o’z ichiga olgan radio-seriallar (1979 yilda nashr etilgan roman). Ushbu juda katta miqdordagi ma’lumotlar “Sub-Etha” orqali olingan yangilanishlar bilan katta qog’ozli kitob hajmiga mos kelishi mumkin. [57]

Roberto Busa yakunlaydi Thomisticus indeksi, to’liq lemmatizatsiya ning 56 bosma jildidan Avliyo Tomas Akvinskiy va bir nechta tegishli mualliflarning. [58]

1980 va 1990 yillar

Judi Malloy birinchi bo’lib onlayn ravishda yozadi va dasturlaydi gipermatnli fantastika, Rojer amaki, o’quvchining tanloviga qarab hikoyani turli yo’nalishlarda olib boradigan havolalar bilan. [59]

Franklin kompyuteri ning elektron nashrini chiqaradi Injil faqat mustaqil qurilma bilan o’qilishi mumkin. [60]

Eastgate tizimlari floppi-diskda chiqarilgan birinchi gipermatnli fantastikani nashr etadi, tushdan keyin, bir hikoya, tomonidan Maykl Joys. [61]
Elektron kitob texnologiyalari DynaText, samolyot texnik qo’llanmalari kabi keng ko’lamli kitoblarni etkazib berish uchun birinchi SGML-ga asoslangan tizim. Keyinchalik u AQSh samolyot tashuvchisida qog’oz qo’llanmalariga almashtirish sifatida sinovdan o’tkazildi. [iqtibos kerak ]
Sony ishga tushiradi Data Discman elektron kitob pleer. [62][63]

Voyager kompaniyasi rivojlanadi Kengaytirilgan kitoblar, bu kitoblar CD-ROM raqamli formatda. [64]

DD-8 ma’lumot diskman

F. Crugnola va I. Rigamonti tezis loyihasi sifatida Incipit deb nomlangan birinchi elektron o’quvchini yaratadilar va yaratadilar. Milan politexnika universiteti. [65][66]
olma uning DocViewer-dan foydalanishni boshlaydi [67] “hujjatlarni ishlab chiquvchilarga elektron shaklda tarqatish” formati, [68] bu samarali ma’noga ega edi Macintosh ichida kitoblar.

Piter Jeyms romanini nashr etadi Xost ikkitasida floppi, o’sha paytda “dunyodagi birinchi elektron roman” deb nomlangan; uning nusxasi Ilmiy muzey. [69]
Ugo mukofoti va Tumanlik mukofoti nomzod asarlari a CD-ROM tomonidan Bred Templeton. [70]
Bibliobytes veb-saytini ishga tushirish, elektron kitoblarni bepul va bepul sotish uchun Internet. [71]
Pol Baim EBook 1.0 ni chiqaradi HyperCard foydalanuvchi istalgan matnli faylni osongina a-ga o’zgartirishi mumkin bo’lgan stack HyperCard sahifaga asoslangan kitob. [32]

C & M Online yilda tashkil etilgan Raleigh, Shimoliy Karolina va uning izi orqali elektron kitoblarni nashr etishni boshlaydi, Boson kitoblari; mualliflar o’z ichiga oladi Fred Chappell, Kelly Cherry, Leon Kats, Richard Popkin va Robert Rodman.
Inside Macintosh-ning yigirmadan ortiq jildi nashr etilgan [72] birgalikda Apple DocViewer formatidagi bitta CD-ROMda. Keyinchalik Apple foydalanishga o’tadi Adobe Acrobat. [73]
Elektron kitoblarni nashr etishning mashhur formati oddiy matndan o’zgaradi HTML.

Onlayn shoir Aleksis Kirke simsiz Internetga ehtiyojni muhokama qiladi elektron qog’oz o’quvchilari uning “Emuse” maqolasida. [74]

Gutenberg loyihasi 1000 nomga etadi. [75]
Jozef Jeykobson da ishlaydi MIT yaratmoq elektron siyoh, elektron kitoblarni namoyish qilish uchun yuqori kontrastli, arzon narxlardagi, o’qish / yozish / o’chirish vositasi. [76]

E siyoh korporatsiyasi MIT magistrantlari tomonidan asos solingan JD Albert, Barrett Komiski, MIT professori Jozef Jeykobson, shuningdek, Jeremy Rubin va Russ Wilcox elektron bosib chiqarish texnologiyasini yaratish uchun. [77] Ushbu texnologiya keyinchalik displeylarda qo’llaniladi Sony Reader, Barnes va Noble Nook va Amazon Kindle.

Bookeen’s Cybook Gen1

NuvoMedia birinchi qo’lda ishlaydigan elektron o’quvchini chiqaradi Rocket eBook. [78]
SoftBook o’zining SoftBook o’quvchisini ishga tushiradi. Kengaytiriladigan xotiraga ega ushbu elektron o’quvchi 100000 sahifaga qadar matn, grafika va rasmlarni o’z ichiga olgan tarkibni saqlashi mumkin edi. [79]
The Kiber kitob tomonidan dastlab sotiladi va ishlab chiqariladi Tsitale (1998-2003) va keyinchalik Bookeen.

The NIST chiqaradi Elektron kitobni oching asosida format XML jamoat mulki uchun; kelajakdagi elektron kitob formatlarining aksariyati Open eBook-dan olingan. [80]
Nashriyotchi Simon va Shuster ibooks deb nomlangan yangi iz yaratadi va bir vaqtning o’zida ba’zi nomlarini elektron kitob va bosma shaklda nashr etgan birinchi savdo nashriyotiga aylanadi.
Oksford universiteti matbuoti netLibrary orqali o’z kitoblarining bir qismini elektron kitoblar sifatida taqdim etadi.
Nashriyotchi Baen kitoblari ochadi Baen bepul kutubxonasi Baen nomlarini bepul elektron kitoblar sifatida taqdim etish. [81]
Kim Blagg o’zining Books OnScreen kompaniyasi orqali CD-larda multimedia yaxshilangan elektron kitoblarni sotishni boshlaydi, shu jumladan chakana savdo do’konlari orqali Amazon, Barnes va Noble va Chegaralar haqidagi kitoblar. [82]

2000-yillar

Jozef Jakobson, Barrett O.Komiski va Jonatan D. Albertga berilgan AQSh patentlari elektron kitoblarni namoyish qilish bilan bog’liq bo’lgan ushbu patentlar keyinchalik aksariyat elektron o’quvchilar uchun displeylarda qo’llaniladi. [83]
Stiven King o’zining yangi romanini chiqaradi O’qda minish faqat onlayn va 48 soat ichida 500000 nusxada sotilgan birinchi ommaviy elektron kitobga aylandi. [84]
Microsoft chiqaradi Microsoft Reader bilan ClearType shaxsiy kompyuterlarda va qo’lda ishlaydigan qurilmalarda o’qish qobiliyatini oshirish uchun. [85]
Microsoft va Amazon birgalikda Amazonda sotib olinishi mumkin bo’lgan elektron kitoblarni sotish va shaxsiy kompyuterlar va qo’llarga yuklab olingan Microsoft dasturiy ta’minotidan foydalanishadi.
Ning raqamli versiyasi Gutenberg Injil onlayn manzilida mavjud Britaniya kutubxonasi. [86]

Adobe Adobe Acrobat Reader 5.0-ni chiqaradi, bu foydalanuvchilarga taglik chizish, yozuvlar va xatcho’plar yozish imkoniyatini beradi.

Palm, Inc va OverDrive, Inc Palm Reader elektron kitoblarini butun dunyo bo’ylab ommalashtirish, 5000 dan ortiq turli xil tillarda elektron kitoblarni taqdim etish; ularni Palm PDA-larda yoki kompyuter dasturidan foydalanish mumkin. [87]
Tasodifiy uy va HarperCollins o’z nomlarining raqamli versiyalarini ingliz tilida sotishni boshlang. [iqtibos kerak ]

Sony Librie, an-dan foydalangan holda birinchi elektron o’quvchi E siyoh displey bo’shatildi; u olti dyuymli ekranga ega. [88]
Google bir nechta yirik kutubxonalar fondlarini raqamlashtirish rejalarini e’lon qiladi, [89] keyinchalik deb nomlanadigan narsaning bir qismi sifatida Google Kitoblar kutubxonasi loyihasi.

Amazon sotib oladi Mobipocket, mobi yaratuvchisi elektron kitob fayli formati va elektron o’quvchi dasturi. [90]
Google sudga berildi mualliflik huquqining buzilishi tomonidan Mualliflar gildiyasi mualliflik huquqidagi kitoblarni skanerlash uchun. [91]

Sony Reader E Ink ekrani va batareyaning ishlash muddati ikki hafta bo’lgan PRS-500 chiqarildi. [92]
LibreDigital BookBrowse-ni noshirlarning tarkibi uchun onlayn o’quvchi sifatida ishga tushiradi. [iqtibos kerak ]

Kindle 2-ni kattaroq Kindle DX bilan o’lchamlarini solishtirish

The Xalqaro raqamli nashrlar forumi Open eBook-ni almashtirish uchun EPUB-ni chiqaradi. [93]
Noyabr oyida, Amazon.com chiqaradi Kindle AQShda 6 dyuymli siyoh ekranli elektron o’quvchi va u 5,5 soat ichida sotuvga chiqadi. [94] Bir vaqtning o’zida Kindle do’koni ochiladi, dastlab 88000 dan ortiq elektron kitoblar mavjud. [94]
Bookeen ishga tushiradi Cybook Gen3 Evropada; u elektron kitoblarni namoyish qilishi va audiokitoblarni o’ynashi mumkin. [95]

Adobe va Sony o’zlarining texnologiyalari bilan bo’lishishga rozilik bildiradilar (Adobe Reader va DRM ) bir-birlari bilan. [iqtibos kerak ]
Sony sotadi Sony Reader PRS-505 Buyuk Britaniyada va Frantsiyada.

Bookeen chiqaradi Cybook Opus AQShda va Evropada.
Sony Reader Pocket Edition va Reader Touch Edition-ni chiqaradi.
Amazon The Kindle 2 bu matndan nutqqa o’tish xususiyatini o’z ichiga oladi.
Amazon The Kindle DX AQShda 9,7 dyuymli ekranga ega
Barnes & Noble Nook AQShdagi elektron o’quvchi.
Amazon kompyuter uchun Kindle-ni chiqaradi dastur 2009 yil oxirida Kindle Store kutubxonasini birinchi marta Kindle apparatidan tashqarida foydalanish imkoniyatiga ega bo’ldi. [96]

2010 yil

Yanvar – Amazon The Kindle DX Xalqaro nashr butun dunyo bo’ylab. [97]
Aprel – olma chiqaradi iPad deb nomlangan elektron kitob dasturi bilan birga iBooks. [98]
May – Kobo Inc. o’zining nashrini chiqaradi Kobo eReader sotilishi kerak Indigo /Boblar Kanadada va Chegaralar Qo’shma Shtatlarda.
Iyul – Amazon o’zining elektron kitoblari savdosi sotishdan ko’p bo’lganligi haqida xabar beradi qattiq qopqoqli kitoblar ikkinchi marta birinchi marta chorak 2010 yil. [51]
Avgust – PocketBook o’z yo’nalishini Android elektron o’quvchi bilan kengaytiradi. [99]
Avgust – Amazon uchinchi avlod Kindle-ni chiqaradi Wi-fi va 3G va Wi-Fi versiyalari.
Oktyabr – Bookeen ochib beradi Cyberbook Orizon da CES. [100]
Oktyabr – Kobo Inc. Wi-Fi imkoniyatini o’z ichiga olgan yangilangan Kobo eReader-ni chiqaradi.
Noyabr – Sentimentalistlar nufuzli milliy g’olib Giller mukofoti Kanadada; roman noshirining kichik ko’lami tufayli kitob bosma shaklda keng tarqalgan emas, shuning uchun elektron kitob nashri eng ko’p sotilgan nomga aylandi Kobo 2010 yil uchun moslamalar. [101]
Noyabr – Barnes & Noble Rangli rang, rangli LCD planshet.
Dekabr – Google ishga tushirildi Google elektron kitoblari 3 milliondan ortiq nomlarni taqdim etib, dunyodagi eng yirik elektron kitob do’koniga aylandi. [102]

May – Amazon.com AQShdagi elektron kitob savdosi hozirda bosma kitoblarning barcha sotuvlaridan oshib ketganligini e’lon qiladi. [103]
Iyun – Barnes & Noble Nook Simple Touch elektron o’quvchi va Nook Tablet. [104]
Avgust – Bookeen o’zining BookeenStore.com elektron kitoblar do’konini ishga tushiradi va frantsuz tilida nomlarning raqamli versiyasini sotishni boshlaydi. [105]
Sentyabr – Tabiatni nashr etish ning uchuvchi versiyasini chiqaradi Biologiya asoslari, moslashtirilgan, modulli darslik, mos keladigan qog’oz nashrlari bo’lmagan. [106]
Iyun / noyabr – Ispaniyada elektron kitobxonlar bozori o’sib borar ekan, Telefónica, Fnac va Casa del Libro kabi kompaniyalar o’zlarining elektron o’quvchilarini Ispaniyaning “bq reader” brendi bilan ishga tushirishadi.
Noyabr – Amazon Kindle Fire va Kindle Touch, ikkala qurilma ham elektron o’qish uchun mo’ljallangan.

AQSh bozoridagi elektron kitoblar savdosi uch milliarddan ortiq daromadni yig’adi. [107]
Yanvar – Apple nashrlari iBooks Muallifi, yaratish uchun dasturiy ta’minot iPad to’g’ridan-to’g’ri nashr etiladigan elektron kitoblar iBooks kitob do’koni yoki sifatida ulashilishi kerak PDF fayllar. [108]
Yanvar – Apple kompaniyasi ochildi darslik uning qismida iBooks kitob do’koni. [109]
Fevral – Nature Publishing butun dunyo bo’ylab chiqarilishini e’lon qiladi Biologiya asoslari, bir necha oy oldin pilot versiyasining muvaffaqiyati ortidan. [106]
Fevral – Library.nu (ilgari ebooksclub.org va elektron kitoblarni yuklab olish uchun ommabop veb-sayt – gigapedia.com) ayblangan mualliflik huquqining buzilishi va sud qarori bilan yopilgan. [110]
Mart – nashriyot kompaniyalari Tasodifiy uy, Xoltsbrink va arvato Skoobe deb nomlangan elektron kitob kutubxonasini bozorga chiqaring. [111]
Mart – AQSh Adliya vazirligi tayyorlaydi ishonchga qarshi da’vo Apple qarshi, Simon va Shuster, Hachette Book Group, Pingvin guruhi, Makmillan va HarperCollins, da’vo qilmoqda til biriktirish Amazonda sotiladigan kitoblar narxini oshirish. [112][113]
Mart – PocketBook PocketBook Touch-ni chiqaradi, u Ink Pearl nomli elektron o’quvchi bo’lib, nemis jurnallarining mukofotlariga sazovor bo’ldi. Tablet kompyuter va Computer Bild. [114][115]
Iyun – Kbuuk the bulut – elektron kitoblarni o’z-o’zini nashr etish asosida SaaS platforma [116] ustida Pubsoft raqamli nashriyot mexanizmi.
Sentabr – Amazon The Kindle Paperwhite, o’rnatilgan birinchi LED chiroqlari bilan birinchi elektron o’quvchi.

Aprel – Kobo Kobo Aura HD 6,8 dyuymli ekran bilan, bu AQShdagi raqobatchilar tomonidan ishlab chiqarilgan hozirgi modellardan kattaroqdir. [117]
May – Mofibo birinchi Skandinaviya cheksiz kirish elektron kitoblariga obuna xizmatini ishga tushiradi. [118]
Iyun – Amerika noshirlari uyushmasi elektron kitoblar hozirda kitob sotilishining qariyb 20 foizini tashkil etishini e’lon qiladi. Barnes & Noble uning hisob-kitoblariga ko’ra AQShning elektron kitoblar bozorida 27% ulushga ega. [119]
Iyun – Barnes & Noble Nook planshetlarini ishlab chiqarishni to’xtatish, ammo Nook Simple Touch kabi oq-qora elektron o’quvchilarni ishlab chiqarishni davom ettirish niyatida ekanligi haqida e’lon qiladi. [119]
Iyun – Apple ijrochi direktori Kit Moerer elektron kitoblar narxini belgilash bo’yicha sud jarayonida guvohlik beradiki, iBookstore ishga tushirilgandan keyingi bir necha oy ichida Qo’shma Shtatlardagi elektron kitoblar bozorining 20 foiz ulushiga ega edi – bu raqam Publishers Weekly hisobotlar uchinchi shaxslar tomonidan qilingan avvalgi taxminlarning taxminan ikki baravariga ko’pdir. Moerer, shuningdek, iBookstore-ning Random House-ni 2011 yilda qo’shib, qo’shimcha 20 foizga ega ekanligini tasdiqladi. [120]

Kobo Aura sozlamalari menyusi

AQShning beshta yirik elektron nashriyotchilari narxlarni belgilash da’vosini hal qilishda, Nyu-York Taymsning eng ko’p sotilgan har bir elektron nusxasi uchun 2010 yil aprelidan 2012 yil mayigacha sotilgan har bir nusxasi uchun taxminan 3 AQSh dollarini qaytarib berishni buyurdilar. [107] Bu hisob-kitob uchun 160 million dollarga teng bo’lishi mumkin.
Barnes & Noble Nook Glowlight, E Ink Pearl va Regal yordamida 6 dyuymli sensorli ekranga ega, o’rnatilgan old LED chiroqlari bilan.
Iyul – AQSh tuman sudining sudyasi Denis Kot Apple kompaniyasini elektron kitoblarning chakana narxini ko’tarish uchun fitna uyushtirishda aybdor deb topadi va zararni aniqlash uchun 2014 yilda sud jarayonini tayinlaydi. [121]
Avgust – Kobo Kobo Aura, asosiy sensorli ekran olti dyuymli elektron o’quvchi.
Sentyabr – ustritsa cheksiz kirish uchun elektron kitobga obuna bo’lish xizmatini ishga tushiradi. [122]
Noyabr – AQSh okrug sudyasi Chin Google tomonida Mualliflar gildiyasi va Google, adolatli foydalanishga asoslanib. [123] Mualliflar apellyatsiya berishlarini aytdilar. [124]
Dekabr – Skribd elektron kitoblar uchun birinchi ommaviy cheksiz kirish obuna xizmatini ishga tushiradi. [125]

Aprel – Kobo Aura H₂0, dunyodagi birinchi suv o’tkazmaydigan; suvga chidamli tijorat asosida ishlab chiqarilgan elektron o’quvchi. [126]
Iyun – AQSh okrug sudi sudyasi Kot Apple kompaniyasining elektron kitoblar narxlari bo’yicha fitnasi bo’yicha da’vogarlarga da’vogarlarga ish bo’yicha sertifikat berdi; da’vogarlar 840 million dollar miqdorida tovon puli talab qilmoqda. [127] Apple ushbu qaror ustidan shikoyat qiladi.
Iyun – Apple kompaniyasi elektron kitoblarning antitrestlik ishini hal qildi va Apple elektron kitoblar narxini davlatlar bilan suddan tashqari ravishda belgilashga qarshi fitna uyushtirdi; ammo sudya Kotning apellyatsiya shikoyati bilan chiqarilgan qarori bekor qilinsa, kelishuv bekor qilinadi. [128]
Iyul – Amazon ishga tushirildi Kindle Unlimited, cheklanmagan elektron kitob va audiokitoblarga obuna xizmati. [129]

Iyun – AQSh 2-chi Apellyatsiya sudi, 2: 1 ovoz bilan, sudya Kot bilan kelishgan, Apple elektron kitoblar narxini belgilashga qarshi fitna uyushtirgan va federal monopoliyaga qarshi qonunlarni buzgan. [130] Apple ushbu qaror ustidan shikoyat qildi.
Iyun – Amazon The Kindle Paperwhite (3-avlod) bu birinchi elektron o’quvchi Bookerly, faqat elektron o’quvchilar uchun mo’ljallangan shrift. [131]
Sentyabr – Oyster cheksiz kirish uchun elektron kitoblarga obuna bo’lish xizmati 2016 yil boshida o’chirilishini va uni Google sotib olishini e’lon qildi. [132]
Sentyabr – Malayziyaning elektron kitoblar kompaniyasi, e-Sentral, birinchi marta bluetooth mayoq orqali elektron kitoblar uchun geo-joylashuvni tarqatish texnologiyasini joriy etadi. Bu birinchi bo’lib Kuala-Lumpur xalqaro aeroportida keng ko’lamda namoyish etildi. [133]
Oktyabr – Amazon The Kindle Voyage 6 dyuymli, 300 ppi E Ink Carta HD displeyga ega, bu 2014 yilga kelib elektron o’quvchilarda mavjud bo’lgan eng yuqori aniqlik va kontrast edi. [134] Bundan tashqari, moslama svetodiodli chiroqlar va qurilmaning yon tomonlarida sahifalarni burish datchiklari mavjud.
Oktyabr – Barnes & Noble Glowlight Plus, uning birinchi suv o’tkazmaydigan elektron o’quvchi. [135]
Oktabr – AQSh mualliflar uyushmasi o’rniga AQShning apellyatsiya sudi, Google o’zining kitoblarni skanerlash loyihasida mualliflik huquqi qonunlarini buzmaganligini e’lon qildi. [136]
Dekabr – Playster elektron kitoblar va audiokitoblarni o’z ichiga olgan cheksiz obuna xizmatini ishga tushirdi. [137]
2015 yil oxiriga kelib Google Books 25 milliondan ortiq kitobni skanerdan o’tkazdi. [9]
2015 yilga kelib dunyo bo’ylab 70 milliondan ziyod elektron o’quvchi jo’natildi. [9]

Mart – The Amerika Qo’shma Shtatlari Oliy sudi Apple kompaniyasining sudning 2013 yil iyuldagi qaroriga binoan kompaniyaning elektron kitoblar narxini belgilashga qarshi fitna uyushtirganligi to’g’risidagi apellyatsiya shikoyatini ko’rib chiqishni rad etadi, shu sababli avvalgi sud qarori Apple kompaniyasini 450 million dollar to’lash majburiyatini olgan. [138]
Aprel – Oliy sud Mualliflar uyushmasining kitoblarni skanerlash bo’yicha ishi bo’yicha apellyatsiyasini ko’rib chiqishni rad etdi, shuning uchun quyi sudning qarori o’z kuchida qoldi; natija shuni anglatadiki, Google kutubxonadagi kitoblarni skanerlashi va parchalarni qidiruv natijalarida AQSh mualliflik huquqi to’g’risidagi qonunlarini buzmasdan ko’rsatishi mumkin. [139]
Aprel – Amazon The Kindle Oasis, uning so’nggi besh yil ichidagi birinchi elektron o’quvchi sahifani o’girish tugmachalariga ega bo’lgan va premium mahsulot, uning ichiga batareyasi bo’lgan charm korpus kiradi; ishni qo’shmasdan, u bugungi kungacha bozorda eng engil elektron o’quvchi hisoblanadi. [140]
Avgust – Kobo Aura One, 7,8 dyuymli E Ink Carta HD displeyli birinchi tijorat elektron o’quvchi. [141]
Yil oxiriga kelib, smartfonlar va planshetlar elektron kitoblarni o’qish usullari sifatida elektron kitobxonlarni ham yakka o’zi egallab oldilar va qog’ozli kitoblar savdosi endi elektron kitoblar savdosidan yuqori. [142]

Fevral – The Amerika noshirlari uyushmasi AQShning kattalar elektron kitoblari bozori 2016 yilning to’qqiz oyida 2015 yilning shu davriga nisbatan 16,9 foizga pasayganligini ko’rsatuvchi ma’lumotlarni e’lon qildi va Nilsen kitobi elektron kitoblar bozori 2016 yilda 2015 yilga nisbatan umumiy 16 foizga pasayganligini aniqladi. shu jumladan barcha yosh guruhlari. [143] Ushbu pasayish qisman yirik noshirlar tomonidan elektron kitoblar narxining keng ko’tarilishi bilan bog’liq bo’lib, bu elektron kitoblarning o’rtacha narxini 6 dollardan deyarli 10 dollargacha oshirdi. [144]
Fevral – Kindle Unlimited-ning AQShdagi versiyasi 1,5 milliondan ortiq nomni o’z ichiga oladi, shu jumladan 290 000 dan ortiq chet tilidagi nom. [145]
Mart – Guardian jismoniy kitoblar savdosi Buyuk Britaniyada raqamli nomlardan ustun kelayotganligi haqida xabar beradi, chunki Amazonning nashriyotlar bilan agentlik narxini belgilashga imkon berganligi sababli kitobning fizik versiyasini raqamli versiyasiga nisbatan sotib olish arzonroq bo’lishi mumkin. [142]
Aprel – The Los Anjeles Tayms 2016 yilda qattiq muqovali kitoblar savdosi so’nggi besh yilda birinchi marta elektron kitoblardan yuqori bo’lganligi haqida xabar beradi. [144]
October – Amazon releases the Oasis 2, the first Kindle to be IPX8 rated meaning that it is water resistant up to 2 meters for up to 60 minutes; it is also the first Kindle to enable white text on a black background, a feature that may be helpful for nighttime reading. [146]

January – U.S. public libraries report record-breaking borrowing of OverDrive e-books over the course of the year, with more than 274 million e-books loaned to card holders, a 22% increase over the 2017 figure. [147]
October – The EU allowed its member countries to charge the same QQS for ebooks as for paper books. [148]

May – Barnes & Noble releases the GlowLight Plus e-reader, the largest Nook e-reader to date with a 7.8-inch E Ink screen. [149]

Formatlar

Asosiy maqola: Elektron kitob formatlarini taqqoslash

Writers and publishers have many formats to choose from when publishing e-books. Each format has advantages and disadvantages. The most popular e-readers [150] and their natively supported formats are shown below:

O’quvchi	Native e-book formats
Amazon Kindle va Yong’in planshetlar [151]	AZW, AZW3, KF8, non-DRM MOBI, PDF, PRC, TXT
Barnes va Noble Nook va Nook Tablet [152]	EPUB, PDF
Apple iPad [153]	EPUB, IBA (Multitouch books made via iBooks Author), PDF
Sony Reader [151]	EPUB, PDF, TXT, RTF, DOC, BBeB
Kobo eReader va Kobo ark [154] [155]	EPUB, PDF, TXT, RTF, HTML, CBR (comic), CBZ (comic)
Android devices with Google Play Books preinstalled	EPUB, PDF
PocketBook Reader and PocketBook Touch [156] [157]	EPUB DRM, EPUB, PDF DRM, PDF, FB2, FB2.ZIP, TXT, DJVU, HTM, HTML, DOC, DOCX, RTF, CHM, TCR, PRC (MOBI)

Raqamli huquqlarni boshqarish

Shuningdek qarang: Digital rights management § DRM and e-books

Most e-book publishers do not warn their customers about the possible implications of the raqamli huquqlarni boshqarish tied to their products. Generally, they claim that digital rights management is meant to prevent illegal copying of the e-book. However, in many cases, it is also possible that digital rights management will result in the complete denial of access by the purchaser to the e-book. [158] The e-books sold by most major publishers and electronic retailers, which are Amazon.com, Google, Barnes va Noble, Kobo Inc. va Apple Inc., are DRM-protected and tied to the publisher’s elektron o’quvchi software or hardware. The first major publisher to omit DRM was Tor kitoblari, one of the largest publishers of science fiction and fantasy, in 2012. Smaller e-book publishers such as O’Reilly Media, Carina Press and Baen kitoblari had already forgone DRM previously. [159]

Ishlab chiqarish

Shuningdek qarang: Kitobni skanerlash

Some e-books are produced simultaneously with the production of a printed format, as described in elektron nashr, though in many instances they may not be put on sale until later. Often, e-books are produced from pre-existing qattiq Nusxa books, generally by hujjatlarni skanerlash, sometimes with the use of robotic book scanners, having the technology to quickly scan books without damaging the original print edition. Scanning a book produces a set of image files, which may additionally be converted into text format by an OCR dastur. [160] Occasionally, as in some projects, an e-book may be produced by re-entering the text from a keyboard. Sometimes only the electronic version of a book is produced by the publisher. [ misol kerak ] It is possible to release an e-book chapter by chapter as each chapter is written. [ misol kerak ] This is useful in fields such as axborot texnologiyalari where topics can change quickly in the months that it takes to write a typical book. It is also possible to convert an electronic book to a printed book by buyurtma asosida chop etish. However, these are exceptions as tradition dictates that a book be launched in the print format and later if the author wishes an electronic version is produced. The New York Times keeps a list of best-selling e-books, for both fiction [161] va fantastika. [162]

Ma’lumotlarni o’qish

All of the e-readers and reading apps are capable of tracking e-book reading data, and the data could contain which e-books users open, how long the users spend reading each e-book and how much of each e-book is finished. [163] 2014 yil dekabr oyida, Kobo released e-book reading data collected from over 21 million of its users worldwide. Some of the results were that only 44.4% of Buyuk Britaniya readers finished the bestselling e-book Oltin chimdik and the 2014 top selling e-book in the UK, “One Cold Night”, was finished by 69% of readers; this is evidence that while popular e-books are being completely read, some e-books are only sampled. [164]

Comparison to printed books

Afzalliklari

iLiad e-book reader equipped with an e-paper display visible in sunlight

In the space that a comparably sized physical book takes up, an e-reader can contain thousands of e-books, limited only by its memory capacity. Depending on the device, an e-book may be readable in low light or even total darkness. Many e-readers have a built-in light source, can enlarge or change fonts, use text-to-speech software to read the text aloud for visually impaired, elderly or disleksik people or just for convenience. [165] Additionally, e-readers allow readers to look up words or find more information about the topic immediately using an online dictionary. [166] [167] [168] Amazon reports that 85% of its e-book readers look up a word while reading. [169]

Printed books use three times more raw materials and 78 times more water to produce when compared to e-books. [170] While an e-reader costs more than most individual books, e-books may have a lower cost than paper books. [171] E-books may be printed for less than the price of traditional books using on-demand book printers. [172] Moreover, numerous e-books are available online free of charge on sites such as Gutenberg loyihasi. [173] For example, all books printed before 1923 are in the jamoat mulki in the United States, which enables websites to host ebook versions of such titles for free. [174]

Depending on possible raqamli huquqlarni boshqarish, e-books (unlike physical books) can be backed up and recovered in the case of loss or damage to the device on which they are stored, a new copy can be downloaded without incurring an additional cost from the distributor, as well as being able to synchronize the reading location, highlights and bookmarks across several devices. [175]

Kamchiliklari

The umurtqa pog’onasi of the printed book is an important aspect in kitob dizayni and of its beauty as an object

There may be a lack of maxfiylik for the user’s e-book reading activities; for example, Amazon knows the user’s identity, what the user is reading, whether the user has finished the book, what page the user is on, how long the user has spent on each page, and which passages the user may have highlighted. [176] One obstacle to wide adoption of the e-book is that a large portion of people value the printed book as an object itself, including aspects such as the texture, smell, weight and appearance on the shelf. [177] Print books are also considered valuable cultural items, and symbols of liberal ta’lim va gumanitar fanlar. [178] Kobo found that 60% of e-books that are purchased from their e-book store are never opened and found that the more expensive the book is, the more likely the reader would at least open the e-book. [179]

Jou Queenan has written about the pros and cons of e-books:

Electronic books are ideal for people who value the information contained in them, or who have vision problems, or who like to read on the subway, or who do not want other people to see how they are amusing themselves, or who have storage and clutter issues, but they are useless for people who are engaged in an intense, lifelong love affair with books. Books that we can touch; books that we can smell; books that we can depend on. [180]

Apart from all the emotional and habitual aspects, there are also some readability and usability issues that need to be addressed by publishers and software developers. Many e-book readers who complain about eyestrain, lack of overview and distractions could be helped if they could use a more suitable device or a more user-friendly reading application, but when they buy or borrow a DRM-protected e-book, they often have to read the book on the default device or application, even if it has insufficient functionality. [181] While a paper book is vulnerable to various threats, including water damage, mold and theft, e-books files may be corrupted, deleted or otherwise lost as well as qaroqchilik. Where the ownership of a paper book is fairly straightforward (albeit subject to restrictions on renting or copying pages, depending on the book), the purchaser of an e-book’s digital file has conditional access with the possible loss of access to the e-book due to raqamli huquqlarni boshqarish provisions, copyright issues, the provider’s business failing or possibly if the user’s credit card expired. [182]

Matematika fanlarini oqitishda innovatsion va axborot texnologiyalaridan foydalanish

Шарипова, С. (2022). Matematika fanlarini oqitishda innovatsion va axborot texnologiyalaridan foydalanish. Современные инновационные исследования актуальные проблемы и развитие тенденции: решения и перспективы, 1(1), 352–355. извлечено от https://inlibrary.uz/index.php/zitdmrt/article/view/5090

Садокат Шарипова, Oʻzbekiston Milliy universitetining Jizzax filiali

Amaliy matematika kafedrasi katta oqituvchisi

Ключевые слова:

Аннотация

Matematika oʻqitish vositalari orasida axborot texnologiyalari azaldan muhim oʻrinni egallab kelmoqda. Multimediali taqdimotlar, test snaryadlari, elektron darsliklar, funksiya grafiklari yoki geometrik jismlarni chizish uchun maxsus dasturlardan foydalanish matematika oqitish jarayonining ajralmas qismiga aylandi. Axborot texnologiyalarining doimiy rivojlanishi ushbu maqolada muhokama qilingan o’quv jarayonida ulardan foydalanishning boshqa variantlarini taklif qiladi. Interfaol mashqlar, mobil qurilmalar, interaktiv onlayn doskalar, aqliy xaritalar yaratish xizmatlari, mikrobloglar, toʻldirilgan reallikka asoslangan ilovalardan foydalanish matematika oʻqitish jarayoniga innovatsion yondashuvlarni amalga oshirish imkonini beradi. Ushbu maqolada ushbu imkoniyatlarni amalga oshirish imkonini beruvchi ilovalar tahlili berilgan, ularni oquv jarayonida qollash yonalishlari korib chiqilib, matematika oqitish jarayonida bilim faolligi va qiziqishini oshirish maqsadida ulardanfoydalanish boyicha uslubiy korsatmalar berilgan

Библиографические ссылки

Ibragimova G.N. Interfaol o’qitish metodlari va texnologiyalari talabalarning kreativlik qobiliyatlarini rivojlantirish. I Monografiya.-T. “Fan va texnologiyalar”, 2016-y, 76-bet.

Благовещенский, И. А. Технологии и алгоритмы для создания дополненной реальности / И. А. Благовещенский, Н. А. Демьянков // Моделирование и анализ информационных систем. – 2013. – Т. 20. – № 2. – С. 129-138.

Sharipova Sadoqat, Ravshan Do’stov and Bahtiyor Po’latov. “ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ИКТ В ПРЕПОДАВАНИИ МАТЕМАТИКИ.” Журнал математики и информатики 2.1 (2022).

Baxtiyor Sobirovich Po’latov, Bekzod Alimov, Abduraxim Nurulla o’g’li Fayzullayev Mamirboy Norbek o’g’li Qo’ng’irov “ Matematikada uchinchi shaxs yumori” Academic research in educational sciences, 2021, (1).

Elektron darslik tuzilmasi

Elektron darsliklar qismlari

odamning paydo bo’lishi

Elektron darslik tuzilmasi

Mundarija kirish bob. Elektron darslik yaratishning nazariy

Elektron darslik tuzilmasi

Elektron kitob – E-book

Mundarija

Terminologiya

Tarix

Readies (1930)

Ixtirochi

Roberto Busa (1946–1970)

Anxela Ruis Robles (1949)

Duglas Engelbart va Andris van Dam (1960-yillar)

Maykl S. Xart (1971)

Dastlabki dasturlar

Elektron kitob formatlari

Kutubxonalar

Qiyinchiliklar

Arxiv ombori

Maxsus apparat o’quvchilari va mobil dasturiy ta’minot

Ilovalar

Xronologiya

1980-yillarga qadar

1980 va 1990 yillar

2000-yillar

2010 yil

Formatlar

Raqamli huquqlarni boshqarish

Ishlab chiqarish

Ma’lumotlarni o’qish

Comparison to printed books

Afzalliklari

Kamchiliklari

Matematika fanlarini oqitishda innovatsion va axborot texnologiyalaridan foydalanish

Ключевые слова:

Аннотация

Похожие статьи

Библиографические ссылки

Related posts: