Multimedia-ning ma nosi

Yaratuvchi gipermatn sahifalarini yaratishda ishlatiladigan dasturni tanlab olishi kerak. To‘liq funksional multimedia dasturlarini yaratishga imkon beruvchi bir qator kuchli multimedia yaratish vositalari mavjud. Macromedia Director, Macromedia Flash yoki Authoware Professional kabi paketlar yuqori darajadagi professonal va qimmat vositalar hisoblanadi, shu bilan birga FrontPage, mPower 4.0, HyperStudio 4.0 va Web Workshop Pro ularning oddiyroq va arzonroq analoglari hisoblanadi. PowerPoint va matn muharrirlari (masalan, Word) kabilardan ham chiziqli va chiziqsiz multimediali resurslar yaratishda foydalanish mumkin. Borland Delphi ham multimediali ilovalar ishlab chiqish vositasi hisoblanadi. Sanab o‘tilgan vositalar oson o‘qish va tushunish mumkin bo‘lgan to‘liq hujjatlar bilan ta’minlangan. Albatta, yana ko‘plab boshqa ishlab chiqish vositalari borki, sanalganlar o‘rniga ulardan foydalanib ham bir xil natijaga erishish mumkin. Hozirgi kunda multimedia ilovalari yaratish texnologiyalarini o‘rgatuvchi avtomatlashtirilgan tizimlar juda kam, ularni topishning iloji ham yo‘q. Ushbu mavzuda darslar, kitoblar va maqolalar to‘plamiga ega bo‘lgan Internet tarmog‘i sahifalari ham shunday tizimlarga o‘xshaydi. Bunday saytlarning asosiy qismi “Multimedia elementlari yaratish uchun flash darslari” yoki Macromedia Directorda multimedia yaratish” mavzulariga yo‘naltirilgan.
Maktabda foydalanilayotgan multimedia vositalari ta’rifiga rasmiy yondashuv shundan darak beradiki, har xil turdagi axborotlarni ta’limiy faoliyatga olib kirishi mumkin bo‘lgan har qanday vosita multimedia vositasi bo‘lishi mumkin. Biroq ko‘p hollarda multemida vositalari to‘g‘risida so‘z borganda kompyuter va uning atrofidagi jihozlar tushuniladi. Shuningdek, maktabda o‘qituvchilar va o‘quvchilar tomonidan nafaqat matnlar yoki tasvirlar uchun qo‘llaniladigan, balki audio- yoki to‘g‘ridan-to‘g‘ri boshqa axborotlar bilan ishlash imkonini beradigan multimedia vositalarini sanab o‘tish joizdir. Turli yillarda maktab ta’limida mutaxassislarni samarali tayyorlash maqsadini ko‘zlovchi, umumiy o‘rta ta’lim tizimida sifatli axborot ta’minotiga erishishga yo‘naltirilgan har xil vositalar kirib keldi. Bugungi kunda maktablarda quyidagilarni uchratish mumkin:
– Ovoz yozib olish va ularni tinglash uchun vositalar (elektrofonlar, magnitofonlar, CDdan o‘quvchilar);
– Telefon, telegraf va radio aloqa vositalari va tizimlari (telefon apparatlari, faksimil apparatlari, teletayplar, telefon stansiyalari, radioaloqa tizimlari);
Televidenie, radioeshitirish (tele- va radiopriyomniklar, o‘quv televidenie va radio, DVD) tizimi va vositalari, optik va proeksion kino va fotoapparaturalar (fotoapparatlar, kinokameralar, diaproektorlar, kinoproektorlar, epidiaskoplar), axborotlarni va hujjatlarni ko‘paytirish va saqlash uchun mo‘ljallangan poligrafiya, nusxa olish, ko‘paytirish va boshqa texnikalar (rotaprintlar, kserokslar, rizograflar, mikrofilmlar olish tizimi), axborotlarni qayta ishlash va saqlash, elektron ko‘rinishini taqdim etishga mo‘ljallangan kompyuter vositalari (kompyuterlar, printerlar, skanerlar, grafiklar hosil qiluvchi), aloqa kanallari orqali axborotlarni uzatishni ta’minlovchi telekommunikatsion tizimlar (modemlar, o‘tkazish tarmoqlari, sputnik, optik to‘lqinlar, radioreleylar va axborotlarni uzatishga mo‘ljallangan boshqa turdagi aloqa kanallari). Texnik vositalarning ta’lim tizimiga kirib kelishi ta’limiy faoliyatda axborotlarni ovozli, matnli, foto va video tasvirlar tarzida taqdim etish imkonini yaratdi. Bunday vositalarga ko‘p hollarda murakkab texnik va texnologik jihatlari tufayli multimedia vositalari sifatida qaraladi.
Kompyuterning ta’lim sohasiga kirib kelishi axborotlarni qayta ishlashning universal vositasi sanaladi. Uning universalligi bir tomondan har xil tipdagi axborotlarni qayta ishlash imkoniga egaligi bilan belgilansa (multimedia axborotla-rini), boshqa tomondan bir xil tipdagi axborotlar bilan bir qator operatsiyalarni bajaradi. Shu tufayli kompyuter o‘zining atrofidagi qator vositalar bilan ta’limdagi multimedia-vositalarining barcha funksiyalarini ta’minlash imkoniyatiga ega. Maktab ta’limida qo‘llanilayotgan kompyuterlar markasi, modeli, yaratilgan vaqti va qo‘llanilishi sohasidan qat’i nazar quyidagilardan iborat umumiy xususiyatga ega:
– Yagona foydalanuvchi kompyuter vositasidan ish jarayonida faqat bir kishi foydalanadi; shunday bo‘lsa-da, axborotlarni qayta ishlashda bir necha operatsiyalarni bir vaqtning o‘zida qo‘llanish imkoniyati cheklanmaydi;
– Matn, raqamli ma‘lumotlar, grafik tasvirlar, ovoz va boshqalar (multimedia axborotlar)dan iborat axborotlarni qayta ishlash, saqlash, taqdim etish va uzatish imkoni;
– Foydalanuvchi bilan yagona muloqot tilining mavjudligi;
– Multimedia qurilmalarining har xil turdagi apparatlar bilan birgalikda qo‘llanilishi shaxsiy kompyuterlarning har xil tipdagi axborotlarni qayta ishlash, saqlash, taqdim etish va uzatish imkoniyatlarini oshiradi;
– Axborotlarni qayta ishlashni maxsus kompyuter dasturlari orqali amalga oshirish kompyuterni har xil tizimli vazifalar, amaliy topshiriqlarni hal etish, inson faoliyatini axborotlashtirish uchun yo‘naltirishga mo‘ljallangan. Multimedia texnologiyasi har xil turdagi axborotlarning mazmun va uyg‘unligi ta’minlangan holda integratsiyalashuvini ta’minlaydi. Bu kompyuter yordamida har xil shakldagi axborotlarni taqdim etish imkonini beradi:
– rasmlar, chizmalar, kartalar va slaydlardan nusxa olish orqali hosil qilingan tasvirlar;
– ovoz yozish, ovoz effektlari va musiqalar;
– video, murakkab videoeffektlar;
– animatsiyalar va animatsiyali imitatsiyalar.
O‘z navbatida zamonaviy kompyuter multimedia vositalari jadal rivojlanayotgan kompyuter telekommunikatsiyalari bilan bog‘liq. Barcha kompyuter tarmoqlarida e’lon qilingan axborot resurslari amaliy jihatdan multimedia resurslari sanaladi. Aksariyat multimedia resurslari va texnologiyalar telekommunikatsion tartibda ishlashga mo‘ljallanmoqda. Maktabda multimedia resurslari va texnologiyalaridan foydalanishda telekommunikatsiya tarmoqlarini qo‘llash bir qator imkoniyatlarni yuzaga chiqarishga olib kelmoqda:
– o‘quv-uslubiy multimedia axborotlariga kirish imkonini kengaytiradi;
– o‘quvchilarda kommunikativ malakalarni, muomala madaniyatini, multimedia axborotlarini izlash uquvini shakllantiradi;
– tezkor maslahat yordamini tashkil etadi;
– mustaqil ta’lim olish uchun individual ta’lim bazasini rivojlantiradi;
– aniq vaqt birligida virtual o‘quv mashg‘ulotlari (seminarlar, ma’ruzalar) o‘tkazilishini ta’minlaydi;
– masofaviy ta’limni tashkillashtiradi;
– hamkorlikdagi tadqiqot loyihalarini tashkil etishni uyushtirish;
– ilmiy tadqiqot faoliyatini modellashtirish;
– o‘qituvchilarning tarmoqdagi o‘zaro hamjamiyatini shakllatirish;
– o‘quvchilarning tarmoqdagi uyushmasini shakllantirish.

Multimedia ma’lumotlar bazasi

Keng ma’noda Ma‘lumotlar bazasi (MB) deganda real dunyoning konkret ob’ektlari xaqidagi ma‘lumotlar tuplamini tushirish mumkin. Lekin ma‘lumotlar xajmi oshib borishi bilan bu masalalarni xal etish murakkablashadi. Yuzaga kelgan muammo ob’ekt va ma‘lumotlarni strukturalash, ya’ni tizimga solish yuli bilan xal kilinadi. Ob’ekt-bu mavjud va farklanishi mumkin bo‘lgan narsadir. Ob’ektlarga tegishli bir kator ma‘lumotlar borki, ularning to’plami MB bo’la oladi. Masalan, xar bir akademik-litsey yoki kasb-xunar kolleji-bu ob’ektlar bulsa, ulardagi ukuvchilar xaqidagi ma‘lumotlar to’plami MBga misol bo’la oladi.
Xar qanday jiddiy MBning yaratilishi uning loyixasini tuzishdan boshlanadi. MB loyixalovchisining asosiy vazifasi ob’ektlar va ularni tavsiflovchi parametrlarni tanlash, ma‘lumotlar orasidagi ma‘lumotlarni urnatishdan iborat.
MBni yaratish jarayonida, foydalanuvchi ma‘lumotlarni turli belgilar buyicha tartiblashga va belgilarning turli birikmalari buyicha zarur ma‘lumotlarni (tanlanmani) tez topish uchun imkoniyatlar yaratilishiga xarakat qiladi. Bu ishlarni ma‘lumotlar strukturalangan (tuzilmalangan) bo‘lgandagina bajarish mumkin.
Strukturalash-bu ob’ektlar va ma‘lumotlarning uzaro bog‘lanishi tasvirlash usullari xaqidagi kelishuvni kiritishdir.
1-misol: strukturalanmagan ma‘lumotlar
Shaxsiy ish №16493; Aliev karim Ergashevich; tugilgan sana 1 yanvar 1979 yil; Shaxsiy ish №16498; Bokiev Dilmurod Raxmatullaevich; tugilgan sana 5 dekabr 1985 yil; Shaxsiy ish №16595; Zokirov Anvar Rashidovich; tugilgan sana 15 may 1984 yil.

2-misol: strukturalangan ma‘lumotlar

Zamonaviy MB texnalogiyasida MBni yaratish, unga xizmat ko’rsatish va foydalanuvchilarni MB bilan ishlashiga imkon yaratish maxsus dasturiy uskunalar yordamida amalga oshiriladi. Bunday dasturiy uskunalar yordamida amalga oshiriladi. Bunday dasturiy uskunalar majmuasi Ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimlari (MBBT) deb ataladi.
MBBT-MBni yaratish, uni dolzarb xolatda ushlab turish, kerakli axborotni topishni tashkil etish va boshqa xizmat ko’rsatish uchun zarur bo‘ladigan dasturiy va til vositalari majmuasidir.
Ko‘pchilik MBlar jadval tuzilmasiga ega. Unda ma‘lumotlar adresi satr va ustunlar kesishmasi bilan aniqlanadi. MBda ustunlar-maydonlar, satrlar esa yozuvlar deb ataladi. Maydonlar MBning tuzilmasini, yozuvlar esa, unda joylashgan ma‘lumotlarni tashkil etadi.
Maydonlar-MB tuzilmasining asosiy elementlaridir. Ular ma’lum xususiyatlarga ega bo‘ladilar. Xar qanday maydonning asosiy xususiyati uning uzunligidir. Maydon uzunligi undagi belgilar soni bilan ifodalanadi.
Maydonning yana bir xususiyati, uning nomidir. Maydonda uning nomidan tashkari yana imzo xususiyati xam mavjud. Imzo-ustunning sarlavxasida aks ettiriladigan axborotdir. Uni maydon nomi bilan aralashtirib yubormaslik lozim. Agar imzo berilmagan bulsa sarlavxada maydon nomi yozib kuyiladi. Turli tipdagi maydonlar turli maksadlarda ishlatiladi va turli xossalarga ega bo‘ladi.
Maydonlarning xususiyati bilan tanishib chikamiz:
1. Oddiy matn maydoni. Belgilar soni 255 dan oshmasligi kerak.
2. MEMB-katta o‘lchamli matn maydoni. Belgilar soni 65535dan oshmasligi shart. Oddiy matn va MEMB maydonida hisob ishlarini bajarib bo‘lmaydi.
3. Sonli maydon. Sonli ma‘lumotlarni kiritishga xizmat qiladi va xisob ishlarini bajarishda foydalaniladi. Bu maydon 1,2,4,8 va 16 baytli bo‘lishi mumkin.
4.Sana va vaqt maydoni. Bu maydon sana va vaqtni formatlangan holda saqlab qo‘yish imkonini beradi (01.06.01 20:29:59). 8 bayt o‘lchamga ega.
5. «Pul birligi» nomi bilan ataluvchi maydon. Bu maydondan hisob kitob ishlarini yuritishda foydalaniladi.
6. Hisoblagich maydoni. Bu maydon 4 bayt uzunlikka va avtomatik ravishda ma’lum songa oshib borish xususiyatiga ega. Ushbu maydondan yozuvlarni nomerlashda foydalanish kulaydir.
7. Mantiqiy amal natijasini saqlovchi maydon. Bu maydon «rost» (true) yoki «yolg‘on» (false) qiymatni saqlaydi. Maydon o‘lchami 1bayt.
8. OLE-nomi bilan yurituvchi maydon. Bu maydon Excel jadvalini, Word xujjatini, rasm, ovoz va boshqa shu kabi ma‘lumotlarni ikkilik sanoq sistemasida saqlaydi. Maydon o‘lchami 1Gbaytgacha.
9. Giperssilka maydoni. Bu maydon belgi va sonlardan iborat bulib, biror fayl yoki saytga yul ko’rsatadi.
10. Qiymatlar ro‘yxatidan iborat bo‘lgan maydon. Bu maydon bir kancha qiymatlardan iborat bo‘lgan ro‘yxatdan tanlangan aniq bir qiymatni saqlaydi.
Jadvallar orasidagi munosabatlar ishonchli ishlashi va bir jadvaldagi yozuv orqali ikkinchi jadvaldagi yozuvni topish uchun jadvalda alohida maydon – unikal maydon bo‘lishini ta’minlash kerak.
Unikal maydon – bu qiymatlari takrorlanmaydigan maydondir.
Misol sifatida talabalar xaqidagi ma‘lumotlarni saqlovchi ma‘lumotlar bazasining bir qismini keltiramiz.

Multimediali ma‘lumotlar
Mutimediali taqdimot – bugungi kunda axborot taqdim etishning yagona va eng zamonaviy shakli hisoblanadi. Bu matnli ma‘lumotlar, rasmlar, slayd-shou, diktor jo‘rligidagi ovoz bilan boyitilgan, videoparcha va animatsiya, uch o‘lchamli grafika tarzidagi dasturiy ta’minot bo‘lishi mumkin. Taqdimotning ma‘lumot taqdim etishning boshqa shakllaridan asosiy farqi ularning mazmunan boyitilganligi va interfaolligidir, ya’ni belgilangan shaklda o‘zgarishga moyilligi va foydalanuvchi faoliyatiga munosabatini bildirishidir. Bundan tashqari, taqdimot Sizning saytingiz kaliti ham bo‘lishi mumkin. Ya’ni Internetga chiqish imkoniyati mavjud bo‘lgan paytda sichqonchani bir martagina bosish orqali taqdimotni ko‘rib, kompaniya saytidan eng yangi ma‘lumotni olish mumkin.
Multimediali texnologiya (multi – ko‘p, media – muhit) bir vaqtning o‘zida ma‘lumot taqdim etishning bir necha usullaridan foydalanishga imkon beradi: matn, grafika, animatsiya, videotasvir va ovoz.
Multimediali texnologiyaning eng muhim xususiyati interfaolik – axborot muhiti ishlashida foydalanuvchiga ta’sir o‘tkaza olishga qodirligi hisoblanadi.
So‘nggi yillar davomida ko‘plab multimediali dasturiy mahsulotlar yaratildi va yaratilmoqda: ensiklopediyalar, o‘rgatuvchi dasturlar, kompyuter
taqdimotlari va boshqalar.
Kompyuter taqdimotlari (Kompyuter vositasida tayyorlangan taqdimotlar) Ma’ruza, doklad yoki boshqa chiqishlarda odatda ko‘rgazmali namoyish etish vositasi sifatida plakatlar, qo‘llanma, laboratoriya tajribalaridan foydalaniladi. Bu maqsadda diaproektorlar, kodoskoplar, grafik tasvirlarni ekranda namoyish etuvchi slaydlardan foydalaniladi. Kompyuter va multimediali proektorning paydo bo‘lishi ma’ruzachi nutqini ovoz, video va animatsiya jo‘rligida sifatli tashkil etishning barcha zaruriy jihatlarini o‘zida mujassam qilgan ko‘rgazmali materiallarni taqdimot sifatida tayyorlash va namoyish etishga imkon berdi.
Ma’lumki, inson ma‘lumotning ko‘p qismini ko‘rish (~80%) va eshitish (~15%) organlari orqali qabul qiladi (bu avvaldan aniqlangan va kino hamda televidenieda undan samarali foydalaniladi). Multimediali texnologiyalar ushbu muhim sezgi organlarining bir vaqtda ishlashiga yordam beradi. Dinamik vizual ketma-ketlik (slayd-shou, animatsiya, video)ni ovozli tarzda namoyish etish orqali insonlarning e’tiborini ko‘proq jalb qilamiz. Shundan kelib chiqib, ultimediali texnologiyalar axborotni maksimal samarali tarzda taqdim etishga imkon beradi.
Videodan farqli ravishda multimediali texnologiyalar axborotlarni boshqarishga imkon beradi, ya’ni interfaol bo‘lishi mumkin. Multimediali taqdimot ma‘lumotni to‘g‘ridan to‘g‘ri qabul qilishni ta’minlaydi. Foydalanuvchi taqdim etilayotgan barcha ma‘lumotlarni ko‘radi va o‘zini qiziqtirgan qismlaridan foydalana oladi. Ma‘lumotni qabul qilish katta mehnat va vaqt talab qilmaydi.
Ma‘lumot taqdim etishning boshqa shakllaridan farqli ravishda multimediali taqdimot bir necha o‘n minglab sahifa matn, minglab rasm va tasvirlar, bir necha soatga cho‘ziladigan audio va video yozuvlar, animatsiya va uch o‘lchamli grafikalarni o‘z ichiga olgan bo‘lishiga qaramay, ko‘paytirish xarajatlarining kamligini va saqlash muddatining uzoqligini ta’minlaydi.
Multimediali ma‘lumotlarni yaratish texnologiyasi

Hozirgi vaqtda ko‘plab kompaniya va firmalarda seminarlar, uchrashuvlar, treninglar va boshqa tadbirlarni o‘tkazish uchun turli kompyuter texnologiyalaridan foydalanilmoqda. Ma‘lumot mazmunga boy, esda qoladigan va ko‘rgazmali bo‘lishi uchun ko‘proq multimedia texnologiyalari ishlatiladi. Bular matn, grafika va ovoz kabi ma‘lumotning turli shakllarini qayta ishlashga imkon beruvchi multimedia apparat vositalari bo‘lish bilan birga amaliy dasturlar paketlari ham.
Multimedia bir necha ta’rifga ega:
– Multimedia – turli ma‘lumotlarni ishlab chiqish, ishga tushirish, qayta ishlash vositalarini qo‘llash tartiblarini ta’riflovchi texnologiya;
– Multimedia – kompyuter apparat ta’minoti (kompyuterda kompakt-disklar o‘qish qurilmasi – CD-Rom Drive, uning yordamida ovozli va videoma‘lumotni eshittirishga yordam beradigan ovoz va videoplata, joystik va boshqa maxsus qurilmalarning mavjudligi);
– Multimedia – bu bir necha ma‘lumot taqdim etish vositalarining bir tizimga birlashishi. Odatda multimedia deganda matn, ovoz, grafika, multiplikatsiya, videotasvir va fazoviy modellashtirish kabi ma‘lumot taqdim etish vositalarining kompyuter tizimidagi birlashishi tushuniladi. Bunday vositalarning birlashishi ma‘lumot qabul qilishning yangi sifatli darajasini ta’minlaydi: inson passiv ravishda mahliyo bo‘libgina o‘tirmasdan, balki faol ishtirok etadi ham. Multimedia vositalari bilan ishlovchi dasturlar ko‘pmodallidir, ya’ni ular bir necha sezgi organlariga bir vaqtda ta’sir qilgani uchun auditoriyaning qiziqishi va e’tiborini tortadi.
Multimedia ilova mazmuni muallif tomonidan ssenariy tayyorlash paytida atroflicha o‘ylanadi va texnologik ssenariyni ishlab chiqishda aniqlashtiriladi. Ta’limiy ma‘lumot taqdim etishning an’anaviy shakli – matn va statik grafika ko‘p asrlik tarixga ega bo‘lsa, multimediadan foydalanish tajribasi yillar bilan o‘lchanadi.
Illustrasiya, jadval va chizmalar mavjud bo‘lgan animatsiya elementlari va ovoz jo‘rligida taqdim etilayotgan chiroyli bezalgan multimediali ilova o‘rganilayotgan materialni qabul qilishni osonlashtiradi, tushunish va eslab qolishga yordam beradi, ta’lim oluvchining bilim olishga bo‘lgan faolligini oshirib, predmetlar haqida aniqroq va to‘laroq tushunchaga ega bo‘lishini ta’minlaydi.
Sifatli multimedia ilovalari ishlab chiqishga yo‘naltirilgan turli-tuman, bir-biridan farqli texnologik usullar mavjud. Ushbu ilovalarni yaratish va ulardan foydalanishda bir qator asosiy texnologik tavsiyalarga amal qilish kerak.
Multimedia ilovalarini yaratish uchun asos sifatida materialni elementlarga bo‘lish va ierarxiya tarzida ko‘rgazmali ravishda taqdim etishga asoslangan holda tizimlashtirish usulini o‘zida mujassam etgan materialni qamrab olish modelini olish mumkin.
Multimedia ilovasini loyihalashning boshlang‘ich bosqichida materialni qamrab olish modeli quyidagilarga imkon beradi:
– material mazmunini aniq belgilash;
– mazmunni ko‘rgazmali, aniq va ochiq tarzda taqdim etish;
– multimedia ilova komponentlari tarkibini aniqlash.
Kompyuter ekranidagi ma‘lumotni vizuallashtirish usullarini ishlab chiqishda psixologiya yutuqlarini hisobga olish kerakligi bir qator umumiy tavsiyalarni shakllantirishga yordam beradi:
– ekrandagi ma‘lumot tizimga keltirilgan bo‘lishi kerak;
– vizual ma‘lumot davriy ravishda tovushli ma‘lumotga almashib turishi kerak;
– rang yorqinligi va/yoki tovush balandligi davriy ravishda o‘zgarib turishi kerak;
– vizuallashtirilayotgan material mazmuni juda ham sodda yoki juda ham murakkab bo‘lmasligi kerak.
Ekrandagi kadr formatini ishlab chiqishda va yaratishda ko‘rish maydonini tashkil etishni belgilovchi ob’ektlar orasida maqsad va munosabat borligini hisobga olish tavsiya etiladi. Ob’ektlarni quyidagicha joylashtirish tavsiya qilinadi:
– bir-biriga yaqin, ya’ni ko‘rish maydonida ob’ektlar bir-biriga qanchalik yaqin bo‘lsa, ular shunchalik katta ehtimol bilan yagona, yaxlit obrazni tashkil qiladi;
– jarayonlar o‘xshashligi, ya’ni obrazlarning o‘xshashligi va yaxlitligi qanchalik ko‘p bo‘lsa, ular shunchalik katta ehtimol bilan uyg‘unlashadi;
– davom etish xususiyatlarini hisobga olgan xolda, ya’ni ko‘rish maydonida tartibli ketma-ketlikning davom etishiga mos keladigan joylarda joylashgan elementlar qanchalik ko‘p bo‘lsa, ular shunchalik katta ehtimol bilan yaxlit yagona obrazga birlashadi;
– ob’ektlar shakli, harf va raqamlar o‘lchami, ranglarning to‘qligi, matnning joylashishi va boshqalarni tanlashda predmet va fonni belgilashning o‘ziga xosligini hisobga olgan holda;
– vizual axborotlarni ortiqcha detallar, yorqin va kontrast ranglar bilan bezamagan holda;
– xotirada saqlash uchun mo‘ljallangan materialning rangini o‘zgartirish, tagiga chizish, shrift o‘lchamini va stilini o‘zgartirish orqali ajratish.

Multimediali ma‘lumotlar turlari

Quyida multimedia ilovalari haqida asosiy tushunchalar va ularning ko‘rinishlari to‘g‘risida ma‘lumot berilgan.
Taqdimot/prezentatsiyalar
Taqdimot (ing. presentation) – audiovizual vositalardan foydalanib ko‘rgazmali shaklda ma‘lumot taqdim etish shakli. Taqdimot yagona manbaga umumlashgan kompyuter animatsiyasi, grafika, video, musiqa va ovozni o‘zida mujassa etadi. Odatda taqdimot ma‘lumotni qulay qabul qilish uchun syujet, ssenariy va strukturaga ega bo‘ladi.
Animatsion roliklar
Animatsiya – multimediali texnologiya; tasvirning harakatlanayotganligini ifodalash uchun tasvirlarning ketma-ket namoyishi. Tasvir harakatini tasvirlash effekti sekundiga 16 ta kadrdan ortiq videokadrlar- ning almashinishida hosil bo‘ladi.
O‘yinlar
O‘yin dam olish, ko‘ngil ochish ehtiyojlarini qondirish, organizmdagi zo‘riqishni yo‘qotish hamda ma’lum malaka va ko‘nikmalarni rivojlantirishga yo‘naltirilgan multimedia ilovalaridandir.
Videoilovalar
Videoilovalar – harakatlanuvchi tasvirlar ishlab chiqish texnologiyasi va namoyishi. Video tasvirlarni o‘qish qurilmalari –videofilmlarni boshqaruvchi dasturlar.
Multimedia-galereyalar
Galereyalar – ovoz jo‘rligidagi harakatlanuvchi suratlar to‘plami.
Audioilovalar
Ovozli fayllarni o‘quvchi qurilmalar – raqamli tovushlar bilan ishlovchi dasturlar. Raqamli tovush – bu elektrik signal amplitudasining diskret sonlar bilan ifodalanishi.

web uchun ilovalar
web uchun ilovalar – bu alohida veb-sahifalar, uning tarkibiy qismlari (menyu, navigatsiya v.b.), ma‘lumot uzatish uchun ilovalar, ko‘p kanalli ilovalar, chatlar va boshqalar.
Multimedia ilovalari yaratish texnologiyasini o‘rganishda ularning qanday yaratilishini ifodalovchi ssenariy ishlab chiqiladi. Bundan kelib chiqib, har bir multimedia ilovasi turli tarkibiy qismlar (turli mavzular)dan tashkil topadi, degan mantiqiy xulosaga kelishimiz mumkin. Multimedia ilovalari tarkibini quyidagi qismlarga bo‘lish mumkin: yaratilayotgan multimedia ilovasi uchun mavzu tanlash, ish maydonini belgilash (masshtab va fon), kadrlar, qatlamlardan foydalanish, turli shakllar simvollarini yaratish, dasturlash tilida o‘zgaruvchilar kiritish va skriptlar yozish, tovushli fayllar bilan ishlash, matn qo‘shish, effektlar yaratish, rasmlardan foydalanish va import qilish, kutubxonadagi tayyor komponentlardan foydalanish, navigatsiyani yaratish, matn razmetkasi tillari va skriptlash tillaridan foydalanish.
O‘z navbatida multimedia ilovalarini quyidagi turosti turlarga bo‘lish mumkin.
Taqdimot:
– Chiziqli taqdimot – murakkab grafika, videoqo‘yilma, ovoz jo‘rligidagi va navigatsiya tizimiga ega bo‘lmagan dinamik rolik.
– Interfaol taqdimot – ierarxik tamoyillar bo‘yicha tuzilmaga keltirilgan va maxsus foydalanuvchi interfeysi orqali boshqariladigan multimediali komponentlar to‘plami.
Animatsiya:
– Kadrlar animatsiyasi – tasvirlar harakati taassurotini beradigan suratlarning kadrlar bo‘yicha almashishi. ” Dasturiy animatsiya – dasturlangan amallar ketma-ketligi yordamida tasvirlar almashadigan animatsiya (ya’ni algoritm va o‘zgaruvchilar yordamida). Asosiy ob’ektlarni chizish qo‘lda amalga oshiriladi yoki biror bir kolleksiya yoxud galereyadan import qilib olinadi, shundan keyingina unda qaysidir dasturlash tili imkoniyatlari ishga solinadi.
O‘yinlar:
Ko‘ngil ochuvchi o‘yinlar – foydalanuvchiga bo‘sh vaqtini o‘tkazishga imkon beradigan dasturlar. O‘rgatuvchi o‘yinlar – taqdim etilgan yengil o‘yin shaklida foydalanuvchiga u yoki bu soha bo‘yicha o‘z malaka va ko‘nikmalarini oshirishga yordam beradigan dasturlar.
Video o‘qish qurilmalari:
Film kadrlari harakatini shakllantirish – harakat taassurotini uyg‘otuvchi rasmlar, kadrlar ketma-ketligini, tasvirlarni tayyorlash va joylashtirish. Videotasvirlar oqimini o‘qish qurilmasi – videooqim formatlari avi, mpeg v.b.ni o‘z ichiga olgan o‘qish qo‘rilmasini shakllantirish, shundan keyingina ushbu oqimni boshqarish imkoniyati tug‘iladi (masalan, videofaylni ishga tushirish, pauza, video boshiga tez o‘tish kabi buyruqlarni ishlatish).
Multimedia-galereyalar:
Tasvirlarning kadrlarda almashishi – tasvirlarning belgilangan vaqt oralig‘ida almashish tartibi. Panorama – katta ochiq maydonni erkin tomosha qilishga imkon beruvchi keng va katta plandagi manzara. ” Interfaol galereya – foydalanuvchiga boshqarish imkonini beradigan galereya (tasvirlar bo‘yicha harakat).
Tovush o‘qish qurilmalari:
Bitta ovozli fayl o‘qish qurilmasi – wav, mp3 va boshqa formatdagi ovozli faylni multimedia ilovaga qo‘shish va uni qaytadan eshitish.
Turli ovozli fayllarni o‘qish qurilmasi – bitta ovozli fayl o‘qish qurilmasiga o‘xshash, lekin bajarish ketma ketligini o‘zgartirish imkoniyati qo‘shilgan holda.” Virtual musiqa instrumentlari – haqiqiy musiqa instrumentlari imitatsiyasi.
web uchun ilovalar:
Bannerlar – internetdagi reklama xarakteridagi tasvir yoki matn bloki. U reklama beruvchining Veb-saytiga yoki mahsulot yoxud xizmat turi atroflicha bayon qilingan sahifalarga giper murojaatdan iborat.
Bannerlar tashrifchilarni jalb etish uchun, imidjni shakllantirish yoki shu resursni siljitish uchun turli Internet resurslarda joylashtiriladi. Ma‘lumot uzatish ilovalari (masalan, mehmonlar kitobi).

Multimedia ma‘lumotlarni tayyorlash va saqlash

Yaratuvchi gipermatn sahifalarini yaratishda ishlatiladigan dasturni tanlab olishi kerak. To‘liq funksional multimedia dasturlarini yaratishga imkon beruvchi bir qator kuchli multimedia yaratish vositalari mavjud. Macromedia Director, Macromedia Flash yoki Authoware Professional kabi paketlar yuqori darajadagi professonal va qimmat vositalar hisoblanadi, shu bilan birga FrontPage, mPower 4.0, HyperStudio 4.0 va Web Workshop Pro ularning oddiyroq va arzonroq analoglari hisoblanadi. PowerPoint va matn muharrirlari (masalan, Word) kabilardan ham chiziqli va chiziqsiz multimediali resurslar yaratishda foydalanish mumkin. Borland Delphi ham multimediali ilovalar ishlab chiqish vositasi hisoblanadi. Sanab o‘tilgan vositalar oson o‘qish va tushunish mumkin bo‘lgan to‘liq hujjatlar bilan ta’minlangan. Albatta, yana ko‘plab boshqa ishlab chiqish vositalari borki, sanalganlar o‘rniga ulardan foydalanib ham bir xil natijaga erishish mumkin. Hozirgi kunda multimedia ilovalari yaratish texnologiyalarini o‘rgatuvchi avtomatlashtirilgan tizimlar juda kam, ularni topishning iloji ham yo‘q. Ushbu mavzuda darslar, kitoblar va maqolalar to‘plamiga ega bo‘lgan Internet tarmog‘i sahifalari ham shunday tizimlarga o‘xshaydi. Bunday saytlarning asosiy qismi “Multimedia elementlari yaratish uchun flash darslari” yoki Macromedia Directorda multimedia yaratish” mavzulariga yo‘naltirilgan.
Maktabda foydalanilayotgan multimedia vositalari ta’rifiga rasmiy yondashuv shundan darak beradiki, har xil turdagi axborotlarni ta’limiy faoliyatga olib kirishi mumkin bo‘lgan har qanday vosita multimedia vositasi bo‘lishi mumkin. Biroq ko‘p hollarda multemida vositalari to‘g‘risida so‘z borganda kompyuter va uning atrofidagi jihozlar tushuniladi. Shuningdek, maktabda o‘qituvchilar va o‘quvchilar tomonidan nafaqat matnlar yoki tasvirlar uchun qo‘llaniladigan, balki audio- yoki to‘g‘ridan-to‘g‘ri boshqa axborotlar bilan ishlash imkonini beradigan multimedia vositalarini sanab o‘tish joizdir. Turli yillarda maktab ta’limida mutaxassislarni samarali tayyorlash maqsadini ko‘zlovchi, umumiy o‘rta ta’lim tizimida sifatli axborot ta’minotiga erishishga yo‘naltirilgan har xil vositalar kirib keldi. Bugungi kunda maktablarda quyidagilarni uchratish mumkin:
– Ovoz yozib olish va ularni tinglash uchun vositalar (elektrofonlar, magnitofonlar, CDdan o‘quvchilar);
– Telefon, telegraf va radio aloqa vositalari va tizimlari (telefon apparatlari, faksimil apparatlari, teletayplar, telefon stansiyalari, radioaloqa tizimlari);
Televidenie, radioeshitirish (tele- va radiopriyomniklar, o‘quv televidenie va radio, DVD) tizimi va vositalari, optik va proeksion kino va fotoapparaturalar (fotoapparatlar, kinokameralar, diaproektorlar, kinoproektorlar, epidiaskoplar), axborotlarni va hujjatlarni ko‘paytirish va saqlash uchun mo‘ljallangan poligrafiya, nusxa olish, ko‘paytirish va boshqa texnikalar (rotaprintlar, kserokslar, rizograflar, mikrofilmlar olish tizimi), axborotlarni qayta ishlash va saqlash, elektron ko‘rinishini taqdim etishga mo‘ljallangan kompyuter vositalari (kompyuterlar, printerlar, skanerlar, grafiklar hosil qiluvchi), aloqa kanallari orqali axborotlarni uzatishni ta’minlovchi telekommunikatsion tizimlar (modemlar, o‘tkazish tarmoqlari, sputnik, optik to‘lqinlar, radioreleylar va axborotlarni uzatishga mo‘ljallangan boshqa turdagi aloqa kanallari). Texnik vositalarning ta’lim tizimiga kirib kelishi ta’limiy faoliyatda axborotlarni ovozli, matnli, foto va video tasvirlar tarzida taqdim etish imkonini yaratdi. Bunday vositalarga ko‘p hollarda murakkab texnik va texnologik jihatlari tufayli multimedia vositalari sifatida qaraladi.
Kompyuterning ta’lim sohasiga kirib kelishi axborotlarni qayta ishlashning universal vositasi sanaladi. Uning universalligi bir tomondan har xil tipdagi axborotlarni qayta ishlash imkoniga egaligi bilan belgilansa (multimedia axborotla-rini), boshqa tomondan bir xil tipdagi axborotlar bilan bir qator operatsiyalarni bajaradi. Shu tufayli kompyuter o‘zining atrofidagi qator vositalar bilan ta’limdagi multimedia-vositalarining barcha funksiyalarini ta’minlash imkoniyatiga ega. Maktab ta’limida qo‘llanilayotgan kompyuterlar markasi, modeli, yaratilgan vaqti va qo‘llanilishi sohasidan qat’i nazar quyidagilardan iborat umumiy xususiyatga ega:
– Yagona foydalanuvchi kompyuter vositasidan ish jarayonida faqat bir kishi foydalanadi; shunday bo‘lsa-da, axborotlarni qayta ishlashda bir necha operatsiyalarni bir vaqtning o‘zida qo‘llanish imkoniyati cheklanmaydi;
– Matn, raqamli ma‘lumotlar, grafik tasvirlar, ovoz va boshqalar (multimedia axborotlar)dan iborat axborotlarni qayta ishlash, saqlash, taqdim etish va uzatish imkoni;
– Foydalanuvchi bilan yagona muloqot tilining mavjudligi;
– Multimedia qurilmalarining har xil turdagi apparatlar bilan birgalikda qo‘llanilishi shaxsiy kompyuterlarning har xil tipdagi axborotlarni qayta ishlash, saqlash, taqdim etish va uzatish imkoniyatlarini oshiradi;
– Axborotlarni qayta ishlashni maxsus kompyuter dasturlari orqali amalga oshirish kompyuterni har xil tizimli vazifalar, amaliy topshiriqlarni hal etish, inson faoliyatini axborotlashtirish uchun yo‘naltirishga mo‘ljallangan. Multimedia texnologiyasi har xil turdagi axborotlarning mazmun va uyg‘unligi ta’minlangan holda integratsiyalashuvini ta’minlaydi. Bu kompyuter yordamida har xil shakldagi axborotlarni taqdim etish imkonini beradi:
– rasmlar, chizmalar, kartalar va slaydlardan nusxa olish orqali hosil qilingan tasvirlar;
– ovoz yozish, ovoz effektlari va musiqalar;
– video, murakkab videoeffektlar;
– animatsiyalar va animatsiyali imitatsiyalar.
O‘z navbatida zamonaviy kompyuter multimedia vositalari jadal rivojlanayotgan kompyuter telekommunikatsiyalari bilan bog‘liq. Barcha kompyuter tarmoqlarida e’lon qilingan axborot resurslari amaliy jihatdan multimedia resurslari sanaladi. Aksariyat multimedia resurslari va texnologiyalar telekommunikatsion tartibda ishlashga mo‘ljallanmoqda. Maktabda multimedia resurslari va texnologiyalaridan foydalanishda telekommunikatsiya tarmoqlarini qo‘llash bir qator imkoniyatlarni yuzaga chiqarishga olib kelmoqda:
– o‘quv-uslubiy multimedia axborotlariga kirish imkonini kengaytiradi;
– o‘quvchilarda kommunikativ malakalarni, muomala madaniyatini, multimedia axborotlarini izlash uquvini shakllantiradi;
– tezkor maslahat yordamini tashkil etadi;
– mustaqil ta’lim olish uchun individual ta’lim bazasini rivojlantiradi;
– aniq vaqt birligida virtual o‘quv mashg‘ulotlari (seminarlar, ma’ruzalar) o‘tkazilishini ta’minlaydi;
– masofaviy ta’limni tashkillashtiradi;
– hamkorlikdagi tadqiqot loyihalarini tashkil etishni uyushtirish;
– ilmiy tadqiqot faoliyatini modellashtirish;
– o‘qituvchilarning tarmoqdagi o‘zaro hamjamiyatini shakllatirish;
– o‘quvchilarning tarmoqdagi uyushmasini shakllantirish.

1-mavzuga doir savollar:

1. Multimediyali ma’lumotlar bazasi deganda nimani tushunasiz?
2. Multimediya ma’lumotning qanday turlarini bilasiz?
3. Multimediya ma’lumotlar qanday tayyorlanadi?
4. Multimediya ma’lumotlarning boshqa tur ma’lumotlardan afzalligi nimada?

Multimedia-ning ma’nosi

Multimedia – bu atama axborot turini uzatish yoki taqdim etish uchun turli xil vositalardan foydalanadigan tizimlar yoki ob’ektlar bir vaqtning o’zida matnlar, tasvirlar, audiolar va boshqalarni birlashtirish.

Multimedia analog va raqamli uskunalarda va saqlash qurilmalarida ishlatilishi mumkin. Xuddi shu tarzda, multimedia-dan yaxshiroq foydalanish uchun, tegishli ma’lumotlarni yuklab olish yoki bo’lishish uchun Internet tarmog’iga kirish zarur.

Shu ma’noda, multimedia har xil formatdagi ma’lumotlarni uzatishga imkon beradigan ommaviy axborot vositalarining turli shakllarini birlashtirish foydalanuvchi buni yanada aniqroq tushunishi uchun.

Multimedia sizga tushunarli bo’lgan turli xil usullarda ma’lumotlarni taqdim etish imkoniyatini beradi, bu ko’p sohalarda juda foydali. Masalan, ta’lim sohasida o’qituvchilar o’z o’quvchilariga cheksiz ko’p o’quv predmetlarini o’rgatish uchun juda ko’p manbalardan foydalanadilar.

Bunday hollarda, multimedia o’quv mavzusini talabalarga yanada dinamik va yoqimli tarzda taqdim etishga imkon beradigan vosita bo’lib, shu bilan ularning e’tiborini va o’rganish mavzusiga bo’lgan qiziqishini jalb qiladi.

Xuddi shu tarzda, o’quvchilar maktabdagi taqdimotlarini o’tkazish, sinfdoshlari va boshqalar qatorida ma’lumotlarni yuklab olish yoki almashish uchun multimediyadan foydalanadilar.

Shu bilan birga, multimedia insoniyat rivojlanishining boshqa sohalarida ham qo’llaniladi, masalan, badiiy faoliyat, ilmiy tadqiqotlar, tibbiyot, muhandislik, biznes va boshqa ko’plab sohalarda, ulardan keng foydalaniladi:

• Matnlar.
• Tasvirlar.
• Audio.
• Grafiklar yoki jadvallar.
• Videolar.
• Animatsiyalar

Shuning uchun multimediyaning maqsadi bir yoki bir nechta odam uchun interaktiv va o’ziga xos tarzda oddiy yoki murakkab ma’lumotlarni uzatadigan yoki almashadigan bir nechta ommaviy axborot vositalarini birlashtirishdir.

Multimedia ma’lum bir ma’lumot tajribasini oshirish uchun analog va raqamli qurilmalardan foydalanadi.

Multimedia xususiyatlari

Multimediyaning asosiy xususiyati shundaki, foydalanuvchilarning ma’lumot tajribasini yaxshilay olish imkoniyatini, ma’lum bir tarkibni baham ko’rish yoki qabul qilishdan qat’i nazar, hatto odamlar o’rtasidagi aloqalarni to’g’ridan-to’g’ri va sodda qilish imkoniyatini ko’rib chiqish.

Aytish mumkin bo’lgan boshqa xususiyatlar:

• U bir vaqtning o’zida bir nechta aloqa vositalaridan foydalanadi.
• Bu ma’lum bir auditoriyaga qaratilgan.
• Bu interaktiv.
• Uning maqsadi kommunikativ va informatsion tajribani takomillashtirishdir.
• U aloqa va axborotning umumiy tajribasini engib o’tish uchun insoniyat rivojlanishining turli sohalarida qo’llaniladi.
• U kinoteatr kabi o’yin-kulgi sohasida keng qo’llaniladi.
• Multimedia ma’lumotlarini yaratish uchun multimedia internet aloqasi kerak.
• Ma’lumot yoki tarkibni taqdim etishda foydalanish uchun multimedia resurslaridan foydalanish uchun qurilma yoki kompyuter kerak.
• U analog va raqamli formatlarda ishlatilishi mumkin.