Bir yilgina foydalanilgan darslikni qaytadan yaratish uchun ilmiy asoslangan sabab kerak! » — Komil Jalilov

«Gazeta.uz» muxbiri Charos Nizomiddinova darsliklar atrofidagi gap-so‘zlarga oydinlik kiritish, ikkinchi tomonning ham fikrini bilish maqsadida maktab darsliklari mualliflaridan biri Komil Jalilov bilan suhbatlashdi.

Dars rejasi: ishlab chiqish va loyihalash. Ochiq dars rejasi

Maktabda ishlayotgan o’qituvchilar doimo dars rejasini ishlab chiqish va uning rejasini tuzish muammosiga duch kelishadi. Dars rejasi nafaqat maktab ma’muriyati o’qituvchining darsga tayyorligini tekshirishi, balki o’qituvchi uni chuqur tushunishi, ish jarayonida adashib qolmasligi va nima qilish kerakligi haqida tashvishlanmasligi uchun ham talab qilinadi. bolalar keyingi qirq besh daqiqada .

Keyinchalik, konspektning asosiy tarkibiy qismlari va unga qo’yiladigan talablarni ko’rib chiqamiz. Bundan tashqari, biz sizga konspekt va namunaviy dars sxemasi shablonini yozish bo’yicha amaliy maslahatlar beramiz.

Referat uchun asosiy talablar

Dars konspekti Ta’lim vazirligi tomonidan tasdiqlangan o‘quv rejasi talablariga muvofiq ishlab chiqilgan. Har qanday dars muayyan mavzuga mos kelishi va o’quv rejasida belgilangan vazifalarni bajarishi, tasdiqlangan o’quv va tarbiyaviy maqsadlarga mos kelishi va aniq tuzilishga ega bo’lishi kerak.

GEF dars rejasi dars turiga qarab ishlab chiqiladi. Bugungi kunda quyidagi dars turlari ajralib turadi:

• Yangi bilimlarni assimilyatsiya qilish.
• O’rganilgan materialni birlashtirish.
• Takrorlash.
• Bilim va ko’nikmalarni tizimlashtirish va umumlashtirish.
• Bilim va ko’nikmalarni nazorat qilish.
• Bilim, ko’nikma va malakalarni tuzatish.
• Birlashtirilgan dars.

Bundan tashqari, murakkab va o’ziga xos tuzilishga ega bo’lgan integral va noan’anaviy darslar ajralib turadi. Dars turidan qat’i nazar, reja tuzilmasida quyidagilar o’zgarishsiz qoladi:

• Kontur sarlavhasi.
• Tashkiliy bosqich.
• Darsning maqsad va vazifalarini belgilash.
• O’quv faoliyati uchun motivatsiya.
• Mulohaza yuritish va dars natijalarini umumlashtirish.

Rejaning tarkibiy qismlari

Har qanday dars rejasi quyidagi bo’limlardan iborat:

• Dars, uning turi va turi, maqsadi, vazifalari haqida asosiy ma’lumotlarni o’z ichiga olgan sarlavhali sarlavha.
• Darsning borishi konspektning asosiy qismi bo’lib, unda o’qituvchining har bir harakati bosqichma-bosqich, tashkiliy paytdan boshlab, yakunlash yoki mulohaza yuritish bilan yakunlanadi.
• Uy vazifasi. Agar bu nazorat darsi bo’lsa, yo’q bo’lishi mumkin.

Keyinchalik, biz ushbu fikrlarning har birini batafsilroq ko’rib chiqamiz.

Abstrakt qopqoq

Dars rejasi har doim sarlavha bilan boshlanadi. U buyuradi:

• Dars mavzusi. Bu ko’pincha o’qituvchining dars rejasida qayd etiladi.
• Maqsad. Har bir darsning uchlik maqsadi bor. U quyidagilarni o’z ichiga oladi: o’qitish (masalan, mavzu haqida tushuncha berish, bilimlarni umumlashtirish va tizimlashtirish, ko’nikmalarni ishlab chiqish); rivojlantirish (xotirani, fikrlashni, muloqot qilish qobiliyatini, mustaqil ishlash qobiliyatini rivojlantirish); ta’lim (vatanparvarlik, mehnatsevarlik, intizom va boshqalarni tarbiyalash yoki singdirish).

• Dars davomida o`quvchilar egallashlari kerak bo`lgan minimal bilim va ko`nikmalarni belgilovchi masalalar. Ular Ta’lim vazirligi talabalar uchun qo’ygan bilim talablariga rioya qilishlari shart.
• Dars turi.
• Darsda qo`llaniladigan usul va uslublar: mashq usuli, ma`ruza, suhbat, mikrofon, diktant va boshqalar.
• Darsda foydalaniladigan jihozlar: video va audio materiallar, rasmlar, taqdimotlar, kartochkalar.
• Adabiyot.Shuningdek, darsni tayyorlashda foydalanilgan manbalar – maqolalar, darsliklarni ko’rsatish maqsadga muvofiqdir.

Darslar davomida

Konspektning asosiy qismi tanlov dars rejasi, uning borishi. Quyidagi komponentlarni standart sifatida ajratish mumkin:

• Tashkiliy vaqt. Har qanday dars u bilan boshlanadi. Tashkiliy vaqt talabalarning o’z joylarini egallashini, salomlashishni, yo’qlarni aniqlashni, sanani yozib olishni o’z ichiga oladi.
• Uy vazifasini tekshirish. Darsning bu qismi har doim ham tegishli emas. Masalan, yangi bilim va ko`nikmalarni o`zlashtirish darslarida, nazorat darslarida uyga berilgan topshiriqlar tekshirilmaydi. Tekshirishning asosiy variantlari quyidagilardan iborat: og’zaki so’rov, doskada ishlash, kartalar yoki testlar bilan.
• Ilgari olingan bilimlar suhbat shaklida yangilanadi.
• Darsning maqsadi va vazifalarini, shuningdek uning mavzusini e’lon qilish orqali o’quvchilarni yangi materialga tayyorlash. Buni topishmoq va boshqotirmalar, krossvordlar yordamida bajarish mumkin, muammoli savol bering.
• Darsning asosiy qismi.
• Xulosa yoki mulohaza. Ish natijalari xulosalar mavjudligini, material bo’yicha savollarni, talabalarni baholashni nazarda tutadi.

Darsning asosiy qismi bir nechta nuqtalarga bo’lingan:

• Yangi materialni joylashtiring. Bu hikoya yoki suhbat orqali materialni taqdim etish, darslik bilan ishlash, film tomosha qilishni o’z ichiga oladi.
• Bilimlarni mustahkamlash suhbat, darslik va daftar bilan ishlash, amaliy ish bajarish, masalalar yechish, testlar bajarish, mustaqil ish, o‘yinlar orqali amalga oshiriladi.

Uy vazifasi

Konspekt oxirida uy vazifasi yoziladi. Bu ko’pincha darslik bilan ishlash va muayyan mashqlarni bajarishni o’z ichiga oladi.

Agar sizda keyingi dars uchun dars rejasi mavjud bo’lsa, siz o’quvchilarni o’rganish uchun tayyorlagan materialingizni qayta ishlashga taklif qilishingiz va keyin uni sinfdoshlaringiz bilan baham ko’rishingiz mumkin.

Shu bilan bir qatorda, o‘qituvchi o‘quvchilarga tanlash uchun tabaqalashtirilgan uy vazifalarini taklif qilishi mumkin. Masalan, darslikdan mashqlar bajaring yoki mavzu bo’yicha loyiha tuzing – ma’lumotnoma jadvallari, testlar, devor gazetalari, mustahkamlash uchun mashqlarni tanlang. Tabiiyki, ijodiy topshiriqlar alohida baholanadi. Ular yuqori ball olish uchun ariza topshirgan talabalar tomonidan to’ldirilishi mumkin.

Ochiq dars xulosasi

Ochiq dars rejasi odatdagi rejadan unchalik farq qilmaydi. Asosiy farq – materialni, uni amalga oshirish usullarini va usullarini yanada ehtiyotkorlik bilan tanlash.

Ochiq darsning o‘ziga xos epigrafi, ko‘rgazmali materiallari bo‘lishi, o‘quvchilar bilan ishlashda o‘qitishning innovatsion uslub va uslublaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Dars uchun topshiriqlar va materiallar ham diqqat bilan tanlanishi, mavjud ta’lim normalari va standartlariga muvofiqligini tahlil qilish kerak. Barcha rejalashtirilgan ishlarni bajarish uchun zarur bo’lgan vaqtni iloji boricha to’g’ri hisoblash muhimdir, shunda o’quvchilar hamma narsani qilishga vaqtlari bo’ladi, lekin ayni paytda dars erta tugamasligi kerak.

Abstrakt shablon

Agar dars rejasini qanday yozishni bilmasangiz, tayyor shablondan foydalaning. Konspektni tuzish uchun siz tayyor sarlavhani to’ldirishingiz kerak, shuningdek ro’yxatdagi har bir element uchun materialni olishingiz kerak.

• Dars raqami.
• Mavzu.
• Dars turi.
• Dars turi.
• Maqsad: o’rgatish, rivojlantirish, tarbiyalash.
• Vazifalar.
• Usul va texnikalar.
• Uskunalar.
• Adabiyot.

• Tashkiliy vaqt.
• Uy vazifasini tekshirish.
• Mavzu bo’yicha bilim va ko’nikmalarni yangilash.
• Mavzu va maqsadni e’lon qilish.
• Yangi materialni joylashtiring.
• Ankraj.
• Xulosa qilish.
• Baholash.
• Uy vazifasi.

Kompilyatsiya bo’yicha maslahatlar

Bu erda eslatma olish uchun ba’zi amaliy maslahatlar mavjud.

• Dars rejasini yozish har doim mavzu, maqsad va vazifalarni shakllantirishdan boshlanadi.
• Darsda tayanadigan asosiy tushunchalar va ta’riflarni aniqlab oling. O’zingiz uchun mavzuni o’rganishda qo’llaniladigan atama va tushunchalarning mini-lug’atini tuzsangiz foydali bo’ladi.
• Ushbu darsda o’quv materialining qaysi qismini berishingizni va keyingi darslarda qaysi qismini tahlil qilishingizni aniqlang.
• Dars turini (yangi materialni o’rganish, mustahkamlash, qo’shma dars) va turini (ma’ruza, kino darsi, amaliy yoki laboratoriya ishi) aniqlang.
• Mavzu bo’yicha material va adabiyotlar, o’quv materiallari va jihozlari, ko’rgazmali qurollarni tanlang.
• “Jest” bilan keling: epigraf, qiziqarli fakt, tajriba.
• Dars oxirida bilim nazoratini qanday o’tkazishni o’ylab ko’ring – suhbat yoki testlar yordamida.
• Uy vazifangiz doirasini ko’rib chiqing, tegishli materiallarni tanlang.
• Mavzu bo’yicha kartalar tayyorlaganingizga ishonch hosil qiling. Agar sinf siz topshirgan vazifalarni tezda bajarsa, siz har doim qo’shimcha topshiriq berishingiz mumkin.

• Rejani tuzgandan so’ng, uni ko’rib chiqishni unutmang, har bir bosqich uchun qancha vaqt ketishini qalam bilan yozing. Agar siz juda ko’p vazifalar deb hisoblasangiz, tashlab yuborishingiz mumkin bo’lgan narsalarni o’zingiz uchun aniqlang. Agar bir nechta vazifa bo’lsa, qo’shimcha vazifalarni tanlang.
• Amalga oshirgandan so’ng, konspektingizni tahlil qilishni unutmang, qaysi vazifalar “zarba bilan” topshirilganiga va qaysi biri ortiqcha bo’lib chiqqaniga e’tibor bering. Keyingi konspektni tuzishda olingan natijalarni ko’rib chiqing. Ayniqsa, agar siz ushbu mavzu bo’yicha ochiq dars rejasini taqdim etmoqchi bo’lsangiz.

xulosalar

Dars rejasi o’qituvchida bo’lishi kerak bo’lgan asosiy hujjatlardan biridir. Konspektda mavzu, maqsad, vazifalar ko’rsatilgan, shuningdek, darsning borishi batafsil ko’rsatilgan. Uning yordamida o‘qituvchi nafaqat ma’muriyatga o‘zining ta’lim jarayoniga tayyorligini isbotlashi, balki har qanday darsni muammosiz o‘tkazishi mumkin.

«Bir yilgina foydalanilgan darslikni qaytadan yaratish uchun ilmiy asoslangan sabab kerak!» — Komil Jalilov

5 sentabr kuni Maktab darsliklariga oid Shavkat Mirziyoyevning tegishli topshirig‘idan so‘ng prezident Administratsiyasi rahbari Sardor Umurzakov tanqidiy yig‘ilish o‘tkazib, barcha maktab darsliklarini kompleks tekshiruvdan o‘tkazish bo‘yicha katta ishchi guruh tuzgandi.

Shundan so‘ng yangi maktab darsliklari mualliflari darsliklarning mazmun-mohiyati va sifati haqida «asossiz xabarlar» tarqalayotgani sababli prezidentga murojaat qilishdi. Unda darsliklarni ekspertizadan o‘tkazilishiga qarshi emasliklari, biroq bahoni biznes manfaatlari bo‘lganlar bermasligi kerakligini ta’kidlashgandi.

6 oktabr kuni prezident Administratsiyasi rahbarining o‘rinbosari Komil Allamjonov XTV tez kunlarda 1−2 sinf uchun o‘quv dasturlar, yangli metodika va darsliklarni aprobatsiyasini boshlayotganini ma’lum qildi. U shuningdek, finlyandiyalik mutaxassislar ekspertizasidan o‘tayotgan va tasdiqlanayotgan ushbu darsliklar O‘zbekiston ta’lim sohasiini tubdan yuqori sifat darajasiga ko‘tarishga xizmat qiladi.

«Men har doim bir gapni aytib kelaman. Albatta maktab binolari kerak va zarur, lekin undan ham oldin sifatli darsliklar, oddiy aytgancha ta’lim olish uchun kontent yaratish undanda zarur… Agar kontent sifatli, zamonaviy va kuchli bo‘lsa bola palatkada o‘tirib o‘qisa ham bilimli bo‘laveradi», — dedi Allamjonov.

«Gazeta.uz» muxbiri Charos Nizomiddinova darsliklar atrofidagi gap-so‘zlarga oydinlik kiritish, ikkinchi tomonning ham fikrini bilish maqsadida maktab darsliklari mualliflaridan biri Komil Jalilov bilan suhbatlashdi.

— Yaqinda siz va bir guruh mualliflar prezidentga murojaat bilan chiqdingiz. Bu murojaat bilan chiqishga sizni nima undadi? Murojaatga tegishli tashkilotlardan qandaydir munosabat bo‘ldimi?

— Avvalo, aytib qo‘yishim kerak: men Respublika ta’lim markazi (RTM) xodimi yoki vakili emasman va mening gaplarim RTMning pozitsiyasini aks ettirmasligi mumkin.

Darsliklar atrofida bo‘layotgan ayrim voqealar bizni shunday murojaat bilan chiqishga undadi. Bilasiz, o‘tgan o‘quv yilida 1−2-sinflar uchun yangi darsliklar yaratilib, maktablarga yetkazildi. Bu yil esa 3-, 6-, 7-, 10-sinflar uchun darsliklar tayyorlandi. Bu darsliklar mazmun, metodik yondashuv, dizayn jihatidan oldingi darsliklardan mutlaqo farq qiladi.

Yangi o‘quv yili arafasida darsliklar ijara narxi oshishi yuzasidan ijtimoiy tarmoqlarda ko‘tarilgan noroziliklar ortidan darsliklar mazmuniga ham shubha bilan qarash boshlandi. Turli telegram kanallar va ayrim taniqli blogerlar orqali darsliklardagi — xoh u yangi, oxirgi bir-ikki yilda yaratilgan darsliklar bo‘lsin, xoh eskisi — ayrim matnlar va topshiriqlarni kontekstdan yulib olib, ularni «xato» sifatida ommaga taqdim etish va shu orqali omma fikrini manipulyatsiya qilishga harakatlar boshlandi. Qizig‘i, darsliklarga nisbatan axborot xuruji birdaniga bir necha kanallar orqali amalga oshirildi — bu ko‘proq bir-biridan mustaqil «e’tirozlar» emas, balki qandaydir bitta manbadan turib boshqarilgan hujumga o‘xshaydi.

Xullas, ijara masalasidan boshlangan mojaro birdaniga darsliklar mazmuni va sifatiga nisbatan ishonchsizlik masalasiga ulanib ketdi. Prezident Administratsiyasi rahbari o‘rinbosari Komil Allamjonov darsliklar yo‘nalishidagi muammolar va ularning yechimi haqida takliflarni elektron pochta orqali qabul qilishini bildirdi, shuningdek, «barcha maktab darsliklarini kompleks tekshiruvdan o‘tkazish, ulardagi mavjud xato va kamchiliklarni aniqlash, sifatini yaxshilash bo‘yicha katta ishchi guruh» tuzilganini e’lon qildi.

Bu guruh Ta’lim sifatini nazorat qilish inspeksiyasida faoliyat olib bordi va darsliklarni o‘rgandi, lekin uning xulosalari biz — mualliflarga ko‘rsatilmadi, to‘g‘ridan-to‘g‘ri Administratsiyaga berilishi aytildi. Mening shaxsiy fikrim — ishchi guruh xulosalari biz, mualliflarga ham ko‘rsatilishi kerak edi, sababi — darsliklardagi ayrim ilg‘or xorijiy tajribadan olingan metodik yondashuvlar bunday yondashuvlar bilan tanish bo‘lmagan mutaxassislarga xato bo‘lib ko‘rinishi mumkin. Umuman, bu jarayon dialog shaklida tashkil qilinsa va bu dialogga mualliflar ham jalb qilinsa, adolatdan bo‘lar edi, nazarimda.

Murojaatimizda bir narsani aytganman. Agar darsliklar mazmunini tekshirish kerak bo‘lsa, tekshirishsin, biz bundan qo‘rqmaymiz, chunki darsliklar ustida ishlash jarayonida juda ko‘p davlatlar metodikasini o‘rgandik, tahlil qildik va darslik mazmunini, metodik yondashuvini asoslab bera olamiz. Faqat bu tekshiruvlar xolis bo‘lsin, kimlarningdir manfaatiga xizmat qilmasin.

Hozircha murojaatimizga hech qaysi tashkilotdan reaksiya bo‘lmadi. Bu ham qiziq. Ba’zan oddiy maishiy muammo bilan murojaat yo‘llansa, darhol munosabat bildiriladi. Bu yerda ta’limga, millat kelajagiga daxldor jiddiy masala ko‘tarilganda esa negadir jimjitlik.

— «Tekshiruvlar kimlarningdir manfaatiga xizmat qilmasin» deyapsiz. Qanday manfaatlarni nazarda tutyapsiz?

— Darsliklar sohasi har doim juda nozik masala bo‘lib kelgan, chunki o‘quvchilar soni ko‘p, darsliklar tiraji katta va tabiiyki, katta pul aylanadi. Ko‘p davlatlarda darsliklar nashriyotlar tomonidan, nashriyot mablag‘lari hisobidan yaratiladi va bitta fandan bitta sinf uchun bir necha darsliklar bo‘lishi mumkin — maktab jamoasi ulardan o‘ziga ma’qulini tanlab ishlatadi. Ya’ni darsliklarni chop etuvchi nashriyotlar bir-biri bilan raqobatga kirishadi va bu raqobat ularni sifatli mahsulot chiqarishga majbur qiladi.

Bizda ham muqobil darsliklar buyicha xukumat qarori bor va muqobil darsliklar yaratishga urinishlar ham bo‘lgan. Masalan, Komil Allamjonov Axborot va ommaviy kommunikatsiyalar agentligi rahbari bo‘lgan paytda agentlik qoshida «O‘qituvchi» ilmiy-metodik markazi tashkil qilingan edi. Bu markazga «Avtotest Report», «Yagona imtihon markazi» singari katta loyihalarni boshqargan mutaxassislar rahbarlik qilgan. Bu markazda men ham ishlaganman va hozirgi darsliklar mualliflaridan ayrimlari bilan shu markazda tanishganman. O‘sha paytda markazda 1−2-sinflar uchun darsliklar yaratish ustida ish boshlangan edi. Komil Allamjonov AOKA rahbarligidan ketgandan keyin markaz faoliyati ham tugatildi va bilishimcha, markazda yaratilishi boshlangan darsliklarga bo‘lgan huquq «Gid Tashkent» MCHJga o‘tkazildi.

Umuman, muqobil darsliklar bo‘lishi va maktablarda bir necha darslikdan birini tanlash imkoni bo‘lishi ijobiy hol. Men bu haqida oldin ham yozganman. Prezident qarori bilan maktablarga darsliklarni tanlashga ruxsat ham berilgan. Faqat darsliklar o‘rtasidagi kurash halol, bozor qonunlari asosida bo‘lishi va bunga ma’muriy resursga ega, shu sohadan manfaat ko‘rishga harakat qilayotgan kuchlar aralashmasligi kerak.

— Kuni kecha «1−2-sinf uchun o‘quv dasturlar, yangi metodika va darsliklar aprobatsiyasi» boshlanayotgani haqida xabarlar chiqdi. Ammo ayni shu sinf o‘quvchilari darsliklari uchun Milliy o‘quv dasturi asosida kitoblar ham yaratilgandi va katta mablag‘lar sarflangandi. Shuncha mehnat, harakat va pul masalasi nima bo‘ladi endi?

— Darslik yaratishdan oldin unga asos bo‘ladigan dastur yaratiladi, chunki darslikda nimani berishingizni va nima uchun berishingizni aniq bilishingiz kerak. 2020 yili O‘zbekiston prezidenti farmoni bilan Xalq ta’limi vazirligiga Milliy o‘quv dasturini ishlab chiqish vazifasi yuklandi, bu dasturni tajriba-sinovdan o‘tkazish va joriy qilish maqsadida Respublika ta’lim markaziga bir qancha vakolatlar berildi. Dastur loyihasi ishlab chiqildi, RTMning maxsus telegram kanali va Ta’lim sifatini nazorat qilish inspeksiyasi sayti orqali umumxalq muhokamasiga qo‘yildi.

Inspeksiyaning o‘zida dastur bir necha bosqichda muhokamadan o‘tdi, qizg‘in bahslar bo‘ldi va oxiri «Uzluksiz ta’lim milliy o‘quv dasturlari majmualari»ga kiritildi. Bu jarayonda YUNISEF — BMT Bolalar fondi singari xalqaro tashkilotlar ham ishtirok etdi. Inspeksiyadagi muhokamalarda bevosita qatnashganim uchun aytishim mumkin — muhokamalar juda qizg‘in, ba’zi hollarda juda keskin bo‘ldi.

Dastur tayyor bo‘lgach, u asosda darsliklar yaratish boshlandi. O‘tgan o‘quv yilida 1−2-sinflar uchun, bu yil 3-, 6-, 7-, 10-sinflar uchun darsliklar yaratildi. Milliy o‘quv dasturi va uning asosidagi darsliklarni yaratishda juda katta mutaxassislar armiyasi ishtirok etdi, hatto xorijiy ekspertlar jalb qilindi. Bu jarayonga, tabiiyki, juda katta budjet mablag‘lari, to‘g‘rirog‘i, soliq to‘lovchilarning mablag‘lari, shuningdek, xalqaro tashkilotlar mablag‘lari sarflandi.

E’tibor bering, 1−2-sinflar darsliklaridan hali faqat bir yil foydalanildi. Mana endi bu darsliklar yangilanadi, deyilmoqda. Shuncha mehnat va mablag‘ nima bo‘ladi, havoga uchadimi, yangi dastur va darsliklar kimning hisobidan yaratiladi, degan savol menda ham tug‘ilmoqda. Bu va boshqa savollarim bilan Facebook ijtimoiy tarmog‘i orqali yangi darsliklar yaratilishi haqida e’lon qilgan prezident Administratsiyasi rahbari o‘rinbosari Komil Allamjonovga murojaat qildim, lekin hozircha bu savolimga javob ololmadim.

Mablag‘dan tashqari masalaning boshqa jihati bor. Yangi darsliklarda ko‘p fanlarni o‘qitishga yondashuv tubdan o‘zgargan. Misol uchun, ona tili fanida asosiy urg‘u, oldingiday, grammatik qoidalarni o‘zlashtirishga emas, o‘quvchilarning nutqi va fikrlashini rivojlantirishga qaratilgan. Shuning uchun ham boshlang‘ich sinflarda ona tili va o‘qish fanlari birlashtirilgan, chunki o‘qib tushunish nutq ko‘nikmalari tarkibiga kiradi, ya’ni mustaqil soha emas, tilning bir qismi hisoblanadi.

Xullas, bir yil davomida yangi darsliklar bilan ishlagan o‘qituvchilar bu o‘zgarishlarga ozmi-ko‘pmi moslashdi, yangi yondashuvlarni qabul qila boshlashdi. E’tibor bersangiz, o‘tgan yili, darsliklar endi joriy qilinayotgan paytda, ijtimoiy tarmoqlarda, o‘qituvchilar matbuotida boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining shikoyatlari ko‘p edi. Bu yil bunday shikoyatlar ancha kamaygan, o‘qituvchilar yangi yondashuvlarni tushunib, qabul qila boshlashdi va hatto o‘zlari ham e’tirof qilishmoqda.

Ta’limga o‘zgarishlar olib kirish qiyin, chunki o‘qituvchi odatda konservativ bo‘ladi — o‘rganib qolgan yondashuv va odatlarini o‘zgartirishi qiyin bo‘ladi. Mana endi, o‘qituvchilar yangi yondashuvlarga moslashayotgan paytda, ularga yana yangi dastur va darslik beramizmi? Va asosiysi, nima uchun? Bu savollarga kimdir aniq javob berishi kerak, nazarimda.

Yana bir holat. E’londa dasturlar va darsliklar aprobatsiyasi tez kunlarda boshlanishi aytilgan. Bir necha kun ichida 5000 dan oshiq o‘qituvchi yangi dastur va darsliklar sinovida qatnashish uchun ro‘yxatdan o‘tgani ham qiziq holat, chunki odatda o‘qituvchilarni bunday tajribalarga jalb qilish qiyin. Demak, bu dasturlar va darsliklar allaqachon tayyor bo‘lsa kerak.

Yuqorida prezident farmoniga ko‘ra yaratilgan Milliy o‘quv dasturi bir qancha bosqichda muhokamalardan o‘tganini aytdim. Aprobatsiya qilinadigan dastur Milliy o‘quv dasturiga qay darajada mos? Bu dastur ham muhokamalardan o‘tganmi? Agar bu dastur va Milliy o‘quv dasturi o‘rtasidagi tafovut katta bo‘lsa, qaysi biri ta’lim uchun asosiy hujjat qilib olinadi? Darsliklarni maktab erkin tanlaydigan mamlakatlarda ham ta’lim dasturi (standarti) yagona bo‘ladi, turli darsliklar esa shu dasturda belgilangan maqsadlarga olib boradigan turli yo‘llar va metodik yondashuvlarni taklif qiladilar.

— Endigina yangilangan darsliklarni bir chetga surib, yana qaytadan darslik yozish qanchalik to‘g‘ri? Yoki RTM tayyorlagan darsliklar ekspertlar, ishchi guruh nazoratida qoniqarsiz deb topildimi?

— Bitta fandan bir necha muqobil darsliklar mavjud bo‘lgan mamlakatlarda bu darsliklar odatda budjet hisobidan yaratilmaydi. Ularni nashriyotlar o‘z hisobidan yaratadi va keyin bu darsliklarni maktablarga tarqatadigan ta’lim vazirligiga sotadi yoki erkin savdoga chiqaradi. O‘zimizda boshlang‘ich sinflar uchun ona tili va o‘qish savodxonligi fanlari bo‘yicha yaratilib, tajriba-sinov uchun maktablarga tarqatilgan muqobil darsliklar ham davlat budjetidan emas, xalqaro tashkilotlar tomonidan moliyalashtirilgan.

Yaqindagina shuncha harakatlar bilan, katta mablag‘ sarflab nashr qilingan, bor-yo‘g‘i bir yil foydalanilgan darsliklar o‘rniga budjet mablag‘larini sarflab, yana yangi darslik yaratish masalasiga kelsak — buning uchun juda jiddiy asos, ilmiy asoslangan sabab kerak. Shunchaki kimgadir bu darsliklar yoqmagani yoki kimdir yangi darsliklar yaratishga ketadigan mablag‘lardan manfaatdor bo‘lgani yoki kimdir tepada «men yangi dastur va darsliklar yaratdim» deb «ochko» ishlashni xohlab qolgani uchungina darsliklarni yangilash davlat tizimining ishlamasligini ko‘rsatadi, nazarimda. Keyingi safar tepada shaxslar o‘zgarsa, yana hammasi qaytadan boshlanadimi shunda?

Yangi darsliklardan ekspertlar, ishchi guruh qanday xato va kamchiliklar topdi? Bu xato va kamchiliklar darsliklarni chetga surib qo‘yadigan darajada jiddiymi? Ekspertlar, ishchi guruh vakillari darsliklar mualliflari bilan muloqotga kirishdimi, ulardan o‘z yondashuvini tushuntirib berishni so‘radimi? Hozircha mualliflar bilan hech kim muloqotga kirishgani yo‘q.

Yangi darsliklar samarasiz bo‘lsa, bu holat ilmiy isbotlandimi? Nazorat guruhlari va tajriba (eksperimental) guruhlar tanlab olinib, bu guruhlarda darsliklarning samarasi solishtirma tahlil qilindimi? Tadqiqotda qatnashgan guruhlar tanlanmasi qay darajada reprezentativ? Tahlillar qaysi metodika asosida olib borildi? Tahlillar natijalari bilan tanishish imkoni bormi? Bu savollarga ham hozircha javob yo‘q.

Yoki prezident administratsiyasi vakillari «sifatli dastur yaratish va uni amaliyotga joriy qilish oson ish emasligini, lekin bu yo‘nalishda aniq topshiriq olingani va masala albatta oxiriga yetkazilishini» e’lon qilishdi. Shuncha ekspertlarni jalb qilib, muhokamalardan o‘tkazib, mablag‘ sarflab yaratilgan Milliy o‘quv dasturi sifatsiz bo‘lib chiqyaptimi shunda? Allamjonov so‘zlariga qaraganda, Shavkat Mirziyoyev tasvirlab bergan «o‘zbek maktabi bitiruvchisi portreti», maktab bitiruvchisi egallashi kerak bo‘lgan ko‘nikmalar Milliy o‘quv dasturida aks etgan va yangi darsliklarga ham singdirilmoqda-ku? Umuman, ta’lim dasturi yaratish va uni amaliyotga joriy qilish ta’limga mas’ul vazirlik va idoralar ishimi yoki administratsiyaning? Vakolat va vazifalar chegarasi qayerda?

Umuman, menda 1−2-sinflar uchun yangi dasturlar va darsliklar yaratilishi haqidagi e’lon ko‘p savollar tug‘dirmoqda va bu savollarga hozircha javob yo‘q.

— Tabiiy fanlar, ona tili va o‘qitish savodxonligi, matematika — qariyb barcha fanlarga oid darsliklar tubdan yangilanganiga guvohman. Ayrimlarini o‘qib ham chiqdim. Barcha mavzular biz o‘rgangan qoidalar, o‘ta ilmiy iboralardan chekinib, bolaga sodda, ravon va interaktiv usulda tushuntirilgan. Ayrim ota-onalar eski kitoblarga ko‘z o‘rganganidanmi yangi adabiyotlardagi uslubga tushunolmagani, hatto ba’zi o‘qituvchilar ham e’tiroz bildirgan o‘rinlar bo‘ldi. Darslik mualliflaridan biri sifatida bunday fikr-qarashlarga nima deysiz?

— Aytganimdek, ta’limga o‘zgarishlar olib qilish qiyin, chunki, birinchidan, o‘qituvchilar odatda konservativ bo‘lishadi va yangilikni qiyin qabul qilishadi, ikkinchidan, ko‘pchiligimiz hech bo‘lmaganda maktabda o‘qiganimiz va darsliklarni ko‘rganimiz uchun o‘zimizni ta’lim sohasida ekspert deb bilamiz. Vaholanki, pedagogika, metodika — alohida soha va uni tushunish uchun mutaxassis sifatida o‘rganish kerak.

Yangi darsliklarga nisbatan e’tirozlar ham bo‘ldi. Shuni aytishim kerakki, men bu darsliklarning mualliflaridan biri bo‘lsam ham, ularni ideal demayman — ulardagi yondashuvlar kimlargadir yoqmasligi ham mumkin. Faqat bir narsani aniq aytishim mumkin — biz bu darsliklarda hozirgi zamon bolasi uchun kerak bo‘lgan fikrlash, tahlil qilish, muammolarga yechim topish, ijodkorlik, birgalikda ishlash singari ko‘nikmalarga asosiy e’tibor berishga harakat qildik. RTM tomonidan bir necha marta tashkil qilingan seminarlarda bu yondashuv va o‘zgarishlarni darsliklarni tajriba-sinovdan o‘tkazgan o‘qituvchilar bilan muhokama qilganmiz.

Ona tili va adabiyot darsliklari misolida ayrim o‘qituvchilar e’tirozlarining sabablarini tushuntirishga harakat qilsam. Oldingi ona tili darsliklari «grammatik qoidalar — bu qoidalarni mustahkamlash uchun mashqlar» shaklida tuzilgan edi. Bunday darslik bilan ishlash oson: grammatik qoida o‘qituvchiga yod bo‘lib ketgan, uni doska oldida turib tushuntiradi, keyin o‘quvchilar kitob-daftarlarini ochib mashq bajarishadi yoki bitta o‘quvchi doskaga chiqib bajaradi, qolganlar undan ko‘chiradi.

Hozirgi darslik bilan bunday tarzda ishlay olmaysiz — dars samarali o‘tishi, o‘z maqsadiga erishishi uchun unga puxta tayyorgarlik ko‘rib, rejalashtirib kirish kerak. To‘g‘ri, darsni rejalashtirishga yordam beradigan o‘qituvchi kitobi bor, lekin baribir darsni rejalashtirish o‘qituvchidan vaqt va mahorat talab qiladi.

Yoki adabiyot darsliklarida «asar haqida»degan bo‘limi bor edi va o‘tilayotgan asarni o‘qib tushunishga, uni tahlil qilishga harakat qilishning hojati yo‘q edi. «Asar haqida» qismidagi tayyor tahlil va ma’lumotlarni yodlab qaytarsa kifoya edi. Yangi darsliklarda bunday bo‘lim yo‘q — o‘quvchi asarni mustaqil tahlil qilishi, o‘qituvchi esa uni yo‘naltira olishi kerak. Bundan tashqari, ijodkorlikni, kutilmagan vaziyatlarda turli yechimlar topishni talab qiladigan topshiriqlar va loyihalar ko‘p. Bunday talablar ayrim o‘qituvchilarga yoqmasligi mumkin.

Ota-onalarning e’tirozlariga esa sabab boshqa bo‘lishi mumkin. Ko‘pchilik ota-ona sobiq SSSRda yaratilgan yoki sobiq SSSR andazasida yaratilgan darsliklar bilan tahsil olgan. O‘z bolaligi bilan bog‘liq nostalgiya tufayli o‘sha paytda hamma narsa, jumladan, darsliklar ham hozirgidan yaxshiroq ko‘rinishi mumkin. Lekin bir narsani hisobga olish kerak — o‘sha paytdagi darsliklarda o‘quvchiga ma’lumot berish asosiy maqsad edi. Balki axborot manbalari unchalik ko‘p bo‘lmagan o‘sha davr uchun bu to‘g‘ri bo‘lgandir. Lekin hozirgi, axborot topish muammo bo‘lmagan davrda o‘quvchiga axborotni turli manbalardan izlab topish, uni tahlil qilish, baho berish va olingan axborotlar asosida muammolarga yechim topishni o‘rgatish muhimroq.

— O‘zingiz aytganingizdek, «maktabda darsliklarni ko‘rganimiz uchun o‘zimizni ta’lim sohasida ekspert deb bilamiz». Lekin mas’uliyatli, yana kelajak taqdiri tikilgan vazifani ko‘rpa misoli har tarafga tortish, maktab ta’limini tajribaxonaga aylantiraverish noto‘g‘ri. Badali bir insonning umriga teng. Umuman, ta’limni qo‘ldan qo‘lga o‘tadigan «qo‘g‘irchoq»dek o‘ynash qanchalik to‘g‘ri?

— Ta’lim dasturlari va darsliklar hammaga birdek yoqishi shart emas, chunki hammaning saviyasi va dunyoqarashi har xil. Davlat kelajak avlodga ta’lim berish orqali qanday uzoq muddatli maqsadlarni va nima uchun qo‘yayotganini aniq bilishi, bu maqsadlar davlat va jamiyatning barqaror rivojlanishiga xizmat qilishi kerak. Va albatta bu maqsadlar kon’yunktura va qaysidir shaxslarning kayfiyatiga qarab tez-tez o‘zgarib turmasligi kerak.

Masalan, men ta’lim tizimini o‘rgangan ko‘p davlatlarda aynan ta’lim vazirligi ta’lim siyosatini belgilaydi va amalga oshiradi, saylovchilar oldida ham aynan ta’lim vazirligi javob beradi. Bitta sohada hammaning o‘zini xo‘jayin deb bilishi, turli boshqaruv idoralarning «ko‘rpani turli tarafga tortishi» ham, ijtimoiy tarmoq foydalanuvchilaridan biri yozganidek, ta’lim tizimida na ta’limning va na tizimning yo‘q bo‘lishiga olib keladi.

Charos Nizomiddinova suhbatlashdi.

Чарос Низомиддинова, «Газета.uz» 3 557

• # intervyu
• # komil jalilov
• # maktab darsliklari