Ratsional sonlar: xususiyatlar, misollar va amallar
g) darsda nutq madaniyati hukmron bo’lishi, o’qituvchi va o’quvchilar adabiy tilda so’zlashishlari kerak;
День триста пятьдесят седьмой. Беседа с
Спасибо вам, ребята. Благодаря вам выжила в этот год и не сошла с ума. Спасибо вам! Жду с нетерпением каждый ваш эфир. Удачи вам.
Татьяна Михайлова 7 saatler önce
Боже, как же я рада Вас видеть, вы – красавчики. Вы очень нам помогли в первые дни войны. Спасибо большое вам за поддержку и профессионализм, люблю Вас
Татьяна Лебедева 5 saatler önce
Марк, Алексей! Спасибо большое за подробность и позитив! Привет из Самары!
Марина Шамановская 7 saatler önce
Спасибо, родные вы наши!
Valentina Semachko 5 saatler önce
Много обнадеживающего в эфире ,спасибо , Марк и Алексей ! Константину отдельная благодарность ! Привет из Нидерландов ������
Tina Roberts 7 saatler önce
Марк и Алексей! Огромная благодарность за вашу ежедневную работу!
MilaB 7 saatler önce
очень интересная часть стрима о разедке, осведомленности союзников и перспективах войны. Спасибо огромное, Алексей за блестящий анализ! Привет из Торонто
Наталия Бобошко 7 saatler önce
Эфир супер. Марк и Алексей спасибо за работу
Nadia Korol 5 saatler önce
Без ваших эфиров господа Аестович и Фейгин уже не заснуть. Браво, спасибо большое! Слава Украине!
Сергей Архипов 7 saatler önce
Видеть, как Марк кайфует, что санкции засадят пропагондонам, просто услада для глаз)
Anna Doronina 7 saatler önce
Спасибо вам за вашу работу. Вы нам очень нужны ❤
Inga 7 saatler önce
Хлопці,без вас вже не уявляю вечір Дякую за змістовну розмову.Завжди чекаю вас планово і позапланово❤️
lyuba goundareva 7 saatler önce
Спасибо за труд обоим! Слушала доктора Комаровского у Власенко. Так рада была слышать его оценку работы и профессионализма Алексея! Он просто высказал то, что все мы знаем: правительству необходим такой профессиональный психолог.
Iryna-Oleksandra Tiedemann 7 saatler önce
Вподобайка та величезне дякую, ви завжди додаєте оптимізму у ці важкі часи для України ����❤️����❤️����❤️����❤️
Ratsional sonlar: xususiyatlar, misollar va amallar
Theratsional sonlar ikkita butun sonning bo’linishi sifatida olinadigan barcha raqamlar. Ratsional sonlarga misollar: 3/4, 8/5, -16/3 va quyidagi rasmda ko’rinadiganlar. Ratsional sonda kvota ko’rsatilgan, agar kerak bo’lsa, keyinroq buni amalga oshirish mumkin.
Shakl har qanday ob’ektni aks ettiradi, yanada qulaylik uchun yumaloq. Agar biz uni o’ng tomonda bo’lgani kabi 2 ta teng qismga bo’lishni istasak, bizda ikkita yarmi qoldi va ularning har biri 1/2 ga teng.
Uni 4 ta teng qismga bo’lish orqali biz 4 ta bo’lakka ega bo’lamiz va ularning har biri markazdagi rasmda bo’lgani kabi 1/4 ga teng. Va agar uni 6 ta teng qismga bo’lish kerak bo’lsa, har bir qism 1/6 ga teng bo’ladi, biz uni chapdagi rasmda ko’rib turibmiz.
Albatta, biz uni tengsiz ikkita qismga bo’lishimiz mumkin, masalan, 3/4 qismini saqlab, 1/4 qismini tejashimiz mumkin. 4/6 qism va 2/6 qism kabi boshqa bo’limlar ham mumkin. Muhimi shundaki, barcha qismlarning yig’indisi 1 ga teng.
Shu tarzda, ratsional sonlar bilan oziq-ovqat, pul, er va boshqa narsalar kabi narsalarni qismlarga bo’lish, hisoblash va tarqatish mumkinligi ravshan. Va shuning uchun raqamlar bilan bajariladigan operatsiyalar soni kengaytiriladi.
Ratsional sonlarni o’nlik shaklda ham ifodalash mumkin, buni quyidagi misollarda ko’rish mumkin:
Keyinchalik biz bir shakldan ikkinchisiga qanday o’tishni misollar bilan ko’rsatamiz.
Ratsional sonlarning xossalari
To’plamini Q harfi bilan belgilaydigan ratsional sonlar quyidagi xususiyatlarga ega:
-Q tarkibiga N natural sonlar va Z butun sonlar kiradi.
Shuni hisobga olsak, har qanday raqam ga Uni o’zi va 1 o’rtasidagi miqdor sifatida ifodalash mumkin, ratsional sonlar orasida tabiiy sonlar va butun sonlar ham borligini ko’rish oson.
Shunday qilib, 3 tabiiy sonini kasr shaklida yozish mumkin, shuningdek -5:
Shu tarzda, Q – bu raqamlarning ko’pligi, juda zarur bo’lgan narsalarni o’z ichiga oladi, chunki “dumaloq” raqamlar barcha mumkin bo’lgan operatsiyalarni tavsiflash uchun etarli emas.
-Ratsional sonlar qo’shilishi, chiqarilishi, ko’paytirilishi va bo’linishi mumkin, amalning natijasi ratsional son: 1/2 + 1/5 = 7/10; 1/2 – 1/5 = 3/10; (1/2) x (1/5) = 1/10; (1/2) ÷ (1/5) = 5/2.
-Ratsional sonlarning har bir jufti orasida har doim boshqa ratsional sonni topish mumkin. Aslida, ikkita ratsional sonlar orasida cheksiz ratsional sonlar mavjud.
Masalan, 1/4 va 1/2 mantiqiy asoslar orasida 3/10, 7/20, 2/5 (va yana ko’p narsalar) mantiqiy asoslari mavjud bo’lib, ularni o’nlik sifatida ifodalash orqali tekshirish mumkin.
-Har qanday ratsional sonni quyidagicha ifodalash mumkin: i) butun son yoki ii) cheklangan (qat’iy) yoki davriy o’nlik: 4/2 = 2; 1/4 = 0,25; 1/6 = 0.16666666 ……
– Xuddi shu sonni cheksiz ekvivalent kasrlar bilan ifodalash mumkin va ularning barchasi Q ga tegishli. Keling, ushbu guruhni ko’rib chiqaylik:
Ularning barchasi o’nlik kasrni ifodalaydi 0.428571 .
-Bir xil sonni ifodalovchi barcha ekvivalent kasrlardan, eng sodda bo’lgan kamaytirilmaydigan kasr kanonik vakil shu raqamdan. Yuqoridagi misolning kanonik vakili 3/7.
Ratsional sonlarga misollar
-Dasturiy kasrlar, ularning soni ajratuvchidan kam bo’ladigan qismlar:
-Nomeratori maxrajdan kattaroq notekis kasrlar:
-Tabiiy sonlar va butun sonlar:
Ratsional sonning o’nli tasviri
Numeratorni maxrajga ajratganda ratsional sonning o’nli shakli topiladi. Masalan:
Birinchi ikkita misolda o’nli kasrlar soni cheklangan. Bu shuni anglatadiki, bo’linish tugagach, 0 ning qolgan qismi olinadi.
Boshqa tomondan, keyingi ikkitasida o’nli kasrlar soni cheksizdir va shuning uchun ellipsis qo’yiladi. Ikkinchi holatda o’nliklarda naqsh mavjud. 1/9 kasrda 1 raqami cheksiz takrorlanadi, 6/11 da esa 54 ga teng.
Bu sodir bo’lganda, o’nli kasr davriy deb aytiladi va quyidagi karet bilan belgilanadi:
O’nli kasrni kasrga aylantiring
Agar u cheklangan o’nlik bo’lsa, vergul shunchaki o’chiriladi va maxraj birlikka aylanadi, so’ngra o’nli kasrda qancha nol bo’lsa, shuncha nolga teng bo’ladi. Masalan, o‘nli kasrni kasrga aylantirish uchun quyidagicha yozing:
Keyin olingan fraktsiya maksimal darajada soddalashtiriladi:
Agar o’nli kasr cheklanmagan bo’lsa, avval nuqta aniqlanadi. Olingan kasrni topish uchun quyidagi amallar bajariladi:
-Numerator – bu raqam (vergul yoki karetsiz) va uning qismi orasidagi ayirish olib bormaydi sirkumfleks aksenti.
– maxraji tamsayt bo’lib, sirkumfleks ostida qancha son mavjud bo’lsa, shuncha 9 va raqamlar qancha bo’lsa, shuncha 0 bo’ladi. kasr qismi sirkumfleks ostida bo’lmaganlar bor.
0.428428428 . kasr sonini kasrga aylantirish uchun ushbu protsedurani bajaramiz.
-Birinchidan, davr aniqlanadi, bu takrorlanadigan ketma-ketlik: 428.
-Shunda operatsiya raqamni vergul yoki aksansiz ayirish uchun amalga oshiriladi: sirkumfleksga ega bo’lmagan qismdan 0428, ya’ni 0 ga teng. Bu shunday qoladi 428 – 0 = 428.
-Birlovchi, sirkumfleks ostida 3 ta raqam borligini va barchasi sirkumfleks ostida ekanligini bilgan holda tuzilgan. Shuning uchun maxraj 999 ga teng.
-Faqat kasr hosil bo’ladi va iloji bo’lsa soddalashtiriladi:
Ko’proq soddalashtirish mumkin emas.
Ratsional sonlar bilan amallar
– Qo’shish va ayirish
Xuddi shu maxrajga ega kasrlar
Kasrlar bir xil maxrajga ega bo’lganda, ularni qo’shish va / yoki olib tashlash juda oson, chunki numeratorlar shunchaki algebraik tarzda qo’shiladi va natijada ayirmachining qo’shimchalari bir xil bo’ladi. Nihoyat, iloji bo’lsa, u soddalashtirilgan.
Misol
Quyidagi algebraik qo’shimchani bajaring va natijani soddalashtiring:
Olingan fraktsiya allaqachon kamaytirilmaydi.
Har xil maxrajli kasrlar
Bunday holda, qo’shimchalar bir xil maxrajga ega bo’lgan ekvivalent fraktsiyalar bilan almashtiriladi va keyin allaqachon tavsiflangan protsedura bajariladi.
Misol
Natija soddalashtirilib, quyidagi algebraik raqamlarni qo’shing.
5, 8 va 3 maxrajlarning eng kichik umumiy ko’paytmasini (LCM) aniqlang:
Bu soddalashtirmasdan hosil bo’lgan kasrning maxraji bo’ladi.
-Har bir kasr uchun: LKMni maxrajga bo’linib, sonni ko’paytiring. Ushbu operatsiyaning natijasi, tegishli belgi bilan, kasrning numeratoriga joylashtiriladi. Shu tarzda, asl nusxaga teng bo’lgan, lekin LCM ajratuvchi sifatida olinadi.
Masalan, birinchi kasr uchun numerator quyidagicha tuzilgan: (120/5) x 4 = 96 va biz quyidagilarni olamiz:
Qolgan fraktsiyalar uchun xuddi shunday davom eting:
Nihoyat, ekvivalent kasrlar ularning belgisini unutmasdan almashtiriladi va numeratorlarning algebraik yig’indisi bajariladi:
(4/5) + (14/8) – (11/3) + 2 = (96/120) + (210/120) – (440/120) + (240/120) =
= (96+210-440+24) / 120 = -110 / 120 = -11/12
– ko’paytirish va bo’linish
Ko’paytirish va bo’lish quyidagi ko’rsatmalarga muvofiq amalga oshiriladi:
Qanday bo’lmasin, ko’paytirish kommutativ ekanligini unutmaslik kerak, ya’ni omillar tartibi mahsulotni o’zgartirmaydi. Bu bo’linish bilan sodir bo’lmaydi, shuning uchun dividend va bo’luvchi o’rtasidagi tartibni hurmat qilish kerak.
1-misol
Quyidagi operatsiyalarni bajaring va natijani soddalashtiring:
Javob
(5/3) x (8/15) = (5 x 8) / (3 x 15) = 15/120 = 1/8
Javob b
(-4/5) ÷ (2/9) = (-4 x 9) / (5 x 2) = -36 / 10 = -18/5
2-misol
Luizada 45 dollar bor edi. Uning o’ndan bir qismini kitob va futbolkada qolgan narsalarning 2/5 qismini sotib olishga sarfladi. Luizada qancha pul qoldi? Natijani kamaytirilmaydigan kasr sifatida ifodalang.
Qaror
Kitob narxi (1/10) x $ 45 = 0,1 x $ 45 = 4,5 $
Shuning uchun Luizada qoldi:
Shu pulga Luisa kiyim-kechak do’koniga borib, ko’ylak sotib oldi, uning narxi:
(2/5) x $ 40,5 = $ 16,2
Endi Luizaning portfelida:
Uni kasr sifatida ifodalash uchun shunday yozilgan:
Qaysi biri qisqartirilmaydi.
Adabiyotlar
- Baldor, A. 1986. Arifmetik. Nashrlar va tarqatish kodeksi.
- Carena, M. 2019. Matematika qo’llanmasi. Litoral Milliy universiteti.
- Figuera, J. 2000. Matematika 8. Ediciones Co-Bo.
- Ximenes, R. 2008. Algebra. Prentice Hall.
- Ratsional sonlar. Qayta tiklandi: Cimanet.uoc.edu.
- Ratsional raqamlar. Qayta tiklandi: webdelprofesor.ula.ve.
-sinfda husnixat darslarini tashkil qilish
2-sinfda husnixat darslari uchun har haftada ona tili darslarining oxirgi bir soati ajratiladi va o’quv yili davomida 32 soatni tashkil etadi.
2-sinfda husnixat darslarini rеjalashtirishda quyidagilarga e’tibor bеrish kеrak:
1) bir chiziqli daftarga yozishning qiyinligini hisobga olib harflarni gеnеtik tamoyil asosida yozdirish;
2) har bir harfning o’zidan oldingi yoki kеyingi harfga ulanishini o’rgatib borish;
3) harflar elеmеntlarining o’xshashligini hisobga olib guruhlash;
4) bosh harflarning elеmеntlarini yuqoriga va pastga tomon tushishini hisobga olgan holda guruhlash;
5) matnlarning bolalar hayotiga mos bo’lishiga erishish;
6) imlosi qiyin so’zlarni yozuv matеriali sifatida tanlash;
7) yozuv sur’atini oz-ozdan tеzlashtirib borish;
8) xato yozilgan harflar ustida mashqlar o’tkazish;
9) doskaga yozib mashq qildirish.
2-sinfning ikkinchi yarmidan boshlab o’quvchilar bir chiziqli daftarga yozishga o’tadilar. Bunda kichik harflarning o’lchami 3 mm, bosh harflarning o’lchami esa 6 mm ni tashkil etadi.
O’qituvchi har bir yozuv darsiga va o’quv fanlariga qanday tayyorlanishi, mashg’ulotda ishlab chiqadigan matеrialni qanday tayyorlab olishi, butun darsga yеtadigan sinf ishi uchun matеrialni tayyorlashi muhim ahamiyatga egadir. Ba’zida, ayniqsa, endi dars o’ta boshlayotgan o’qituvchida matеriallar yеtarli bo’lmaydi: bir xildagi mashqlar mashg’ulotning sust va zеrikarli o’tishiga sabab bo’ladi, mashg’ulot so’ngida esa minimal natijalarga erishiladi.
3- va 4-sinflarda husnixat mashg’ulotlarini o’tkazish
3- va 4-sinflarda alohida husnixat darslari o’tkazilmasa ham, yozuvga o’rgatish qoidalari ona tili darslari bilant qo’shib olib boriladi. Ya’ni har bir ona tili darsining 8-10 daqiqasi husnixatga ajratiladi. 3-sinfdan boshlab bolalarda chamalash qobiliyatining o’sib borishi, qo’l va barmoq muskullarining taraqqiy etishi bilan ularda tеz va mayda yozuv shakllana boradi. 3-sinfda chiroyli yozuvga o’rgatish yuzasidan olib borilgan mashqlar har bir ona tili darsida 4-5 qatordan oshmasligi kеrak. Bu sinfda bosh harflarning yozilishini takrorlash bilan birga ayrim ish qog’ozlarini yozish qoidalari ham tushuntiriladi. Ish qog’ozlarini aniq, ozoda va to’g’ri bajarish shu sinfdan boshlab talab etiladi. Ish qog’ozlari (xat, adrеs, ya’ni manzilgoh, tilxat, ariza kabilar) qanday yozilishini o’qituvchining o’zi namuna sifatida yozib ko’rsatishi lozim.
Bu sinfda ham o’quvchilarga yozuv qoidalari eslatib turiladi. Yozuv mashqlarini o’stiruvchi mashqlar ona tili daftarida bajartiriladi. Uy vazifasi uchun bеrilgan mashqlar bir bеtdan oshmasligi kеrak.
4-sinf o’quvchilarining yozuvlari kattalarga xosligi bilan xaraktеrlanadi. Bu sinfda o’quvchilar qiynalmay erkin yozishga o’tadilar, ularning yozuv tеzligi ham ancha yuqori darajaga ko’tariladi. Bu davrda o’quvchilar o’z fikrlarini tеzroq qog’ozga tushirishga harakat qiladilar. Yozuv tеzligi past bo’lgan o’quvchilar esa ona tilidan bеrilgan topshiriqlarni bajarishda orqada qoladilar, ayniqsa, bu narsa diktant va yozma ishlarni bajarishda o’quvchilarga ancha qiyinchilik tug’diradi. Shuning uchun ham bu sinfda tеz yozish malakasini o’stirish juda muhimdir. Bu sinfda o’qituvchining asosiy vazifasi o’quvchilarda kattalarga xos bo’lgan yozuv kalligrafiyasini shakllantirishdan iborat. 4-sinfda to’g’ri tashkil etilgan chiroyli yozuv malakalari bir umrga saqlanib qoladi.
O’qituvchi o’z yozuvini yanada chiroyli va mukammal bo’lishi uchun uzluksiz shug’ullanib borishni o’z oldiga maqsad qilib qo’yishi lozim. Shunday fikrlar borki, agar muntazam yozib borilsa, yozuv yaxshilanib boradi. Lеkin buning aksi ham bo’lishi mumkin: inson qanchalik ko’p yozsa, uning yozuvi shunchalik tushunarsiz bo’lib borishi ham mumkin. O’qituvchi husnixatda yozishni o’rganib olishi lozim. O’qituvchi faqat nazariy jihatdangina emas, balki har bir harf uchun yo’lga qo’yilgan amaliy proportsional bog’liqlikni ham bilishi kerak. Shu bilan bir vaqtda, bajarish lozim bo’lgan mashqlar orqali qo’lning kaftini va barmoqlar harakatini yеngillatish va rivojlantirish kеrak bo’ladi. O’qituvchi sinf xattaxtasida yozish usullarini o’rgatishga alohida e’tibor bеrishi lozim. Sinf xattaxtasida yozish jarayonida yo’l qo’yadigan xatolarga harflarni noto’g’ri yozish bilan birgalikda uning uzoqdan qanday ko’rinishini hisobga olmasdan yozish kiradi. Yozuvning noto’g’riligi shunda ko’rinadiki, barcha asosiy va birlashtiruvchi shtrixlar bir xil qolipda yoziladi, unda asosiy shtrixlar qalinroq chiziqlar bilan yozilmasdan qolavеradi. Faqatgina yaxshi yozuvga ega bo’lgan holdagina o’qituvchi bolalarga yozuvning to’g’ri yozilgan namunasini bеrishi va ulardan yaxshi natijalar olishi mumkin. O’quvchilar harflarning tuzilishini, uni chizishdagi kеtma-kеtlikni yaxshi o’zlashtirib olishlari uchun o’qituvchi bularning hammasini sinf xattaxtasida ko’rsatishi lozim.
Tajribalarning ko’rsatishicha, chiroyli va to’g’ri yozuvda sinf xattaxtasiga bo’rda aniq va chiroyli yozadigan o’qituvchining o’quvchilari chiroyli va to’g’ri yozadilar. Sinf xattaxtasida yozish malakalariga quyidagilar kiradi: birinchi navbatda, qo’l harakatini rivojlantirish, simmеtriyani his qilish va taxtaning qaysi qismida harf, so’z va gap yozilganini tеzda topishni, ya’ni bir qarashda topa bilishlikni o’rgatish lozim. Bundan so’ng bo’r bilan yozishni, u bilan ishlash tеxnikasini o’rganib olish lozim. Bo’r bilan yozishda ingichka va qalin shtrixlarni yozishni, shuningdеk, ingichka chiziqdan bosib yozishga o’tish kabi malakalarni egallashlari lozim.
Dars uchun matеrial tanlab olinadi, so’ng o’qituvchi o’z faoliyatini o’quvchilarning qobiliyatiga va kuchiga qarab rеjalashtirib olishi kеrak. Agarda dars o’tish jarayonida yozuv taxtasidan foydalanish kеrak bo’lsa, o’qituvchi oldindan kеrakli matеrialni ishlab chiqishi lozim. Ko’pchilikka ma’lumki, hamma narsaga birdaniga erishib bo’lmaydi: sinf yozuv taxtasida namunalarni chiroyli qilib yozish ko’proq mashqlarni bajarishda katta mahorat talab etadi. Noto’g’ri yozilgan mashq esa o’quvchining o’qituvchiga bo’lgan ishonchining yo’qolishiga sabab bo’ladi. Bo’r bilan yozish tеxnikasining murakkabligidan tashqari, ma’lum bo’lgan namunani yozuv taxtasiga joylashtirish ham e’tiborni talab etadi, shuning uchun darsga tayyorgarlik ko’rishda bu yo’nalishda ham mashq qilib borish lozim. Bundan tashqari, o’qituvchi tanlab olayotgan matеrialining sifati ustida ham o’ylashi kеrak. Agarda darsga tayyorlangan matеrial mazmunli bo’lsa, o’quvchilar zo’r qiziqish bilan ishlaydilar va mashg’ulotlar ular uchun qiziqarli tarzda o’tadi. O’qituvchining asosiy diqqati sinfdagi barcha o’quvchilarni birgalikda, ahil va hamkorlikda ishlashga va ularni darsga jalb etishga qaratilishi lozim. Shu maqsadda o’qituvchi oldindan qaysi o’quvchilarning bilimini dars jarayonida sinab ko’rishi kеrakligini bеlgilab oladi. Sinfdagilar hamkorlikda, ahil bo’lib bajaradigan ish, qachonki, o’qituvchining ta’lim bеrish shakli va ishga bo’lgan munosabati yuqori darajada bo’lsagina, ijobiy natijalar bеrishi mumkin. O’quvchilar o’qituvchining kayfiyatiga bеvosita shеrik bo’ladilar. O’qituvchining kayfiyati bo’shashib, parishon, ortiqcha hayajonlanayotgan bo’lsa yoki haddan tashqari harakatchan bo’lsa, bu holat o’quvchilarga o’tib ularning ish faoliyatlariga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Agar o’qituvchi izchil, aniq o’ylab olgan va jonli ravishda dars o’tsa, o’quvchilarning darsga munosabati ijobiy bo’ladi va dars mazmunli bo’ladi.
Shuningdеk, o’qituvchi o’quvchilarga uyga bеriladigan topshiriqlarni ham oldindan rеjalashtirib qo’yishi kеrak. Bеriladigan topshiriq o’quvchilarni mustaqil ravishda mashq bajarishga va o’tilgan dastur matеrialini mustahkamlab borishga o’rgatib borishi lozim.
III. Davlat ta‟lim standarti va kompetensiyaviy о„quv dasturida о„quvchilarni chiroyli va bexato yozishlariga qo’yilgan talablar.
I-sinf. Yozuvga oid malakalarni shakllantirish; yozish jarayonida partada to’g’ri o’tirish, daftarni belgilangan qiyalikda qo’yish; ruchkani to’g’ri ushlash; yozuv chiziqlarini farqlash, harflarni yozuv chiziqlari orasida to’g’ri joylashtirish; harflarning qiyaligi, ulanishi hamda so’zlar orasini bir xil tenglikda chamalash.
Kichik va bosh harflarni savod o’rgatish jarayonidagi kabi tartibda husnixat bilan yozishni mashq qilish.
II-sinf. Bir chiziqli daftarda o’xshash unsurli harflarni yozish va harfni bir-biriga to’g’ri tutashtirish; o’xshash unsurli kichik harflar va shu harflardan tuzilgan bo’g’inlar va so’zlarni yozish, o’xshash unsurli bosh harflar va ularni o’zidan keyin kelgan kichik harfga tutashtirish.
Ayrim yozuv qoidalari. Daftarlarning past tomonidagi burchagini ko’krak o’rtasining qarshisiga to’g’ri qo’yish; daftarni chap qo’l bilan ushlab turib yozish; boshini bir oz pastga egib, to’g’ri o’tirish; oyoqni bo’sh tutib, yerga qo’yib o’tirish; qo’lning tirsagini parta ustida tutish. Ruchkani uch barmoq orasida erkin ushlash. Har bir harfni to’g’ri tutashtirishga rioya qilgan holda bo’g’in va so’zlarni aniq yozishga harakat qilish; harf va harf birikmalarini to’g’ri va aniq shakllantirish; shoshmasdan, chaplashtirmasdan yozish; har bir mashqni uch-to’rt marta takrorlash.
Bir chiziqli daftarda chiroyli yozish malakalarini hosil qilish: o’xshash unsurli kichik va bosh harflarni yozish; harflarni bir-biriga tutashtirish.
O’xshash unsurli kichik harflar:
1-guruh i, u, n, m, t, l, y
2-guruh h, j, k, f
3-guruh o, o‘, q, a, g, g‘, p
4-guruh e, b, x
5-guruh r, v, s, sh, ch
O’xshash unsurli bosh harflar:
1-guruh U, L,Z, I
2-guruh M, H, K, N, A
3-guruh O, O‘, Q, X, Ch
4-guruh E, S, Sh, Z
5-guruh V, G, G‘, Y
6-guruh T, F, R, B, P
III-sinf. Yozuvga oid malakalarni mustahkamlash. Bolalarni bir chiziqli
daftarda yozishni mashq qildirish; (harflarning balandlik va kenglik o’lchamini o’zlashtirish) o’quvchilar uchun qiyin bo’lgan ayrim bosh va kichik harflarni (I, S, H, N, f, q, p, s) yozishga, shuningdek, harflarni to’g’ri tutashtirishga rioya qilish, so’zlar, gaplarni ko’chirib yozish, eshitib yozish
Bog’lanishli nutqqa oid mashqlar dastur materiallarini o’rganish jarayonida unga bog’liq holda o’tkaziladi.
Chiroyli yozish malakalari takomillashtiriladi. Bo’g’in, so’z, gap, matnni husnixat qoidalariga rioya qilgan holda ko’chirib yozish; eshitib yozish va mustaqil yozish; matnni yozishda sarlavhaning yozilishiga, xat boshidan boshlash; agarda, so’zlar orasidagi masofaning bir xilligiga, harflarning to’g’ri va aniq yozilishiga, tutashtirilishiga diqqqat qaratiladi, hoshiyaga rioya qilish, o’zining va o’zgalarning yozuvini grafik tahlil qila olish.
3.2. Alifbe va yozuv darslarining о’zaro bog’liqligi. Yozuv darslarida dam olish daqiqalari.
. Dars ta‘limning asosiy shakli hisoblanadi. Analitik-sintetik tovush metodi asosida olib boriladigan savod o’rgatish darslari xilma-xil bo’lishi, o’quvchilarni zeriktirmasligi va charchatib qo’ymasligi kerak.
Savod o’rgatish davridagi o’qish yoki yozuv darslari va ularning ayrim turlari uchun umumiy bo’lgan asosiy talablar mavjud:
1. Umumdidaktik talablar:
a) har bir darsning tarbiyaviy maqsadi bo’lib, unda bironta axloqiy sifat o’stirilishi lozim;
b) darsning ta‘limiy maqsadi, ya‘ni o’quvchilar darsda qanday yangilikni bilishi, nimani o’rganishi, qanday ko’nikma va malakalar o’stirilishi, o’quvchilarning mustaqil fikrlashi va faolligining qanday bo’lishi aniq belgilab olinishi kerak;
v) darsning izchilligi va istiqboli, uning oldingi va keyingi darslar bilan bog’liqligi aniq belgilab olinishi zarur;
g) o’tiladigan materialning xarakteri va ta‘lim maqsadidan kelib chiqib dars uchun xilma-xil va qiziqarli metodik usullar va vositalar tanlanishi lozim;
d) dars davomida o’quvchilarga differensial va individual yondashish, ishni barcha o’quvchilarning imkoniyati, bilimi, ko’nikma va malakasi hamda fikrlash faoliyatini hisobga olgan holda uyushtirish kerak;
ye) o’quvchilarni aqliy mehnat (o’qish) usullariga o’rgatish, ularda maktabda o’qish uchun kerakli ko’nikmalarni hosil qilish zarur;
yo) beriladigan material ilmiy, o’quvchilar yoshiga mos va muvofiq bo’lsin va hok.
2. Maxsus metodik talablar:
a) o’quvchilar nutqi uchun qayg’urish, darsda adabiy til nuqtai nazaridan
to’g’ri, ifodali, obrazli, aniq nutqqa erishish lozim;
b) o’qish darsida ham, yozuv darsida ham o’quvchilar nutqini o’stirishga,
lug’atini boyitishga, gap tuzish va uni tahlil qilishga, og’zaki hqikoyalash va shu kabi ish turlariga alohida ahamiyat qaratish kerak;
v) maktab va sinf devorlariga osilgan, xattaxtaga yozilgan har qanday yozuv mazmunan va imlo jihatdan savodli bo’lishi zarur;
g) darsda nutq madaniyati hukmron bo’lishi, o’qituvchi va o’quvchilar adabiy tilda so’zlashishlari kerak;
d) o’qish va yozuv ko’nikma-malakalarini shakllantirish mashqlari darsda yetakchi o’rinni egallab, taxminan, darsning uchdan ikki qismiga to’g’ri kelishi lozim;
ye) har bir o’qish va yozuv darsida ―Alifbedagi matnlar bilan bir qatorda Q. Muhammadiy, P. Mo’min, Z. Diyor, A. Obidjon kabi sevimli bolalar shoiri va yozuvchilari asarlaridan namunalar tanlab olinishi va sinfda o’qish sinfdan tashqari o’qish hamda o’qib berilgan matnni eshitish bilan bog’lanishi zarur.
yo) o’qish va yozuv darslari bir-biri bilan uzviy bog’lanishi, ya‘ni o’qish darsi o’quvchilarni yozuv darsiga tayyorlashi, yozuv darsi oldingi o’qish darsining davomi sifatida xizmat qilishi kerak va hok.
O’qish va yozuv darslarining turlari. Savod o’rgatish jarayonidagi darslar quyidagi belgilariga ko’ra farqlanadi:
– bayonning ilmiyligi, tushunarliligi;
– o’quv materialining hayot bilan bevosita aloqadorligi;
– bolalar yoshi va dunyoqarashi, o’ziga xos ruhiy xususiyatlarining hisobga
―Alifbe darsligi, asosan, quyidagi ilmiy-pedagogik tamoyillar asosida
1. ―Alifbe materiali bolalarda ongli, to’g’ri, ravon o’qish va to’g’ri yozish
malakalarini hosil qilishga yordam berishi kerak.
2. O’qish uchun berilgan matnlar, rasmlar bolalar saviyasiga mos bo’lishi, shu
bilan birga, ularning tafakkuri va nutqini o’stirishi lozim.
3. ―Alifbe tuzilishida tovush-harflarning tez va ko’p ishlatilishi tamoyilidan
4. ―Alifbedagi harflarni joylashtirishga va ular qatnashgan so’zlarni
tanlashga alohida e‘tibor qaratish lozim.
5. ―Alifbedagi materiallarning hajmi savod o’rgatishga ajratilgan vaqtga mos
6. ―Alifbening harfi, terilishi, qog’ozi, rasmlarining bo’yoqlari gigienik
talablarga javob berishi lozim.
7. ―Alifbening tashqi ko’rinishi chiroyli, bolalar diqqatini o’ziga tortadigan
bo’lishi kerak va hokazo.
―Alifbega qo’yilgan barcha talab va tamoyillarni faqat ―Alifbe darsligini
tuzuvchilar emas, balki u bilan ishlaydigan o’qituvchilar ham bilishi zarur. O’qituvchi, avvalo, ―Alifbening mazmunini, tuzilishini yaxshi bilib olib, undagi materialdan pedagogik jarayonni tashkil etish (alohida bir dars rejasini tuzish, darslar tizimini belgilash, alifbe materialiga qo’shimcha material tanlash, ba‘zi materiallarni qayta ko’rib chiqish)da foydalanadi. Shundagina o’qituvchi kitobga ijodiy yondashib, undan metodika talablari va o’zining pedagogik tajribasidan kelib chiqib foydalangan bo’ladi.
3.3. Harf elementlarini yozishni о„rgatishda fanlararo bog„liqlik va estetik tarbiyaning uyg„unligi.
Chiroyli yozuv imlo bilan chambarchas bogliq. O’quvchining imloviy savodxonligi haqida g’amxo’rlik qilish tilning aniqligi, fikrni to’g’ri ifodalash, kishilar bilan o’zaro xatosiz muomala uchun g’amxo’rlik demakdir. Shu sababli ham savod o’rgatish davrida bolalarda grafik malakalarni shakllantirish bilan birga
imloga oid malakalarning shakllanishiga zamin yaratiladi.Malumki, savod o’rgatish davrida o’quvchi gapni bosh harf bilan yozish, so’zning satrga sig’may qolgan qismini keyingi qatorga ko’chirish, kishilar ismi, sharifi, hayvonlarga qo’yilgan nomlarda bosh harf ishlatilishini amaliy tarzda o’rganadi.Chiroyli yozuv darslarida so’zlar, gaplar, matnlar yozish, ularning imlosini tekshirishi orfografik ziyraklikni asta-sekin shakllantira boradi, imlo qoidalarini puxta egallashlariga zamin yaratadi.
Insonning yozma nutqi harflar orqali shakllanadi. Husnixat darslarida savodli yozuv grafik malakalar bilan shakllantirilishi asosiy vazifa hisoblanadi. Har bir harfning aniq yozilishi yozuvning aniq va ravon bolishini ta‘minlaydi. Buhing uchun harflarning shaklini to’g’ri yozish, ularni to’g’ri ulashning ahamiyati kattadir. Harflami bosmasdan bir tekisda yozish, elementlarni ajratmasdan boglash, so’zlarni qatorda to’g’ri joylashtirish, yozuv vaqtining belgilab olinishi, tahlil ishlarining (bo’gln-tovush, tovush-harf, imloviy tahlil), ya‘ni fonetik-grafik tahlilning amalga oshirilishi muhim sanaladi.
Husnixat darslarida o’quvchilar quyidagi talablarga amal qilishlari lozim.
1. Husnixatning gigienik talablariga rioya qilishlari, harflarni garfik jihatdan
to’g’ri shakllantirishlari, ulashlari, ritm asosida yozishlari nazarda tutiladi. 1-sinfda xat-savod o’rgatish davrida bolalar yozuvga bevosita yozuv daftarlaridagi materiallar asosida o’rgatiladi.
2.Grafik me‘yorlarga amal qilish.
Bunda harflar elementining qiyaligiga, harflar bo’yining tengligiga, harflar
va so’zlar orasidagi oraliq masofalarning teng bo’lishiga e‘tibor berilishi kerak. 3.Harflar qiyaligini to’g’ri saqlash. Bolalaming yozuvlari har xil qiyalikda
bolishi mumkin. agar harflarning asosiy elementlari daftar chizig’iga nisbatan tik holatda bo’lsa, yozuv holati ham tik bo’ladi. Harf elementlari o’ng tomonga qiya bolib, o’tmas burchak hosil qilishi ham mumkin. biz o’quvchilarni o’ng tomonga qiya qilib (65°) yozishga odatlantirishimiz lozim.
O’ng qol bilan yozadigan kishilar uchun yozuvning qiyaligi o’ng tomonga moslashtirilishi faqat harflarning shaklini chiroyli qilish uchun emas, yozuvning qulayligi uchun ham mos keladi. Yozuvning qiyaligini to’g’ri saqlash, qo’l va barmoqlarni ortiqcha zo’riqtirmaydi.
Yozuvning o’ng tomonga qiyaligini saqlash tirsaklarni bir tomonga erkin yuritish uchun qulay bo’lib, parta ustidagi daftarning turish holatiga bogliqdir.
Yozayotganda daftarning holati bir tomonga qiya bo’lishi o’z-o’zidan yozuvning qiyaligini ta‘minlaydi.
Yozuvning qiyaligini saqlashda daftardagi siyrak qiya chiziqlar ham katta yordam beradi. Bunday mashq qilishda daftarning holati o’zgarsa ham, yozuvning
qiyaligi o’zgarmasligi mumkin. shuning uchun qiya chiziqli daftarlardan faqat dastlabki paytlarda foydalaniladi.
Qiya yozishga o’rgatishning o’ziga xos usullari mavjud. O’quvchilarga dastlab eng sodda shakldagi kichik tayoqchalarni yozdirib mashq qildirish vaqtidayoq tik va qiya tayoqchalaming farqini o’rgatish zarur.
Buning uchun o’qituvchi doskada ikki xil shaklda (qiya va tik) tayoqchalar shaklini yonma-yon yozib ko’rsatadi, ularning farqlarini tahlil qilib beradi. Bunday mashqlar xotirada uzoq vaqt saqlanib, xatolarning oldi olinadi.
Shuningdek, yozuv qiyaligining togri bolishi uchun daftaming qiya olatini ham hisobga olish lozim ekanligi tushuntiriladi va ko’rsatiladi. Daftarning parta ustida noto’g’ri turishi gigenik qoidalarning buzilishiga ham sabab boladi, chunki o’quvchi yozuvning qiyaligini saqlash uchun gavdasini daftaming notogri holatga moslaydi.
4.Daftarni partada yozish talablari asosida tutish.
Daftarning pastki chap burchagi ko’krak o’rtasiga to’g’ri bo’lishi yoki
daftaming qiya chizig’i (agar qiya chiziqli daftar bolsa) partaning chetiga tik bo’lishi kerak.
Daftar beti satrlarga to’lib borgan sari yuqoriga surilib boradi. Chap qo’l bilan esa daftarning yuqori tomoni bosib turiladi. Buning uchun sinf partasining ustiga ikki o’quvchining har biri uchun alohida ingichka qiya chiziq tekshiruv chizigl sifatida chizib qo’yiladi. Bu chiziqning pastki uchi o’quvchilarning chap ko’kraklari o’rtasiga to’g’ri bo’lib, partaning old qirrasiga nisbatan 65° qiya boladi.
Agar daftarning chap beti tolsa, daftarning buklanadigan joyi tekshiruv chiziqqa to’g’irlab olinadi va o’ng betiga yozishga o’tiladi.
O’quvchilarda harflarni qiya yozishga o’rgatish malakasini oshirish ancha murakkab jarayon bo’lib, o’qituvchidan chidam, sabr-toqat, kuch talab qiladi. Muntazam ravishda turli mashqlar olib borish, o’quvchilar harakatini qunt bilan kuzatib borish natijasida ko’zlangan maqsadga erishiladi.
O’qituvchi tomonidan berilgan ko’rsatmalarga qaramay, ayrim o’quvchilar harflar qiyaligini to’g’ri belgilay olmaydi, kamchiliklarga yo’l qo’yadi. Buning uchun kamchiliklarni tuzatish maqsadida grafik mashqlar berilishi kerak. O’quvchilarga dastavval daftar satriga birnechta harf yozdirib, ular orasiga qiya chiziqlar qo’yiladi va harflar shu chiziqlarga taqqoslash orqali xatolarni tushuntiriladi, tuzatishga kirishiladi.
1. Harflarni bir tekis bosimsiz yozish. Harflarni bir tekisda yozish ham chiroyli yozuv malakalarini shakllanishida asosiy o’rin tutadi.
Ruchkani barmoqlar orasida qattiq siqmasdan erkin va bo’sh ushlash harflarni tekis yozishga imkon yaratadi.
Bosimsiz yozish harflarning umumiy ko’rinishi bir tekis va chiroyli bolishi, tez yozish malakasining shakllanishi va boglab yozishni to’g’ri amalga oshirishda engillik tug’diradi.
O’qituvchi doskada harflarni bo’r bilan yozib ko’rsatadi. Bunda o’qituvchi ham bo’rni qattiq ushlamay, bosimsiz bir tekis yozishi lozim.
O’quvchilarga bosim bilan yozilgan matnlarni ko’chirtirmaslik kerak. Bosimsiz, bir tekis yozishga darsning dastlabki kunlaridanoq odatlantirib
borish kutilgan samara beradi, o’quvchining qolini toliqtirmaydi.
6.Harflarning tutashtirilishini to’g’ri ifodalash. Husnixat darslarida
harflarning shakllarini yozib tugatganlaridan keyin o’qituvchining navbatdagi vazifasi harflarni bir-biriga ulab, qo’shib yozishga o’rgatishdan iborat.
7.Harflarni elementlarga ajratmay, bog’lab yozish. Harflarni qo’shib yozilishini ta‘minlash uchun ayrim chiziqlar o’z harakati bo’yicha orqaga qaytadi. Bunday harakatlar chiziq doira shaklidagi harflarda ko’proq kuzatiladi.
Mavzu: Shaxs va narsani nomini bildirgan so‘zlar
Darsning maqsadi:
Ta’limiy maqsad: o‘quvchilarda kim? nima? so‘roqlari yordamida shaxs va narsani bildirgan so‘zlarni aniqlash, so‘zlarni o‘z o‘rnida qo‘llay bilishga ,erkin, mustaqil ishlashga o‘rgatish, mashqlar bajarish.
Tarbiyaviy maqsad: o‘quvchilarni ona vatanga bo‘lgan mehr-muhabbat tuyg‘ularini tarbiyalash.
Rivojlantiruvchi maqsad: mantiqiy fikrlash, tasavvur qilish ko‘nikmalarini shakllantirish va chiroyli yozuv malakalarini rivojlantirish.
Darsturi: yangi bilim,ko‘nikma va malakani shakllantiruvchi dars.
Dars metodi: savol-javob, induksiya, “Rasmli lug‘at diktant”.
Dars jihozi: tarqatma topshiriqlar, multimediya ilovalar.
Texnik vosita: proyektor, kompyuter.
Darsning borishi
- Salomlashish.
- Navbatchi axborotni tinglash.
- O‘quvchilarning darsga tayyorgarliklarini tekshirish.
- Diqqatni jamlash mashqlari bajarish.
- O‘quvchilarga yaxshi kayfiyat tilash va darsning
- “ Do‘stona kelishuv” qoidalarini eslatib o‘tish.
90-mashq. O‘qituvchi mashqdagi gaplarni savol tariqasida o‘qiydi. O‘quvchilar bir so‘z bilan javob beradilar.
1.Quyosh nima qildi? -chiqdi.
2.Kim bog‘ga bordi? – bog‘bon.
3.U bog‘ga danday daraxt o‘tqazdi? -mevali
gap yozishda harflarni bog‘lanishi va
so‘zlar orasidagi masofa tushuntiriladi:
Do’stlaringiz bilan baham:
Ma’lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2023
ma’muriyatiga murojaat qiling