Hajga kiyiladigan kiyim – Makkaga musulmon haj ibodat qilish

Ushbu omillarning ikkinchisi – til. Bugungi kunda 200 millionga yaqin odam arab tilida gaplashmoqda.

Islom dinida kiyinish madaniyati

Yunusobod tumani bosh imom-xatibi, Toshkent Islom Instituti o‘qituvchisi, «Mirza Yusuf» jome masjidi imom-xatibi Rahmatulloh Sayfutdinov islom dinidagi kiyinish madaniyati haqida maqola yozdi.

Libos bu – Allohning O‘z bandalariga ato etgan tengsiz ne’matlaridan biri desak mubolag‘a qilmagan bo‘lamiz. U insonni issiq-sovuqdan saqlaydi, avratlarini berkitadi va kishiga ziynat bo‘lib xizmat qiladi.

Alloh taolo shunday marhamat qiladi «Ey Odam bolalari, darhaqiqat, Biz sizlarga avratlaringizni berkitadigan libosni ham, yasan-tusan libosini ham nozil qildik. (Hammasidan) yaxshiroq libos taqvo libosidir» (A’rof surasi: 26-oyat).

Ushbu oyati karimada Alloh taolo insonlarga avratlarini berkitadigan hamda ularga ziynat bo‘ladigan har turli liboslarni yaratib bergani, ularga bu narsalarni bichish, tikish va tayyorlash uchun imkon berganini «nozil qildik» degan so‘z bilan eslatar ekan, avratlarni mazkur liboslar ila to‘sishga amr etmoqda.

Avrat o‘rinlari erkaklarda kindikdan tizzagacha bo‘lgan joyni o‘z ichiga oladi. Demak, mazkur joylarni berkitish vojibdir. Imom Ahmad o‘zlarining «Musnad» nomli hadis to‘plamlarida rivoyat qilishlaricha, Jarhad ismli sahobiy sonini ochib turgan paytda Nabiy alayhissalom uning yonidan o‘tib qoldilar va «Ey Jarhad, soningni yop(!), zero, son avratdir», dedilar.

Mazkur hadisi sharifni hujjat qilib aksar ulamolar, jumladan, Hanafiy mazhabi ulamolari son avratdir, deydilar. Shunday ekan, kishi eng kamida o‘zgalarga badanining mazkur joylarini ochiq holda ko‘rsatmasligi lozim. Aks holda gunohkor bo‘ladi.

Islom dini mukammal shariat bo‘lgach, unda barcha narsaning odobi va madaniyati mufassal tarzda bayon qilib berilgan. Shu jumladan dinimiz ta’limotida kiyinish madaniyatining ham o‘ziga xos odoblari mavjud bo‘lib, quyida ular haqida qisqacha so‘z yuritamiz.

1. Libos insonning terisini ko‘rsatadigan darajada yupqa va shaffof bo‘lmasligi lozim.

2. Tor bo‘lmasligi. Ba’zi liboslar terini ko‘rsatadigan darajada yupqa bo‘lmasada ammo, avrat yerlarining shaklini ko‘rsatib qo‘yadigan darajada tor bo‘ladi. Bu ham mumkin emas.

3. Erkak kishi kiyinishda o‘zini ayollarga o‘xshatib olmasligi yoki aksincha, ayol erkakcha kiyinmasligi lozim. Imom Buxoriy o‘zlarining «Sahih» to‘plamlarida Abdulloh ibn Abbos (raziyallohu anhumo)dan rivoyat qilgan hadisi sharifda shunday deyiladi: «Rasululloh sollallohu alayhi va sallam (kiyinishda) o‘zini ayollarga o‘xshatadigan erkaklarni va erkaklarga o‘xshab kiyinadigan ayollarni la’natladilar».

4. Kiyim olishda haddan oshmaslik, odamlardan ajralib turish uchun o‘ta qimmat libosni xarid qilmaslik. Imom Ahmad o‘z «Musnad»larida Abdulloh ibn Umar raziyallohu anhumodan rivoyat qilishicha, Nabiy sollallohu alayhi va sallam shunday deganlar: «Kimki, dunyoda shuhrat libosini kiysa, Qiyomat kunida Alloh unga xorlik libosini kiygazadi». Demak, musulmon kishi odamlarga kibru havo qilish, o‘zini ulardan yuqori tutish yoxud shuhrat qozonish uchun kiyinmasligi lozim. Chunki, bu narsa uni kibru havoga berilib, o‘zidan mamnun bo‘lishga yetaklaydi. Bu esa ma’naviy illatlar sirasiga kiruvchi zararli xislatlardan biridir.

5. Erkaklarga tilla taqinchoqlar va ipak liboslarning haromligi. Imom Abu Dovud o‘zlarining «Sunan» nomli hadis to‘plamlarida Ali (raziyallohu anhu)dan rivoyat qilishlaricha, bir kuni Nabiy sollallohu alayhi va sallam ipak matoni olib o‘ng tomonlariga qo‘ydilar, tillani olib chap tomonlariga qo‘ydilar. So‘ng: «Mana bu ikki narsa ummatimning erkaklariga haromdir!», dedilar.

6. Libos kiyishda o‘ng tomondan kiyish sunnatdir. Oisha onamiz (raziyallohu anho) aytadilar: «Nabiy alayhissalomga poklanishda (ya’ni, tahorat va yuvinishlarda), soch tarashda va oyoq kiyim kiyishda o‘ng tomondan boshlash yoqar edi» (Imom Buxoriy va Imom Muslim rivoyati). Bu hadisda faqat poyabzal kiyish zikr qilingan bo‘lsada, hadisda tilga olingan sunnat bo‘lmish o‘ng tomondan boshlash boshqa turdagi liboslarni kiyishga ham taalluqli hisoblanadi.
Ulamolarning ta’kidlashlaricha, ovqatlanish, kiyinish va hokazolar kabi insonning karomati va obro‘siga dalolat qiladigan ishlarda o‘ng qo‘lni ishlatish yoki o‘ng tomondan boshlash mustahabdir. Istinjo kabi past ishlarda esa chap qo‘lni ishlatish lozim. Chunki, o‘ng qo‘l oliy ishlar uchun, chap qo‘l esa yuqorida aytilganidek, zarurat bo‘lgan ammo, o‘zi past narsalardan sanaluvchi ishlar uchundir.

7. Oq rangdagi liboslarning afzalligi. Abdulloh ibn Abbos (raziyallohu anhumo)dan rivoyat qilinishicha, Nabiy alayhissalom shunday deganlar: «Kiyimlaringizdan oq ranglisini kiyinglar, zero, u liboslaringizning eng yaxshisidir. Va mayyitlaringizni ham unga (ya’ni oq rangli matoga) kafanlang!» (Abu Dovud rivoyati).

8. Kiyimlarni pok tutish lozimligi. Islom dini poklik dinidir. Bu poklik ma’naviy va moddiy pokizalikni taqozo etadi. Alloh taolo Qur’oni karimning Muddassir surasida Nabiy alayhissalomga qarata va u kishi orqali butun insoniyatga xitob qilar ekan: «Kiyimlaringni pok tut!», degan. Demak, libos pokizaligi musulmon kishining hayotida nihoyatda muhim o‘rin tutadi. Shu bois ham namozning shartlaridan biri libosning pokligidir. Undan tashqari poklik va orastalik iymondan ekanligiga dalolat qiluvchi bir qancha rivoyatlar ham kelgan.

9. Kiyim kiyishda ayrim duolarni o‘qishning savobli ekanligi. Musulmon kishi aksar vaqtda Allohni zikr qiladi, Uni yodga oladi. Bu narsa uning qalbi poklanib, yaraqlashiga, ruhan yuksalishiga va gunohlari o‘chirilib, darajalari oshishiga sabab bo‘ladi. Nabiy alayhissalom ko‘p hollarda Allohni zikr qilardilar, uyga kirishda, chiqishda, uyquga yotishda, uyqudan turishda, taomlanish oldidan, taomdan so‘ng va hokazo. Shu jumladan, libos kiyishda ham aytish savobli va mustahab bo‘lgan ba’zi bir zikru duolar borki, ularning ayrimlarini misol tariqasida keltiramiz. «Alhamdu lillahillaziy kasaaniy haza va rozaqoniyhi min g‘oyri havlin minniy valaa quvvah». Ya’ni, «Barcha hamdu sanolar mening o‘zimda hech qanday kuch-qudrat va imkoniyat bo‘lmagan holda bu libosni menga kiydirgan va rizq qilib bergan Allohga xosdir».

10. Insonning ustida ya’ni libosida Alloh ne’matining asari ko‘rinib turishi. Agar kimgadir Alloh kengchilik va davlat ato etgan bo‘lsa, u inson o‘zining imkoniyati va maqomiga mos ravishda yaxshi kiyimlardan kiyishi, tashqi ko‘rinishiga e’tibor berishi, pokiza va orasta kiyinishi maqsadga muvofiqdir. Zero, Alloh taolo biron kimsaga ne’mat ato etgan bo‘lsa, o‘sha insonda mazkur ne’matning asari va alomati ko‘rinib turishini yaxshi ko‘radi. Abul Ahvas nomli sahobiy o‘z otasidan rivoyat qiladi: «Nabiy sollallohu alayhi va sallam huzurlariga past (eskirib ketgan, uvada) kiyimlarda keldim. Shunda u kishi menga «Sening mol-davlating bormi?», dedilar. Men: «Bor!», dedim. «Nimalaring bor?», so‘radilar yana Ul zot (sollallohu alayhi va sallam). Men: «Alloh menga tuya, qo‘y va otlar hamda qullar ato qilgan», dedim. Buni eshitgach, Nabiy alayhissalom: «Alloh senga mol-dunyo ato qilgan bo‘lsa, Uning senga bergan ne’mati va ikromining asari ko‘rinib tursin!», dedilar (Abu Dovud rivoyati).

Xuddi shunga o‘xshash voqea mazhabboshimiz Imom Abu Hanifa rahmatullohi alayh bilan ham ro‘y bergan. O‘ylaymizki, mazkur voqeani keltirish foydadan xoli emas.

Bir kuni Abu Hanifa hamsuhbatlaridan birining ustida eskirib, uvadasi chiqqan kiyimlarga ko‘zi tushdi. Odamlar tarqalib, majlisda faqat Abu Hanifa-yu haligi kishining yolg‘iz o‘zi qolgach, Imom unga yuzlanib, dedi:
– Anavi joynamozni ko‘targin-da, tagidagini ol.
Kishi joynamozni ko‘tardi, qarasa, tagida ming dirham pul bor edi.
– Uni olib, ust-boshingni tartibga keltir, – dedi Abu Hanifa.
Shunda, – men o‘zimga to‘qman,- dedi haligi kishi,- Alloh menga boylik, mo‘lchilik ato qilgan. Bu pullaringizga ehtiyojim yo‘q.
Bu so‘zlarni eshitgach, Abu Hanifa (r.h.) haligi kishiga:
– Alloh taolo senga boylik va farovonlik ne’matini ato qilgan ekan, Qani U bergan ne’matlarning asari?! Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning: «Albatta Alloh O‘z bandasining ustida unga bergan ne’matining asarini ko‘rishni sevadi», – degan so‘zlari senga yetib kelmaganmi? Hamonki, boy ekansan, o‘zingni tartibga keltirib, ust-boshingga qarab yurishing darkor. Toki, o‘z yaqinlaringni g‘amga botirmagaysan,- deya nasihat qildi.
Alloh taolodan barchamizni taqvo libosi ila ziynatlashini, xato-yu kamchiliklarimizni esa O‘zining satri ila berkitishini so‘rab qolamiz.

Hajga kiyiladigan kiyim – Makkaga musulmon haj ibodat qilish.

Haj – Saudiya Arabistonining Makka shahriga (ko’pincha Makka deb ataladigan) har yili bo’lib o’tadi. Bu zul-hijjaning 7- va 12-chi (yoki ba’zan o’n uchinchi) kunlari – Islom taqvimining so’nggi oyidir. Gregorian taqvimidagi hajga o’xshash sanalar yil sayin o’zgarib turadi, chunki islomiy taqvim gregoryenga qaraganda qisqa. Barcha musulmonlarning haj va umrining oxirigacha bajarishlari majburiy bo’lib, jismonan va moddiy jihatdan bunga qodir.

Haj – er yuzidagi insonlarning eng katta yillik yig’ilishi bo’lib, hajga boradigan ko’pgina muqaddas marosimlar, shu jumladan, hajni qanday qilib bajarish uchun liboslar bor. Hoji Makkaga hajga borar ekan, shahardan taxminan o’n kilometr narida, poklanish va xushbo’ylik munosabatini anglatadigan maxsus kiyimga o’tishni to’xtatib turadi.

Haj ziyoratini tugatish uchun musulmonlar oddiy kiyimlarni echib, boyliklari va ijtimoiy farqlashlaridagi barcha alomatlarini yechib oldilar . Erkaklar uchun zarur bo’lgan kiyinish kiyimi ikki tikka yoki tikuvsiz oq matolardan iborat bo’lib, ulardan biri tanadan pastga va elkaning atrofiga to’plangan. Hoji kiygan sandallar tikuvisiz ham qurilishi kerak. Ehromdagi kiyimni echmasdan oldin, odamlar boshlarini silkitib, soqollari va mixlarini kesdilar.

Ayollarning odatda oddiy oq liboslari va boshboshdoqlari, yoki o’zlarining milliy liboslari bor va ular ko’pincha yuz qoplamalaridan mahrum bo’lishadi. Bundan tashqari ular o’zlarini tozaladilar va bir sochni qulflab qo’yishadi.

Ehrom kiyimlari poklik va tenglik ramzi bo’lib , ziyoratchilarning sadoqat holatidadir. Maqsad hamma sinf farqlarini bartaraf etishdir, toki barcha ziyoratchilar o’zlarini Xudoning nazarida teng bo’lishadi.

Hajning bu so’nggi bosqichi uchun erkak va ayol hajni bir-biridan ajralmas holda yakunlaydi – bu erda ziyoratchilar o’rtasida jinslar o’rtasida farqlar mavjud emas. Haj vaqtida tozaligi katta ahamiyatga ega; ehrom kiyimlari ifloslangan bo’lsa, haj buziladi.

” Ehrom ” so’zining ma’nosi, hojilarning hajga borishi shart bo’lgan joyda bo’lishi kerak bo’lgan muqaddas poklanish holatiga ham tegishlidir. Bu muqaddas davlat ehrom kiyimi bilan ramziy qilinadi, shuning uchun bu so’z, hajda ham, kiyimda ham, muqaddas aqliy holatida ham ishlatiladi. Ehrom bog’lab, musulmonlarning o’z kuchlarini ma’naviy sadoqatiga qaratishi uchun boshqa shartlar mavjud. Har qanday jonzotga zarar etkazish taqiqlanadi – ov qilish, janjal qilish yoki qo’pol tilga yo’l qo’yilmaydi va hech qanday qurol olib bo’lmaydi. G’ayritabiiylik va musulmonlar iloji boricha tabiiyroq davlatni qabul qilish orqali ziyoratchilarga yaqinlashishadi: ortiqcha parfyumeriya va odatiy kolonkalardan foydalanilmaydi; sochlar va tirnoqlar o’zlarining tabiiy holatida qirqib yoki kesmasdan qoldiriladi. Nikoh munosabatlari ham shu vaqt mobaynida to’xtatiladi va nikoh to’ylari yoki nikohlar hajga borgan tajriba tugagunga qadar kechiktiriladi.

Barcha ilmiy va ishchi suhbatlar, hajga borib, e’tiborni Allohga qaratishi uchun to’xtatiladi.

Arab madaniyati: tarixi, xususiyatlari, dini, iqtisodiyoti, an’analari

The Arab madaniyati Bu Shimoliy Afrikadan Yaqin Sharqgacha bo’lgan bir qator mamlakatlar aholisining aksariyati tomonidan ishlatiladigan urf-odatlar, e’tiqodlar, urf-odatlar va boshqa madaniy namoyishlar to’plamidir. Ushbu madaniyatning kelib chiqishi Arabiston yarim orolida joylashgan va Islom bilan chambarchas bog’liqdir.

Madaniy jihatdan arab deb hisoblanganlarni boshqalarga ajratish uchun odatda Arab Ligasi tomonidan berilgan ta’rif ishlatiladi. Unda “arab – bu arabcha gapiradigan, arab tilida so’zlashadigan mamlakatda yashovchi va arab xalqlarining orzu-umidlariga hamdard bo’lgan odam”, deyilgan.

Umumiy tildan tashqari, arablar bir necha mintaqaviy lahjalarga bo’lingan bo’lsada, ko’plab an’analarga ega, ularning aksariyati din bilan bog’liq. Ular orasida Makkaga ziyorat qilish, Islomning muqaddas joyi, Ramazonni nishonlash yoki qo’zichoqni qurbon qilish kiradi.

Boshqa tomondan, arab madaniyatining katta hududiy kengayishi geografik hududga qarab har xil urf-odatlarni topish mumkinligini anglatadi. Shunga o’xshash narsa gastronomiya va musiqa bilan sodir bo’ladi, ular ba’zi bir elementlarni umumiy bo’lishiga qaramay, olingan tashqi ta’sirlar tufayli ma’lum hududiy xususiyatlarni saqlab qolishadi.

Arab madaniyatining kelib chiqishi va tarixi

Arab madaniyati Arabistonda, Fors ko’rfazi va Qizil dengiz o’rtasida joylashgan yarim orolda paydo bo’lgan. Bu sohilga yaqin joylarda yoki vohalarda faqat qishloq xo’jaligi bilan shug’ullanishga imkon beradigan juda quruq hudud.

Ushbu yarim orolning aholisi semit irqidan bo’lgan. Ularning aksariyati tuya va echki boqish bilan yashagan ko’chmanchi badaviylar edi. Shaharlar juda oz edi va bu hududdagi faqat ikkita savdo markazi ajralib turardi: Makka va Yatrib.

Siyosiy jihatdan ular qabilalar tarkibiga kirgan, ko’pincha bir-biri bilan ziddiyatda bo’lgan. Ulardan ba’zilari mushrik, ba’zilari fetishist edi.

Islomdan oldin

Islomgacha bo’lgan davr aholisi yarimorolga ko’chib kelgan semit xalqlaridan iborat edi. Ularning yagona umumiy xususiyati shundaki, ular o’xshash tilda gaplashishgan.

Arab madaniyatining asosini bobilliklar, xaldeylar, aromiyaliklar, naboteylar, ossuriyaliklar, misrliklar, gimaritlar va sabanliklar tashkil etdilar. Yarim orolga ko’chib kelgan semit xalqlaridan iborat edi. Ularning yagona umumiy xususiyati shundaki, ular o’xshash tilda gaplashishgan.

Islomiy

Milodiy 570 yilda Makka shahrida. C. Islomning payg’ambari Muhammad tug’ilgan. Yahudiy va nasroniy urf-odatlarining yaxshi biluvchisi bo’lib, u 610 yilda yangi dinni targ’ib qila boshladi. C. Bu yakka xudo – Allohga sig’inadigan monoteistik din edi.

Dastlab uning so’zlari kelib chiqqan shahrida yaxshi qabul qilinmadi va Muhammad 622 yilda Jatribga (keyinchalik Madina sifatida suvga cho’mdirilgan) qochishga majbur bo’ldi. Ushbu parvoz hijrat deb nomlangan va davrning boshlanishini ko’rsatgan Islomiy. Musulmonlar taqvimi shu kundan boshlab yillarni hisoblashadi.

Muhammad qo’shin yig’ishga muvaffaq bo’ldi va 630 yilda Makkani egallab oldi. Shu vaqtdan boshlab uning tarafdorlari soni tobora ko’payib bordi. Ikki yildan so’ng Muhammad vafot etdi va Arabiston o’zining ta’limoti bilan birlashtirilib, Qur’on deb nomlangan muqaddas kitobda to’plandi.

Muhammad vafotidan keyin diniy va siyosiy hokimiyat uchun ichki to’qnashuvlardan tashqari Islomning kengayishi boshlandi. Uning vorislari xalifalar deb nomlanib, xalifalikni o’rnatdilar.

Pravoslav (milodiy 632 -660)

Bu davrda sunniy va shialar musulmonlari bo’lishgan yagona xalifalik bo’lgan.Hukmronlik qilgan to’rtta xalifalar Falastin, Armaniston, Suriya, Mesopotamiya, Fors, Vizantiya va Misrni bosib olib, o’z hududlarini kengaytirmoqdalar.

Umaviy (milodiy 660 – 750)

Xalifa Alining vafoti, 661 yilda, merosxo’rlik rejimining o’rnatilishi va shu paytgacha mavjud bo’lgan maslahat organi Shurani yo’q qilishni anglatadi. Bundan tashqari, ushbu davrdagi xalifalar Suriyada tashkil etilgan va Damashq xalifalikning poytaxtiga aylangan.

Suriyalik Umaviyalarga Vizantiya katta ta’sir ko’rsatdi, ya’ni arablarning urf-odatlari Vizantiya odatiga va Arabistonga o’xshamay qoldi. Ushbu yarimorol, garchi siyosiy kuchini yo’qotgan bo’lsa ham, diniy yarimorolni saqlab qolishda davom etdi.

Abbosiy (milodiy 750 – 1242)

Umaviylar oilasining Abu Abbos qo’lida o’ldirilishi yangi sulola Abbosiylar sulolasining boshlanishiga asos bo’ldi. Bu poytaxtni avval Bog’dodga, keyinroq Qohiraga ko’chirdi.

Musulmonlar Hindistonga etib borgunlariga qadar o’z hududlarini kengaytirmoqdalar, ammo bir nechta ichki to’qnashuvlar xalifalikni uchga bo’linishiga olib keldi: Kordova xalifaligi, Qohira va Bag’dod.

Boshqa tomondan, Abbosiylar madaniyat va fanni targ’ib qildilar. Bu ushbu sohalarda katta shov-shuvga olib keldi, shu sababli arab dunyosi o’sha davrning intellektual markaziga aylandi. Masalan, Bog’dodda donishmandlar uyi mavjud bo’lib, unda olimlar dunyodagi barcha bilimlarni arab tiliga tarjima qildilar.

Islomning oltin davri

VIII-XIV yoki XIV asrlardan oldingi davrlar Islomning Oltin asri deb nomlangan. O’sha paytda arab akademiklari, savdogarlari va muhandislari o’zlarining turli sohalarida ko’plab hissa qo’shdilar. Xuddi shunday, uning shoirlari va rassomlari ham butun dunyoga ta’sir ko’rsatadigan madaniyatni yaratdilar.

Rad etish

O’sha yorqin davrdan keyin arab dunyosi bir necha asrlar davom etgan tanazzul davri boshlandi. Mo’g’ul bosqini, taxminan 1258 yil, bu tanazzulni boshlagan.

Keyinchalik, 1393-1401 yillarda Tamerlan boshchiligidagi yangi bosqinchilik to’lqini Abbosiylar imperiyasini tugatdi, garchi vaqt o’tishi bilan bosqinchilar islomlashtirildi. Keyinchalik arablar emas, musulmonlar bo’lgan turklar siyosiy hokimiyatni qo’lga oldilar.

Usmonlilar tomonidan ma’qul ko’rilgan Suriyani hisobga olmaganda, qolgan arab dunyosi tanazzulni davom ettirdi. Bundan tashqari, turklar ustalar va arab gildiyalari boshliqlarini Istanbulga joylashishga majbur qildilar.

Arab madaniyatining bu tanazzuli evropaliklarning o’z hududlarining katta qismiga kelishi bilan kuchaygan. Usmonli imperiyasining qulashi arablarga hokimiyatni qayta tiklashga yordam bermadi, ammo bu evropaliklar edi.

Arab millatchiligi

Usmonli hukmronligi unga qarshi qo’zg’olonlar va qo’zg’olonlardan xoli emas edi, ammo barchasi barham topdi. Xuddi shu narsa evropaliklar Tunis (Frantsiya tomonidan), Liviya (Italiya) yoki Marokash (Frantsiya va Ispaniya) kabi bir qancha arab davlatlarini nazorat qilishni boshlaganlarida ham sodir bo’ldi.

Misr kabi boshqa mamlakatlar, Evropa qudratlari o’rtasidagi mustamlakachilik qarama-qarshiliklarida, ular inglizlarning nazorati ostida bo’lgunga qadar qatnashdilar.

Evropaning ta’siri arab elitalarida sezilarli bo’lsa-da, boshlang’ich millatchilik tuyg’usi ham tug’ila boshladi, bu keyingi yillarda kuchayadi.

Arablar qo’zg’oloni

Arab dunyosidagi eng muhim epizodlardan biri 1916 yilda sodir bo’lgan isyon edi. Ushbu qo’zg’olon Makka sherifi tomonidan boshqarilgan va Falastindagi Usmoniylar hukmronligidan xalos bo’lish maqsadida qilingan.

Isyonchilar Suriyadagi Halabdan Yamangacha bo’lgan arab davlatini yaratmoqchi edilar. Qo`zg`olon ikki yil davom etdi va natijada arab podsholigi vujudga keldi. Biroq, bu juda bardoshli emas edi va mustamlakachi davlatlar o’z hududlarini bo’linib, hozirgi Yaqin Sharq xaritasini yaratdilar.

Yigirmanchi asr

Ba’zi hollarda arablarning Evropa hukmronligiga bo’lgan munosabati ko’proq konservativ diniy ildizlarga qaytish edi. Ammo boshqalarda ular dinni xususiy samolyotga o’tkazib, Evropaning siyosiy tizimlariga taqlid qilishni tanladilar.

Ko’rsatilgan lavozimlardan tashqari, uchinchi javob ham bor edi: islom modernizmi deb nomlangan. Uning tarafdorlari, aksariyat ziyolilar orasida zamonaviy Evropa qadriyatlari islomda allaqachon topilganligini, ammo uni jamiyatning aksariyati tushunmasligini ta’kidladilar.

Ikkinchi Jahon Urushidan keyin va Sovuq Urush avjiga chiqqach, ayrim mamlakatlar o’ziga xos dual jamiyatni qabul qildilar. Elita va yuqori o’rta sinflar g’arbiylashdi, qolgan jamiyat esa ko’proq konservativ bo’lib qoldi.

Ilgari bu tizim o’rta sinflarga yoqmagan diktatura davrida mavjud edi. Vaqt o’tishi bilan G’arb urf-odatlari ushbu diktatorlik tizimlari bilan aniqlandi.

Ba’zi arab mamlakatlarida Misr Nosiri boshchiligidagi dunyoviy millatchilik paydo bo’ldi. Xuddi shu tarzda, Iroqda yoki Suriyada xuddi shu uslubdagi rahbarlar paydo bo’ldi, ular fundamentalistik oqimlarga va shu bilan birga G’arb kuchlariga qarshi turdilar.

Dunyoviy millatchilik turli sabablarga ko’ra yo’q bo’lib ketdi. Bir tomondan, etakchilarning aksariyati diktatorlar edi, ikkinchidan, ularning G’arb bilan, xususan AQSh bilan to’qnashuvi ularni diniy konservativ harakatlar ag’darilguncha zaiflashtirdi.

Geografik joylashuvi

Kimning arab, kimning arab emasligini aniqlaydigan uchta jihat mavjud. Birinchisi, Arab Ligasiga a’zo 300 million aholini o’z ichiga olgan siyosiy.

Ushbu omillarning ikkinchisi – til. Bugungi kunda 200 millionga yaqin odam arab tilida gaplashmoqda.

So’nggisi nasabga oid, chunki Arabistondan kelib chiqqan barcha nasablar arab hisoblanadi.

Hozirgi arab dunyosi

Oldingi parametrlardan so’ng, hozirgi arab dunyosi Marokash, Afrika va Yaqin Sharqdan.

Arab deb hisoblangan mamlakatlar: Marokash, Jazoir, Liviya, Tunis, Misr, Yaman, Komor orollari, Jibuti, Mavritaniya, Ummon, Sudan, Somali, Falastin, Iordaniya, Suriya, Iroq, Bahrayn, Qatar, Saudiya Arabistoni, Birlashgan Arab Amirliklari va Livan.

Oltin asr davrida arab madaniyatining kengayishi

Islomning Arabistondan tashqarida tarqalishi Muhammad vafotidan keyin sodir bo’ldi. Birinchi xalifalar Fors imperiyasi, Suriya, Falastin va Shimoliy Afrikani bosib oldilar.

Keyinchalik Umaviylar sulolasi davrida xalifalik Marokash va Ispaniyaga tarqaldi. Sharqda ular Hind daryosi va Turkistonga yetib kelishdi.

Umumiy xususiyatlar

Arab madaniyati Arabiston yarim orolida mavjud bo’lgan va ular bosib olgan boshqa hududlar o’rtasidagi aralashmaning natijasidir. Shunday qilib, boshqa xalqlar qatori forslar, hindular, yunonlar yoki ispanlarga xos madaniy xususiyatlar haqida o’ylash mumkin.

Bugungi kunda ushbu madaniyatni aniqlash qiyin. Uning xilma-xilligi hududga qarab farq qiladigan katta boylik va madaniy namoyishlar hissasini qo’shadi.

Biroq, til yoki aksariyat din – Islom bilan bog’liq bo’lgan umumiy xususiyatlar mavjud. Arab madaniyatini yaratishda arab dunyosida mavjud bo’lgan boshqa dinlar, masalan, nasroniylik yoki yahudiylik ham qatnashgan.

Kiyim

An’anaviy arab kiyimlari hali ham ko’pgina mamlakatlarda qo’llaniladi. Qolgan madaniyatlarida bo’lgani kabi, kiyinish uslubi ham Qur’onning vakolatlari bilan bog’liq bo’lib, tor, shaffof kiyimlar va yorqin ranglarni taqiqlaydi.

Mintaqaviy farqlar mavjud bo’lsa-da, erkaklar o’zlarining avratlarini, ya’ni tananing kindikdan tizzagacha bo’lgan qismini yopishlari shart. Sizning kiyimingiz sodda va tanaga juda qattiq bo’lmasligi kerak. Kundalik hayotda ular tez-tez to’piqlarga etib boradigan keng ko’ylaklar kiyishadi. Bundan tashqari, ular tez-tez boshlarini salla bilan yopadilar.

Qattiq va shaffof kiyimlarni taqiqlash haqida gap ketganda, ayollar bir xil qoidalarga amal qilishlari kerak. Ularning holatlarida, ular har xil turdagi kiyimlardan foydalanadigan sochlarini yopish majburiyatining eng ko’zga ko’ringan tomoni.

Sochni yopish uchun ishlatiladigan kiyimlar hududga va odamga qarab farq qiladi. Burqa kabi tanani to’liq qoplaydigan ko’ylaklar uchun eng konservativ tanlov. Boshqa tomondan, unchalik qattiq bo’lmagan mamlakatlarda hijobdan, soch va bo’yinni yopadigan ro’moldan foydalanish tez-tez uchraydi.

Ayollar

Qur’onda ayollarning fikri ko’plab tortishuvlarga sabab bo’ladi. Muqaddas matnlar, bir tomondan, Xudo oldida ularning tengligini va boshqa tomondan, odamlarga bog’liqligini to’playdi.

Arab dunyosidagi ayollarning ahvoli mamlakatga qarab ozmi-ko’pmi qattiq. Ulardan ba’zilari, Tunis singari, o’z huquqlarini tan olishda oldinga siljishgan, boshqalari, xuddi Fors ko’rfazidagi kabi, erkaklar hukmronligiga bo’ysunishmoqda.

Shariat

Shariat Islomning yuridik organi bo’lib, Muhammad vafotidan keyin ishlab chiqilgan. Uning qonunchiligi xulq-atvor, axloq va ibodatni tartibga soluvchi kundalik hayotning barcha jabhalarini qamrab oladi.

Biroq, ushbu qonun kodeksi boshqalarga qaraganda ancha konservativ bo’lib, turli xil talqinlarga ega.

Ba’zi mamlakatlar shariat qonunlarini ustun qonun sifatida qabul qilishgan va ularning sudlari buni amalga oshirmoqdalar. Boshqalarida, u mavjud bo’lgan yagona kod emasligiga qaramay, uning ba’zi qonunlari, shu jumladan tijorat va bank faoliyatini yoki meros va vasiyatlarni tartibga soluvchi qonunlar qabul qilingan.

Raqamlar

Bugungi kunda lotin imlosida ishlatilayotgan arabcha raqamlar: 0 dan 9 gacha. Aynan 0 raqami raqamli tizimdagi eng muhim yangiliklardan biri edi.

Nomiga qaramay, raqamlarni tasvirlashning bu usuli miloddan avvalgi III asrda Hindistonda ixtiro qilingan. C., va arablar uni Evropaga qaraganda erta ishlatishni boshladilar. Qizig’i shundaki, arab tilida raqamlar boshqacha tarzda yozilgan.

Din

Muhammad Islomni targ’ib qilishdan oldin, arablar asosan mushriklar edi, ba’zilari esa nasroniy yoki yahudiy edi.

Islom dini yoyila boshlaganda ko’pchilik arablar yangi dinni qabul qildilar.

Qur’on

Diniy ta’limot sifatida Islomning asoslari juda oddiy. Uning asosiy dogmasi – bu Muhammad payg’ambar bo’lgan yagona xudoning mavjudligi. Uning muqaddas kitobi Qur’on bo’lib, unda dinning asosiy tamoyillari keltirilgan:

– Muhtojlarga sadaqa bering

– Kuniga besh vaqt namoz o’qing

– Ramazon oyida ro’za tutish

– umrida bir marta Makka ziyoratiga borish

– Muqaddas urush bilan shug’ullaning

Sunniylar va shialar

Islom dinida asosan bir-biri bilan ziddiyatda bo’lgan ikkita asosiy oqim mavjud.

Eng ko’p izdoshi sunniylikdir. O’z navbatida shialar Eron, janubiy Iroq yoki Bahrayn kabi mamlakatlarda ko’pchilikni tashkil qiladi. Ikkinchisi Muhammadning kuyovi Ali uning qonuniy vorisi bo’lgan deb hisoblaydi.

Xristian arablar

Arab mamlakatlarida xristianlikni qabul qiladigan ozchilik aholisi ham bor. Ushbu nasroniy arablar asosan Misr, Livan, Suriya, Iordaniya, Iroq va Falastinda to’plangan.

Arab imperiyasi iqtisodiyoti

Tijorat faoliyati Arab imperiyasini tashkil etgan turli hududlarni birlashtirgan omil edi. 8-asrdan boshlab uning savdogarlari O’rta er dengizi va Hind okeanining, shuningdek Qizil dengiz va Fors ko’rfazining dengiz yo’llarini nazorat qildilar. Xuddi shunday, ular Afrika va Osiyodagi quruqlik yo’llarida hukmronlik qildilar.

O’z valyutasi

Iqtisodiyotning to’g’ri ishlashi uchun eng muhim jihatlardan biri bu o’z valyutasi – dinorni yaratish edi. Bu ularga Vizantiya iqtisodiyotidan mustaqil bo’lishga imkon berdi. Bundan tashqari, ular to’lovning ikkita yangi usulini ixtiro qildilar: chek va veksel.

dehqonchilik

Savdo katta geosiyosiy ahamiyatga ega bo’lsa-da, asosiy iqtisodiy faoliyat qishloq xo’jaligi edi.

Imperiya davrida arablar o’z amaliyotlarini takomillashtirish uchun ko’plab yangiliklarni kiritdilar. Ular orasida sug’orishni yaxshilash uchun xandaklar va noralardan foydalanish.

An’analar

Arab dunyosining bepoyon kengligi ularning an’analarida mintaqaviy farqlarni keltirib chiqaradi. Biroq, ularning ba’zilari barcha hududlarda o’xshashdir.

Arab to’yi

Bugungi kunda ko’plab arab mamlakatlarida qadimgi nikoh tuzish an’analari yo’qolib bormoqda. Boshqa urf-odatlar, aksincha, deyarli o’zgarishsiz qolmoqda.

Islom qonunlariga ko’ra, ayol faqat musulmonga uylanishi mumkin. Erkaklar to’rttagacha ayolga uylanishlari mumkin, ammo agar siz ularni bir xil qo’llab-quvvatlasangiz va ularga teng munosabatda bo’lsangiz. Ushbu ko’pxotinlilik ham kamroq va kam uchraydi. Bundan tashqari, ular yahudiy yoki nasroniy bo’lishi mumkin.

Nazariy jihatdan nikohdan oldin jinsiy aloqa qilish taqiqlangan, shuning uchun birinchi uchrashuvlarda oila a’zosi hushyor turishi kerak. Kuyov oiladan kelinning qo’lini so’rab, mahrga rozi bo’lishi kerak.

An’anaga ko’ra, nikoh faqat uchta bosqich o’tganidan keyin amal qiladi: nikoh (nikoh shartnomasini imzolash), nikohni nishonlash (odatda kunlar davom etadi) va tugatish.

Ramazon

Ramazon oyida ro’za tutish islom dinidagi majburiyatlardan biridir. Shuningdek, u eng ko’p kuzatilganlardan biridir.

Ramazon ismli arab qamariy yilining to’qqizinchi oyida quyosh nurlari paytida ro’za tutish kerak. Kech tushganda, arablar ko’p oilaviy ovqatlanish bilan iftorlik qiladilar, odatda bir oila bo’lib birlashadilar.

Qurbon hayiti

Qurbon hayiti Buni “qurbonlik bayrami” deb tarjima qilish mumkin. Bu Ibrohim Xudoga bo’ysunish uchun o’g’lini qurbon qilishga tayyorligini yodga oladigan bayramdir. Uning itoat etishini ko’rgan Xudo aralashib, unga bola o’rniga qurbonlik qilish uchun qo’zichoq taklif qildi.

Ushbu bayramning sanasi oy taqvimiga bog’liq, shuning uchun u g’arbiy taqvim doirasida o’zgarib turadi. Bayram kuni quyosh chiqqandan keyin maxsus ibodat bilan boshlanadi. Keyinchalik, oila boshlig’i qo’zichoqni uni tartibga soluvchi islomiy usul asosida qurbonlik qiladi.

Makka ziyoratlari

Din bilan bog’liq urf-odatlardan yana biri bu Makkaga haj. Muqaddas Islom shahriga tashrif buyurish ularning e’tiqodlari asoslaridan biridir.

Har yili taxminan uch million kishi Makkaga, ma’lum bir oyda, chaqirilgan haj safariga borishadi Haj. Ko’pchilik boshqalar umra yoki kichik haj, bu yil davomida amalga oshirilishi mumkin

Dafn marosimi

Xristian arablar dafn marosimlarini g’arbga o’xshash tarzda nishonlashlariga qaramay, musulmonlar o’zlarining muqaddas matnlarida ta’riflangan narsalarga amal qilishadi.

O’lim sodir bo’lganda, yaqin qarindoshi marhumning ko’zlarini yumadi. Tana aniq marosimdan keyin yuviladi va keyin mato bilan o’raladi. Keyingi qadam – dafn marosimi va nihoyat, jasad tobutsiz, to’g’ridan-to’g’ri erga ko’milgan.

Bojxona

Salom

Bir-birlariga salom berishda arablar asosan ikkita iborani ishlatadilar. Birinchisi ahlan va sahlan ikkinchisi esa din bilan bog’liqdir assalom aleykum (Assalomu alaykum)

Jinslar bo’yicha farqlarga kelsak, erkaklar bir-birlarini juda effuziv tarzda, ko’p jismoniy aloqa va o’pish bilan kutib olishadi. Ikki do’stning qo’l ko’chada yurishi ham kam emas.

Biroq, ayol bilan salomlashish yoki suhbatlashish paytida erkaklar hech qachon jismoniy yoki ko’z bilan aloqa qilmaydilar.

Stol odob-axloqi

Ovqatlanishni boshlashdan oldin, taom Allohga shukur qilishdir. Bundan tashqari, qo’llarni yuvish va quritish kerak.

Ko’p hollarda arablar vilkalar pichoqni ishlatishmaydi, balki ovqatni o’ng qo’li bilan olishadi. Chap hech qachon ishlatilmaydi, chunki u harom hisoblanadi.

Xamma

The hammamyoki arab hammomi masjidlar bilan chambarchas bog’liq bo’lgan element edi. Ularning aksariyati ushbu ibodat binolari atrofida joylashgan.

Arab hammomining ishtirokchilari o’zlarining davralarini engil kurash bilan boshlashadi va keyin iliq suv havzasiga kirishadi. Bo’shashgandan so’ng, sovuq yoki iliq yo’lni tanlashingiz mumkin, garchi issiq suv odatda sovuq bilan almashtirilsa.

Narguilla

Arab mamlakatlarida, asosan, erkaklar guruhini, nargile chekish paytida choyxonalarda choy ichish holatlarini uchratish juda keng tarqalgan. Ushbu suv quvuri hududga ko’ra boshqa nomlarni ham oladi: tortishuv, kalyan, shisha va boshqalar.

Gastronomiya

Arab gastronomiyasi mintaqaviy navlarni taqdim etadi, ular Marokashning eng odatdagi taomlarini tayyorlaydilar, masalan, Suriyadagi kabi emas.

Umuman olganda, bu gastronomiya boshqa madaniyatlarning ta’siri bilan oziqlangan. Shunday qilib, Hindiston yoki Erondan ziravorlardan foydalanish savdo yo’llari tufayli arab dunyosi retseptlarining yaxshi qismini tashkil etdi.

Turli xilliklarga qaramay, arab gastronomiyasida bir nechta keng tarqalgan omillarni nomlash mumkin. Ular orasida qo’zichoq go’shtining ustunligi, yogurt, yalpiz, kekik, za’faron yoki zerdeçal kabi ziravorlardan foydalanish va unga hamroh sifatida guruch borligi.

Humus

Humus (arabchada nohut) – bu tarkibida krem, tahini, limon va zaytun moyi. Bu butun Yaqin Sharq va Fors ko’rfazi mamlakatlarida mavjud bo’lgan taom, garchi u dunyoning boshqa hududlariga tarqalsa ham, arab yoki yo’q.

Kuskus

Kvintessensial Shimoliy Afrika taomlaridan biri kuskusdir. Bu kuskus deb nomlangan idishda pishiriladigan bug’doy irmikiga asoslangan retsept.

Shu bilan birga, unga manna yormasi bilan qo’shilish uchun sabzavotli go’sht va ziravorlar pishiriladi. Marokashdan xurmo yoki mayiz bilan eng shirin, Tunisdan harisaga qadar eng shirin kabi ko’plab variantlar mavjud.

falafel

Humus singari, falafel ham butun dunyoga tarqalgan arab dunyosining odatiy retsepti. Bu holda, taom dastlab Yaqin Sharqdan va nohut, piyoz va ziravorlar bilan tayyorlangan qovurilgan köfte turidan iborat. Misrda, o’z navbatida, loviya bilan tayyorlangan variant mavjud.

Maqluba

Falastinlik bu taom asosan guruch bilan tayyorlanadi. Odatda Islomning muqaddas kuni – juma kuni iste’mol qilinadi va unga tovuq yoki qo’zichoq va sabzavotlar solinadi. Odatda yogurt bilan tayyorlangan sous qo’shiladi.

Til

Arab dunyosiga qaysi davlatlar kirishini aniqlashda foydalaniladigan omillardan biri bu tildir.

Arab tili – yahudiy yoki oromiy kabi semit tili bo’lgan til. Bugungi kunda bu so’zlashuvchilar soni bo’yicha beshinchi til bo’lib, 20 mamlakatda rasmiy va yana oltitasida ham rasmiydir.

Boshqa jihatlarda bo’lgani kabi, arab tili ham mintaqaviy va ishlatilish jihatidan farq qiladi. Shunday qilib, mumtoz arab tili dinda ishlatiladi, madaniy arabcha esa (yoki fusha) bugungi kunda rasmiy holatlarda, ta’lim va ommaviy axborot vositalarida qo’llaniladi. Shu orada ko’chada ko’pincha dialekt variantlari ishlatiladi.

Arab alifbosi alifat deb ataladi va uning yozilishi o’ngdan chapga qarab amalga oshiriladi. Qisqa nomli unlilar odatda yozilmaydi, bu esa o’rganishni qiyinlashtiradi.

Lahjalar

Arab tilida so’zlashadigan sohalar lingvistik xususiyatga ega: disglossiya. Tilning madaniyatli va so’zlashuvning ikkita varianti mavjud.

Umumiy dialekt guruhlari, o’z navbatida kichik guruhlarga bo’linib, Magreb arablari, Sudan guruhi, Misr guruhi, Levantin arablari va yarimorol arablari.

San’at

Arabiston arablari Islomni qabul qilganlaridan keyin davlat tuzganlarida, ularning san’ati Rim, Yunon va ilk xristian ta’sirini kuchaytirgan.

Arxitektura

Arab san’atida eng xarakterli bino turi bu diniy marosimlar o’tkaziladigan ibodatxona – masjiddir. Vizantiya san’ati ta’sirida Shimoliy Afrikadagi va Usmoniy uslubida qurilganlarning farqlari katta bo’lgan bir necha masjid uslublari mavjud.

Fuqarolik me’morchiligida shaharlarning saroylari va shaharsozligi ajralib turadi, uylarga suv olib kelish zarurligiga katta e’tibor qaratilgan. Issiqlikdan himoya qilish hisobga olinadigan yana bir element edi.

Dekorativ san’at

Raqamlarni tasvirlashni taqiqlash Qur’onda kelmagan bo’lsa-da, bu hadislarning bir qismi, Muhammadning so’zlari.

Ushbu taqiq diniy san’atlarda kuzatilgan, ammo fuqarolik me’morchiligida emas. Shunday qilib, majoziy vakilliklarning paydo bo’lishi ko’p jihatdan hozirgi hukmdorning diniy pravoslavligiga bog’liq edi.

Ushbu cheklash, bir tomondan, boshqa bezak turlarini ishlab chiqishga imkon berdi, masalan epigrafiya, o’simlik naqshlari yoki arabesklar deb ataladi.

Rassomlik

Arablar o’zlarining saroy rasmlarida fresk texnikasidan foydalanganlar, ayniqsa dastlabki bosqichlarida. Asarlar orasida birinchi Umaviylar davri rasmlari ajralib turadi, ular Qusayr Amra (bu erda obrazli rasm mavjud) yoki Al-Mafjardagi juda taniqli namunalardir.

Saroylarda topilgan freskalardan tashqari, eng yorqin tasvirlar muqaddas kitoblarda, ayniqsa hind mug’allari davrida uchraydi. Qur’on O’rta asr Evropasiga o’xshash tarzda tasvirlangan, sahnalar raqamlar bilan to’ldirilgan.

Musiqa

Arab musiqasida keng tarqalgan element – uning qo’shiqlari tili arab. Ushbu kontseptsiya ostida musiqiy, diniy, dunyoviy yoki klassik kabi janrlar paydo bo’ladi.

San’atda bo’lgani kabi, arab musiqasi ham fors, hind, turk yoki andalus kabi boshqa musiqalar ta’sirida boyib bordi. Arablar ushbu san’at turiga oid turli risolalarni yunon tilidan tarjima qildilar va paydo bo’lgan tizimlarning tamoyillaridan foydalanishni boshladilar.

xususiyatlari

Mutaxassislarning fikriga ko’ra, 24 chorak tonnaga bo’lingan oktavaga asoslangan arab musiqasi ohangini G’arbliklar kuzatishi qiyin. Yozma vakolatxonaning o’zi juda ozgina farqlarni keltirib chiqaradi.

Arab musiqasida ishlatiladigan melodik rejimlar tizimi deyiladi maqom (stantsiya). Ularning har biri ma’lum bir o’lchov va bir nechta muhim yozuvlardan iborat.

The maqomIkkala kompozitsiyani ham, improvizatsiyani ham o’z ichiga olgan asbob yoki vaqt yordamida ijro etiladi va ritmni o’z ichiga olmaydi.

Adabiyotlar

1. Arab dunyosi. Arab madaniyati. Elmundoarabe.org saytidan olingan
2. Chili arablar maktabi. Arab madaniyati. Cchach.cl-dan olingan
3. Arabning ovozi. Arab musiqasining qisqacha tarixi. Lavozdelarabe.mx saytidan olingan
4. Arab akademiyasi. Arablarning urf-odatlari va an’analari. Arabacademy.com saytidan olingan
5. BIZ. Tillar instituti. Arab madaniyati. Learnalanguage.com saytidan olingan
6. Britannica entsiklopediyasi muharriri. Arab. Britannica.com saytidan olingan
7. Britaniya Kengashi. Arab tili va arab madaniyati. Britishcouncil.org saytidan tiklandi
8. Arab Amerikasi. Arab taomlari haqida hikoya. Arabamerica.com saytidan olingan