4 sinf ona tili qoidalari
36
4 sinf ona tili qoidalari
Ona tili va adabiyot fanidan test savollari va javoblari
1.Tobe bog’lanishli birikmalarda qanday so’z bosh so’z sanaladi?
A) ko’makchi bilan kelgan so’z
B) Ma’nosi izohlanayotgan soz
C)Boshqa so’zning ma’nosini ifodalaydigan so’z
D) O’zi bog’langan so’z ma’nosini izohlaydigan so’z
2.Bitishuv munosabatidagi birikmalar berilgan qatorni aniqlang
А) Ko’klam quyoshi , bahor tongi
В) Olis yo’llar, tez yurdi
С) Olkamiz chiroyi , ko’l suvi
D)Qulliq qildi , so’z sehri
3.O’z vatanini sevgan kishi shu Vatanning ravnaqi uchun kurashadi. Berilgan gapda nechta so’z birikmasi bor?
4.Qaysi qatordagi gapda uyushiq bo’laklar mavjud emas?
A) Salimaning baland , ammo mayin ovozi bor edi
B) Xalqqa qaradi-yu , ammo gapirmadi
C) Til bilan dil bir bo’lishi kerak
D) Bugun Anvar yoki O’tkir navbatchilik qiladi
5. Bog’imizda qizlar , o’g’illar , Qo’shiq aytsin , yayrasin , kulsin. Ushbu gapda qaysi bo’laklar uyushib kelgan?
6. Ajratilgan bo’laklar yozuvda qanday tinish belgisi bilan ajratiladi?
C) Qo’shtirnoq ichiga olinadi
D) Vergul va tire bilan
7. Undalmali gaplarning kesimi qaysi shaxslarda bo’ladi?
A) 1- va 2-shaxsda
D) Faqat 2-shaxsda
8. Undalmali gapni toping
A) O, naqadar sho’x va quvnoq edik!
B) Sobir akam qayoqqa ketdi?
C) Do’stlar , yaxshilarni avaylab saqlang!
D) Demak , o’qishga kirmoqchisiz?
9. Dostlar ,biz bu ishni , so’zsiz, bajaramiz. Ushbu gapdan kirish so’zni aniqlang
D) Kirish so’z berilmagan
10. Qaysi gap bo’lagining miqdori gaplarni sodda va qo’shma gapga ajratilishiga asos bo’ladi?
11. Berilgan gaplardan qo’shma gapni aniqlang
A) Yuksak , teran va atroflicha fikr yurita oladigan va ijtimoiy faoliyatidan el-yurtiga naf yetadigan siymolarnigina mutafakkir deyish mumkin
B) Quvonarlisi shundaki , Fitratning kitobi yangi milliy musiqashunosligimizga asos soldi
C) Jaloliddin Manguberdi mo’g’ul bosqinchilariga qarshi kurashda jasorati tufayli bbuyuk vatanparvar va milliy qahramon sifatida Sharq-u Garbda dong taratdi
D) Tiling bilan dilingni bir tut
12. Bitta kesimlik belgisiga , mazmuniy va ohang tugalligiga ega bo’lgan gap tuzilishiga ko’ra qanday gap sanaladi?
B) Bog’lovchisiz qo’shma gap
D) Ergashgan qo’shma gap
13. Qo’shma gap qismlarini bog’lovchi vostalar to’g’ri va to’liq berilgan qatorni belgilang
A) Teng bog’lovchilar, yuklamalr,komakchilar
B) Teng bog’lovchilar , ergashtiruvchi boglovchilar, yuklamalar
C) Bog’lovchilar, komakchilar, yuklamalar
D) Bog’lovchilar , bog’lovchi vazifasidagi vositalar,ohang
14. Ammo, lekin, biroq bog’lovchilari voitasida qanday qo’shma gaplar hosil bo’ladi?
A) Zidlob munosabatli bog’langan qo’shma gaplar
B) Ayiruv munosabatli bog’langan qo’shma gaplar
C) Biriktiruv munosabatli bog’langan qo’shma gaplar
D) Ergash gapli qo’shma gaplar
15. Shuni bilingki, yaxshi ishlov berilmagan yerdan yaxshi hosil unmaydi gapi tarkibidagi ergash gapni bosh gapga bog’lovchi vositani aniqlang
A) Teng bog’lovchi
D) Shart mayli qo’shimchasi
16. Bog’langan qo’shma gap berilgan qatorni aniqlang
A) Mashrab shuni yaxshi biladiki , o’rtog’I uni aldamaydi
B) Yo yerning kuchi yo’q , yo urug’ yaxshi emas
C) Bu uyda na Ashirdan , na Soatdan – hech kimdan darak yo’q
D) Kun issiq edi , shuning uchun soyada bir oz dam olishni xohladik
17. Rustam supaga joy qildirib berdi-da , o’zi qayyoqqadir ketdi. Ushbu bog’langan qo’shma gapning qismlari qaysi bog’lovchi vosita yordamida bog’langan?
A) Biriktiruv bog’lovchisi yordamida
B) Ohang yordamida
C) Yuklamalar yordamida
D) Shart mayli qo’shimchasi yordamida
18.Bog’langan qo’shma gaplar qismlari o’zaro qaysi bog’lovchi vositalar yordamida birikadi?
A) Teng boglovchilar , ohang
B) Teng bog’lovchilar, bo’lsa , esa so’zlari , yuklamalar
C) Bo’lsa , esa so’zlari , yuklamalar
D) Shart mayli qo’shimchasi, deb so’zi, teng bog’lovchilar
19. Biriktiruv bog’lovchilari qanday munosabatda bo’lgan qo’shma gap qismlarini bog’laydi?
A) Payt , sabab- natija
C) Zid va qiyoslash
D) O’xshatish va qiyoslash
20. Anor so’zlar va Zaynab qalbi Tol bargiday dir-dir qaltirar… Berilgan gapda qismlar o’rtasida qanday munosabat ifodalangan?
A) Payt , ketma-ketlik
C) O’xshatish – qiyoslash
D) O’zaro zid munosabat
21.Biriktiruv bog’lovchili boglangan qo’shma gap ifodalangan qatorni aniqlang
A) Lolalar uchun oftob yahshidir, Bolalar uchun odob yahshidir.
B) Ko’m ko’k tog’li yaylovlarda o’tov oqaqrib, yeru ko’kni podalarning shovqin suroni tutdi.
C) O’ziga berilgan aqlsiz tentak bo’lsa, o’zini bezagan xushro’y satangdir.
D) Chor atrofda esardi yellar , Va bog’larda qushlar chiyillar
22. Zidlov bog’lovchilari qo’shma gaplarning qaysi qismida keladi?
A) Birinchi qism boshida
B) Birinchi qism oxirida
C) Ikkinchi qism oxirida
D) Ikkinchi qism boshida
23. -u , (-yu) , -da yuklamalari zidlov bog’lovchilari o’rnida kelganida qo’shma gap qismlari orasida qanday munosabatlar mavjudligini ko’rsatadi?
A) Zidlash va ketma- ketlik
B) Zidlash va tenglik
C) Zidlash va inkor
D) Zidlash va bir paytda bo’lganlik
24. Zidlov bog’lovchilari yordamida bog’langan qo’shma gapni toping
A) Yo’l yurib charchagan Roziq ko’rpaga kirdi-yu, uyquga ketdi
B) Voajab, film namoyishi tugadi-yu, hech kim joyidan qimirlamadi
C) U davra o’rtasiga o’tirdi-da sekin so’zlay boshladi
D) Suni unutmang-ki,yomonlarga yo’ldosh bo’laslik kerak
25. Qaysi hollarda qo’shma gap qismlarini goh…,goh ; dam…, dam; ba’zan… , ba’zan singari boglovchilar bog’lab keladi?
A) Qoshma gap qismlarida voqea –hodisalarning galma- gal ro’y berishini ifodalaganda
B) Qo’shma gap qismlari orasida voqea-hodisalarning faqat bittasining yuzaga chiqishini ta’kidlaganda
C) Voqea hodisalar takror amalga oshirilishini bildirganda
D) Qo’shma gap qismlarda o’xsahtish – qiyoslash unosabati ifodalanganda
26. Ayiruv bog’lovchilari yordamida bog’langan qo’shma gapni belgilang
A) Jondan ortiq narsa yo’q , lekin do’stlar uchun jonimiz fido
B) Men kuyladim goh dilda qadar , Goh sevinib she’r to’qiyman men
C) Men yoki singlim buvimnikada qolamiz
D) U kim bo’lsa bo’lsin , men esa arxitektor bo’laman
27. Ayiruv bog’lovchilari yordamida bog’langan qo’shma gapni toping
A) Aka va singil ko’chadagi harakatni goh eshikka chiqib , goh uy derazasidan kuzatishdi
B) Boyagi izg’irin pasaygan, lekin kun sovuq edi
C) Bektemir dam to’xtab , dam xayol surib turgan generalga duch keldi
D) Yo sen ketasan , yo u ketadi
28. Qanday gapga bosh gap deyiladi?
A) Mazmuni izohlanayotgan gap
B) Boshqa gapning mazmunini izohlayotgan gap
C) Ergash gapga tobelangan gap
D) Nisbiy so’zli gap
29. Ergash gapning vazifasi nimadan iborat?
A) Mazmuni izohlanayotgan gap
B) Bosh gapning mazmunini izohlayotgan gap
C) Murakkab qo’shma gapning asosiy qismi
D) Korsatish olmoshi istirok etgan gap
30. Ergashgan qo’shma gap qismlari bilan so’z birikmasi qismlari o’rtasidagi o’xshashlik nimada?
A) Qismlar tarkibida
B) Doimo ergash gapning birinchi kelishida
C) Har ikkalasida ham mazmun asosiy o’rinda emasligida
D) Bog’lovchi vositalarida
31. Bosh gapda ifodalangan mazmunning maqsadini bildirgan gaplar qaysi ergashtiruvchi bog’lovchilar yordamida bog’lanadi”
32.Qaysi ergashtiruvchi bog’lovchi yordamida qo’shma gap qismlari o’zaro bog’langanda ergash gap bosh gapdan avval keladi?
A) Sabab-maqsad boglovchilari
B) Qiyoslash-chog’ishtirish bog’lovchilari
C) Faqat sabab boglovchilari
D) Shart ergashtiruvchi boglovchilari
33. Bu masalani sinfda keng muhokama qilamiz , toki boshqa qaytarilmasin
Berilgan qo’shma gap qismlari o’zaro qaysi ergashtiruvchi bog’lochilar yordamida bog’langan?
A) Maqsad ergastiruvchi bog’lovchilari
B) Sabab ergashtiruvchi bog’lovchilari
C) Shart ergashtiruvchi bog’lovchilari
D) Qiyoslash-chog’ishtiruv ergashtiruvchi bog’lovchilari
34. “Deb” so’zi yordamida bog’lanadigan ergash gaplarning kesimi qanday shaklda bo’ladi?
A) II shaxs buyruq mayli shklida
B) III shaxs shart mayli shaklida
C) I shaxs buyruq mayli shaklida
D) III shaxs buyruq mayli shaklida
35.Ergashgan qo’shma gap qismlari “deb” so’zi yordamida bog’lansa , ergash gaplar qanday ma’noni ifodalaydi?
A) Sharti,natija ma’nosini
B) Maqsad va sabab ma’nosini
C) Holat ma’nosini
D) Daraja- miqdor ma’nosini
36. Deb so’zi yordamida hosil bo’lgan ergashgan qo’shma gapda ergash gapning o’rnini belgilang
A) Bosh gapdan oldin keladi
B) Bosh gapdan keyin keladi
S) Bosh gap o’rtasida keladi
D) Ushbu gap tarkibida ergash gap qatnashmaydi
37. Bosh gap tarkibida ko’rsatish olmoshlari ishtirok etganda , uning kesimi qanday shaklda bo’ladi?
A) Shart mayli shaklida
B) Uchun ko’makchisi shaklida
C) –ki yuklamasi shaklida
D) III shaxs buyruq mayli shaklida
38. Ko’rsatish olmoshlari qaysi gapning tarkibida qo’llanadi.
A) Ergash gapning tarkibida
B) Bosh gapning tarkibida
C) Teng huquqli sodda gaplar tarkibida
D) Kesim ergash gap tarkibida
39. Qaysi qatordagi ergashgan qo’shma gap tarkibiga ko’rsatish olmoshini o’rnatish mumkin?
A) Siz Hindistonda neni ko’rgan bo’lsangiz, shularning hammasini jam etib , bir kitob yozmog’ingiz darkor
B) Kim harakat qilsa , u baraka topadi
S) Sen otash ichida urasan javlon ,Dushman qolmasin deb sevgan elimda
D) Odam borki , odamlarning naqshidir, Odam borki , hayvon andin yaxshidir
40. Nisbiy so’zli ergashgan qo’shma gaplarda ergash gap tarkibida qanday olmoshlar ishtirok etadi?
41. Qoshma gap tarkibida qanday so’zlar nisbiy so’zlar sanaladi?
A) Deb , go’yoki so’zlari va uchun ko’makchisi
B) Kim? Nima? so’roq olmashlari
C) Sabab va maqsad ma’nosidagi so’zlar
D) So’roq va ko’rsatish olmashlari
42. Nisbiy so’zli ergashgan qo’shma gap berilgan qatorni belgilang
A) Qayerda ahillik bo’lsa , u yreda yutuq bor
B) Shuni sezdimki , oila a’zolari bir-biri bilan ittifoq ekan
C) Shu narsa aniqki, tarixini yaxshi bilmagan odam oxir-oqibat qul sifatida kn kechiradi
D) Qizig’i shundaki , shu ko’rinishiga ovozi muloyim edi
43.Kesimi bosh kelishik shaklidagi olmosh bilan ifodalanmagan kesim ergash gapni toping
A) Endi sizlarga muborak topshiriq shuki , har biringiz alohida-alohida ketasiz
B) Toleim shulki , jahonda bir guliston tanladim
C) Muhammad Yusuf ijodining o’ziga xos xususiyati shundaki, u juda oson o’qiladi
D) Buning natijasi shu bo’ldiki , To’laganning qanshariga musht tushurdi
44.Kesim ergash gapli qo’shma gapni toping
A) Shunisi esimdaki , qo’limdagi toshni kuchim boricha otdim
B) Gap shundaki , Tursunali aka bu institut bilan to’rt yil ishlashga kelishgan
C) Kechqurun maktabga kelganda, kechaning tantanali qismi tugagan edi
D) Og’iz va tilning bezagi to’g’ri so’zdir , to’g’ri so’z-la tilingni beza
45.Kesim ergash gaplar bosh gapga qanday bog’lovchi vosita yordamida bog’lanadi?
A) Deb so’zi yordamida
B) –ki yuklamasi yodamida
C) –sa shart mayli qo’shimchasimasi bilan
D) Nisbiy so’zlar yordamida
46. Quyida berilgan javoblarga ko’ra qanday holatda ega ergash gap bosh gapdan oldin keladi?
A) Ega ergash gapning o’rni bog’lovchi vositaga bog’liq emas
B) –ki shart mayli vositasida boglanganda
C) Nisbiy so’zlar yordamida bog’langanda
D) chunki , shuning uchun bog’lobvhi vositalari yordamida bog’langanda
47. Ega ergash gapli qo’shma gap berilgan qatorni belgilang
A) Foydasi shuki , odamlar adolat borligiga ishonadi
B) U qarshilik ko’rsatgan edi , Salimni ko’makka chaqirdim
C) Shoirning tovushi shunday qahrli ediki , navkarlar qorqib ketdilar
D) Shunisi ayonki , kitobsiz inson hayoti bo’m-bo’sh
48.Hol ergash gaplar qanday ma’no turlariga bo’linadi?
A) Ayirish va zidlash
B) Sabab , qiyoslash, biriktiruv
C) Payt,o’rin,sabab ,maqsad , shart, miqdor-daraja
D) Shart , miqdor daraja , galma –galllik, natija
49.Berilgan bog’lovchi vositalardan faqat hol ergash gapli qo’shma gapga tegishligini toping
C) –sa shart mayli qo’shimchasi
D) Bo’lsa , esa so’zlari
50.Bilingki, jim turib salomat bo’lish , gapirib malomatga qolishdan afzal. Ushbu gap ergashgan qo’shma gaopning qaysi turiga mansub?
A) Aniqlovchi ergash gapli qo’shma gap
B) To’ldiruvchi ergash gapli qo’shma gap
C) Hol ergash gapli qo’shma gap
D) Ega ergash gapli qo’shma gap
51.To’ldiruvchi ergash gapli qo’shma gapni toping
A) Sizni qo’rqib ketmasin deb , kechqurun bezovta qilmadik
B) Kimki taqdirga tan bersa, u hayot to’lqirida g’arq bo’lib ketadi
C) Qizig’i shundaki , shu ko’rinishiga ovozi muloyim edi
D) Kimki bo’lsa dilozor , undan el-u yurt bezor
52. Azamatlar , shunga nihoyatda xursandmanki , qarigan chog’imda cho’lning husnini ochish uchun ter to’kish menga nasib bo’ldi. Usbu gap ergashgan qo’shma gapning qaysi turiga mansub?
A) Aniqlovchi ergash gapli qo’shma gap
B) Hol ergah gapli qo’shma gap
C) To’ldiruvchi ergash gapli qo’shma gap
D) Ega ergash gapli qo’shma gap
53.Aniqlovchi ergash gapli qo’shma gaplarda bosh gapning aniqlovchisi vazifasida qanday so’zlar keladi?
54. Aniqlovchi ergash gap berilgan qatorni toping
A) Biz istaymizki , barcha ellar bir-biriga yanada yaqinroq bo’lsin
B) Bilim shunday xazinaki, u sarflangan bilan tamom bo’lmaydi
C) Oq , pushti, sarg’ish , qip-qizil gullarga qarab , dilimiz yayraydi
D) U shunday odim tashlab ketdiki , oqibatda unga hech kim yetolmadi
55.Ko’chirma gap bilan muallif gapining o’rni qaysi javobda to’g’ri ko’rsatilgan?
A) Ko’chirma gap faqat muallif gapidan oldin keladi?
B) Ko’chirma gap faqat muallif gapidan keyin keladi
C) Muallif gapi faqat ko’chirma gap ichida yoki undan keyin keladi
D) Ko’chirma gap muallif gapidan oldin , keyin yoki uning ichida, muallif gapi esa ko’chirma gap orasida kelishi mumkin
56. So’zlashuv uslubining quyidagi turlari mavjud…
Adabiy so’zlashuv va oddiy so’zlashuv
57. Ko’chirma gap o’zlashtirma gapga aylantirilganda ko’chirma gap tarkibidagi undalmaning o’rni o’zlashtirma gapda qanday b o’ladi?
Chiqish kelishigidagi to’;ldiruvchiga aylanadi
58. Rasmiy uslubga xos birliklar berilgan qatorni belgilang
A) “Mazza qildim, shirin kuydan zavqlandim…”
B) “Arizamni yozishdan maqsadim shuki…”
C) Bulutlarning og’ir , qoramtir namati…
D) Kesim gapning markazidir
59. Muayyan nutqiy qolip , qat’iy odat tusiga kirib qolgan shakllarga ega bo’lgan nutqiy uslub qaysi qatorda to’g’ri ko’rsatilgan?
60. Nutq usliblari nechaga bo’linadi va ular qaysilar
4 ga – so’zlashuv , ilmiy , badiiy , publisistik
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
B
B
C
B
C
D
A
C
C
B
B
C
D
A
C
A
C
B
A
B
D
B
A
B
A
A
A
C
C
A
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
C
D
A
D
B
A
C
B
D
C
D
A
A
A
C
C
D
C
A
B
A
C
B
C
B
ADABIYOT FANIDAN TEST SAVOLLARI
1. Badiiy adabiyotning asosiy ish qurolini aniqlang.
A) manzara B) fikr C) so‘z D) tuyg‘u
2. Olamni obrazli ko‘rish, timsollar asosida aks ettirish mahsuli bo‘lgan bitiklar adabiyotning qaysi turiga dahldor sanaladi?
A) badiiy adabiyotga B) ilmiy adabiyotga C) milliy adabiyotga D) A, B
3. “Qurruyo- qur hayt –a to‘ramning oti” tarzidagi nola kimga tegishli?
A) Oybarchinga B) Oppog‘oyga C) Qaldirg‘ochga D) Qultoyga
4. Azal ham sen abad ham sen, na avval birla oxir kim,
Unda yo‘q ibtido paydo, bunda yo‘q intiho paydo. Ushbu misralar muallifi qaysi qatorda to‘g‘ri berilgan?
A) Rabg‘uziy B) Navoiy C) Lutfiy D) Atoiy
5. Adabiy turlarning bo‘linishi qaysi qatorda to‘g‘ri berilgan?
A) lirik, epik, komedik B) dramatik, epik, satirik C) she’riy, nasriy, sahnaga mo‘ljallangan D) fojiaviy, dramatik, lirik
6. Qadimgi rivoyatlarga ko‘ra birinchi she’r muallifi qaysi qatorda to‘g‘ri berilgan?
A) baxshi B) Aristotel C) Odam ato D) xalq
7. O‘zligidan voz kechmaydigan millat qanday xususiyatga ega bo‘lishi shart?
A) urf- odatiga B) milliy ruhiyatiga C) san’atiga D) milliyligiga
8. XIII asrning oxiri XIV asrning boshlarida Xorazmning Raboti o‘g‘uz degan joyida yashab ijod etgan shoirni ko‘rsating.
A) Xorazmiy B) Rabg‘uziy C) Yugnakiy D) Yassaviy
9. …bu kitobni tuzgan toat yo‘lida tuzgan ma’siyat yabonin kezgan oz- oziqlik ko‘p yozuqlik.
Ushbu jumla qaysi asardan keltirilgan?
A) “Qutadg‘u bilik” B) “Qissasi Rabg‘uziy” C) “Guliston bit turkiy” D) barchasi
10. Qissalar syujeti bosh qahqamonlari turlicha bo‘lsada, ularni bir siymo birlashtirib turadi?
A) Iso payg‘anbar B) Muso payg‘anbar C) Muhammad payg‘anbar D) Sulaymon
11. “Qissasi Rabg‘uziy”da “Mavlono azza va jalla” deb kimni atashadi?
A) Sulaymonni B) Luqmonni C) ollohni D) zabonni
12. Tegra so‘zining lug‘aviy manosini aniqlang.
A) qo‘ydi B) atrof C) oyoq D) cho‘l
13. Bugun diningizni sizlarga mukammal qilib berdim . Ushbu jumla qaysi payg’ambar tilidan aytilgan?
A) Sulaymon B) Rasul alayhissalom C) Muso payg‘ambar D) Iso payg‘ambar
14. Adabiyot ilmida saj qanday ataladi?
A) nasrdagi ichki qofiya B) nazimdagi ichki qofiya C) she’riy san’at D) badiiy tuzilish
15. Xamsachilikni boshlab bergan ulug‘ xamsanavisni aniqlang.
A) Jomiy B) Ganjaviy C) Sheroziy D) Dehlaviy
16. Nizomiyning “Maxzan ul-asror” hamdnomasi kimga bag‘ishlangan?
A) Faxriddin Bahromshohga B) Firdavsiyga C) Rumiy D) Jomiyga
17. Ganjaviy Iroq hukmdori To’rg‘ul II ning topshirig‘iga ko‘ra qaysi asarini yaratdi?
A) “Maxzan ul-asror” B) “Xusrav va Shirin”C) “Haft paykar” D) “Panj ganj”
18. Shirvonshoxlardan Axsatan I Nizomiyga qanday doston yozishni buyuradi?
A) “Layli va Majnun” B) “Xusrav va Shirin” C) “Maxzan ul-asror” D) Ava B
19. Shoh Bahrom haqidagi “Haft paykar” dostoni kimning buyrug‘iga binoan yaratilgan?
A) Faxrididdin Attor buyrug‘iga binoan B) Axsatan I buyrug‘iga binoan C) Turg`ul II buyrug‘iga binoan D) Alauddin Ko‘rpa Arslon buyrug‘iga binoan
20. Buyuk xansanavis Xusrav Dehlaviyning asl vatani qayer edi?
A) Dehli B) Qobul C) Shaxrisabiz D) Samarqand
21. Nizomiy Ganjaviy “Maxzan ul-asror” nomli asarini kimga bag‘ishlab yozgan?
A) Iroq hokimi To‘g‘rul II ga B) Shirvonshohlardan Axsatan I ga C) Arzinjon hokimi Faxriddin Bahromshohga D) Alouddin Ko‘rpa Arslonga
22. Qaysi ulug‘ shoir o‘z “Xamsa”sini 28 yil davomida yozib tugatgan?
A) Nizomiy Ganjaviy B) Alisher Navoiy C) Abdurahmon Jomiy D) Xusrav Dehlaviy
23. “Xamsa” dostoni qahramonlaridan qaysi biri tug‘ma ishq ta’sirida g‘amgin, alam va dardlar bilan ko‘milgan inson sifatida tasvirlanadi?
A) Majnun B) Bahrom C) Qays D) Ko‘hkan
24. “Farhod va Shirin” dostoni aruzning qaysi bahrida yozilgan?
A) hazaji musaddasi mahzuf B) hazaji musammani solim C) ramali musaddasi mahzuf D) ramali musammani solim
25. Navoiy “Farhod va Shirin” dostoni haqida qanday ta’rif keltiradi?
A) “sehrli doston” B) “ishqiy doston” C) “shavq dostoni” D) “sevgi haqidagi eng go‘zal doston”
26. “Farhod va Shirin” dostonida Navoiyning qanday orzusi ifodalanagan?
A) komil inson haqidagi orzusi B) adolatli podsho haqidagi orzusi C) dunyoviy muhabbat haqidagi orzusi D) hech qanday orzu ifodalanmagan
27. Navoiy “Xamsa”sining qaysi dostoni Chin xoqonining farzandsizligi va bundan uning so‘ngsiz iztiroblarga tushganligi tasviri bilan boshlanadi?
A) “Layli va Majnun” B) “Farhod va Shirin” C) “Sab’ai sayyor” D) “Saddi Iskandariy”
28. Bobur “Boburnoma” asarida Andijon tasvirini keltirayotganda musiqa ilmida mashhur bo‘lgan kishi nomini keltirib o‘tadi. Ushbu zot nomi qaysi qatorda to‘g‘ri berilgan?
A) Yusuf Xoja B) Xoja Ismoil Xartang C) Imom al-Buxoriy D) Ulug‘bek
29. “Uzumi va qovuni va olmasi va anori, balki jami mevasi xo‘b bo‘lur. Vale’ ikki meva Samarqanddin mashhurdir” “Boburnoma”dan olingan yuqoridagi parchada qaysi mevalar haqida gap bormoqda?
A) sebi Samarqand, sohibi Samarqand B) noshvoti va uzum C) qovun va uzum D) olma va anor
30. Bobur “Boburnoma”da qayerga to‘qqiz ariqdan suv kirishini va bittasini ham chiqib ketmasligini aytib o‘tadi?
A) Farg‘ona B) Andijon C) Samarqand D) Xiva
31. Bobur “Boburnoma”da qayerning yetti shaharchasi borligini ta’kidlaydi?
A) Farg‘ona B) Andijon C) Samarqand D) Xiva
32. Memuar asarlarning qanday turlari ko’proq uchraydi?
A) ilmiy va badiiy B) tarixiy va ilmiy C) publitsistik va tarixiy D) badiiy va tarixiy
33. O‘zbek adabiyotidagi memuar asarlarning nodir namunasi qaysi qatorda to‘g‘ri berilgan?
A) Oybek “Bolalik”, G‘.G‘ulom “Shumbola” B) A.Qahhor “O‘tmishdan ertaklar”, Jonatan Svift “Guliverning sayohatlari” C) Oybek “Bolalik”, A.Qahhor “O‘tmishdan ertaklar” D) barchasi
34. Mashrab hayotiga oid so‘ngi ma’lumotlar bizgacha qaysi asar orqali yetib kelgan?
A) Bog‘istoniyning “Tazkirai qalandaron” asari orqali B) Jaloliddin Yusupovning “Mehribonim qaydasan” asari orqali C) Mashrabning “Mabdai nur”, “Kimyo” asarlari orqali D) Dilshodi Barnoning “Tarixi muhojiron” asari orqali
35. Boborahim Mashrabning “Mabdai nur” asari qanday tusdagi asarlar sirasiga kiradi?
A) badiiy-ahloqiy asar B) diniy-falsafiy asar C) diniy va ilmiy asar D) A va B
36. Arz so‘zining ma’nosi qaysi qatorda to‘g‘ti berilgan?
A) lochin B) ishonarli C) yer shari D) qiynamoq
37. Boborahim Mashrab o‘spirinligida qayerda go‘riston bo‘lsa o‘sha joyni ziyorat qilib odamlarning suyaklarini ko‘rib qanday so‘zlarni aytib yig‘lab yurar edi?
A) Ey odamzod, boradigan joying shu bo‘ldimi B) Ey odamzod, oxir o‘lib boshingga tushadigan ish bu C) Ey odamzod, safaringni yakunimi bu D) to‘g‘ri javob keltirilmagan
38. Boborahim Mashrabdagi g‘amginlik “Xamsa” dostoning qaysi qahramonlari g‘amginligiga o‘xshab ketadi?
A) Iskandar B) Qays C) Abu Salom D) A, B
39. Boborahim Mashrabning nisbatan mukammal she’riy to‘plamini nashr etilishida qaysi adabiyot jonkuyarining xizmati beqiyos hisoblanadi?
A) Said Ahmad B) Jaloliddin Yusupov C) Oybek D) G‘.G‘ulom
40. Tasavvuf ta’limotining maqsadi qaysi qatorda to‘g‘ri berilgan?
A) komil insonni tarbiyalash B) so‘fiylikni targ‘ib etish C) ruhiyatni poklash D) barchasi
41. Abdulla Qodiriyning ilk bor NKVD tomonidan qamoqqa olinishiga qaysi maqola sabab bo‘lgan?
A) “Matbuot kuni” B) “Yig‘indi gaplar” C) “1918- yil yodgori” D) “Yangi masjid va maktab”
42. “Oybek butun yoz ichi bog‘dan chiqmay ijod qildi. Oybek buyuk ijod egasi edi. Shuning uchun ham u o‘ta tahlikali va fojiali kunlarda, g‘urbat yutib kechirilgan hayotida “Qutlug‘ qon”day go‘zal va o‘lmas bir asar yaratdi”. Oybek haqidagi ushbu xotira kimga tegishli?
A) Zarifa Saidnosirovaga B) Zulfiyaga C) A.Qahhorga D) O.Yoqubovga
43. Adabiy qahramonlarnning hayoti davomida bir qadar o‘sishi adabiyotshunoslikda qanday ataladi?
A) personoj B) dinamika C) tashxis D) pafos
44. She’r izlayman bu kun Toshkent ko‘chalarida,
Sekingina zirqiraydi beorom qalbim.
Men umrimning bu so‘ronli kechalarida,
Na bir taskin topa oldim, na she’r topoldim. Ushbu misralar muallifi qaysi qatorda to‘g‘ri berilgan?
A) Abdulla Oripov B) Erkin Vohidov C) Muhammad Yusuf D) Hamid Olimjon
45. O‘n oykim, so‘lmishdir u tanish na’ra.
Hamon firog‘ida fig‘on chekar Shosh.
Bahor kelayotir, bosh ko‘tar, qara,
O, surur kuychisi, dongdor zamondosh. Abdulla Oripov qalamiga mansub ushbu satrlarda kim nazarda tutilgan?
A) M.Shayxzoda B) G‘.G‘ulom C) Oybek D) A.Qahhor
46. O‘zining she’rlari bilan “quruqshagan o‘zbek she’riyatiga o‘ychil g‘am g‘amchil o‘y” olib kirgan adib to‘g‘ri berilgan qatorni belgilang.
A) Muhammad Yusuf B) Abdulla Oripov C) E.Vohodov D) Zulfiya
47. 1921- yilda rus olimi Y.N.Tinyanov tamonidan adabiyotshunoslikka kiritilgan tushuncha qaysi qatorda berilgan?
A) lirik qahramon B) xarakter C) personaj D) badiiy to‘qima
48. O‘tgan asrning 60-80- yillarida o‘z she’riyati bilan “o‘zbek millatini tuyg‘ularning quruqshab qolishdan saqlab qolgan” adib kim?
A) Rauf Parfi B) Abdulla Oripov C) Azim Suyun D) Usmon Azim
49. Shekspirning umri mobaynida yaratgan dramatik asarlari va sonetlari soni to‘g‘ri ko‘rsatilgan qatorni toping.
A) 35 dramatik asar, 154 sonet B) 36 dramatik asar, 154 sonet C) 30 dramatik asar, 130 sonet D) 154 dramatik asar, 36 sonet
A) Kassio B) Emelya C) Dezdemona D) Yago
50. Bizning ovulimizda yetti otasini bilish odatiga qat’iy rioya qilinadi” deya o‘z tarjimai holini bayon qilgan shoirni aniqlang.
A) Mirmuhsin B) Abdulla Oripov C) H.Sharipov D) Ch.Aytmatov
51. Aytmatov kimni “U men uchun bitmas tuganmas ertak, doston, qadimiy qo‘shiqlarning xazinasi edi” deb ta’riflaydi?
A) onasini B) bobosini C) buvisini D) amakisini
52. Ch.Aytmatov tarjimai holida keltirilishicha ovuldagi bolalar qanday holatda kattalar tomonidan qattiq izza qilinadi?
A) o‘z avlodi haqida gapirolmasa B) bobolarini bilmasa C) o‘z ajdodlarining kasb korini bilmasa D) barchasi
53. Qaysi ijodkorning buvisi uni har yozda tog‘ga olib ketishini ta’kidlaydi?
A) Abdulla Oripov B) Ch.Aytmatov C) Mirmuhsin D) O. Yoqubov
54. Ch.Aytmatov ertak qo‘shiqlarning bitmas tuganmas manbai deb kimni tariflaydi?
A) otasi B) onasini C) buvisi D) barchasi
55. “U ovuldagi hurmatli ayollardan biri edi” Ushbu jumlalarda Ch.Aytmatov kimni tariflagan edi?
A) otasi B) onasini C) buvisi D) Ko‘cha biyi
56. Ch.Aytmatov bolaligini buvisi nimalar bilan bezaganini qayd etadi?
A) ertaklar B) qo‘shiqlar C) dostonlar D) barchasi
57. “Asrga tatigulik kun” romanidagi Nayman ona mingan tuyaning nomini aniqlang.
A) Oq o‘rkash B) Qoranor C) Oqmoya D) to‘g‘ri javob yo‘q
58. Qaysi adib manqurt so‘zini o‘z asarlarida ilk bor ishlatgan?
A) O‘tkir Xoshimov B) Rasul Hamzatov C) Said Ahmad D) Chingiz Aytmatov
59. “Asrga tatigulik kun” romani qachon yozilgan?
A) 1977- yil B) 1978- yil C) 1979- yil D) 1980- yil
60. “Asrga tatigulik kun” romanidagi ziyoli ilg‘or fikrli zamonaviy manqurtni aniqlang.
A) Buronli B) Kazangap C) Sobitjon D) Do‘nan boy
61. Qaysi asar chop etilishi bilan o‘quvchilar tafakkuri va ruhiyatini larzaga keltirdi?
A) “O‘tkan kunlar” B) “Asrga tatigulik kun” C) “Mehrobdan chayon” D) “Ulug‘ yo‘l”
62. Insondagi insoniy qiyofani belgilovchi asosiy ko‘rsatkichlar qaysi qatorda to‘g‘ri berilgan?
A) o‘zlikni anglash B) o‘zgani anglash C) tarixiy ildizlarni bilish D) A, B, C
63. Tarixiy ildizlarni bilish undan faxrlanish insonga xos qanday xislatlarni belgilaydi?
A) insoniy qiyofani B) etnografiya C) ehtiroslarni D) tarixiy haqiqatni
64. “Musibatnoma” muallifi G.Narikatsi qaysi xalq vakili edi?
A) Ozarbayjon B) Arman C) Ingliz D) Rus
65. Qaysi yozuvchi o‘z romani haqida ko‘nglimning eng tubidagi yuksak ezgu tuyg‘ular bu romanda ifoda etilgan deb tariflaydi?
A) G.NarikatsiB) Chingiz Aytmatov C) Pushkin D) A, B
66. Yunoncha ehtiros hissiyot ma’nolarini bildiruvchi so‘zni aniqlang.
A) remarka B) pafos C) pezaj D) barchasi to‘g‘ri
67. Asarga singib ketgan, undagi baddiy tasvirning yo‘nalishini belgilab beradigan jo‘shqin tuyg‘u va ko‘tarinki ruh …
A) fabula B) remarka C) barchasi to‘g‘ri D) pafos
68. “Asrga tatigulik kun” romanidagi oddiy temir yo‘lchining nomi qaysi qatorda berilgan?
A) Sobit B) Do‘nan boy C) Edigey D) Ozoda
69. Sog‘lom tamoyillar asosida rivojlangan adabiyot qaysi qatorda to‘g‘ri berilgan?
A) sho‘ro adabiyoti B) Istiqlol adabiyoti C) XIV asr adabiyoti D) barchasi
70. Bugungi kunda milliy adabiyotimizning yetakchi turi qaysi qatorda to‘g‘ri berilgan?
A) she’riyat B) dramaturgiya C) proza D) komediya
O’quvchi qoidalari
1. “Umumiy o’rta ta’lim maktab o’qituvchilari va o’quvchilarining odab-ahloq qoidalari” (matnda keyingi o’rinlarda “odob ahloq qoidalari” deb yuritiladi )O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, “Ta’lim to’g’risida”gi, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to’g’risida”dgi, “Yoshlarga oid davlat siyosatining asoslari to’g’risida”gi , “Bola huquqlari kafolatlari to’g’risida”gi, “Voyaga yetmaganlar o’rtasida nazoratsizlik va huquqbuzarlikning profilaktikasi to’g’risida”gi, “Axborot erkinligi prinsiplari va kafolatlari to’g’risida”gi qonunlari,Vazirlar Mahkamasining 2012 yil 21-maydagi 139-son “Ozbekiston Respublikasi ta’lim muassasalarida mobil telefonlardan foydalanishni tartibga solish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarori hamda umume’tirof etilgan ma’naviy-ahloqiy tamoyillar asosida ishlab chiqilgan.
Mazkur “Odob-ahloq qoidalari”O’zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tizimidagi umumiy o’rta ta’lim muassasalariga tadbiq etiladi.
2. Mazkur “Odob-ahloq qoidalari” ta’lim muassasalari jamoa a’zolari (ma’muriyati,o’qituvchilari,texnik xodimlari va o’quvchilari)ning ta’lim muassasasidagi o’zaro munosabatlarida rioya etishlari shart bo’lgan odob-ahloq tamoyillari, xulq-atvor me’yorlari va majburiyatlarini belgilab beradi.
3. Mazkur “Odob-ahloq qoidalari”ga rioya qilish ta’lim muassasasi jamoa a’zolarining barchasi uchun majburiy hisoblanadi.
II bob . Maqsad va vazifalar
4. Mazkur “Odob-ahloq qoidalari”ning maqsadi umumiy o’rta ta’lim maktablarida sog’lom ijtimoiy-psixologik muhitni shakllantirish, yosh avlodga zamon talablari va milliy qadriyatlar asosida ta’lim-tarbiya berish, ta’lim muassasalarida o’quv-tarbiya jarayonining sifati va ma’naviy-ma’rifiy ishlar samaradorligini oshirishga sharoit yaratishdan iboratdir.
5. Mazkur “Odob-ahloq qoidalari”ning asosiy vazifalari:
umumiy o’rta ta’lim maktablari jamoasi a’zolarining ma’naviy immunitetini shakllantirish va mustahkamlash;
o’quvchilar o’rtasida odob-ahloqni buzishni,zo’ravonlik,hayosizlik va shavqatsizlikni tashviq qilishga qaratilgan han qanday xatti-harakatlarning oldini olishga,yoshlarni ichkilikbozlik va giyohvandlik illatlaridan va boshqa turli halokatli tahdidlar hamda biz uchun yot bo’lgan diniy va ekstremistikta’sirlardan, past saviyali “ommaviy madaniyat” xurujlaridan himoya qilishga ko’maklashishdan iborat.
III bob. Jamoa a’zolarining odob-ahloqiga oid qoidalar
6. Umumiy o’rta ta’lim maktablarida hamjihatlik, o’zaro ishonch,hurmat, bir-biriga g’amxo’rlik qilish hamda ahil-inoqlik jamoa a’zolarining o’zaro munosabatlaridagi muhim shartlardir.
7. Jamoa a’zolari umumiy o’rta ta’lim maktabiga muassasa Ustavida belgilangan kiyimda kelishi lozim.
8. Ta’lim muassasasida har bir jamoa a’zosining sha’ni va qadr-qimmati o’zaro hurmat qilishi ,jamoa a’zolari o’zaro munosabatlarda “Siz”deb murojaat qilishi odat tusiga kirishi lozim.Ularning bir-biriga nisbatan hurmatsizlik qilishi, o’zaro munosabatlarda behayo so’zlar ishlatishi qat’iyan taqiqlanadi.
9. Jamoa a’zolari umumiy o’rta ta’lim maktablari hududida yurganda bir-biriga o’zaro hurmat ko’rsatib,yo’lak yoki koridorning o’ng tomonidan yurishlari, bir-biriga duch kelganda, albatta salomlashishi kerak.Bunda o’quvchilar o’qituvchilarga,o’g’il bolalar qizlarga, kichik yoshdagilar katta yoshdagilarga birinchi birinchi bo’lib salom berishlari tavsiya etiladi (ushbu holatlarda qo’l berib so’rashish istisno bo’lib,yoshi katta shaxslar yoki xotin-qizlar birinchi bo’lib qo’l uzatganidan keyingina ularga javoban qo’l uzatish mumkin).
10. Ta’lim muassasalari binoalariga kirish joylarida tirbandlik yuzaga kelsa,o’quvchilar o’qituvchi va xodimlarga, o’gil bolalar qizlarga, yuqori sinf o’quvchilari boshlang’ch sinf o’quvchilariga yo’l berishlari lozim.
11. Milliy va umumbashariy qadriyatlarga xos bo’lmagan yoki umumiy o’rta ta’lim maktabining ichki munosabatlariga taalluqli masalalarni internet tarmog’iga joylashtirish yoki undan turli maqsadlar yo’lida foydalanish taqiqlanadi.
12. Kompyuterlarda ta’lim muassasasiga tegishli bo’lmagan ma’lumotlarni, shuningdek, turli kinofilmlar, noqonuniy diniy ma’lumotlar, behayo suratlar, milliy, irqiy, etnik, diniy adovatni targ’ib qiluvchi har qandan materialni tayyorlash, saqlash, foydalanish va targ’ib etish qat’iyan man etiladi.
13. O’qituvchilar va o’quvchilar tasdiqlangan mashg’ulotlar jadvali asosida ishga va darsga o’z vaqtida kelishi, ish kuni va dars jarayonidan unumli foydalanishlari lozim.
IV bob. O’qituvchi va o’quvchilarning ta’lim-tarbiya jarayonidagi o’zaro munosabatlari
14.O’qituvchi va o’quvchilarning ta’lim-tarbiya jarayonidagi o’zaro munosabatlari “ustoz-shogird”an’anasiga asoslanishi lozim.
15. O’qituvchi sinfga kirib kelishi bilan o’quvchilar hurmat yuzasidan o’rinlaridan turib kutib olishlari va baravariga “Assalomu-alaykum”-deb salom berishlari, o’qituvchi ruxsatidan so’ng o’rinlariga o’tirishlari odobdan hisoblanadi. Bunda boshlang’ich sinf o’quvchilari o’quv kunining birinchi dars soatida, yuqori sinf o’quvchilari har bir darsda sinfga kirgan fan o’qituvchisiga xuddi shunday tartibda munosabatda bo’ladilar.
16. O’quvchilarning dars mashg’ulotlari davomida o’zboshimchalik bilan maktabdan tashqariga chiqib ketishi ta’qiqlanadi.
17. Maktabda dars mashg’ulotlarining boshlanishi va tugashi “Kirish” va “Chiqish” qo’ng’iroqlari bilan tartibga solinadi. “Kirish” qo’ng’irog’I dars boshlanganligini bildirib, u chalingandan so’ng barcha o’quvchilar va jadvalida belgilangan fan o’qituvchilari zudlik bilan tegishli sinf xonalariga kirib, mashg’ulotni boshlashlari lozim.
Dars mashg’ulotini tugaganligini bildiruvchi “Chiqish” qo’ng’irog’I o’qituvchi uchundir.O’qituvchi mashg’ulot yakunlanganligini e’lon qilgandan keyingina o’quvchilarning sinfdan chiqishlariga ruxsat beriladi. “Chiqish” qo’ng’irog’I chalingandan so’ng o’qituvchi tomonidan o’quvchilarni uzoq vaqt sinf xonasida ushlab turishga yo’l qo’yilmaydi.O’qituvchi sinfdan chiqayotganda o’quvchilar o’rinlaridan turib , “Xayyr,salomat bo’ling!”-deb hurmat ko’rsatadilar.
18. Dars mashg’ulotlari va tadbirlar vaqtida mobil telefonlaridan foydalanish barcha uchun taqiqlanadi.Maktabda o’tkaziladigan o’quv mashg’ulotlari va tadbirlar (saflanish,tarbiyaviy soatlar,bayram,sport tadbirlariva shu kabilar)boshlanishidan oldin o’quvchi va o’qituvchilar mobil telefonlarini o’chirib qo’yishlari lozim.Shuningdek,maktab hududiga kirib kelishda har bir o’quvchi , o’qituvchi ,xodim va boshqa tashrif buyuruvchi shaxslar o’z mobil telefoni abonentining chaqiruv ovozini to’liq o’chirib qo’yishi(telefonni “ovozsiz”rejimga o’tkazishi) shart.
V bob. O’qituvchilarning o’zaro munosabatlari
19. O’qituvchilar o’zaro munosabatlariga-yagona jamoa,o’zaro hurmat,do’stlik,hamjihatlik,halollik va adolat tamoyillariga amal qilishlari lozim.
20. O’qituvchilarning o’zaro munosabatlarida inson qadr-qimmatiga hurmatsizlik qilish man etiladi.
21. Maktab ma’muriyati va o’qituvchi-xodimlarning ish faoliyatiga doir masalalar bo’yicha hamkorlik qilishda bir tarafning boshqa tarafga tazyiq o’tkazishiga yoki shunga harakat qilishiga ,shuningdek,adolat tamoyillariga yoki ta’lim muassasasi manfaatlariga zid bo’lgan qarorlar tayyorlanishiga yo’l qo’yilmaydi.
22. Jamoada biror bir masala bilan ma’muriyatga murojaat qilish o’rnatilgan tartibda tashkil etiladi.
23. O’qituvchi va boshqa xodimlarning ta’lim muassasasida ma’naviy-ahloqiy muhitini yanada yaxshilash bo’yicha tashabbus va g’oyalari rag’batlantiriladi.
24. Ma’muriyat o’qituvchilar va xodimlarning kasbiy va intelektual jihatdan rivojlanishlari uchun qulay ish joyi,zamonayiv kompyuter,internet tarmog’I,kutubxona fondi va axborot resurslaridan erkin foydalanish,shuningdek,dam olishlari va jismonan chiniqishlari uchun barcha sharoitlarni yaratib berish choralarini ko’radi.
VI bob. Maktab jamoasi a’zolarining odob-ahloqqa oid majburiyatlari
25. O’qituvchilarning odob-ahloqqa oid majburiyatlari:
mazkur odob-ahloq qoidalariga rioya qilishda o’quvchilarga ibrat bo’lish;
maktab manfaatlariga zid bo’lgan xatti-harakatlardan tiyilish;
biror-bir nohush voqea yoki hodisa ro’y bersa,zudlik bilan ma’muriyatni xabardor qilish;
umumiy o’rta ta’lim maktabining sha’ni va nufuziga dog’ tushadigan har qanday holatlarning oldino olish;
umumiy o’rta ta’lim maktabi to’g’risidagi axborotlardan uning manfaatlari va obro’siga ziyon yetkazish uchun yoki o’z manfaatlari yo’lida foydalanmaslik;
dars jarayonida o’quvchilarga odob-ahloqqa oid milliy an’analarimiz, urf-odat va qadriyatlarimizni keng tushuntirib boorish;
yoshlar orasida sog’lom turmush tarzini keng targ’ib qilish,ularni zararli odatlardan va boshqa turli halokatli tahdidlar hamda jamiyatimiz uchun yot bo’lgan diniy va ekstremistik ta’sirlardan,past saviyali “ommaviy madaniyat” xurujlaridan ogoh etib boorish.
26. O’quvchilarning odob-ahloqqa oid majburiyatlari:
a) Ta’lim muassasasi hududida:
maktabga mashg’ulotlar boshlanishidan 10-15 daqiqa oldin,ta’lim muassasasi Ustavida belgilangan o’quvchilar libosi(formasi)da kelish;
toza va orasta kiyinish,saranjom-sarishta yurish,sochlarni ozoda va tartibga keltirilgan holda tutish(o’g’il bolalar sochlarining uzunligi me’yor(2-3sm)dan oshmasligi,qiz bolalarning ixcham zirakdan tashqari boshqa taqinchoqlarni taqmasligi lozim);
chiqindilarni faqat maxsus belgilangan idishlarga tashlash;
ustozlart va maktab mehmonlari bilan uchrashganda salom berish;
o’quv mashg’ulotlari vaqtida hududda sababsiz yurmaslik;
ta’lim muassasasi mulki (parta,stol,stul,doska,o’simliklar,hayvonot dunyosi va hakazolar)ga ehtiyotkorona munosabatda bo’lish;
maktab yo’laklarida tinchlikni saqlash,baland ovozda gaplashmaslik;
maktabga o’quv qurollari,dars jadvalida belgilangan darsliklar va daftarlar bila kelish(o’quvchilar uchun mo’ljallangan papka tutishi,kundalik daftariningh bo’lishi,ma’naviyatga zid rasmlar tushirilgan yozuv daftarlaridan foydalanmasligi);
narkotik va psixotrop moddalar,alkogol va tamaki mahsulotlarining iste’mol qilishi hamda tarqatilishiga yo’l qo’ymaslik.
b) Dars vaqti (sinf xonalari)da:
dars jarayoniga xalal beradigan harakatlar qilishdan saqlanish;
uyali aloqa vositalarini o’chirib qo’yish;
dars vaqtida o’rinsiz gaplashmaslik;
jihozlarni asrab avaylash,partalarga,stol va stullarga chizmaslik;
qog’oz va boshqa keraksiz narsalarni qoldirib ketmaslik;
tanaffusdan unumli foydalanish;
o’z o’qish joyini toza saqlash va tartibga keltirish;
navbatdagi dars bo’ladigan xonaga o’z vaqtida o’tish;
fan o’qituvchising ko’rsatmasi bo’yicha sinfni kelgusi darsga tayyorlash;
katta tanaffus vaqtida navbatchi o’quvchilar tomonidan sinf xonasining tozaligini ta’minlash.
e) Maktab oshxonasida:
ovqatlanishdan oldin va keyin qo’llarini yuvish;
umumiy ovqatlanish joylarida belgilangan tartib-qoidalarga rioya qilish;
taomlarni olishda “navbatga turish” tartibga rioya qilish;
tirbandlik holatida ustozlar,yosh bolalar va qizlarga hurmat ko’rsatish;
ovqatlanish vaqtida shovqin solmaslik;
issiq va sovuq ovqatlarni olishda va iste’mol qilishda ehtihotkorlik ko’rsatish;
oshxonadan olingan ovqat va ichimliklarni oshxonaning o’zida iste’mol qilish;
ovqatlangandan so’ng idishlarni yig’ishtirib qo’yish.
f) Maktab kutubxonasi va axborot resurs markazi (ARM)da:
kutubxona va ARM xodimlari bilan xushmuomalada bo’lish;
kitoblar va jihozlarga ehtiyotkorona munosdabatdfa bo’lish ;
baland ovozda so’zlashmaslik va boshqa kutubxonalarga xalaqit bermaslik;
qog’oz va boshqa chiqindilaerni qoldirib ketmaslik;
kitoblarni olish va topshirish tartib-qoidalariga rioya qilish.
g) Sport majmualarida:
sport majmuasiga xos bo’lgan kiyim va poyabzallarda kirish;
sport inventarlaridan oqilona va samarali foydalanish;
mashg’ulotlardan keyin sport inventarlarini belgilangan joylarga qayta topshirish;
sport majmuasining belgilangan tartib-qoidalariga to’liq rioya qilish .
Bundan tashqari,o’quvchilarga quyidagilar tavsiya etiladi:
o’zining namunaviy xulqi va bilimi bilan atrofdagilarda o’quvchilik odobi haqida ijobiy taassurot hosil qilishga intilish;
ko’cha-ko’yda bamaqsad yurmaslik,kattalarga hurmatda,kichiklarga izzatda bo’lish,jamoat transportlarida keksa,nogiron va yosh bolali yo’lovchilarga joy berish;
doimo komillikka intilish,halollik va adolat bilan hayot kechirish kabi olijanob fazilatlarni chuqur anglash;
o’z makltabi manfaati,uning sha’ni va nufuzi haqida qayg’urish,ularni saqlashda jonkuyarlik qilish va ularga hurmat bilan munosabatda bo’lish .
VII bob. Maktab jamoasi a’zolarining odob-axloqida man etiladigan holatlar
27. Quyidagilar o’qituvchilarga man etiladi:
jamoa a’zolari va boshqalarning shaxsiyatini va qadr-qimmatini kamsitish;
o’quvchilarni o’quv mashg’ulotlaridan asossiz chiqarib yuborish;
o’quv mashg’ulotlarida diniy tashviqot olib boorish;
o’quv mashg’ulotlariga spirtli ichimliklar iste’mol qilgan,soch-soqolni tartibga keltirmagan va kiyinish odobiga rioya qilmagan holda kirish;
maktab hududida spirtli ichimliklar va tamaki mahsulotlarini iste’mol qilish.
28. Quyidagilar o’quvchilarga man etiladi:
mashg’ulotlar yakunlangunga qadar maktab hududida o’quvchilar ruxsatsiz tashqariga chiqish;
o’qituvchilarga va boshqa o’quvchilarga nisbatan hurmatsizlik qilish;
o’qituvchilarni chalg’itish bilan bog’liq har qanday xatti-harakatlarni amalgam oshirish;
yozma ishlar va oraliq nazoratlarni bajarish vaqtida chetdan yordam so’rash,o’zgalarga yordam ko’rsatish;
boshqa o’quvchilar tomonidan tayyorlangan topshiriqlar yoki yozma ishlarni o’z nomidan topshirish;
mashg’ulotlarga kechikib kelish yoki qatnashmaslik;
moddiy jihatdan yaxshi ta’minlanganligini turli yo’llar bilan namoyish qilish.
VIII bob. Rag’batlantirish va chora ko’rish tartibi
29. O’quv yili davomida mazkur “Odob-axloq qoidalari”ga to’liq rioya qilgan, ta’lim muassasasida yuksak
ma’naviy-axloqiy muhitning qaror topishiga va yanada mustahkamlanishiga xizmat qilgan jamoa a’zolari quyidagicha moddiy va ma’naviy jihatdan rag’batlantirilib boriladi:
o’qituvchilarga maktab buyrug’I bilan tashakkurnoma e’lon qilsh,ularna tarmoq va davlat mukofotlariga tavsiya qilish ;
“Faxriy yorliq” bilan taqdirlash;
qimmatbaho va estalik sovg’alar bilan mukofotlash;
“Eng faol o’quvchi” nominatsiyasini berish;
o’quvchilar ota-onasining ish joyiga yoki mahalla fuqarolar yig’iniga tashakkurnoma xati yuborish.
30. Jamoa a’zolari mazkur “Odob-axloq qoidalari”ni buzganida ularga nisbatan quyidagi intizomiy jazo choralari qo’llaniladi:
o’qituvchilarga maktab buyrug’i bilan “Hayfsan” e’lon qilish;
o’quvchining kundaligiga tanbeh berish;
boshqa sinfga o’tkazish;
sinf jamoasi orasida muhokama qilish.
Mazkur “Odob-axloq qoidalari”ga rioya etilmaganlik holatlari ta’lim muassasasidagi “Kamolot” YIH, Xotin-qizlar qo’mitasi boshlang’ich tashkilotlari va “Ota-onalar” kengashlarida ham muhokama qilinishi mumkin.
IX bob. Yakuniy qoidalar
31. Mazkur “Odob-axloq qoidalari” har bir o’quvchiga va ularning ota-onalari(yoki ularning o’rnini bosuvchi shaxslar)ga hamda o’qituvchilarga imzo qo’yilgan holda yetkaziladi.
32. Mazkur “Odob-axloq qoidalari” maktabning foyesiga barchaga ko’rinarli tarzda joylashtirib qo’yiladi.
33. Mazkur “Odob-axloq qoidalari”ning talablarini har bir o’qituvchi va o’quvchilar to’liq bilishi va unga qat’iy amal qilishi shart.
(O’zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligining 2013-yil 28-fevraldagi 74-son buyrug’i bilan tasdiqlangan)
Ona tili darslari nega qisqartirilmoqda? – Respublika ta’lim markazi direktori bilan suhbat
Bu boradagi bahslar Xalq ta’limi vaziri Sherzod Shermatovning masala yuzasidan tushuntirish berishi hamda O‘zbekiston «Milliy tiklanish» demokratik partiyasi rahbari Alisher Qodirovning vazir fikrlariga nisbatan bildirgan e’tirozlaridan keyin ancha jonlandi.
Kun.uz muxbiri masala yuzasidan batafsil ma’lumot olish hamda fan soatlarining nima sababdan optimizatsiya qilinayotganiga aniqlik kiritish maqsadida Respublika ta’lim markazi rahbari Shuhrat Sattorov bilan intervyu uyushtirdi.
– Shuhrat aka, mavzuga kirishdan avval ta’lim markazi faoliyati bo‘yicha ma’lumot bersangiz.
– Respublika ta’lim markazi ta’lim tizimining yuragi deb aytishimiz mumkin. Ta’limning mazmun-mohiyati va keyingi rejalari aynan shu markazda tayyorlanadi. Oddiy o‘quv standartlaridan boshlab, o‘quv dasturi va darsliklar, o‘qitish metodikasigacha shu yerda yaratiladi. Nimani o‘qitamiz va qanday o‘qitamiz, degan savollarga respublika ta’lim markazi javob beradi.
– Fikr va munozaralarga sabab bo‘layotgan o‘zgarish – maktablarda ona tilini fani soatlarining qisqarishdan qanday maqsad ko‘zlangan? Shuningdek, bu fan misolida aynan qanday optimizatsiya kutilmoqda?
– Birinchi navbatda qayd etib o‘tish lozimki, Alisher Qodirovni kuchli siyosatchi sifatida bilamiz, lekin u bunday bayonot berishdan avval masalaning mohiyatiga yetib borganida juda yaxshi bo‘lardi. Bugun oldimizdagi asosiy maqsad o‘zgarish emasmi? Taraqqiyotni xohlasak, o‘zgarishimiz kerak emasmi? Yangiliklarni qabul qilishimiz kerak emasmi? Agar biz har qanday yangilikka ehtiros bilan munosabat bildiradigan bo‘lsak, bu o‘sha yangilikni omma oldida yomonotliq qilishi mumkin. Yoki hukumatni xalqqa dushman qilib ko‘rsatishi mumkin. Bayonotda bir qator anglashilmovchiliklar mavjud. Til bu – inson tafakkurini shakllantiruvchi juda katta xazina, boylik. Biz ham aynan tilning orqasidan shunchalik aziz bo‘lib yuribmiz.
Xalq ta’limi vazirining 52-sonli buyrug‘i mavjud – “Umumiy o‘rta ta’lim maktablari uchun 2020-2021 o‘quv yiliga mo‘ljallangan tayanch o‘quv rejasini tasdiqlash to‘g‘risida”. Umumiy o‘rta ta’lim maktablari uchun haftalik o‘quv soatlari belgilanadi. Bir hafta davomida bola qaysi fanni necha soat o‘qishi belgilab berilgan. Bunda hech bir sinfda ona tili ikki soat o‘qitilishi ko‘rsatilmagan. Vaholanki, bayonotda ona tili ikki soat o‘qitilarkan, deb aytilmoqda. Bu yil maqbullashtirilgan boshlang‘ich 2-, 4-, sinflarda o‘quvchi ona tilini 7 soatdan o‘qiyapti. 5-, 6-sinflarda esa olti soatdan o‘qiyapti. Ya’ni o‘quvchi bir kunda beshta fan o‘qisa, shulardan biri ona tili.
O‘quvchining sinfda biron fanni o‘zlashtirish uchun ajratgan vaqtini ko‘rsatuvchi o‘quv yuklamasi mavjud. O‘quvchilar hafta davomida 327 soat vaqtini sinfxonasida turli fanlarni o‘qish bilan o‘tkazishadi. 2019-2020 o‘quv yilida mana shu ko‘rsatkich 327 soat edi, yangi o‘quv yilidan boshlab buni yanada maqbullashtirish topshirig‘i berildi. Haftalik o‘quv yuklamasini 314 soatga qisqartirdik. O‘quv yuklamasi 327 soat bo‘lganda, shuning 68 soati ona tili va adabiyot fanlari uchun ajratilar edi. Bu umumiy o‘quv yuklamasining 20,7 foizini tashkil etardi.
Yangi o‘zgarish – 314 soatlik o‘quv yuklamasi bo‘yicha ona tili va adabiyot fani 57 soat o‘tiladi. Bu umumiy o‘quv yuklamasining 20,4 foizini tashkil etadi. Ya’ni o‘zgarish hattoki bir foiz ham emas.
Darsliklarda grammatika, nazariya kamaymoqda, endilikda ularni hazm qilish ham osonlashadi. Shu narsani ham unutmaslik kerakki, o‘quvchi haftaning 6 kunida bitta fanni takror va takror o‘qiydigan bo‘lsa, bu unga og‘irlik qiladi. O‘zlashtirish sifati tushib ketadi. Xalqaro tahlillar shuni ko‘rsatmoqdaki, hafta davomida 5 soatdan ortiq o‘rganilgan har qanday fan o‘quvchini zada qilib qo‘yadi. O‘quvchi bugun o‘zlashtiradi, ertaga kelib yana o‘zlashtiradi. Vaholanki, bizning kitoblarimiz grammatika, nazariya qonun-qoidalari bilan to‘ldirib tashlangan ekan, bola buni qanday qilib hazm qilishi mumkin? Bu muammo o‘zlashtirish ko‘rsatkichi bilan bog‘liq kamchiliklarni keltirib chiqarmoqda.
O‘quvchiga haftasiga 4-5 soat dars beraylik, oson, hayotda tatbiq etiladigan amaliy qoidalar, mashg‘ulotlar orqali o‘rgataylik. Bola mana shunda o‘zining tilini yaxshi tushunadi. Shundagina bu til uning tafakkuriga xizmat qiladi.
– Ona tili fani optimizatsiyasi borasida tashabbuskorlar kimlar va qaysi mutaxassislar ishlamoqda? Bu borada qaysi xorijiy davlatlarning tajribasi asos qilib olinmoqda?
– Respublika ta’lim markazida har bir fan bo‘yicha ilmiy-metodik kengashlar mavjud. Bu kengashlarga sohaning yetuk olimlari, amaliyotchi o‘qituvchilar jalb etilgan. Aynan ona tili va adabiyoti bo‘yicha ilmiy-metodik kengashda Hamidulla Dadaboyev, Nizomiddin Mahmudov, Baxtiyor Mengliyev, Qozoqboy Yo‘ldoshev, Valijon Qodirov kabi sohaning yirik olimlari jamlangan. Mutaxassislar tomonidan o‘rganishlar olib borildi. O‘rganishlar natijasida shunday xulosaga kelindiki, tilni o‘qitish sifatini soatlarga bog‘lashimiz kerak emas. Sifatni ko‘proq metodika va amaliyot bilan bog‘lashimiz kerak. Shundagina bolada o‘rganayotganini hayotda qo‘llash ko‘nikmasi paydo bo‘ladi.
Butun dunyoda xalqaro baholash dasturi – PISA mavjud. Bu dastur o‘quvchilarning o‘zlashtirish ko‘rsatkichini baholaydi. Dasturning bir qismi sifatida til ko‘nikmalarini baholash ham bor. Shu reytingda bugun Finlyandiya, Estoniya, Belarus, Angliya, Janubiy Koreya mamlakatlarining o‘quvchilari yuqori o‘rinlarda turadi. Biz ham xorijiy tajribani o‘rganishda e’tiborimizni shu davlatlarga qaratdik.
Misol uchun, Estoniyada ona tili hafta davomida 39 soat, Germaniyada 41 soat, Finlyandiyada 42 soat, Janubiy Koreyada 46 soat o‘qitiladi. Bizda esa bu fan 64 soat o‘tiladi. O‘zbekistonda yil davomida 1938 soat ona tili va adabiyot o‘qitiladi. Bu dunyodagi eng yuqori ko‘rsatkichlardan biri. Yuqorida nomi keltirilgan mamlakatlarda ham yil davomida o‘rtacha 1300-1600 soat o‘rgatilyapti. Ona tili va adabiyot bizda ikkita alohida fan hisoblanadi. Lekin dunyoning aksariyat mamlakatlarida bu fan ajratilmaydi. Vaholanki, adabiyot ham tilga xizmat qiladi.
– Xalq ta’limi vaziri Sherzod Shermatov maktabni bitirayotgan yoshlar savodsiz bo‘lib katta bo‘ldi, degan fikrni aytgan edi. Ona tili va adabiyot uchun shuncha ko‘p soat ajratilganiga qaramay, nega bola savodsiz bo‘lib bitirib chiqyapti? Xatoliklar qayerda?
– Biz o‘quvchilarni ko‘proq qonun-qoidalar bilan, matnlar bilan band qilib qo‘ydik. Ularga nima, qachon, qayerda, degan savollarga javoblarni yodlatdik. Yod olishga yo‘naltirilgan matnlar, dasturlarni berib keldik. Vaholanki, bugun butun dunyo qanday qilib, degan savolga javob izlamoqda. Mohiyat, yaratuvchanlik, ijodkorlikka diqqat qaratiladi.
O‘zim ham filologman. Meni boshqalar tilni yaxshi biladigan mutaxassis sifatida bilsa kerak. Lekin men o‘zimni baholaydigan bo‘lsam, ona tilining bugungi qonun-qoidalariga ko‘ra, 2 yoki 3ga tortishim mumkin. Sababi qonun-qoida, grammatika, nazariya. Butun dunyoda ijodiy yozish degan alohida yo‘nalish bor. Shunday yo‘nalishlar mavjud bo‘lgan bir paytda bizning olimlarimiz faqatgina nazariyaning ustida ilm bilan mashg‘ul bo‘lishdi va shuning orqasidan katta unvonlarni olishdi.
Til nuqtai nazaridan tinglab tushunish, o‘qib tushunish, voqeaga munosabat bildirish kabi ko‘nikmalarni farzandlarimizda qachon shakllantira olamiz? Darsliklar esa qonun-qoidalar bilan to‘ldirib tashlangan.
Yaqin fursatda aynan shu yo‘nalishda yangi avlod darsliklarini yaratmoqchimiz. Misol uchun, 5-sinf ona tili darsligi misolida ko‘radigan bo‘lsak, Nizomiddin Mahmudov boshchiligida juda yaxshi darslik qilindi. Uning 40 foiz nazariya qismi olib tashlandi. Bularning o‘rniga biz matn berdik. Bola ko‘proq matn bilan ishlasin va undagi mohiyatni tushunsin. Amaliyotchi o‘qituvchilar bilan ham fikrlashganda shunga amin bo‘ldikki, bugun maktablarning o‘zi ham nazariyadan qochishga va amaliyotga yo‘naltirishga ko‘proq muhtoj ekan. Darsliklar shu paytgacha olimlar tomonidan yozilgan va ularni hazm qilish qiyin. O‘quvchi tugul o‘qituvchi ham ularni hazm qila olmaydi.
Yangi o‘quv yilidan boshlab darsliklarni yaratishda amaliyotchi o‘qituvchilar ham muallif sifatida ishtirok etishi ta’minlanmoqda. Chunki o‘quvchining salohiyati ularga ayon. Olimlar yangiliklar bilan boyitsa, ular ko‘proq amaliyotga yo‘naltiradi. Mana shu hamfikrlik yaxshi darslikning yaratilishiga xizmat qiladi.
– Xalq ta’limi vazirligini maktablarda ona tili fani soatlarining ko‘pligi tashvishga solayotgan ekan, lekin nega 30 yildan beri muammo bo‘lib kelayotgan alifbo masalasida biror marta gapirmaysizlar? Axir bu bilan ham millionlab yoshlar ikki harfli, qo‘pol qilib aytganda, savod masalasida bilimsiz qilinyapti-ku. Nega bu masalada vazirlik jim?
– Bugun Xalq ta’limi vazirligida juda katta o‘zgarishlar bormoqda. Vazirlik va uning bo‘ysunuvidagi tashkilotlar birinchilardan bo‘lib hujjatlarni lotin yozuvida olib boradigan davlat muassasalaridan biriga aylandi. Til va yozuv umummilliy ahamiyatga ega masala hisoblanadi. Birgina vazirlik doirasida buni hal qilishning imkoni yo‘q. To‘g‘ri, biz o‘zimizning qat’iy pozitsiyamizga ega bo‘lishimiz kerak. Ehtimol, yaqin fursat ichida shunday bo‘ladi. Chunki biz yetishtirib chiqarayotgan kadrlar mehnat bozoriga kirib kelmoqda. Safimizga bugun qo‘shilayotgan xodimlar lotin yozuvini, yoshi katta xodimlar esa kirill yozuvini ma’qul ko‘rishadi. Shu nuqtada ikki avlod o‘rtasida to‘siq yuzaga kelgandek ham tuyuladi.
Menimcha, umummilliy ahamiyatga ega bo‘lgan har qanday islohot to‘la amalga oshishi uchun baribir ham avlodlar almashinuviga ehtiyoj sezamiz.
Ilyos Safarov suhbatlashdi