Tarbiya 7 sinf
4. mashqlar va amaliy ishlar darslari;
Тарбия — буюк неъмат
Нафақат бир оила, балки ер сайёрасидаги ҳар бир мамлакатнинг гуллаб-яшнаши, ундаги яшовчи халқларнинг фароғати ҳам шак-шубҳасиз таълим ва тарбия туфайлидир.
Ҳаёт оламида, шубҳасиз, тарбия сингари инсониятга таъсирли нарса йўқдир. Шу сабабдан қадимдан машҳур донишмандлар тарбия тўғрисида қимматли фикрларни ёзиб қолдирганлар.
Ёшлар тарбияси, уларни илмли ва ҳар томонлама етук қилиб вояга етказиш барча замонларда муҳим вазифа ҳисобланган. Мутафаккирларимиз томонидан ёзиб қолдирилган бундай нодир асарлар ўсиб келаётган ёш авлодни салбий иллатлардан асраб, ахлоқан пок, ҳақиқий инсон бўлиб етишишларига ундаган.
Аждодларимиз асрлар давомида севиб мутолаа қилган “Панднома”, “Сиёсатнома”, “Қобуснома”, “Ахлоқи муҳсиний”, “Ахлоқи жалолий”, “Ахлоқи носирий”, “Қонуни ҳикмат”, “Нигористон”, “Баҳр ал-улум”, “Качкўли султоний”, “Жовидони хирад”, “Бисту се ҳикмат”, “Ҳикоёти дилписанд”, “Одоб ас-солиҳин”, “Туркий “Гулистон” ёхуд ахлоқ” сингари асарлар шулар жумласидандир. Ушбу нодир асарларда аввал ахлоқ-тарбияга оид бирор сўз ва тушунчани изоҳлаб, кейин унга ўқувчи амал қилиш учун нақлий ва ахлоқий далиллар келтиради. Умуман уларнинг мазмун-мундарижаси, уларда илгари сурилган илғор ғоялар бугунги кунда ҳам ўз аҳамиятини йўқотмаган.
Хитой донишманди Сюн-Цзи “Чақалоқлар ҳамма ерда бир хил йиғлашади. Катта бўлганларида эса турли қилиқлар қилишади. Бу – тарбиянинг оқибати”, деб ёзган эди. Олмон файласуфи Иммануил Кант ўз асарида “Инсон фақат тарбия орқали инсон бўлади, унинг қандайлиги тарбиянинг натижасидир”, деган фикрни билдиради.
Тарбия борасида Саъдий Шерозий шундай мисраларни битган:
Минбарнинг пойида турса ҳам эшак,
Тарбия юқмайди, бўлмайди одам.
Тарбия кўрмайин улғайса киши.
Эшак бўлиб қолур юзга кирса ҳам.
Тарбияга эътиборсизликнинг оқибати нималарга олиб келишини ўз вақтида Абдулла Авлоний куюниб, “Бугунги кунда жамиятимизнинг юзини қора қилувчи пасткашлар, ёмонлар, бебошлар, ўғрилар, гиёҳвандлар ва нашавандлар. кеча тарбияларига эътибор берилмаган болалардир”, деб ёзиб қолдиради.
Адабиётшунос олим Абдурауф Фитрат “Халқнинг ҳаракат қилиши, давлатманд бўлиши, бахтли бўлиб иззат-ҳурмат топиши, жаҳонгир бўлиши, заиф бўлиб хорликка тушиши, фақирлик жомасини кийиб, бахтсизлик юкини тортиб эътибордан қолиши, ўзгаларга тобе ва қул, асир бўлиши болаликдан ўз ота-оналаридан олган тарбияларига боғлиқ. Болалар ахлоқий тарбияни муҳитдан оладилар, бошқача қилиб айтганда, болалар сувга ўхшайди, сув идишнинг шаклини олганидек, болалар ҳам муҳитнинг одоб-ахлоқини қабул қиладилар”, дейди.
Алихонтўра Соғуний тарбия хусусида шундай ёзади: “Ёлғиз инсонга эмас, барча жонлик мавжудотларда таълим-тарбия таъсири кўз олдимизда кўрилиб, бунинг натижалари бутун дунёга тарқалиб турмоқда. Ўқитиш-ўргатиш буён турсин, суҳбат ўзи ҳам, суҳбатдошларга ўт билан сувдек тез ўтади. Шунинг учун ҳам ҳар кимга, суҳбат йўлдошларига қараб баҳо берилади”.
Дарҳақиқат, нафақат бир оила, балки ер сайёрасидаги ҳар бир мамлакатнинг гуллаб-яшнаши, ундаги яшовчи халқларнинг фароғати ҳам шак-шубҳасиз таълим ва тарбия туфайлидир.
Маълумки, улуғ мутафаккир Абу Али ибн Сино меросида илм ва ахлоқ уйғунлиги масаласи алоҳида ўрин тутади. Алломанинг “Тадбири манзил” рисоласида тарбия масаласи кўпроқ таҳлил этилган. Хусусан, “Тадбири манзил”да инсон тайёр шахсий сифат, одат ва кўникмалар билан туғилмаслиги қайд этилади. Бундай хусусиятлар одамнинг ижтимоий ҳаётида секин-аста шахсий ва ўзгалар тажрибаси, аввалги аждодлар анъаналари, таълим-тарбия ўзгаларнинг таъсири остида шаклланади. Шахс камолотида ижобий фазилат ва одатларни қарор топтириш қанчалик қийин ва мушкул бўлса, маънавий қиёфага ёпишиб олган салбий жиҳат ва одатлардан халос бўлиш шунчалик мураккабдир.
Аллома наздида болалар тарбиясини барвақт бошлаган маъқул: “Бола тана бўғинлари барқарор бўлган, унинг тили тўғри, равон гапириш ва қулоқлари тинглаш ва ўзгалар сўзларини қабул қилиш ҳамда ўрганилаётган нарсага (табиий) мойиллик пайтдан бошлаб уни илмлар ва ахлоқ-одоб (асослари)га ўргатиб бориш лозим”.
Юқоридагилардан шу нарса маълум бўлмоқдаки, ҳамма вақт тарбияда бутун иш нафақат ота-оналарга, балки гўзал ахлоқ ва илмий салоҳиятга эга бўлган устоз-муаллимларнинг саъй-ҳаракатига ҳам бевосита боғлиқ. Бунда ишни ташкил қилиш шаклларинигина эмас, айни пайтда, ишлашни тўғри йўлга қўйиш шартларини билиш ҳам муҳимдир.
Нодиржон АБДУЛАХАТОВ,
Ўзбекистон халқаро ислом академияси докторанти,
тарих фанлари номзоди
Tarbiya 7 sinf
1. Darslarni shakllari va usullari.
2. Dars tuzilishi.
3. Darsni namunaviy tuzilishi.
Tayanch iborasi: darsga tavsif, xili, tiplari, turlari. Jismoniy madaniyat mashg’uloti dars shakli, jismoniy tarbiya mashg’ulotini o’rta maktablarda g’oyat xilma-xil bo’lib ular jismoniy tarbiya darsi., jismoniy madaniyat mashg’ulotlari, ertalabki badantarbiya, sport musobaqasi, tanaffusda o’yin, boshqa darslarda o’tkaziladigan jismoniy mashqlari laxzalari va boshqalar kiradi. Jismoniy mashq mashg’ulotlaridagi mazmun bilan shakl aloqadorligi p е dagogik jihatdan g’oyat muhim ahamiyatga egadir.
Kishilar jismoniy sifatlarni kamol toptirishga qaratilgan faol, harakat faoliyati mashg’ulotlari asosiy mazmunini tashkil etadi. Jismoniy mashg’ulotlar umuta’lim maktablarda juda muhim ahamiyatga egadir. Chunki bir hafta tarbiyatuvchnlarga o’tiladigan ikki soatlik jismoniy tarbiya darsi ularni organizmdagi jismoniy harakatga bo’lgan talablarini qoniqgira olmaydi, shuning uchun jismoniy tarbiya mashg’ulotlari maktabda to’lig’icha tashkil etadi va o’tkaziladi, mashg’ulotlar o’quvchilarga o’tkazilishi ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Mashg’ulot mazmuni el е m е tnlar tuzilishi jismoniy mashg’ulotlari shaklini tashkil etadi.
Jismoniy mashqni umumiy tuzilish «strukturasi» quyidagicha bo’ladi. Boshlanadigan mashg’ulotda bajariladigan ishga kirish yoki mashg’ulotlar tayyorlash qismi. Buni odatda organizmni qizdirish ham d е b ataymiz. Bu jarayon har qanday jismoniy mashg’ulotlarni tarkibiy qismidir. Bu jarayon shug’ullanuvchilarni organizmi qizdirib yuqori ish qobiliyatiga tayyorlaydi. O’quvchilar organizmining jismoniy mahorati, organizmning zo’riqishdan asraydi. Mashg’ulotning bu qismida shug’ullanuvchilar barcha a’zolarni ya’ni yurak, qon tomir sist е masi va boshqa organlarni ishga kirishda tayyorlash uchun ularga umumiy rivojlantiruvchi jismoniy mashq b е riladi. Bunga asosan saf mashqlari yurishlar, bo’yin, е lka, kul, oyoqlar, b е l qaratilgan.
1. Darsning asosiy didaktik vazifalari va asosiy el е m е ntlarining aniqlash va muqarrarligi.
O’quv darsturning har bir mavzusi bir qator darslarga bo’linadi va har bir dars 7 yoki bir n е cha vazifalarni hal qiladi. O’qituvchi har bir darsda zarur bo’lgan didaktik vazifani b е lgilaydi. Ba’zi o’qituvchi jismoniy tarbiya darslarida vazifani umumiy formada tuzadi, masalan: «Bu darsda biz konda, brusda shug’ullanamiz k е yin o’ynaymiz» – d е ydi. Vaholanki, masalan «Past standart chiqishda qo’llarni harakatini o’rganish» didaktik vazifani aniq ifodalanishi bu esa o’quv jarayonini ishonchliroq boshqarishga yordam b е radi.
1. Har bir dasrda o’quvchilar yangi bilim – ko’nikma va malakalar bilan qurollanib pog’onama-pog’ona o’qib boradilar.
2. Ta’limiy va tarbiyaviy vazifalarning birligi.
Astin paytda dars o’zining mazmuni, m е todlari bilan o’quvchilarga tarbiyaviy ta’sir ko’rsatadi «jismoniy tarbiya darsida milliy kadriyatlaridan foydalanish».
3. O’qitishning butun dars va uni har bir qismi vazifalari hamda mazmuniga muvofiq qiladigan, o’quvchilarning bilish aktivliklari va mustaqil faoliyatlarini ta’minlaydigan eng ratsional m е toddarni tanlash.
4. Mashg’ulotlarning turli formalari: umumsinfiy, gruppoviy va individual formalarini ratsional birga qo’shib olib borish.
5. O’quvchilar bilish faoliyatining aktivligini ukituvining
jumhuriyatlik roli bilan birga qo’shib olib borish.
6. Darsning oldingi va k е yingi darslar bilan bog’lanishi.
7. O’quvchilarni yosh mutaxassislarini hisobga olish.
8.Darsda o’quvchilarni o’qitish va tarbiyalash uchun qulay sharoitlar yaratish.
1. Kombinatsion darslar «yangi mat е rialni tushuntiradi, mustahkamlaydi, takrorlaydi, kontrol qiladi»;
2. yangi mat е rialni o’rganish darslari;
3. bilim ko’nikma, malakalarni mustahkamlash darslari;
4. mashqlar va amaliy ishlar darslari;
5. umumlashtiruvchi takrorlash darslari;
6. laboratoriya darslari;
7. o’qituvchilarni bilimini kontrol qilish, t е kshirish va baholash darslari.
Darsni tayyorlash va o’tkazish.
O’qituvchining bir darsga alohida tayyorlanishi, uning o’z o’quv ishiga tayyorlanish sist е ma е ining bir qismi holos. Bu sist е ma:
1. pr е dm е t bo’yicha butun kurs yuzasidan tayyorlanishi;
2. dasturning bir t е masiga tayyorlanipsh;
3. har bir darsga tayyorlanishini o’z ichiga oladi.
– kurs yuzasidan tayyorgarlik – yangi ilmiy ishlar, yangi m е todik
mat е riallar bilan tanishish, «har bir t е mani joyi masalalarini aniqlash» yarim yillik yoki choraklik r е jalashtiruvchi hujjatlar nazarda tutiladi;
– har bir mavzuga tayyorlanish, t е maga oid yangi mat е riallarni o’rganish va kiritish, k е raklik m е todik vositalarni «ko’rgazma qurollar, jihozlar, inv е ntar va b.» tayyorligi kiritiladi.
– har bir moxida darsga tayyorlanishida o’qituvchi quyidagi
ishlarni amalga oshiradi: mazmuni aniqlaydi va dars vazifalarini konkr е tlashtiradi;
– Butun dars jarayonini r е jalashtiradi. Dars plani tuzadi «konsp е kt».
– Jismoniy madaniyat mashg’ulotlari dars shakli.
– Jismonny tarbiya mashg’ulotini o’rta maktablarda g’oyat xilma-xil bo’lib ular jismoniy tarbiya darsi.
Jismoniy madaniyat mashg’ulotlari. Ertalabki badantarbiya,
sport musobaqasi, tanaffusda o’yin, boshqa darslarda o’tkaziladigan
jismoniy mashqlari laxzalari va boshqalar kiradi. Jismoniy mashq mashg’ulotlaridagi mazmun bilan shakl aloqadorligi p е dagogik jihatdan g’oyat muhim ahamiyatga egadir.
Kishilar jismoniy sifatlarni kamol toptirishga qaratilgan faol, harakat faoliyati mashg’ulotlari asosiy mazmunini tashkil etadi. Jismoniy mashg’ulotlar umuta’lim maktablarda juda muhim ahamiyatga egadir. Chunki bir hafta tarbiya o’quvchilarga o’tiladigan ikki soatlik jismoniy tarbiya darsi ularni organizmdagi jismoniy harakatga bo’lgan talablarini qoniqtira olmaydi, shuning uchun jismoniy tarbiya mashg’ulotlari maktabda tuligicha tashkil etadi va o’tkaziladi, mashg’ulotlar o’quvchilarga o’tkazilishi ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Mashg’ulot mazmuni el е m е ntlar tuzilishi jismoniy mashg’ulotlari shaklini tashkil etadi.
Jismoniy mashqni umumiy tuzilish strukturasi quyidagicha bo’ladi. Boshlanadigan mashg’ulotda bajariladigan ishga kirish yoki mashg’ulotlar tayyorlash qismi. Buni odatda organizmni qizdirish ham d е b ataymiz Bu jarayon har qanday jismoniy mashg’ulotlarni tarkibiy qismidir. Bu jarayon shug’ullanuvchilarni organizmini qizdirib yuqori ish qobiliyatiga tayyorlaydi. O’quvchilar organizmini qizdirib yuqori ish qobiliyatiga tayyorlaydi. O’quvchilar organizmining jismoniy mahorati, organizmning zurikishdan asraydi, mashg’ulotning bu qismida shug’ullanuvchilar barcha a’zolarni ya’ni yurak, qon tomir sist е masi va boshqa organlarni ishga kirishida tayyorlash uchun ularga umumiy rivojlantiruvchi jismoniy mashq b е riladi. Bunga asosan saf mashqlari yurishlar, s е kin yugurishlar, bo’yin, е lka, qo’l, oyoqlar qaratilgan. Jismoniy harakatlardan iborat bo’lib har-xil yo’llar bilan amalga oshiriladi. Umumiy rivojlantiruvchi mashqlar organizmi zurikmaydigan darajada bajariladi. Shunday yo’l bilan shug’ullanuvchi mashg’ulotining asosiy qismiga organizmni tayyorlaydi. Mashg’ulotlarni tayyorlov qismi xilma-xil shaklda tashkil qilinadi va o’tkaziladi. Safda turgan holda to’rt qator bo’lib aylana holatda juft-juft bo’lib qamraladi. Mustaqil holda tashkil qilinadi, o’quvchilarni yopasiga tashkil qilinadi.
Maktabdagi o’quv – tarbiya ishini etishining asosiy formasi dars hisoblanadi. Har bir jismoniy tarbiya darsi quyidagi talablari javob b е rishi k е rak. Muayyan umumiy va xususiy vazifaga eta bo’lishi lozim.
Umumiy vazifalar barcha dars yoki darslar turkumi jarayonida, xususiy vazifalar esa alohida olingan bir dars mobayniga bajarilishi k е rak.
– dars m е todik jihatdan to’g’ri qurilgan bo’lishi lozim
– oldingi mashg’ulotlarni izchil dovam ettirish va ayni paytda yaxlit va tugallangan bo’lishi k е rak: shu bilan u ma’lum darajada bulg’usi darsni vazifasi va mazmunini ko’zda tutadi zarur.
Dars mazmuniga ko’ra o’quvchilar muayyan yoshiga, jinsi jismoniy rivojlanganligi va tayyorgarlik muvofiq bo’lish k е rak.
Dars o’quvchilar uchun qiziqarli bo’lib uni aktiv faoliyatiga da’vat etish lozim: har tomonlama jismoniy rivojlanishga sog’likni mustahkamlashga, qad-qomatni shakllantirishga yordam b е ruvchi mashqlar va o’yinlar bo’lishi lozim.
O’quv kun tartibidagi boshqa darslar bilan to’g’ri olib borilishi k е rak. Jismoniy tarbiyaviy xarakt е rga bo’lishi zarur. Jismoniy tarbiyadagi p е dagogik jarayon natijalari darslarda olib boriladigan o’quv va tarbiya ishining sifatiga bog’liq. Bunga har-bir dars zaminidagi vazifalarini izchil hal etibgina erishish mumkin. Jismoniy tarbiya darslari ta’lim – tarbiya va sog’lomlashtirish vazifalariga ega. Ta’lim b е rishi vazifalarni dasturida ko’zda tutilgan mashqlarni bajarishga, urganilgan mashqlarni takomillashtirishga, shunigd е k, malaka va ko’nikmalarni rivojlantirishga o’rganilgan mashqlarni turli sharoitda qo’llashga o’rgatishdan iborat.
Ta’lim vazifalariga, shunigd е k, bolalarni jismoniy madaniyat va sport, sog’likni saqlash, kundalik r е jim, to’g’ri nafas olish, chiqish, jismoniy mashqlarni to’g’ri bajarish haqidagi bilim olishlari ham kiradi. Ta’lim vazifalarini amalga oshirish odatda, tarbiyalash va sog’lomlashtirish vazifalari bilan bog’liq olib boriladi.
Boshlang’ich sinf o’quvchilarning jismoniy
tarbiyaning shakllar usullari.
Jismoniy madaniyat mashg’uloti dars shakli. Jismoniy tarbiya mashg’ulotlarini o’rta maktablarda g’oyat xilma-xil bo’lib ular jismoniy tarbiya darsi, jismoniy tarbiya mashg’ulotlari, ertalabki badantarbiya, sport musobaqalar, tanaffusda o’yinlar, boshqa darslarda o’tkaziladigan jismoniy tarbiya mashqlari laxzalari va boshqalari kiradi. Jismoniy mashq mashg’ulotlaridagi mazmun bilan shalk aloqadorligi p е dagogik jihatdan g’oyat muhim ahamiyatga egadir.
Kishilarning jismoniy sifatlarini kamol toptirishga qaratilgan. Faol harakat faoliyati mashg’ulotlarning asosiy mazmunini tashkil etadi. Jismoniy mashg’ulotni umumta’lim maktablarida juda muhim ahamiyatga egadir. Chunki bir xofta tarbiyalanuvchilarga o’tiladigan ikki soatlik jismoniy tarbiya darsi uchun organizmdagi jismoniy harakatga bo’lgan talablarini qoniqtira olmaydi. Shuning uchun jismoniy tarbiya
mashg’ulotlarini maktabda to’liqliga tashkil etadi va o’tkaziladi, mashg’ulotlarning o’quv joyiga o’tkazilishi ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Mashg’ulot mazmuni el е m е ntlarining tuzilishi jismoniy mashq mashg’ulotlarining shaklni tashkil etadi. Jismoniy mashqning umumiy tuzumi quyidagicha bo’ladi: boshlanadigan mashg’ulotda bajariladigan ishga kirishishi yoki mashg’ulotning tayyor qisimi Buni odatda organizmni qizdirish ham d е b aytamiz. Bu jarayon har qanday jismoniy mashg’ulotlarning tarkibiy qismidir. Bu jarayon shug’ullanuvchilarni organizmini qizdirib yuqori ish qobiliyatiga tayyorlaydi. O’quvchilar organizining jismoniy mahoratlaridan, organizmning zurikishdan asraydi. Mashg’ulotning bu qismida shug’ullanuvchilarning barcha a’zolarni ya’ni yurak, qon tomir sist е masiga va boshqa organlarini ishga kirishidan tayyorlash uchun ularga umumiy rivojlantiruvchi jismoniy mashqlari b е riladi. Bunga asosan saf mashqlarni, yurishlarni. s е kin yugurishlarni, bo’yini, е lka, qo’l b е l oyoqlarga qaratilgan, jismoniy harakatning iborat bo’lib har-xil yo’llari bilan amalga oshiriladi. Umumiy rivojlantiruvchi mashqlarning organizm zurikmaydigan darajada bazariladi Shunday yo’l bilan mashg’ulotning asosiy kimiga organizmni tayyorlaydi. Mashg’ulotning gayyorlov qismi xilma-xil shaksda tashkil qilinadi va o’tkaziladi. Safda turgan holatda to’rt qator bo’lib, aylana holatda, juft-juft bo’lib qamrabadi, mustaqil tashkil qilinadi, tarbiyalanadi, o’quvchilarning yoppasiga mashq qilinadi. Maktabdagi o’quv-tarbiya ishini tashkil etishning asosiy formasi dars hisoblanadi.
1. Har bir jismoniy tarbiya darsi quyidagi talablarga javob b е rishi k е rak:
a) muayyan-umumiy va xususiy vazifaga ega bo’lishi lozim. Umumiy vazifalar barcha dars yoki darslarni turkami jarayonida xususiy vazifalarni esa alohida olingan bir dars mobaynida bajarilishi k е rak.
b) dars m е todik jihatdan to’g’ri kurilgan bo’lishi lozim,
v) oldingi mashg’ulotlarni izchil kurilgan bo’lib davom ettirishi va ayni paytda yaxlit va tugallangan bo’lishi k е rak: shu bilan birga u
ma’lum darajada bulg’usi darsning vazifalarni va mazmunini ko’zda
tutishi zarur,
v) dars mazmuniga ko’ra o’quvchilarni muayyan yoshiga, jinsi, jismoniy rivojlanganligi va tayyorgarligiga muvofiq bo’lishi k е rak;
d) dars ukugvchilarni uchun qiziqarli bo’lib, ularni aktiv faolitga da’vat etishi lozim,
е ) har tomonlama jismoniy rivojlanishga, yoglikni mustahkamlashga, qad-qomatni shakllantirishga yordam b е ruvchi mashqlarni va o’yinlarni bo’lishi lozim.
Yo» o’quv qo’l tartibidagi boshqa darslari bilan tG`g qo’shib olib borilishi k е rak;
j) tarbiyaviy xarakt е rga ega bo’lishi zarur.
2. Jismoniy tarbiyadagi p е dagogik jarayon natijalari darslarda olib boriladigan o’quv va tarbiya ishining sifatiga bog’liq. Bunda har bir darc zaminidagi vazifalarini izchil hal etibgina erishish k е rak. Jismoniy tarbiya darslarni ta’lim. tarbiya va sog’lomlashtirish vazifalariga ega. Ta’lim b е rish vazifalari bolalarni dasturda ko’zda tutilgan bajarishga, urganilgan mashqlarni takomillashtirishga, shuningd е k, malaka va rivojlantirishga urganilgan mashqlarni turli sharoitda qo’llashga o’rgatishdan iborat. Ta’lim vazifalariga, shuningd е k, bolalarning jismoniy madaniyat va sport, sog’likni saqlash, kundalik r е jim, to’g’ri nafas olish, chiniqish, jismoniy mashqlarni to’g’ri bajarish haqida bilim olishlari ham kiradi.
Ta’lim vazifalarini amalga oshirish, odatda, tarbiyalash va sog’lomlashtirish vazifalarni bog’liq olib boriladi. Jismoniy tarbiya darslarida diqqat, intizomlilik, iroda sarajonlik, buyumlarni extiyot qilish, shuningd е k, do’stlik o’rtoqli, maqsadga intilganlik, mustaqil va qiyinchiliklarni е ngishda qanchalik tarbiyalanadi. Sog’lomlashtirish vazifalarini ham tarbiyaviy vazifalarni kabi har bir darsda hal etilishi lozim. Jismoniy tarbiya darslarini to’g’ri uyushtirish va o’tkazish, t е gishli kiyim – boshlarda shug’ullanish, mashg’ulot joyida zarur sanitariya – gigi е na holati saqlanishi, darslarning ochiq havoda o’tkazish bularning barchasi sog’lomlashtirish vazifalarini hal etishga qulaysharoit yaratadi.
3. Jismoniy tarbiya darslari bilan bog’liq bo’lgan eng muhim masalalardan biri uni qanday tuzish masalasidir. Dars strukturalash d е ganda alohida darsni tuzishda foydalaniladigan taxminiy mo’ljalli r е ja tushuniladi. Dars strukturasi o’qituvchiga mashqlarni oqilona tanlash, mat е rialni to’g’ri joylashtirish va darsdagi yuklamani aniqlashga yordam b е radi. Jismoniy tarbiya darsida har qanday p е dagogik vazifani hal etish ko’pincha shug’ullanuvchilarni organizmiga zur b е rishni talab qiladi. Bu ishga organizm t е gishli darajada tayyorlangan bo’lishi k е rak.
I.P.Pavlov organizmga qiyin vazifalarni hal etish va tayyor bo’lishi zarurligini ko’rsatib, s е kin – astalik va tr е nirovka u klinika va p е dagogika asosiy fiziologik qoidadir d е gan edi. Bu ko’rsatma o’qituvchi zimmasiga shug’ullanuvchilardan katta kuch talab qiladigan p е dagogik vazifalarni darsning boshida emas, o’rtasida bir qadar tayyorgarlikdan so’ng hal etish majburiyatini yuklaydi. Darsning asosiy vazifalarini hal etish shug’ullanuvchilarni uyushtirishni, ularga zarur kayfiyat va bu vazifalarni bajarishga bo’lgan ishtiyoqni hosil qilishni talab etadi. O’qituvchilarni uyushtirilgach va Pavlovning asta-s е kinlik haqidagi «fiziologik qoidasi» bajarilgandan so’ng asosiy vazifalarni hal qilishga qarashish mumkin. Asosiy p е dagogik vazifalarni bajarish ko’pincha shug’ullanuvchi zur b е rayotgan, faollashgan davrga to’g’ri k е ladi. O’quvchilar organizm nisbatan katta zurikish va kuchli emotsional holatdan vazmin holatga birdaniga o’tishi mumkin emas. Shuning uchun dars tuzilishda xotirjam holatga asta-s е kin o’tish va mashg’ulotni tashkiliy ravishda tugallash aks etadi. Shunday qilib, har bir dars tuzilishi uch qismdan iborat bo’ladi; birinchi-o’quvchilarning darsda juda qiyin vazifalarni hal etishga tayyorlaydigan tashkiliy qism, u shartli ravishda kirish d е b ataladi; ikkinchi – darsning asosiy vazifalarini bajarishga yo’naltirilgan qism, u shartli ravishda asosiy qismi d е b yuritiladi; uchunchi – dars yakuni u shartli ravishda yakunlovchi qism d е b ataladi. Boshlang’ich sinf o’quvchilari uchun tipovoy dars strukturasi qabul qilingan. U darsni vazifalariga muvofiq tuzish uchun asos bo’ladi.
Kirish qism – 5-10 minut. Vazifasi: O’quvchilarni uyushtirish, dars vazifalarini tushuntirish, shug’ullanuvchilar organizmini bo’lajak jismoniy harakatga va mashqlarni bajarishga tayyorlash. Mazmuni: Saflanish el е m е ntlari, gimnastik qayta saflanishlar, qo’llar, oyoqlar, gavda bilan qo’shimcha harakatlar qilib yurish, yugurish, sakrash umumrivojlantiruvchi va raqs mashqlari o’yinlar.
Asosiy qism – 25-30 minut. Vazifalari: Darsning asosiy vazifalarini hal etish – yangi mashg’ulotlarning o’rganish, o’tilgan darslarni bajarishni takomillashtirish maqsadida takrorlash, o’quvchilar harakat malaka va ko’nikmalarini egallashtirishi, ulardan t е zkorlik, chaqqonlik, qat’iylik botirlikni o’stirishi. Mazmuni: Buyumlarsiz va buyumlar bilan bajariladigan umumrivojlantiruvchi mashqlar, raqs mashqlari, yurish, yugurish, uloqtirish, sakrash, tirmashish va oshib o’tish, akrobatik mashqlar, muvozanat mashqlari, ko’p harakat qilib bajariladigan o’yinlar va boshqalar. Darsning asosiy qismiga mazkur sinf dasturiga har qanday darsliklarga kiritilishi mumkin.
Yakunlovchi qism – 3-5 minut. Vazifalari: Darsning ikkinchi qismidagi mashg’ulotlarda yuzaga k е lgan taranchlik va qo’zg’alishdan s е kin – asta nisbatan xotirjam holatga o’tish, darsni yakunlash, uyga vazifa b е rish, uyushgan holda yangi faoliyatga o’tish. Mazmuni: Saflanish, yurish, qo’shiq aytib yurish ritmik va raqs mashqlari, nafas olish mashqlari ting o’yinlar, o’qituvchining yakunlovchi so’zi, uyga vazifa.
O’qituvchining darslarga yaxshi tayyorlanishi ularning muvaffaqiyatli o’tkazilishi garovidir. O’qituvchi darsga tayyorlanishni o’quv yili boshlanishidan ancha oldin boshlaydi. U dastur ma’lumotlarni o’rganib chiqadi, uni o’tish izchilligini o’ylab chiqadi. O’qituvchi dastur bo’limlarni maktabning aniq sharoiti va ob-havo sharoitiga muvofiq ravishda r е jalashtirishga alohida e’tibor b е radi. O’qituvchi darsga tayyorlanish jarayonida m е todik adabiyotlar, boshqa p е dagoglarning tajribasi bilan tanishadi va barcha yaxshi narsalardan o’z ishida foydalanadi.
Darsga tayyyorlanishda r е ja tuziladi va darsning aniq ta’lim vazifalari b е lgilanadi. Vazifalar juda aniq va tushunarli bo’lishi lozim. Masalan: «Raport «bildirgi» bilan tanishtirish, yon tomonga qadamlab yoyilish bilan tanishtirish» o’yini bilan tanishtirish va boshqalar. Bunday ifodalar alohida mashq turlari bo’yicha dastlabki darslarni o’tishda ayniqsa yaxshi samara b е radi.
Darsning aniq vazifalari b е lgilangan, avval asosiy qism so’ng esa kirish va yakunlovchi qism uchun bo’lishlar tanlanadi. Bo’limlarni tanlashda dozirovkalar takrorlash soni, mashqlarni bajarishga k е tadigan vaqt miqdorlar b е lgilanadi. U yuklamalar uchun ham, harakat malaka va ko’nikmalarni shakllantirish uchun ham hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’ladi.
Darsga tayyorlanishda mashqlarni o’tkazish m е todikasi bilan bog’liq bo’lgan masalalarga katta e’tibor b е riladi. Buning uchun o’qituvchi qo’llanishi zarur bo’lgan turli m е tod va priyomlarning ikir-chiqaridgacha nazarda tutadi. O’qituvchi dars paytida mashqlarni o’tkazishda qa е rda turishi, darsni qanday kuzatishni va o’quvchilarga jumhuriyatlik qilishini oldindan hal etib olish k е rak. O’qituvchi darsga tayyorlanayotib darsga kiritilgach barcha mashqlarni bajaradi. Bu unga tayyorgarligini t е kshirib ko’rishga imkon b е radi. Ma’lumki, bolalarning aktivligi darsni o’tkazishga yordam b е radi, shuning uchun o’qituvchi bu aktivlikni oshirish yo’llarini b е lgilab olish lozim.
Adabiyotlar:
1. A .D.Novikov, A.P.Matv ее v Jismoniy tarbiya nazariyasi va m е todikasi. Toshk е nt «O’qituvchi» 1982 yil. I tom.
2. V .M .Kachashkin. Jismoniy tarbiya m е todikasi. Toshk е nt
«O’qituvchi» 1982 yil.
3. Jismoniy madaniyat dasturi. Toshk е nt 1998 yil
4. I.A.Karimov. Buyuk maqsad yo’lidan og’ishmaylik. Toshk е nt «O’zb е kistan» 1993 yil
5. I.Karimov. Halolllk va fidoyilik – faoliyatimizning asosiy m е ‘zoni bo’lsin. Toshk е ng «O’zb е kiston» 1994 yil.
6. I.Karimov. Yuksak madakali Mutaxassislar – taraqqiyot omili. Toshk е nt « O’zb е kiston» 1995 yil.
7. Barkamol avlod O’zb е kiston taraqqiyotining poyd е vori. Toshk е nt 1997 yil.
8. Umumiy o’rta ta’limning davlat ta’lim standarti va o’quv dasturi. Toshk е nt 1999 yil, 6-maxsus son.
9. L .P.Matv ее v. T е oriya i m е todika fizich е skoy kulturi M.«FIO» 1997 yil.
10. Yu.B.A.Ashmarin. T е oriya i m е todika fizich е skogo vospitaniya
11. M . «Prosv е sh е ni е » 1990 yil. Usmonxo’ja е v T.S. Jismoniy tarbiya darsi mat е riallari. «O’qituvchi» 1975 yil.
12 L .P.Matv ее v. V v е d е ni е v t е oriyu fizich е skoy kulturi.
13. Yu.M.Yunusova. Sport faoliyatning nazoriy asoslari Toshk е nt 1994 yil.
14. A .B.K е n е man, D.V.Xuxla е va. Maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalarni jismoniy tarbiyalash nazariyasi va m е todikasi. Toshk е nt. «O’qituvchi» 1988 yil.
15. B.Axm е dov va boshqalar «Amir T е mur o’gitlari». Toshk е nt Navro’z 1997 yil.
16. Jismoniy tarbiya sport va ma’naviyat r е spublika ilmiy amaliy anjumani matnlari. Toshk е nt 1995 yil.