Adabiyot, 10 sinf, Darslik-majmua, 2 qism, To‘xliyev B, Karimov B, 2017

Saytimizdagi elektron kitoblarni 3 usulda o’qish mumkin: kitobxon mobil ilovasi, kitobxon windows dasturi yoki onlayn sayt orqali

o`zbek adabiyoti tarixi xvii-xix asr adabiyoti

1 O`ZBEKISTON ReSPUBLIKASI XALQ TA`LIMI VAZIRLIGI AJINIYOZ NOMIDAGI NUKUS DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI O`zbek adabiyoti kafedrasi «O`zbek adabiyoti tarixi» (XV11-X1X asrning birinchi yarmi ) fanidan ma`ruzalar matni NUKUS – 2012

Post on 13-Feb-2017

Documents

• 1 O`ZBEKISTON ReSPUBLIKASI XALQ TA`LIMI VAZIRLIGI AJINIYOZ NOMIDAGI NUKUS DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI O`zbek adabiyoti kafedrasi O`zbek adabiyoti tarixi (XV11-X1X asrning birinchi yarmi ) fanidan ma`ruzalar matni NUKUS – 2012
• 2 KIRISh Reja: 1. Adabiyoti tarixi tushunchasi va uning xalqimiz tarixidagi o`rni. 2. O`zbek mumtoz adabiyoti tarixining ob`ekti. 3. O`zbek mumtoz adabiyoti tarixini davrlashtirish tamoyillari 4. XU1-X1X asrlar adabiyotining alohida davr sifatida o`rganilish sabablari. Adabiyot tarixi Vatan tarixining ajralmas qismi bo`lib, ahamiyati jihatidan Fuqarolik tarixi, Davlatchilik tarixi, Madaniyat tarixi kabi tariximizning boshqa jabhalaridan kam emas. Adabiyot tarixi ma`naviy meros va milliy qadriyatlar majmuasi bo`lgani uchun ham u nafaqat o`tmish adabiyotini o`rganish va tushunishda, balki bugungi adabiy an`analarning mohiyatini anglashda, ildiz va manbalarini aniqlashda ham benazirdir. Tabiiyki, bugungi adabiyotning shakllanishiga ta`sir ko`rsatgan adabiy meros kelajakka ham asqotishi, buyuk davlatchilikning ma`naviy poydevori bo`lib xizmat qiladi. Hujjatlardan anglashilgan tarix qariyb uch ming yillikni o`z ichiga olgan ekan, adabiyot tarixi undan ham qadimiyroq ekani o`z-o`zidan anglashiladi. Dastlabki yozma yodgorlik sifatida tan olingan Avestodan tortib to Istiqlol davri adabiyotiga qadar davom etgan adabiy-ma`naviy davr o`ziga xos tarix sifatida jahon adabiyotining ham uzviy qismi ekani, jahon ma`naviyati xazinaini minglab daho san`atkorlar hisobiga boyitgani barchaga oydin haqiqat. Ana shu muhtasham tarixning har bir davrida yaratilgan an`ana va o`ziga xosliklarini tushunish uchun adabiyotimiz tarixini davrlashtirish muammolariga e`tibor qaratish lozim. O`zbek adabiyoti tarixini, shuningdek, umumturk adabiyoti tarixini davrlashtirishga intilish XX asrning boshlaridan boshlangan. Ushbu yo`nalishda dastlabki tasnifni turk olimi Mahmat Fuod Ko`prulu 1926 yili yozgan Turk adabiyoti tarixi kitobida bergani ma`lum: 1. Islomga qadar turk adabiyoti (qadimgi davrlardan USh asrgacha) 2. Islom ta`siri ostidagi adabiyot (1X-XU1 asrlar adabiyoti). 3. G`arb madaniyati ta`siri ostidagi adabiyoti (XUP-XX asrlar) Ushbu tasnifning dastlabki ikki qismi umumturk tarixiga dahldor bo`lsa-da, g`arb ta`siri ostidagi adabiyot deyilganda olim, asosan, usmonli adabiyotini nazarda tutgan. Chunki taxminan XUP asrdan usmonli adabiyoti g`arb,xususan, frantsuz adabiyoti ta`siri ostida rivojlangan, Bizning o`zbek adabiyotida esa, g`arb ta`siri X1X asrning P yarmidagi Rusiya ishg`oli bilan bog`liq holda kechgan. Shuning uchun ham ushbu tasnifni to`la holda o`zbek adabiyoti tarixi uchun qabul qilib bo`lmaydi. 20-yillarda tarixchi olim Bo`lot Soliev, adabiyotshunos Fitrat va Otajon Hoshim tomonidan ilgari surilgan davrlashtirishga oid miulohazalar sho`rolar davri talablarrg`ini o`zida aks ettirganini anglash qiyin emas: 1. Qabilaviy adabiyot namunalari (qadimgi davrlardan UP asrgacha)
• 3 2. Feodalliq davri adabiyoti (USh asrdan Islomiy adabiyotgacha) 3. Savdo sarmoyasi davri adabiyoti (Qutadg`u biligdan Boburnomaga qadar yaratilgan adabiy asarlar) 4. O`zbekxonlar va uch xonlik davri adabiyoti (XU1-X1X asrlar adabiyoti) 5. Jadid adabiyoti (XX asr boshlari) Bu fikrlar Fitratning 1928 yilda yozgan O`zbek adabiyoti namunalari asarida o`z aksini topgan. Ushbu tasnif garchi formatsiyalar bo`yicha tarixiy davrlashtirish tamoyillarini o`zida aks ettirgan bo`lsa ham, asosan, adabiy asarlarga tayangan holda ish ko`rgani bilan e`tiborga molikdir. Shunday qilib, fitrat talqinida 16 asrdan so`ngra o`zbek adabiyoti alohida adabiy davr sifatida o`rganilgan bo`lib, u qariyb uch yuz yillik adabiyotimiz tarixi materiallarini o`zida aks ettiradi. 20-yillarda Ozarbayjonda chiqqan Turk adabiyoti tarixi kitobida esa, Ismoil Hikmat ayrim daho iste`dodlar zakovati bilan bog`liq holda davrlashtirish tamoyillarini ishlab chiqishni ma`qul ko`rgan. Bu qarashlardan chuqur xabardor bo`lgan olim Vadud Mahmud Navoiygacha turk adabiyoti maqolasida o`zbek adabiyoti tarixini yuqoridagicha, Navoiygacha, Navoiy davri va Navoiydan keyingi davr sifatida talqin qilgan. Demak, 20-yillarda amalga oshirilgan tasnif va davrlashtirish tamoyillari, asosan, adabiy asarlar va ijodkorlar siymosi nuqtai nazaridan kelib chiqqani bilan ahamiyatli ekan. Davrlashtirish masalalariga sho`rolar davrida bir necha marta murojaat qilingan bo`lsa-da, ma`lumki, bunday davrlashtirish tamoyillari asosan, ijtimoiy tazyiq ostida kechgan edi. Istiqlol davriga kelib, ushba masalaga qayta yondoshilganda biz quyidagicha davrlashtirishni tavsiya etgan bo`lar edik: 1. Islomga qadar turk adabiyoti (qadimgi davrlardan USh asrgacha) 2. Ilk turk-islom davlarlari davri adabiyoti (1X-XP asrlar) 3. Chingizxon istilosi davri adabiyoti (XSh-X1U asrning 1 yarmi) 4. Temuriylar davri adabiyoti (X1U asrning P yarmi- XU asr) 5. O`zbekxonlar va uch xonlik adabiyoti (XU1-X1X asrning 1 yarmi) 6. Rusiya istilosi davri adabiyoti (X1X asrning P yarmi XX asr boshlari) 7. Sho`rolar davri adabiyoti (1017-1991 yillar) 8. Istiqlol davri adabiyoti (1991 yildan keyin) Bizga tavsiya etilgan qator manbalarda, ayniqsa, sho`rola davri adabiyoti manbalarida O`rta Osiyoda uch xonlik davri deb nomlangan atama anglatilgan davr adabiyoti muammolarini o`zida to`la aks ettira olmaydi. Chunki, Markaziy Osiyoda uch xonlik ko`rsatilayotgan XU1 asr boshlarida emas, balki XUSh asrning o`rtalariga kelib to`la ravishda shakllangan. Shunday .kan, bu nomlanish tavsiya etilayotgan davrning qariyb 150 yillik tarixini o`z qamroviga atama jihatilan ololmay qoladi. Ikkinchidan, tariximizda sifat jihatidan mutlaq o`ziga xos davr bo`lgan Temuriylar davri adabiyoti ham sho`rolar davrida alohida bosqich sifatida o`rganilmagan edi. Adabiyot tarixidagi mana shu davrning adabiy manbalarini tiklash barobarida undan keyingi Shayboniylar davriga ham alohida
• 4 xususiyat sifatida qarash lozim. 20-yillar manbalarida bu davrni o`zbekxonlar davri deb atashgan. Biroq birgina O`zbekxonlar davri deb nomlash ham undan keyinroq o`lkada yaratilgan ko`plab adabiyo yodgorliklarni, xususan. Xiva va Qo`qon xonligi yodgorliklarini inkor qilishga olib keladi. Mana shulardan kelib chiqqan holda, 1501 yil voqealari bilan Markaziy Osiyoda temuriylar davri inqiroz topib, Shayboniyxon mamlakat tarixiga chiqqan ekan, bu voqealar so`zsiz badiiy adabiyotga o`z ta`sirini ko`rsatgani uchun ham yangi adabiy davrni mavhumroq qilib, XU1, ayrim manbalarda esa, XUP asrdan boshlab emas, balki mana shu O`zbekxonlar davrida yaratilgan adabiy yodgorlikning tabiatidan kelib chiqqan holda belgilash lozim. XU1 asr boshlarida Xiva va XUSh asr o`rtalarida Qo`qon xonligining barpo bo`lishi bilan Buxoro xonligi bartaraf etilgani yo`q, balki uning tarkibidan kelib chiqqan yangi xonliklar mustaqil davlat sifatida shakllana boshladilar. Shunday ekan, O`zbekxonlar va uch xonlik davri adabiyoti deb nomlash bizningcha, tarix haqiqatiga ham, bu davrda yaratilgan adabiy manbalar tabiatiga ham mos keladi. Tayanch so`z va tushunchalar Adabiyot tarixi, Adabiy meros, Davrlashtirish tamoyillari, Milliy qadriyat, Temuriylar davri adabiyoti, O`zbekxonlar davri adabiyoti, G`arb ta`siri Savol va topshiriqlar 1. O`zbek adabiyoti tarixi deyilganda qanday tarixni tushunasiz? 2. O`zbek mumtoz adabiyoti tarixining ob`ekti, maqsad va vazifalari nimalardan iborat? 3. O`zbek mumtoz adabiyotining adabiyot tarixidagi o`rni. 4. Adabiyot tarixini davrlashtirishda qanday tamoyillarga amal qilinadi? 5. 20 asr boshlaridagi mavjud davrlashtirishga intilishlarda qanday tamoyillar asos qilib olingan? 6. 20yillardagi tasniflarga munosabat. 7. Adabiyot tarixini davrlashtirish masalasida ilmdagi so`nggi qarashlar qaysilar7 8. XU1-X1X asrlar adabiyoti alohida davr sifatida o`rganilishining sababi. Adabiyotlar: 1. O`zbek adabiyoti tarixi. Besh tomlik. Sh jild. – T.: Fan, 1978. 2. Asrlar nidosi. – T.: G`afur G`ulom nomidagi Adabiyot va san`at nashriyoti, 1982. 3. Fitrat. O`zbek adabiyoti namunalari. – T.: 1928. 4. Qayumov A. Qo`qon adabiy muhiti. – T.: 1961. XU1-X1X asr (1-yarmi ) o`zbek adabiyoti Reja: 1. Davr adabiyotini o`rganilish tarixi. 2. Davr adabiyotining manbalari. 3. Adabiy manbalarni o`rganishdagi amal qilinadigan tamoyillar.
• 5 4. Tarixiy sharoit va adabiy-ma`naviy muhit xususiyatlari Sharq mumtoz adabiyotida an`anaviy adabiyotshunoslik Il-mi adab va uning tarkibiga kirgan Ilmi bade`, Ilmi aruz, Ilmi qofiya singari ilmiy risolalar hamda tazkira va manoqib kitoblarida davr adabiyotidagi poetik hodisalar, ayrim ulug` adiblarning ijodi va ularning uslubiy xususiyatlari aks etmagan bo`lsa ham, uch yuz yildan mo`lroq davom etgan bu adabiy davr manbalarini o`z ichiga olgan adabiyot tarixi XX asr boshlariga qadar yaratilmagan edi. Asrimizning 20-yillarida, dastlab, adabiy manbalar sifatida jamlangan va nashr etilgan majmualarni ham bu yo`ldagi dadil qadamlar deb aytish mumkin. Bu jihatdan 20-yillarda adabiyot tariximizga oid ko`plab manbalar to`plandi, tartibga solindi, ayrimlari nashr qilindi va, nihoyat, adabiyot tarixi yaratish uchun muayyan zamin hozirlandi. 1918-20 yillarda faoliyat ko`rsatgan Chig`atoy gurungi tashkiloti bu jihatdan ilmiy faoliyat boshlagan birinchi ilmiy jamiyat bo`ldi. Keyinroq 1919 yili Turkiston Muxtor jumhuriyati hukumati va Turkiston o`lka mumulmon byurosi mahalliy xalqlar adjabiy merosini to`plab, nashr qilish haqida qaror qabul qildi. Ko`lamli bu ishlarni amalga oshirish uchun Nazir To`raqulov (rais), Fitrat (rais mulvini) va Laziz Azizzoda (kotib)dan iborat boshqaruv hay`ati belgiladi. Bu vaziflarning amalga oshirish uchun Abdurahmon Sa`diy, G`ozi Yunus, G`ulom Zafariy, Cho`lpon, Shokirjon Rahimiy singari olim va adiblar hamda e.Polivanov, A.Semyonov, A.Divaev kabi rus mustashriqlari ham jalb qilingan. Bu vaqtga qadar esa, o`rganilayotgan adabiy davr manbalaridan Armeniy Vamberining Chig`atoy adabiyoti xrestomatiyasi (1867), A.Samoylovichning O`rta Osiyo turkiy adabiyotidan materiallar (1917) nashr qilingan edi. 1928 yilda Fitrat tomonidan O`zbek adabiyoti namunalarining P jildi nashrga tayyorlana boshlandi. Biroq 1 jild atrofidagi bahs-munozaralar va 20-yillarning oxiridagi o`zgargan adabiy muhit bu majmuani nashr qilish imkonini bermadi. Shunda Fitrat tomonidan qator maqolalar XU1 asrdan so`ngra o`zbek adabiyotiga umumiy bir qarash, Muhammad Solih, O`zbek shoiri Turdi, Mashrab kabilar e`lon qilindi. Ayni mana shu maqolalarni davr adabiyoti yuzasidan olib borilgan jiddiy ilmiy tadqiqotlar sifatida qabul qilish mumkin. Shuningdek, Abdulhamid Majidiyning Turdi haqidagi, Lutfilla Olimiyning Nodira, To`xtamurod A`lamov (To`g`rul)ning Eski shoirlarimizdan Muqimiy kabi maqolalar ham chg`nashr etildi. 30-yilladagi adabiy harakatlar garchi 20-yillardagi kabi keng ko`lamda bo`lmasa ham ko`proq sotsialistik mafkuraga mos keladigan adiblarni tanlab olib o`rganishga harakat bo`ldi. Bu jihatdan A.Sa`diyning O`zbek burjua adabiyoti kitobini eslash mumkin. 1945 yilda esa, O.Sharafiddinov O`zbek adabiyoti tarixi xrestomatiyasini nashr qildi. 50-60yillarda XU1 asrdan keyingi o`zbek adabiyotini o`rganish borasida jiddiy siljishlar yuz berdi. Bu jihatdan, Vohid Zohidov, Subutoy Dolimov kabi olimlarning maqola va tadqiqotlari arzirli hissa bo`ldi. Vohid Abdullaev o`zining doktorlik dissertatsiyasida Xorazm adabiy maktabi shoirlari ijodining keng o`rgandi. O`zbek adabiyoti tarixi darsligining 2 kitobi uzoq yillar mobaynida bu davr adabiyotini o`rganishda tayanch manba
• 6 sifatida qaraldi. Shuningdek, akademik A.Qayumovning Qo`qon adabiy muhiti kitobi, Homil Yoqubovning Turdi haqidagi maqolasi, To`xtasin Jalolovning O`zbek shoiralari nomli kitobi kitobxonlar qo`liga tegdi. 70-yillarda Mahbuba Qodirovaning Amiriy, Muhsin Zokirovning Magshrab, Fathiddin Ishoqovning Gulxaniy kabi tadqiqotlari vujudga keldi. 90-yillarda davr adabiyotini yangi aspektda o`rganish, Istiklol tufayli ma`naviy merosga yangicha munosabatlar shakllanishi bilan bog`liq ravishda Hasanxo`ja Muhammadxo`jaev va Inoyatulla Suvonqulovning So`fi Ollohyor, Nusrat Jumaxo`janing Munis, Ogahiy va boshqa ijodkorlar haqidagi tadqiqotlari yuzaga chiqdi. Biroq davr adabiyotining umumiy va xususiy jihatlarini o`zida aks ettirgan, alohida ulug` siymolar ijodini izchil tahlil etuvchi, Istiqlol mafkurasi saboqlarini o`ziga singdirgan darslik yoki qo`llanmaning yaratilmagani bu davr adabiyotini o`rganishda jiddiy qiyoinchiliklar tug`ilmoqda. Shuning uchun ham ayrim talaba va tadqiqotchilar B.Qosimov va N.Jumaxo`ja tomonidan yaratilgan o`rta maktablarning 10-sinflari uchun mo`ljallangan darslik va majmuadan vaqtincha foydalanib turish bilan cheklanmoqdalar. O`rganilayotgan davr adabiy manbalari nihoyatda xilma-xil va qariyob 350 yil davom etgan muddatda yaratilgani uchun biri ikkinchisini inkor etadigan darajada munozaralidir. Shularga qaramay, mavjud adabiy hayotda aks etayotgan an`analar, zamonaning notekis rivojlanishida xalq badiiy tafakkurining eng go`zal ne`mat`larini tanlab olib, ularning yo`nalishlarini aniqlab, izchil ilmiy tizimga solish zarurati tug`ilganda bu davr adabiy manbalarini quyidagi yo`nalishlarda taraqqiy etganini aniqlash mumkin: 1. Xalq og`zaki ijodi namunalari va xalq kitoblari. Yozma adabiyotning shakllanishi va taraqqiy etishiga ta`sir ko`rsatgan ushbu omillar sifatida Alpomish dostoni, Go`ro`g`li turkum dostonlarini, Tohir va Zuhra, Oshiq G`arib va Shohsanam kabi epik asarlar keng tarqalganini eslash bilan birga xalq kitoblari umumiy nomi ostida Yusufbek va Ahmadbek, Sanobar, Bo`zo`g`lon, Shoh Mashrab singari manqaba va tasavvufiy asarlar yaratilganini ham eslash joiz. 2. Adabiy an`anaga ko`ra Devon tarzida tartib berilgan alohida shoirlarning she`riy majmualari bu davr adabiyotida nazm namunalarining asosiy tarqalish usuliga aylangan. Bu jihatdan Munis va Ogahiy, Amiriy va Nodira devonlarini keltirish mumkin. 3. Devon shaklida jamlanmagan, amoo she`rlari turli xil manoqib-holotlar, tazkiralar, majmualar, bayozlar vositasida bizgacha etib kelgan ijodkorlarning asarlari ham mana shu davr adabiy qiyofasini belgilashda arzirli manba bo`la oladi. Bunga misol tariqasida Turdi she`rlarining majmua va bayozlarda uchrashi, Mashrab she`rlarining turli xil manqaba va xalq kitoblari vositasida bizgacha etib kelishi kabi hollarni keltirish mumkin. 4. Sharq nasri an`analarini o`zida aks ettirgan qissa va badiiy talqindagi hikoyatlar to`plamlari ham mana shu davrda yaratilgan adabiy mahsullardan edi. Bunga Xojaning Gulzor, Gulxaniyning Zarbulmasal tipidagi asarlarini keltirish mumkin.
• 7 5. Tasavvufiy ruhdagi g`azallar va hikmatlar yoki umumiy tarzda olganda ayrim mutasavvif shoirlarning ijodlarini bunga misol qilib keltirish mumkin: Qul Ubaydiy, So`fi Ollohyor kabilar. 6. Tarixiy manbalar – sultonlar va xonlar xonadoni va sulolasining yilnomalari, ayrim davrlar tarixnavislarining asarlari, e`tiborli voqealar bayoni va boshqa tarix asarlari ham bu davrda ko`plab yaratilganki, ularning aksariyatida adabiy manbalarga murojjat qilingan. Masalan, Abulg`ozi Bahodurxonning Shajarayi turk, Shajarayi tarokima, Muhammad Amin Buxoriyning Ubaydullonoma, Hakimxon to`raning Muntahob ut-tavorix, Munisning Firdavsul iqbol asarlari shular jumlasidanjir. 7. Tarjima adabiyoti namunalari. Bu davrda, asosan, arab va fors tillaridan Xorazm adabiy muhitida amalga oshirilgan Hiromiy tarjimasidagi Chor darvesh asarini, Ogahiy tomonidan o`zbekchaga o`girilgan Sa`diyning Guliston, Kaykovusning Qobusnoma asarlarini bunga misol qilib keltirish mumkin. 8. Adabiyotshunosldikka oid risola va tazkiralar, jumladan, izohli lug`atlar tarkibidagi adabiy-nazariy lavhalar ham bunga misol bo`la oladi. Bu jihatdan Muhammad Bade` Samarqandiyning Muzakkiru-l-ashob, Hasanxoja nisoriyning Muzakkiri ahbob tazkiralari, Muhammad Hoksorning Muntahobu-l-lug`oti tarkibida adabiyotshunoslikka doir istilohlarning sharh qilinishi kabilarni eslash mumkin. 9. Zullisonaynlik an`anasi Buxoro va Qo`qon adabiy muhitlarida muvaffaqiyat bilan davom etgan bo`lib, bu davrning eng old shoirlari o`zbek va fors tillarini mukammal suratda egallagan edilar. Qul Ubaydiy, Amiriy, Nodiraning forsiy devonlari, Hindistonda boburiylar tomonidan yaratilgan adabiy asarlarning asosan, fors tilida tarqalishi kabi holatlarni eslash mumkin. Bu kabi yo`nalishlarga tushgan yoki tur va janrlar jihatidan aniq tasnif qilinmagan minglab asarlar ushbu davrda yaratilgan ediki. Ular XX asr boshlariga qadar adabiyotshunoslik tomonidan o`rganilmagan, hatto xronologik jihatdan ham tartibga solinmagan edi. XU1-X1X asr (1 yarmi) lar adabiyotini o`rganishda amal qilinadigan tamoyillardan asosiysi tarixiy metod bo`lib, bu jihatdan barcha yuqorida tasnif qilingan yo`nalishdagi asarlarni izchil xronologik tartibda o`rganib chiqish zarurati tug`iladi. Buning natijasida esa, adabiyotdagi mavjud an`anaviylik va vorislik talablariga qat`iy suratda amal qilinadi. Chunki, ayniqsa, ushbu davr adabiyotida an`anaviylik va vorislikni izchil suratda kuzatish mumkinki, davr adabiyotiga avvaplgi davrlarda yashagan yoki yaqin bir davrda boshqa o`lkalarda yashab, ijod etishga majbur bo`lgan turk tilli shoirlarining ijodi bu davr o`zbek adabiyotiga jiddiy ta`sir ko`rsatgan. Bu jihatdan Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur va Muhammad Fuzuliy ta`sirini deyarli har bir adabiy manbada uchratish mumkin bo`ladi. Davr adabiyoti ijtimloiy-tarixiy voqealar ta`siri bilan bu davrda bo`linib ketgan uch xonlik hududida taraqqiy etgani uchun ham uni o`rganishda areal adabiyotshunoslik, ya`ni adabiy o`lkashunoslik nuqtayi nazaridan yondoshib, har bir xonlik markazida vujudga kelgan adabiy muhitni o`z ichki qonun-qoidalaridan kelib chiqib o`rganish maqsadga muvofiqdir. Masalan, Buxoro va Qo`qon adabiy
• 8 muhitlarida zullisonaynlik an`anasi kuchli bo`lsa, Xorazm adabiy muhitida esa, turkchilikka e`tiborni kuchaytirish bilan birga tarjima adabiyotiga alohida e`tibor berilganini ham kuzatish mumkin. Har bir xonlik adabiy muhitida vujudga kelgan an`ana va boshqa poetik xususiyatlar ham barqarorlashgan ediki, davr adabiyotini o`rganishda bulardan ko`z yumib bo`lmaydi. Bu davr adabiyotida uch xonlik markazida saroyda vujudga kelgan adabiy muhit bilan birga saroy tashqarisida xalq hayoti yoki sufiylar qarashlari bilan bog`liq holda alohida adabiy jarayon ham taraqqiy etgan ediki, saroydan tashqaridagi adabiyot ayni davrda o`zining etuk namunalarini ham bergan. Shuning uchun ham xalq adabiyoti, ayniqsa, xalq kitoblari bilan barobar ravishda bu asarlarning prototiplari bo`lgan ijodkorlar hayoti va ijodini o`rganish ehtiyoji ham tug`iladi. masalan, Mashrabning hayoti va ijodini Qissayi Mashrab yoki Shoh Mashrab nomi bilan mashhur bo`lgan manqabasiz o`rganib bo`lmaydi. Shuningdek, So`fi Ollohyor, Huvaydo singari ayrim ijodkorlar asarlarini o`rganishda saroydan tashqarida ham taraqqiy etgan adabiy muhit xususiyatlarini ham inobatga olish lozim. Bu davr adabiyotining tamoyillarini belgilashda adabiy manbalar tiliga e`tibor berish alohida muhim hodisadir. Chunki bu davr adabiyotining tili saroyning dabdabali tilidan birmuncha umumxalq tiliga yaqinlashganining ham guvohi bo`lamiz. Ayrim manbalar tilida esa, forsiy tantanavorlikning ta`siri yoki g`arb turkchasining, xususan, Fuzuliy asarlari tilining keskin ta`sirini ilg`ash mumkin. Bu ta`sirni Mashrab, Umarxon asarlari tilida kuzatganimizdan tashqari Xoniy taxallusi bilan ijod qilgan Muhammad Alixonning bizgacha saqlangan devonining tili g`arb turkchasiga yaqinligini qayt etmaslik mumkin emas. XU1-X1X asrlar adabiyotida dastlab temuriylardan keyin Buxoroda hukm surgan O`zbekxonlar sulolasi, uning asoschilaridan biri Shayboniyxon tasarufidagi davlat muayyan o`rin tutgan va bu davlatning parchalanishi bilan vujudga kelgan Xiva xonligi hamda Qo`qon xonliklari, tabiiyki, adabiy jarayonga kuchli ta`sir ko`rsatgan. Shuning uchun ham yuqoridagi tamoyillarda ko`rsatilgan xususiyatlarni hisobga olgan holda har bir xonlikda vujudga kelgan ijtimoiy-tarixiy sharoit bilan bog`liq holda o`sha xonlik markazida taraqqiy etgan saroy adabiyoti va uning hududidagi adabiy manbalarni o`rganish orqasida bunga erishish mumkin. Tayanch so`z va tushunchalar: Adabiy an`ana va vorislik, Adabiy muhit va adabiy maktab, Devon va bayoz, XX asr boshlari adabiyotshunosligi, Manqaba va holotlar, Xalq kitoblari, Tasavvuf adabiyoti, Tarixnavislik, Tarjima adabiyoti, Qalandariylik tariqati Savol va topshiriqlar: 1. Davr adabiyotining o`rganilishi tarixiga oid nimalarni bilasiz? 2. Istiqlol davri adabiyotshunosligida biz o`rganayotgan adabiy davr xususida qanday ishlar qilingan? 3. Davr adabiy manbalarini qaysi yo`nalishlarda o`rganish mumkin?
• 9 4. Ushbu davr adabiyotini o`rganishda qanday tamoyillarga asoslanish mumkin bo`ladi? 5. Bu davr adabiyotining o`ziga xos xususiyatlari nimalarda ko`rinadi? 6. Nima uchun bu davr adabiyotini o`rganishda adabiy muhit va adabiy maktab masalalariga e`tibor qaratish lozim? 7. Ushbu davr adabiyotiga tashqi jihatdan ta`sir ko`rsatgan qaysi omillarni bilasiz? Adabiyotlar: 1. O`zbek adabiyoti tarixi. Besh tomlik. Sh jild. – T.: Fan, 1978. – B. 7-42. 2. Abdullaev V. O`zbek adabiyoti tarixi. 2 kitob. – T.: O`qituvchi, 1968. 3. Jumaxo`ja N. Istiqlol mafkurasi va madaniy meros. Doktorlik diss. Avtoreferati. – T.: 1998. 4. Fitrat. XU1 asrdan so`ngra o`zbek adabiyotiga umumiy bir qarash. Navqiron Buxoro, 1992. 2-son. Boborahim Mashrab hayoti va ijodi R e j a : 1. Mashrab hayoti haqida ma`lumot beruvchi manbalar. 2. Qissayi Mashrabda shoir hayotiga doir voqealarning aks etganligi. 3. Mashrabga oid ma`lumotlar aks etgan tazkiralar (Muxammad Bade` Maleho Samarqandiy Muzakkiral-asxob, Abdulmutallib Xojai Fahmiy Majmuai Fahmiy,Ishoq Bog`istoniy Tazkirayi qalandaron va boshqalar) 4. Mashrab tarjimayi holini tiklashga bo`lgan urinishlar va bu yo`lda erishilgan natijalar. 5. Mashrab she`riyati: timsollar olami, janrlar xilma-xilligi, san`atkorligi. Shoir Boborahim Mashrab hayotiga doir shunchalar ko`p va bir-biriga zid ma`lumotlar ko`pligidan ularning aslini soxta ma`lumotlardan ajratish qiyin. Buning boisi xalq o`zi sevgan shoir haqida turli xil rivoyat va afsonalar to`qigani, turli xil manqaba va xalq kitoblaridagi ma`lumotlarni tarixiy deb qabul qilinganligidandir. Shoir Mashrab hayoti va ijodini o`rganish va uning tarjimayi holini to`la tiklash uchun dastlab o`z davrida yaratilgan manqaba va tazkiralarni o`rganib chiqish lozim bo`ladi. Dastlab Devonayi Mashrab (ayrim manbalarda Shoh Mashrab) nomi bilan mashhar bo`lgan manqabani o`rganish lozim bo`ladi. Bu manbaning muallifi garchi aniq bo`lmasa-da, unda bayon qilingan voqealar asosan, Mashrabning yaqin zamondoshlari va muhiblari tomonidan bayon qilingani va tasdiqlangani uchun shoir tarjimayi holini tiklashda bu birlamchi manba bo`lishi shubhasizdir. Bundan tashqari bevosita shoirning hayotligida yaratilgan tazkiralar borki, bulardan birinchisi Muhammad Bade` maleho Samarqandiyning Muzakkir al-ashob asaridir. Asar muallifi Mashrab bilan ikki marta uchrashganini va dastlabki uchrashuv shoirning navraslik davrida ekanini yozadi. Ushbu tazkiradagi voqealarni Qissayi Mashrab voqealari bilan solishtirilsa, shoir hayotining noma`lum qirralari ochilishi mumkin. Yana bir e`tiborli manbalardan
• 10 biri Abdumutallib Xojayi Fahmiyning Majmuayi Fahmiy tazkirasi bo`lib, bu e`tiborli manba bo`lgani uchun ham Fitrat shoir tarjimayi holi voqealarini tiklashda unga bir necha bor murojaat qilgan. Tazkiralar orasida Mashrabning bevosita shogirdlaridan biri Ishoq Ziyovuddin Bog`istoniyning Tazkirayi qalandaron asari bo`lib, bunda manqaba yo`li bilan shoir mashrabga xos bir necha sifatlar ko`rsatilgan yana shu manbadan ma`lum bo`lishicha, Qissayi Mashrabning bizgacha etib kelishida ham ushbu muallifning hissasi bor. Shu ishoradan kelib chiqib Qissayi mashrabni ayrim olimlar Ishoq Bog`istoniyga, ayrimlari esa Pirmat Setoriyga nisbat berishadi. Keyinroq yaratilgan yana bir muhim manba Majzub Namangoniyning Tazkiratu-l-avliyo asari bo`lib, bunda Mashrabning keyingi davrlarda yashagan shogirdlarining shohidlariga tayangan holda muallif yangi ma`lumotlar beradi. Bundan tashqari ayrim olimlar Mashrab haqidagi tarixiy manba sifatida Abdushukur Ziyoning Musavvadayi Abdushukur asarini ham ko`rsatadilar. Mashrabning bevosita hayot voqealari aks etmagan bo`lsa ham u yashagan davr voqealari mana shu davr tarixchilari Sayyid Hakimxon to`raning Muntahabu-t-tavorix, Mirza Olim munshiyning Ansobu-s-salotin nomli asarlarida ham aks etgandir. Bu tarixiy manbalarni ham Qissayi Mashrab bilan solishtirish natijasida ko`p zarur ilmiy haqiqatlarni anglash mumkin. Shoirning tavallud vaqti haqida turli xil fikrlar mavjud: Ko`plab sho`ro davrida tarqalgan manbalarda, jumladan, G`afur G`ulom, A.Hayitmetov va A.Abdug`afurov 1640 yilda tug`ilgan deb yozganlar. Bir necha olimlar Fitrat, V.Abdullaev, M.Zokirov 1657 yilda tug`ilganini manbalar asosida isbot qiladilar. Tadqiqotchi Jaloliddin Yusupov esa, 1653 yilda tug`ilgan degan xulosani beradi. Mashrabning tavallud o`rni haqida ham shunday bahsli fikrlar mavjud bo`lsa-da, prof. Fitrat birlamchi manbalar asosida Andijonda tug`ilganini va 14-15 yoshlarida Namanganga tahsil uchun ketganini yozadi. Fitrat boshlagan birlamchi manbalar asosida shoir hayoti va ijodini o`rganish davom etmoqda. Holbuki, Malehonning Muzakkira-l-ashob, Majzubning Tazkira qalandaron asarlari ham shu fikrni tasdiqlaydi. Namanganli olim I.Abdullaev so`nggi maqolalarida Mashrab Namanganda tug`ilgan, degan da`voni takrorlab turibdi. Hozirga qadar Mashrab hayotiga oid shunday ma`lumotlar bor: Boborahim Mulla Vali o`g`li Andijonda qashshoq bir oilada 1657 yilda tug`ilgan, 15 yasharlikda Namanganga o`tib, Mulla Bozor Oxundning tarbiyasiga kirdi. 20-25 yoshlarida Samarqandga keldi, so`ngra yana Namanganga qaytdi. Namangandan Mulla Bozor Oxund dalolati bilan Qashg`arga borgan. Ofoq Xo`jaga murid bo`lgan. Umuman, Xitoy Turkistonida 8-10 yil o`lkalarni aylanib, 1691 yilda Samarqandga jo`nagan va yana Buxoroga qaytib, so`ngra Hindiston safariga chiqqan. Hindistondan yana O`rta Osiyoga qaytgan va Qarshi shahrida to`rt yil turgan. Qarshidan yana safarga chiqqan, bu safarning 3-4 yillarida Balxda Mahmudbiy Qatag`on tomonidan 1711 yilda o`ldirilgan (Qarang: Fitrat. Mashrab. Ilmiy fikr majmuasi, 1930. 1-son, 40-57 betlar. Qayta nashri: Yosh leninchi gazetasi, 1991, 29 iyun, 2-3 iyul)
• 11 Mashrabning asarlari ham asosan bizgacha manqabaga ko`ra bizga kelgan. Bundan tashqari Boqirg`on kitobi kitobi nomli majmuada shoir she`rlaridan namunalar keltirilgan. Shu bilan birga quyidagi tazkira va bayozlarda ham shoir she`rlaridan namunalar bor: Ziyovuddin Ishoq Bog`istoniy Tazkirayi qalandaron (Pirmat Setoriy iltimosi bilan yozilgan), Kitobi Sadoiy, majmuayi Xojam Poshsho va boshqalar. Yuqorida tilga olingan manbalarda mualliflik masalasi degan muammo ham bor. Chunki Qissayi Mashrab, tabiiyki, Mashrab tomonidan yozilmagan. Shunday ekan, muallif o`z nomidan ayrim baytlar aytib asarni to`ldirgani bo`lishi ehtimoli ayrim manbalarda tilga olinadi. Shuningdek, manqabaning turli nusxalaridagi she`rlar turlicha ko`chirilgani ham bu fikrni isbyuotlab turibdi. Hatto manqabada Mashrabdan boshqa taxalluslar ham uchraydi, ba`zi o`rinlarda esa, boshqa shoirlarning, jumladan, Turdining quyidagi she`rlari: Jism qolibdin nafas tori uzulmasdan burun, Boshingga davri qazo bazmi qurilmasdan burun, Xasta joning (Turdida javon xonning) tark rahmatidin so`kilmasdan burun, Ey ko`ngul, kasi asosi tan buzulmasdan burun, Oqi abaru kursiyu dindin to`kulmasdan burun deb boshlagan 5 bandli musammas to`la holda Turdi majmusida 9 band holida bor. Qissayi Mashrab tarkibida Ranjiy, Ahmad Qori, Mahvash, Zayrak, Mansur kabi shoirlarning asarlari ham borligi ma`lum bo`lmoqda. Nechun aylay ayo do`stlarim janonimdin ayrildim Tiriklik boyasi ul munisi jonimdin ayrildim Mahvash bibining she`rlari ekani haqidagi ma`lumot Majzubning Tazkiratush-avliyosida ma`lumot bor. Tabiiyki, Mashrab taxallusli she`rlarning hammasi hali uniki emas, ayrim misralari ham shubhali. Ayniqsa, vazn buzilganlari Mashrabniki emas. Qissadagi eng ishonchli she`rlarnigina o`rganganimizda Mashrabning chindan-da o`ta nozik iste`dod sohibi bo`lganini anglaymiz: To kiydi qizil o`zini zebo qiloyin deb O`t yoqdi jahon mulkina yag`mo qiloyin deb deb boshlanadigan g`azali yoki quyidagi mustazodi shoirning shunday yuksak iste`dod bilan yozilgan asarlaridan: Bul hasta vujudimni mani o`rtadi bir yo`l ul g`unchayi xondin Ul gul yuzini ishqida men valayu hayron ul zulfi parishon Mashrab she`rlarida yig`i timsoliga alohida ma`no berilgan Anlashimizcha, Mashrab hammani ham yig`lashga loyiq deb hisoblamaydi: Matlabim bor – narovo men yig`lamay kim yig`lasin, Dard beribdur bedavo men yig`lamay kim yig`lasin yoki onasi haqida yozganda: E safo baxshi bahoru bo`stonim qaydasan, Nuri diydam, mushfiqim oromi jonim qaydasan,
• 12 Volidam Makkam, Madinam mehribonim qaydasan kabi dardli misralarni tizgan. Mashrab she`rlarida Navoiy va Fuzuliydan ta`sirlanish hollarini ham kuzatish mumkin: Mashrab benavoduman, vasling uchun gadoduman, Hajr o`tig`a kuyadiman, yor jafosini ko`rung. Hay, hay, na go`zalsan, na ajoyib qiyomat Mani mavjudlig`im bazmi xarobat erdi san bilmong, Gunash qondir sarupoyim, karomat erdi san bilmong yoki Mani Majnunni bekor onglama, ey ahli g`aflat san, Ki kunda boshima yuz mingga ofat erdi, san bilmong (san bilmading) Albatta, xalqqa dardkash ravishda aytilgan bu misralar Mashrabning o`tli iste`dodidan darak beradi: Dili tig`i sitamdin pora bo`lgan xalqni ko`rdim, Tani dardu alamdin yora bo`lgan xalqni ko`rdim Kuzi vaqti sahar sayyora bo`lg`an xalqni ko`rdim Mashhur Lutfiyning: Sensen sevarim, xoh inon, xoh inonma deb boshlanadigan g`azaliga chiroyli nazira bog`laganini yoki Navoiyning Ohkim ul oshno begona bo`ldi oqibat deb boshlanuvchi g`azali ruhida Naylayin dil dardin, begona bo`ldim oqibat, Yuz g`amu hasrat bilan hamxona bo`ldim oqibat, Qildi bu charxi falak rasvoi davron oqibat, Boru yo`qim bo`ldi oxir erga yakson oqibat kabi she`rlarini ko`rish mumkin. Yoki Va`da qildi bir kelay deb, ko`zga uyqu kelmadi, Men shahidi ishq bo`ldim, qatrai so`z kelmadi kabi satrlarda insoniy ishqning fojeasi ham anglatilgan. Yana: Mashrab yurubon olam aro topmadim maqsud, Yuz shukurki, oning bilan ulfat bo`la qoldi kabi she`rlarni aytgan otashnafas shoir haqli ravishda Lutfiy, Navoiy va Fuzuliylar qatoridan o`rin olgusidir. Tayanch so`z va tushunchalar: Manqaba, manoqib, Xasbi hol, Tazkirayi avliyolar, Mualliflikni tiklash, Boqirg`on kitobi, Adabiy ta`sir, Nazira, tatabbu Savol va topshiriqlar: 1. Mashrab tarjimayi holi haqida ma`lumot beruvchi qaysi manbalarni bilasiz?
• 13 2. Mashrabning she`rlari qaysi manbalar asosida to`plangan? 3. Mashrab tarjimayi holi haqidagi so`nggi to`xtamga munosabatingig. 4. Mashrab she`riyatining ustivor jihatlari nimada? 5. Mashrab she`rlarida qaysi shoirlarning ta`sirini kuzatish mumkin va qaysi misollar orqali? 6. Mashrab she`rlarining muallifligi masalasi qaysi yo`l bilan aniqlanmoqda? 7. Shoir g`azal va mustahzodlaridagi asosiy timsollar haqidagi fikringiz? 8. Mashrabdan ta`sirlangan qaysi shoirlarni bilasiz va bu ta`sirlanish aks etgan she`rlardan misollar keltiring. Mashrab va qalandariylik tariqati R e j a : 1. Markaziy Osiyodagi tasavvufiy tariqatlarning bu davr adabiyotidagi ko`rinishi. 2. Qalandariylik tariqati: mohiyati, tariq usuli, ta`siri va badiiy asarlardagi aksi. 3. Mashrab shen`rlarida qalandariylikning aks etishi. 4. Mashrabga nisbat berilgan tasavvufiy asarlar (Mabdayi nur, Kimiyo) O`rta Osiyoda XVI asrning boshlarida yangi sklola – Shayboniyxon hukumatining hukumronligi boshlanishi bilan temuriylar davrida gullab-yashnagan iqtiodiy va sotsial hamda madaniy hayot ham bir muncha o`zgarishlarga duchor bo`ldi. Natijada bir ko`b shoirlar, san`atkorlar. Olimlar Hindistonda Bobir Mirzo tomonidan qurulgan mo`g`ul hukumatining poytaxtiga hijrat -ila boshladilar. O`rta Osiyoda qolgan shoirlar esa, saroydan himoya ko`ra olmagach, omma orasidan o`quvchilar ta`min etuvga kirishdilar. Shuning uchun saroyning muhtasham, takallufli, bezakli uslubini tashlab, omma uslubiga yaqinlashuvga tirishdilar. So`fi Olloyor, Mashrab, Huvaydo kabi usluban bir-biriga yaqin shoirlar mana shu davrning, mana shunday xalq ichida kamol topgan she`riyatining vakillari edilar. Shunday qilib, Fitrat 20-yillarning oxirlarida Mashrab mavzusiga qo`l urarkan, bu adabiy davrining barcha siyosiy ham madaniy xususiyatlarini puxta o`rgangandan keyingina bu mas`uliyatni vazifaga o`zini bag`ishladi. Fitrat maqolasida Mashrabning qalandarligi munosabati bilan tasavvuf ta`limotining qalandarlik tariqati haqida ilmda birinchilardan bo`lib izchil ma`lumot berishga erishgan. Olimning yozishicha, juda oz material bilan qalandarlik masalasining sinfiy mohiyatini ochmoq va shu yo`l bilan Mashrabning sinfiy tusini ko`ra olmoq mumikn bo`lmaydir. Shunday bo`lsa ham bundan so`ngragi tekshirishlarga balki yordami bo`lur umidi bilan qalandarlik haqida bilganim narsalarni qayd etib o`tmakni munosib ko`raman. Ma`lumki, qalandarlik haqida ozmi-ko`pmi ma`lumotlar Haft qulzum, Bahori ajam kabi lug`at va tasavvuf kitoblarida uchraydi. Bundan tashqari Abdurahmon Jomiyning Nafahot ul – uns asarida ham bu haqda qisman xabarlar berilgan. Mana shu manbalarga asoslangan olim O`rta Osiyoda qalandarlik
• 14 qadimdan mavjud ekanini qayd etgan. Turk olimi Fuod Ko`pruli esa, qalandarlik tarixini XIII-XIV asrlarda Onado`lidagi mashhur tasavvuf oqimlari bobiylik, abdollik, bektoshiylik, xurufiylik, qizilboshlilik, haydariylik qatorida qalandariylik ham mavjud bo`lib, bu oqimlardan nisbatan keng tarqalgan bektoshiylik ta`limoti o`zining asosini qalandariylikdan olgani, ayrim shorilarda xurufiylik bilan qalandariylik qorishiq holda mavjud bo`lganini qayd etgan.1 Shu bilan birga Kichik Osiyoda mashhur mutasavvuf, abdollik ta`limotining asoschisi Pir Abdol, asosan, Qalandar Abdol ismi bilan mashhur bo`lganini ham e`tiborga olsak, bu tariqat Onado`lida Yunus Emroga qadar mavjud bo`lgan degan xulosaga kelishga yordam beradi. O`rta Osiyoda esa qalandariylik ayrim hollarda yassaviylik tariqatidan oziqlanganini va undan so`ngra mavjud bo`lganini tasdiqlovchi asoslar bor. Boqirg`on kitobida esa yassaviy shoirlarining asarlari keltirilgani holda unda Mashrabning ham she`rlari uchrashi bu ikki tariqat o`rtasida bir-birini tutashturuvchi vositalar bo`lgani ko`rsatadi. Fitrat Yassaviy maktabi shoirlari to`g`risida tekshirishlar maqolasida mana shu muhim nuqtani qayd etib o`tgan, Shoh Mashrab qissasida esa: Kechib dunyoi foniydin talabda bir qalandarman, yoki Solib har erda bir gulxan talabda bir qalandarman degan Mashrab Xo`tan shahriga kelgach, u erning fozillari bilan bo`lgan suhbatda Mushkoti sharifdan ikki masala oraga solgach, bu qalandar ilmi holdan xabardor ekan deb unga tavozi` qiladilar. Bu holat, ya`ni qalandariylikning ilmi hol (tasavvuf bilan) munosabatini ko`rsatuvchi muhim nuqtalaridan biri. Demak, O`rta Osiyoda Fitrat keltirgan ma`lumotlarga ko`ra, qalandariylik Onado`lidagiga nisbatan ham qadimiyroq bo`lib chiqadi. Shunday ekan, uning vujudga kelish tarixini yassaviyya tariqatidan so`ng, taxminan X11-X111 asrlar deb belgilash mumkin. Yuqorida tilga olingan manba Haft quluzumda qalandariylik sifatlaridan so`z ochilgan: qalandar butun rasmiy takliflardan, butun qaydlardan ozod bo`lgan, har turli diniy amal va odatlardan ayrilgan, butun moddiy, hayotiy aloqalarni tark qilgan, ibodat va odatlarning hammasini buzg`uvchi kishining ismidir. Jomiyning Nafahot ul-uns asarida esa, Qalandarlar diniy ibodatlarning farz bo`lgan qismlarinigina ado qiladilar degan izoh bilan uning ma`lomatiylikdan farqli tomonlari ko`rsatilgan: Malomatiylar diniy ibodatlarni ijro qiladilar, biroq ijro qilganlarini xalqdan yashiradilar. Qalandarlar esa, to`g`ridan-to`g`ri diniy ibodatlarni va odatlarni buzadilar. Jomiyning bu ma`lumotida qalandarlik sifatining ayrim jihatlari ko`rsatilgan bo`lsa-da2, ular Shoh Mashrab manqabasidagi qalandar Rahimboboning ayrim xususiyatlarini sharhlashda yordam berishi mumkin. Bahori ajam asarida qalandarlik yo`lining ayrim odoblari bayon qilingach, mashhur tasavvuf shoiri Urfiy Sheroziyning ushbu bayti keltirilgan: Sanamorai qalandar sardor ba man namon, Ki basi daroz didam rahu rasmi porson 1 . . =. 1991, 7-=, 72-, ( ). 2 . – . , 1370 (),. 11 ( )
• 15 (Tarjimasi: Taqvo yo`li juda ham uzoq ekan, menga qalandarlik yo`lini ko`rsating) Mana bu bayt yuqoridagi ma`lumotlar bilan birgalikda qalandarlar zuhdu taqvo yo`lidan boshqacharoq yo`l tanlaganini ko`rsatadi. Bu boshqa yo`lning asosiy yo`nalishlarini esa, Fitrat Hoji Abdurahim Buxoriyning 1672 yilda yozilgan Risolayi odobi tariq kitobi vositasida tushuntirgan. Bu kitobda qalandarlik ismigagina emas, uning har bir ashyosiga, narsasiga ham tasavvufiy ma`no yuklatilib, ularning quyidagicha sharhi berilgan: qalandar kulohi to`rt turli bo`lgan: kulohi amr, kulohi raviyat, kulohi subhoniy, kulohi ato. Bu to`rt turli kulohdan har birining to`rt burchagi bo`ladir. Kulohning burchagiga forsi(y)cha tark derlar. Qalandarlar so`z o`yini qilib, bu forsi(y)cha tarkni arabcha tashlamoq, qoldirmoq, qo`ymoq ma`nolaridagi tark so`ziga aylantiradilar va kulohlarning tark (burchak) laridan har biriga arabcha tark so`zidan foydalanib, bir turli tasavvufiy ma`nolar beradirlar. Shu kabi kulohiy amrning to`rt tarkibi: tarki muharamot (haromni tark etish), tarki donish, tarki sufoti bashariy (ayrim insoniy sifatlarning tarki), tarki ashyovu satoti mulki (butun narsalar va mulkni tark qilmoq). Shuningdek, kulohi raviyatning to`rt tarki: tarki xalq, tarki tamoq, tarki dolq, tarki xirqa. Kulohi subhoniyning tarklari esa: baxillik, minnat, ikkiyuzlamachilik va takabburlikni tark etishdan iborat. Kulohi atoning tarklari: tarki dunyo, tarki nafs, tarki jannat va tarki vujudga ishoradan iboratdir. Bulardan tashqari risola muallifi qalandarlarning kamarlari etti band bo`lib, har biri tasavvufdagi bir martaga ishorat ekanini, ularning kiyim liboslari dolq atalib, ular o`z navbatida uch turli: xirqa, kafani va jandadan iborat bo`lganini qayd etadi. Bular bilan birgalikda qalandarlarning kachkul, kadu, matbah va asolari haqida ham turli tasavvufiy ishoratlarni ma`lum qilgan. Yana qalandarlarga maxsus shartlardan biri soch kuydirish. Ayniqsa, birinchi davrlarda soch kuyishni juda lozim deb biladilar. O`z oralarida so`ylashga maxsus sun`iy bir tillari ham bor. Unga abdal tili deylar. Mana shu kabi katta-kichik tafsilotlarni risolayi odobi toriqdan keltirgandan so`ng Fitrat bularni umumlashtirib, shu kabi bizga muhim ma`lumotni etkazgan: qalandarlik musulmon tasavvufining sho“basidir. Bu maslak bizning o`lkamizda so`ng kunlargacha davom qildi. O`zbekiston shaharlaridan har birining tashqarisida qalandarxona ismli go`zal bog`cha holiga keltirilgan bir joy bor edi. Qalandarlar shunda turar edilar. Bular qisman mahalliy, qisman musofir, ersiz, xususiy mulklari bo`lmagan kishilardan iborat bo`lib, asosiy kasblari tilanchilik edi. Haftada ikki daf`a tilanchilikka chiqib, shahar va bozorlarni aylanar edilar. O`zlariga maxsus qalandariy kuylari bor edi. Oralarda eng yaxshi tovushlisi shu kuylarda Yassaviy, Mashrab kabi shoirlarning she`rlarini o`qur va boshqalari uning naqoratini qaytarib turar edilar. Oralarida bir boshliqlari bo`lub, munga bobo derlar. Tilanchilik chog`ida to`plangan pulni shu bobolari terar va shundan ularni ta`min qilib turar edi. Bu kabi hayotiy kuzatishlarni yuqoridagi risolada bayon qilingan mulohazalar bilan bog`lash natijasida Mashrabning qator she`rlarini mana shu qalandariylik tariqatidan kelib chiqib sharhlagan. Mashrabxonlik xususidagi xabarlar o`z-o`zidan qalandarlik bilan bog`langanini ayni shu o`rinda qayd etmoq kerak. Xalq bir choyxonada yo birining mehmonxonasida yig`ilishar, eng yaxshi va baland tovushli bir hofiz (mashrabxon) Mashrabning g`azallarini Savt, talqin, Munojot kabi kuylarda o`qur edi.
• 16 Uning atrofida o`tirgan kishilar qimirlamay, nafas chiqarmay, buyuk bir diniy hayajon bilan tinglar edilar. Mundaqa mashrabxonlik majlislari erkaklar orasida bo`lgani kabi xotunlar orasida ham bor edi. Xitoy Turkistonida klassik musiqamizning mashhur Shashmaqomdan boshqa Mashrab ismli etti kuydan iborat yana bir maqom paydo bo`lganini musiqamizning tekshiruvchi G`ulom Zafariy xabar beradi. Bu esa Xitoy Turkistonidagi haligi mashrabxonlik majlislarining judayam teranlashganini bizga ochiq bildirarlik dalildir. Demak, xalq buyuk bir diniy hayajon bilan tinglagan, o`z uylarida, mehmonxona va choyxonalarda uyushtirilgan mashrabxonlik anjumanlarining boisi Mashrab she`rlarining xalqchil, tasavvufiy va san`atkorlik nuqtaiy nazaridan yuksakligidan kelib chiqqan holatdir. Uyg`urlar orasida Mashrab ismli ikkinchi shashmaqomning yaratilishi bevosita Mashrab she`riyatining klassik musiqamiz va madaniyatimizning boshqa jabhalariga ta`siri masalasi bilan bog`liq. Mashrabning dilbar va maftunkor she`riyatini o`rganar ekanmiz, Mashrab ayrim olimlar ko`rsatganiday, nasha chekib, ko`k nor ichish bilan mashg`ul bo`lgan, jinnimijoz kishi emas, balki, o`tkur tasavvuf shoiri bo`lganini anglatuvchi shunday misralar bor: Ming ma`nini bir nuqta ila muxtasar etdim, Ko`toh nazari bo`lmasa deb xasta bu Mashrab. Mashrabning bunday poetik xulosaga kelishida Xojam podshoh (Ofoq xo`ja) bilan kechgan bir suhbatni Shoh Mashrab manqabasi muallifi asos sifatida keltirgan. Mashrab Ofoq xoja bilan uchrashuvdan mutassir bo`lib: Ilohi mag`firat daryosidan Mashrabni shodob et, Hamisha Shay`anilloh deb qalandarvor yig`larman,- maqta`si bilan tugallanadigan va Kecha kunduz bu Mashrabni xayoli ostonbusi, Visoling davlatini topmoqg`a itlarni salohimdur,- maqta`si bilan yakunlangan hamda Kel ey Mashrabi umid etgil Xudoying loyazol etmish, Muhammad Mustafo haqqi mani vaslingga etkurgil, bayti bilan tajassum etilgan g`azallarini o`qigandan so`ng (manqabada ular munojot deb berilgan) Ofoq Xo`ja aytgani ekanki, Ey Mashrab, sani iching torlik qildi, ma`nini oshkor qilding deb og`izlariga tuflagan ekanlar. Shundan Mashrab she`riyatida yangi bir tasavvufiy chuqurlik, ya`ni zohiriy ma`nini ochmoq emas, balki ma`nining botiniy dunyosiga rag`bat kuchaygan. Natijada ming ma`nini bir nuqta ila muxtasar etgan san`atkorlik yo`lida izlanishlar kechganini uning she`rlarining ichki poetikasidan anglash mumkin. Fitrat Mashrab she`riyatining tasavvufiy botiniy jihatlarini va she`rda zuhur bo`lgan poetik xususiyatlarini o`rganar ekan, uning she`riyatidagi eng e`tiborli jihatlarni kuzatgan: Mashrab o`zidan burung`i va muosir bo`lgan bir ko`b mutasavvif shoirlarimiz kabi hayajonsiz shoirlardan emas. Uning she`rlarida har vaqt bir kuchli hayajonni ko`rish mumkin. U ko`brak Jaloliddin Rumiydagi so`fiyona hayajonni o`z she`rlarida aks ettirishga tirishardir izohi bilan eng ehtirosli so`fiyona baytlarini ajralib turadi: Gulshani bog`i dahr aro bulbuli nag`magar o`zim,
• 17 Bir buti xush hirom uchun oshiqi darbadar o`zim, yoki Naqsh davlat muhrini nafsimga bosdi chun ajal, Shams Tabriziy manam, gohi Jaloliddin manam,- talqinlaridagi Jaloliddin Rumiy kabi shoirlardagi so`fiyona hayajonni o`z she`rlarida anglatish bilan cheklanmay, nafaqat fors tilli she`riyatning, balki o`z ona tilidagi turk she`riyatining o`ziga qadar o`tgan daho san`atkorlaridan ham oziqlanganini uning mustazodlari orqali ko`rish mumkin: Mashrab bu sifat toza suhan aylasa izhor, Sen qilma taajjub, G`oyibdin ani ko`ngluga ilhomi xudodur, Bo`lgil anga munqod. Mashrab tasavvufiy talqinida ko`zga tashlanib turadigan jihatlardan biri yig`idir. Bu faqatgina ayriliq yoki dunyoning boshqa bir ko`rnamakliklari tufayli yuzaga chiqqan zohiriy ruhiy holat emas, balki shoir o`z qalandarlik tariqati va ehtimol, shaxsiy hayotida zuhur bo`lgan ishqi ilohiyning surati sifatida o`zini yig`lashga haqli ko`rsatadi: Matlabim bor – noravo, men yig`lamay kim yig`lasin, Dard beribdir bedavo men yig`lamay kim yig`lasin. Bunday yig`iga giriftor bo`lgan birgina shoir emas, uning nazarida bazmning sham`i parvonasi, may shishalari hamma-hammasi yig`laydi. O`z bolasini yo`qotgan ota Ya`qub zor bo`libgina yig`lamaydi, balki bolaning ham otasi uchun, uning shu ahvolga tushishiga sababkor bo`lgan osiy otaning gunohi uchun Yusuf yig`lashini, bu holga Ibn Kan`on va boshqalar ham yig`lashi lozim foje` deb qaraydi: Sog`inib Yusufni yolg`iz yig`lamas Ya`qub zor, To musofir bo`ldi Yusuf Ibn Kan`on yig`ladi. Yig`i ramzi bilan bog`liq Mashrabda o`ndan ortiq g`azal va muxammaslar uchraydi. Albatta, ularning hammasaini ham Allohning ishqi deb, ko`kragini chok qilgan qalandar yig`isi deb qabul qilib bo`lmaydi. Ayniqsa, bevosita shoirning shaxsiy hayoti, fojeasi bilan bog`liq manzaralarda uning oddiy kishilar singari samimiy ko`z yoshi to`kib yig`lashga majbur qilgan holatdir. Shuningdek, Mashrab onasining o`limi ham juda qattiq ta`sir ko`rsatgan: Ey safo baxsh-bahoru bo`stonim qaydasan. Volidam, Makkam Madinam, mehribonim qaydasan. Mashrabning forsiy she`rlariga Rumiyning ta`siri borligini ham kuzatib mukin. Yana manqaba tarkibida Turdi, Ranjiy, Ahmad Qori, Mahfash, Ziyrak, Mansur kabi bizga aniq ma`luum bo`lmagan shoirlarning she`rlari ham bo`lishi mumkin. Mashrabga nisbat berilgan asarlar Mabdai nur, Kimiyo asarlarini ham matn jihatidan va tasavvufiy talqinda o`rganib chiqib shunday xulosaga kelish mumkin. Kimiyo asari Mabdai nur bilan bir muqova ostida e`lon qilingani uchungina uni Mashrabga nisbat berishgani va bu asar Imom G`azzoliy asari ekani bugungi kunda ma`lum bo`lgan haqiqatdir. Faqatgina
• 18 Mabdai nur asarining matnini o`rganib shunday xulosaga kelish mumkinki, bu Jaloliddin Rumiyning mashhur Masnaviyi ma`naviyya asariga she`riy sharh sifatida yaratilgan asar bo`lib, uning har bandida Mashrab va Mabdai nur so`zlari uchraydi. Uslub jihatidan bu asar Mashrabning Rumiyga o`xshatma tarzida yozgan forsiy asarlaridagi uslubga yaqin. Shuningdek, Mabdai nur Mashrabniki ekanini tasdiqlovchi bir qator manbalar ham hozirgi kunda ma`lum bo`ldi. Bulardan biri, Ziyovuddin Ishoq Bog`istoniyning Tazkirayi qalandaron va Majzub Namangoniyning Tazkirat ul-avliyo tazkiralaridir. Bu har ikki manba ham, ayniqsa, Mashrabning shogirdlaridan biri Ishoq Bog`istoniyning dalolat berishicha, unga Pirmat Setoriy ikki asar bergan. Ulardan biri bizga ma`lum Qissayi Mashrab asari bo`lsa, ikkinchisi Mabdayi nur asaridir. Shu bilan birga Fitrat yuqorida ko`rsatilgan maqolada bu asarning Mashrabga tegishli ekanligini ham isbotlab ko`rsatgan. Shuning uchun ham bu tasavvufiy asar Mashrabniki ekanini inkor qiluvchi keskin bir isbotga uchramaganimiz uchun Mashrab asari ekanini qabul qilishga majburmiz. O`z vaqtida aytilgan G`afur G`ulomning Ikki Mashrab haqidagi qarashlari hozirgi kunda Milliy Istiqlol sharoitida o`z ta`sirini yo`qotgan. Demak, yuqoridagi asoslar bo`yicha bu asarni ham Mashrab qalamiga mansub deb aytishga mone`lik yo`q. Tayanch so`z va tushunchalar Tasavvuf tariqatlari, Qalandariylik, Abdollik, Qalandariylik she`riyati, Mualliflik muammosi Savol va topshiriqlar: 1. Markaziy Osiyoda qaysi tasavvufi tariqatlari mavjud bo`lgan? 2. Qalandariylik ta`limoti haqida qaysi manbalarda qanday ma`lumotlar berilgan? 3. Mashrabning qalandariylik tariqati aks etgan qaysi asarlarini bilasiz? 4. Qalandariylik she`riyatidagi timsollar haqida ma`lumot bering. Har bir timsolga Mashrab ijodidan misollar keltiring. 5. Mabdayi nur asarining muallifi masalasida fikringiz qanday? Ushbu mavzuda yaratilgan qaysi ilmiy manbalarni bilasiz? Ularga munosabatingiz? 6. Kimiyo asari haqida adabiyotshunoslikdagi so`nggi xulosalar nimalardan iborat. Xo`janazar Huvaydo ijodi Reja: 1. Shoirning tarjimai holiga oid ma`lumotlar. 2. Shoir ijodining o`rgalinishi haqida. 3. Devoni Huvaydo. 4. Rohati dil dostonini falsafiy-tasavvufiy doston.
• 19 XUSh asrning 40-yillariga kelib ashtarxoniylarning so`nggi vakili Abulfayzxon zamonida Farg`ona ham ayrila boshladi. Ayniqsa, Buxoro hukumatiga uzoq vaqt muxolif bo`lgan ming urug`i vakillari Abulfayzxondan keyin kuchaya boshladilar. Nihoyat, Oltin beshikxon orqali boburiylar sulolasiga bog`lanuvchi Farg`ona davlati vujudga kelib, uning dastlabki hukumdorlaridan biri Shohruhxon 1710-16 yillarda podshohlik qilgan. Shohruh 40 yoshida vafot qilganidan so`ng uning o`rniga o`g`li Abdurahimbiy o`tirdi. U sohibqiron unvoniga erishgan podshohlardan, uning davrida Samarqand va Kattaqo`rg`on qo`lga kiritildi, biroq 1733 yilda u o`z ukasi Abdulkarimbiy tomonidan o`ldirildi va u o`n yilcha hukumdorlik qildi. Abdurahimbiy 54 yoshida vafot etgach, o`rniga Abdurahmon tahtga o`tiradi va u Erdonabiy tomonidan o`ldirilgandan so`ng Erdonabiy hukumronligi 14 yil davom etadi. 42 yoshida vafot etgan Erdonabiy o`rniga Norbo`tabiy hukumronlik qildi, 1798-99 yilgacha uni hukumdorligi davom etadi. Bu davrda Andijon, Namangan, O`sh va boshqa hududlar Qo`qon honligi tasarrufiga o`tgan. Keyingi asrlarda Olimxon (1799-1811), Umarxon (1811-1822) Qo`qon xoni sifatida shuhrat qozonganlar. XUSh asrda mustaqillikka erishgan Farg`onada bir muncha madaniy hayot jonlana boshlagan. Adabiy muht kuchlanish davriga kirgan. Nafaqat xonlar saroyida, balki xalq orasida yashagan shoirlar ham talaygina. Bu haqda Fitrat: Bu davrda Farg`ona saroy adabiyotlarining xalq adabiyotiga ayricha diqqat qilg`anlari ham ko`riladir1 Shu kabi fikrlarni akad. A.Qayumovning Qo`qon adabiy muxiti kitobida o`qiymiz. XUSh asrda Qo`qonda xon saroyiga mutlaqo aloqasi bo`lmagan, butun qayotini xolq ichida o`tkazgan shoirlar ham bor edi. Ularning asarlarida xalq hayotining ayrim lavhalari o`z aksini topadi12 Shuningdek bu kitobda Farg`ona xududida yashagan shoirlardan Nizomiddin Xo`qandiy (vafoti 1710) va Akmal (vafoti 1810) taxallusli ijodkorlar haqida ma`lumot berilgan. Shu davr shoirlaridan Mirzo Ma`sum Kosoniy Shohruhbek vafotiga ta`rix yozadi: Agar xohe xusuli soli favti Shohruh sulton Shovad ravshan zi naqdi Shohruhbek bekamu nuqson. (Shohruhbek so`zidan 1126, ya`ni 1716 sanasi chiqadi). Tarjimasi: Agar Shohruh sultonning vafot etgan yilini topmoqchi bo`lsang, u (bekamu) nuqson Shohruhbekdan aniq bo`ladi. Ushbu shoir Qo`qon xoni Abdulkarimbek vafotiga bag`ishlab, Xayf az shahonshohi Abdulkarimdeb tarix ham yozgan edi. Shuningdek, XUSh asrda yashagan Mirzo Sho`xiy, Nusrat kabi shoirlar saroy bilan yaqin aloqada bo`lganlari tarixiy manbalardan ma`lum. 1 . 1 =. . 1929.8-9..8. 2 . +. += . – : , 1961. 49.
• 20 Huvaydo ijodi haqidagi ma`lumotlar bizgacha Devoni Huvaydo asarining qo`lyozmasi, Bayozi Haziniyda Huvaydo g`azallariga bog`langan taxmislar, Tuhfatu-l-Obidin va unsu-l-oshiqinbayozi orqali etib kelgan Huvaydo nafaqat Farg`onada, balki Buxoro va Xorazm adabiy muhitida ham mashhur bo`lib, Mujrim Obid (Buxoro), Ogahiy (Xorazm) kabi shoirlar uning ijodiga murojaat etib, asarlariga tatabbu va taxlis bitishgani ma`lum. Huvaydo ijodi uning avlodlari Hoji Saloxiddin va Mirza Hakim ibn Mirza Umid Marg`iloniylar tayyorlagan devonda to`la aks etgan bo`lsada, shoir asarlaridan namunalar 1961 yilda nashr qilindi3 va Roxati dil dostoni Istiqlol tufayli o`z kitobxonlariga qaytarildi4 Xo`janazar G`oyibnazar o`g`li Huvaydo O`shda tug`ilgan bo`lib, uning vafoti Noseh va Mirxasan Sadoyi kabi shoirlarning tarixlarida 1195(1780) deb ko`rsatilgan. Huvaydoning otasi G`oyibnazar so`fi Qashgarda mashhur Ofiq Xo`ja eshonga muridlik qilgan, so`ngra Chimyonda xonadon qurdirib shayxlik qilgan. Huvaydo avlodlaridan Mavloviy Sirojiy, Samarbonu, Saloxiddin Soqib sohibi devon shoirlar bo`lgan. Huvaydoning she`riy asarlari Devoni Huvaydoda jamlangan bo`lib, uning ko`plab qo`lyozma va toshbosma nusxalari mavjud. Devonda 351 g`azal, 28 ruboiy, 41 to`rtlik (qit`a), 3 muxammas, 3 masnaviy va bittadan musaddas, musammon va mustahzod kirgan. Roxati dilnomli diniy-tasavvufiy manzum dostoni ham Devondan o`rin olgan. Huvaydo she`riyatining aksar qismi Ishqi ilohiy tavsifiga bag`ishlangan bo`lib, tabiiki, ularda Qur`oni karim hikmatlari, diniy mifologik qahramonlar talaygina. Xuvaydoning ayni ruxdagi asarlari keyinroq Haziniy, Nizomiy-Ho`qondiy, Muxlis, Shovqiy Namangoniy asarlariga ko`chgan, bu shoirlar Huvaydo g`azallariga muxammaslar bitganlar. Shuningdek, Huvaydo she`rlarida o`z davrdan qolish, shikoyat motivlari ham o`rin olgan: Kimga borib aytayin zolim folkidin dodni, Uqmagay ahli zamona nolayu faryodni. Yoki: Huvaydo aytadur zolim falakning ilnidin ming dod, Menga qolganda ul zolimni charxi najravon bo`ldi. Huvaydo g`azallarida hikmatli iboralar, nazn kuzatishlar, go`zal san`at yaratgan misralar anchagina: G`uncha ko`p og`zin ochkach bog`da qo`ymay uzdilar, Og`zini ochmasligida bildi bog`bon qadrini. Huvaydoning engil, ohangdor va o`ynoqi misralari tabiiy ravishda boshqa shoirlar ijodiga ham singan. Masalan, Arzimni aydim bodi saboga, etkursa holim ul dilraboga. Qilsa xudoyim ko`nglin muloyim, Raxm aylagaymu man mubtaloga. 3 . . -: 1961. 4 . . -: .+ = 1994
• 21 Baytlari Muqimiy va Hamza g`azallariga ham ko`chgan. Huvaydoning: Kabobi dudi bag`rimdin Xubon saxrosiga tushsa, Ushaldi qadri mushkim deb kiyin bag`rida qon kuygay baytlari ta`sirida Hamid Olimjonning Kuygay radifli g`azali yaratilgan. Shoirning Shiddati ohim o`tidin gunbazi ahzoring kuyar, Shamsu Kamer bila yana jumlai axtoring kuyar. Chiqsa tanimni uchquni, tushsa jaxonni mulkina, Vaxshu tuyuru devu jin, mo“minu kofiring kuyar. Kabi shiddati baytlari uning yurak alangasidan otilgan ishq o`tining parchalaridir. Huvaydo lirikasi an`anaviy sharq she`riyatining vazn va janr talablari asosida yaratilsa-da, bu she`riyat shoir iste`dodi tufayli yaratilgan go`zal g`azal va ruboiylar evaziga boyidi, timsollar olami kengaydi, ruhiy axvoli chuqurlashdi. Rohati dil dostonini falsafiy-tasavvufiy ruhdagi asar bo`lishi bilan birga unda shoir tarjimayi holiga dahldor o`rinlar ham bor. Kitobning yozilish sabablari ham doston muqaddimasidan anglashiladi Kitobimning otidur Rohati dil, Erur har bir so`zi tanbehi gofil.. Du`odin o`zga sizlarga so`zum yo`q Bu dunyoda so`zum qolgay o`zum yo`q. Kaminaning oti Xo`janazardur, Otasining oti Goyibnazardur. Nasabda Ravshaniy, mavludiy Chimyon, Garibi xokisori dil parishon. Ko`ngil shaxri yagona azm qildim, Kitobim asar edi, man nazm qildim. Bu Chimyon shahrining liyru javoni, Tamomiysi erurlar turkiyxoni. Alar garchi so`zega behunerroq Dedim bo`lsa kitobim turkiy behroq. Roxati dil dostonining asosiy g`oyasi komil inson shaxsini kamol topishda e`tiqod sofligi, iymon mustaxkamligini shakllantirishdur. Insonda iymon-e`tiqod etakchi o`rin olishida shoir islom dining asosiy rukunlariga amal qilishlik lozim deb biladi. An`anaviy dostonlar kabi asar Hallo-ul jaxonga hamd, Na`ti Rasulilloh (SAV), bilan boshlanib, so`ngra Hikoyati tobuti Jabroyil alayxissalomkeladi. Hikoyatda aytilishicha, Jabroyil alayxissalom Muhammad Mustavoga bir tobut keltirib, bu o`lim belgisi ekanini aytadi. Shunda Payg`ambar o`lim xaqligiga iymon keltirish bilan birga men bu dunyodagi barcha g`arib-qurobolar bilan birgaman. Ularni razolatga tashlab, o`zim arshi-a`loga keta olmayman, men ularga shafoat etishim, bu imtihon-dunyodin o`tishda xaq yo`lga yo`llashim kerak mazmunida javob beradi: Dedi: – Yo Jibriyil, siz menga sirdosh Bu tobutni olib borgil, ayo yor, Xudoyim va`da qildi manga bisyor. G`arib ko`ngli sinuq bechoralarni.
• 22 Bu isyon dashtida ovoralarni. Nechun tashlab man alarni man ketayin. Alar birla bo`layin munda, ey yor, Yana o`zga umidim, maqsudim bor. Ushba hikoyat bayonidan so`ng , Abubakr Siddiq, Umar Foriq, Usmon Nuran, Hazrat Ali va uning o`g`illari Imom Hasan, Imom Husayn haqida qisqa bayonnomalar keltirib, ular hayotining barcha mo“minlarga ibratli bo`lganini eslatadi. So`ngra yuqorida zikr qilingan Dar bayoni kitob bobidan so`ng Qiyomat kuni barcha o`z gunohlari uchun mas`ul mazmunida ikki bob bayon qilinadi, so`ngra safarda uch qardosh nafsi shaytoniyga bo`lib xalok bo`lganlari haqida maxsus hikoya aytiladi. Doston shu kabi diniy rivoyat va hikoyatlar majmuasidangina iborat emas, balki unda soflik, halollik va insoniylikni tarannum etgan qismlar talaygina. Dostonning ta`limiy ahamiyati shundaki, u poklikka rahna soluvchi, insonni to`g`ri yo`ldan ozdiruvchi barcha harom-zararli jihatlarni birma-bir sanaydi. Bunda chog`ir ichmakning zarari, g`iybatchi, yolg`onchi, zinogar kimsalarning qilmishi qattiq qoralanadi. Dostondagi ayni boblarda ezgu sifatlar qabih holatlarga qarshi qo`yilib Hikoyati mardi foniy, Hikoyati ilmi tolib kabi boblar keltirilgan. Doston tarkibida ancha mufassal bayon qilingan hikoyatlardan biri Qissayi Ibrohim binni Adhamdir. Huvaydo bayonida bu qissa an`anaviy Qissayi Ibrohim Adhamdan biroz farq qiladi. Asosiy syujet Ibrohim binni Adham voqealarini hikoya qilsa-da, Huvaydo Adham ismli cho`pon, uning qabrda tirilgan shoh qizini ozod qilib, unga uylanishi, keyin esa Adhamning sulton bo`lishi, nihoyat, mashhur voqea – tevachining o`z tuyasini shohga qarashli tomlardan izlashi va u shohlikni tashlab ketishi voqealari bayon qilinadi. Adhamning o`g`li Ibrohim otasining daragini izlab ketishi, uni Makkada topib, o`shal on vafot etgani va Adham umrini g`ariblikda kechirgani bayon qilingan. Shoir Adham qismati asarda shunday xulosalanadi: Muhammad ummatisiz bandayi xos, Manim so`zimga emdi aylang ixlos. Manim yig`lag`anim o`g`limga ermas, Kishi g`am chekmaguncha g`amni bilmas. G`ariblik uchun ko`nglim to`ladir, Aning holiga rahmim ko`p keladir. Dedi har kim g`aribliq birla bo`lsa, G`ariblarga kishi ko`z yoshi qilsa, Payg`ambarning g`aribligin qilib yod, Xudo qilg`ay ani do`zahdin ozod. Umid uzdimki shohlikdin ilohim, Zanu farzand etim qildim ilohim.
• 23 Agar ming pora qilsalar bu yo`lda, Qachon sandin ko`nglum uzgum ilohim. Qobis tog`ing borib ul zamonda, Necha yillar ibodat qildi onda. Ki bir kun bordi shohi oliyhimmat, Bu doriy bebinodin qildi rihlat. Dostondagi boshqa hikoyatlardan farqli ravishda ushbu qissa ichida Huvaydo nomidan olti g`azal keltirilgan. Ularning dastlabki to`rttasi qahramon holini bayon qiluvchi, yoki uni boshqalarga aytgan so`zlarini ifoda qiluvchi baytlardir. So`nggi ikki g`azal ham shoirning qissadan chiqarilgan hissasi bo`lgani uchun g`azal maqta`ida shoir tahallusi keltirilgan: G`ofil ersang qil ibodat berma dunyoga ko`ngil, Berdi dunyoga ko`ngilni ahlikim ko`tohlar. Dunyo hasratxona erur, ey Huvaydo dunyodin, Hasrat ila o`tdilar ming – minglabo xamroxlar. Roxati dil dostoni Munojot ba jonibi qoziyu-l-xojat (birga xojatlarning qozisi Alloxga iltijo) bilan yakunlangan: Xoliqo, jabr ayladim o`z jonima, Qvymadim toat ta`omin xonima. Na balo kelsa o`zingdan roziman, Munda g`amgin ondja beg`am aylagil. Bu Huvaydoyi g`aribning xolini, Qilmag`il san nafsi bodga mubtalo. Roxati dil asarining asosiy yo`nalishi islom dinining tarixiga murojaat etish orqali o`quvchining ma`naviyatini boyitishga qaratilgan. Dostonda garchi insonning falsafiy dunyoqarashi, yaratuvchiga bo`lgan muhabbat kuylangan bo`lsa-da, sho`rolar davrida nashr qilinmay keldi. Xo`janazar Huvaydoning nafaqat bu dostoniga, balki uning ijodini tadqiq qilishga rag`bat ham asosan Istiqlol davrida amalga oshirildi. Zero, dostonning nashrlaridan biri prof. Saidbek Xaan yozadi: Huvaydo har bir hikoyatning mazmuni va bosh qahramoni qiyofasini badiiy ifodada ochib berishgan ekan, o`ziga xos uslub, yuksak badiiylik, tilning ravonligi, she`rning o`ynoqligini rang – barang bo`yoqlar orqali ochib beradi. Dostondagi har bir misra o`quvchini to`lqinlantiradi. Undagi chuqur mazmunni idrok etishga chorlaydi1 1 . . -. + = , 1994. – -5.
• 24 Xo`janazar Xuvaydo o`zining betakror ijod yo`li bilan inson ma`naviyatini boyitishga, qalbning rangini olamlari tasviri orqali badiyatga o`quvchini hurmat ruxida tarbiyalashga xizmat qiladi. MUHAMMAD ShARIF GULXANIY Reja: 1. Gulxaniy hayoti va ijodiy faoliyati 2. Shoir lirikasi 3. Zarbulmasal asari 1. Zarbulmasalda timsollar. Gulxaniy XVIII asr oxiri va asrning birinchi yarmidagi o`zbek adabiyotining demokratik yo`nalishiga mansub vakillaridan biri bo`lib, u o`z ijodiy faoliyatida hajv va masal janrini yangi bosqichga ko`targan shoir va masalnavisdir. Gulxaniyning bizgacha etib kelgan adabiy merosidan ma`lum bo`lishicha, u o`zbek, forstojik klassiklari asarlarini qunt bilan o`rgangan; ozorbayjon adabiyotiga ishtiyoq qo`ygan, hind adabiyotining o`lmas durdonalaridan hisoblangan Kamila va Dimnani mutolaa qilgan. Biografiyasiga Gulxaniy hayotining tafsiloti doir ba`zi keyingi vaqtlarga qadar ravshan emas ma`lumotlar edi. Lekin adabiyotshunoslarimiz tamonidan olib borilgan tadqiqotlar bu sohani ancha oydinlashtirmoqda. Fozliy Namangoniyning Majmuai shoiron, Qori Rahmatullo Vozeh Buxoriyning Tuhfat ul ahbob fi tazkirot-ul ashob antologiyalarida Gulxaniy haqida ba`zi ma`lumotlar berilgan bo`lib, ulardan shoir hayotining ba`zi bir tamonlarini, uning ijodi feodal-klerikal saroy adabiyoti vakillari bilan kurashda o`sganini, uning so`z san`atida jiddiy imtihondan o`tganini ko`rsatadi. Gulxaniyning tug`ilgan yili noma`lumdir. Fazliy Namangoniyning Gulxaniy haqidagi ma`lumoti, shoirning tojikcha g`azallarining til va xususiyatlari, uning g`armlik bo`lganligidan dalolat beradi. Fazliy o`z tazkirasida uning Kuhiston mulkidan ekanligini ta`kidlab, quyidagilarni yozadi: Buvad Gulxani shoiri ko`hsor, Asosi suhanxon o` bemador. G`azalho navshta latifu ravon, Ba dasturi alfozi ko`histon. (Gulxaniy tog`lik shoirlardandur, uning so`zlarining asosi bo`shdir. Latif va ravon g`azallar bitgan, bu g`azallar tog`liklar tili uslubidadir). Ammo boshqa tazkiralarning mualliflari uni goh Namangandan, goh Qo`qondan chiqqan deb talqin qiladilar. Qori Rahmatullo Vozeh o`z tazkirasida Gulxaniyning ismi Mullo Muhammad Sharif bo`lib, asli namanganlik ekanini, Umarjonning saroy shoirlaridan bo`lganini o`qtiradi. Shuningdek, tazkira muallifi uning dastlab hammomdorlik ishlariga munosabati bo`lgani uchun Gulxaniy taxallusini qabul qilganligini eslatadi va uning shoirlik iste`dodiga baho berib, she`rlari vazn jihatidan ravon va o`z tengdosh-zamondoshlari tomonidan yug`ori baholangan deb qayd etadi. Muhammad Sharif Gulxoniy XVIII asrning 70-yillarida dunyoga kelgan, deb taxmin qilinadi. Fazliyning xabar berishicha, uning ota-bobalari tog` aholisining e`tiborli kishilaridan bo`lgan. Muhammad Sharif o`z ilmini oshirish
• 25 niyatida Qo`qon xonligiga qarashli Namangan shahriga kelib, kishilar yumushini bajarib yuradi. Muhammad Sharifning og`ir turmush sharoiti uning Farg`onaga kelishini ham taqozo qildi desak, xato qilmasmiz. Chunki tog`lik tojik aholisining hunarmandchiligi va savdo sotiq ishlari birmuncha rivojlangan shaharlarga kelishi, shu asosda g`ariblik ko`rinishidagi ko`pgina ruboiylar, to`rtliklarning paydo bo`lishi ham buni yaqqol isbotlaydi. Bungacha etib kelgan ma`lumotlarda Olimxon saltanati davrida navkar olish e`lon qilingan bir paytlarda Gulxaniyning o`z istagi bilan sipohiylikka kirgani aytiladi. Jumladan, Fazliy bir o`rinda Gulxaniyning xon navkorlaridan ekaniga ochiq ishora qilib, uni sipohiy sifatida tasvirlaydi va o`z ishiga mohirligini o`qtiradi. Ammo Muhammad Sharif usullarda faol qatnashib, botirlik namunasini ko`rsatgan bo`lsa ham, u qoshiqlikda kun kechirdi, qorni nonga to`ymadi. Urush ma`rakalarida ko`rsatgan qahramonliklari xon tomonidan taqdirlanmadi. Umarxon davridagi Qo`qon muhiti qatnashchilarining ma`lum ma`nodagi tarjimai holi Fazliyning yuqoridagi so`zlariga shubhalanmasa ham bo`ladi. Shuni aytish kerakki, Fazliy bu so`zlarinitasdiqlash, uning real zaminga asoslanganini ko`rsatish maqsadida shoir ijodiga murojaat qiladi va g`araz soxt dar surati holi xesh, chunin guft dar arzi ahvoli xesh deya Gulxaniyning navkarlik davridagi ayanchli ahvolini ko`rsatuvchi avtobiografik xarakateridagi bideh (bergil-ber menga) radifli g`azalini keltiradi: Hazratim ochlikdan o`ldim, egani non ber menga, Kofir o`lg`ayman agar desamki, bahmon ber menga. Moshu bug`doyu guruch berkim, shular menga kerak, Hech aytmaslik aqiqu la`lu marjon ber menga. Engima yopiq berib, qornimni to`yg`iz, non bilan, Senga billohkim demasman dinu imon ber menga. Navkoring ochlikdan o`lsa, nega hayfing kelmagay, Ey tabibi hoziqim, doruyu darmon ber menga. Nonu to`n ber benaolik dardidin qutqor meni, Men qachon aytdimki, Qorun ganjidek kon ber menga. Gulxaniyni er yigitlar to`pidan kamsitmagil, Fo`ta ber, ot ber, qilich ber, to`nu chakmon ber menga. (Muinzoda tarjimasi) Bu she`r Gulxaniyning bizgacha kelgan g`azallarining kattasi bo`lib, 9 baytdan iboratdir. Shoir ana shu g`azalda sipohiylik vaqtlaridagi kayfiyatlarini, og`ir turmush sharoitini ifodalaydi. G`azal matlai och qolgan kishining o`z xo`jayinidan non so`rashi bilan boshlanib, lirik qahramon-navkarning qalb alamlari so`nggi betlarda izchil ichila boradi. Lirik qahramon ochlik qoshshohlik hukm surgan davrda qimmatbaho toshlarning, dur va oltinlarning ahamiyati yo`q, och kishi uchun mosh, bug`doy va guruch hamma narsada keraklidir, demoqchi. Bu g`azalga chuqurroq nazar tishlansa, unda faqat yakka, ochlikdan tinkasi qurigan ayrim shaxs haqida gapirilmay, balki katta ijtimoiy muammo haqida amir Olimxonning navkarlik rejimi haqida fikr yuritilayotgani ma`lum bo`ladi. G`azalda qahramonning timsoli umulashma timsol darajasigacha ko`tarilgan, chunki Olimjon navkarlaridan faqat Gulxoniy xon iltifotiga sazovor bo`lolmadi, degan
• 26 qarorga kelish yanglishdir. Demak dirik qahramon navkar o`z boshidan kechirganlarini bayon qilish asosida Olimjonning navkarlariga muruvvatsizligini va qo`lindagi tartibsizlikni fosh qiladi. O`z haquqini yoqlash bilan boshqa navkarlarni ham ana shunday ish ko`rishga da`vat etadi. G`azalning maqtai (oxirgi bayti) ham xarakterlidir. Unda lirik qahramonning o`z hazratida uni er yigitlar qatoridan kamsitmaslik haqidagi istagi ifodalanadi. She`rni ma`lum ma`noda sipohiy saqlash borasida xonga berilgan qo`llanma desa ham bo`ladi. Chunki shoir, hokim o`z navkarlariga qaramog`i, ularning ochlikdan o`lishiga yo`l qo`ymasligi, ularning xizmatlarini vaqt-vaqti bilan taqdirlab turishi kerak, degan fikrni ilgari surishga harakat qiladi. G`azal markazida o`z davridan norozi bo`lib, xonning navkardorlik tizimini fosh etuvchi shoir obrazi turadi. Ana shu obrazning maqsadi g`azal matlaida bayon etiladi, obraz xarakterining boshqa tomonlari esa qolgan baytlarda birin-ketin ochila boradi. G`azal goh zorlanish, goh talab, goh kesatish, goh umid ohanglari bilan almashinib chorasiz qolgan kishining ruhiy holatini ichki olamini ravshan ko`rsatadi. Umuman, Gulxaniyning navkarlik yillari uning hayotidagi eng og`ir onlardan edi. Lekin, shunga qaramay shoir o`sha yillarda ham o`z bilimini oshirish, takomillashtirish uchun g`ayrat qiladi. Bashqacha qilib aytganda, Gulxaniyning sipohiylik yillari ham ijodiy ish ham o`z bilimini tinmay oshirish, o`zbek va fors-tojik adabiyoti namunalarini mutalaa qilish davri hisoblanadi. Olimxon vafotidan so`ng taxtga chiqqan Umarxon o`z iste`dodini navkarlik davridayoq ko`rsata olgan Gulxaniyni saroy adabiyotiga jalb qilmoqchi bo`ldi. U o`z hakimiyatini mustahkamlash, siyosiy maqsadlarini amalga oshirish niyatda saroy atrofiga bir qator qalam ahllarini tortdi. Movarounnahrning turli joylaridagi qalam ahllarini, shuningdek, Xurosonning ba`zi bir shoirlarini o`z atrofiga to`pladi. Masalan, Fazliy e`tirofiga ko`ra , balxlik shoir Faniy shaxriyor, ya`ni Umarxonning shuhrati yoyilganda o`z vatanini tark etib Qo`qonga kelgan. Shu shoirlar qatoriga Gulxaniy ham bor edi. Unga saroydan joy berilgan edi. Biroq shoirning saroy adabiy muhitiga tortilishi uning shaxsiy hayotida jiddiy yasay olmadi, boshqalar qatori ba ta`bi shoh, ba ramuzi shoh, bamayli shoh kabi she`r aytish printsipiga rioya qilib, g`azallar bitdi. Jumladan shoir Omad burun radifli g`azalida Umarxonni she`r fanda Fikridi ro`zgor, ya`ni o`z davrining yagona so`z ustasi sifatida ta`riflab, xon iste`dodi (davrida) oldida o`zining tislim bo`lishidan boshqa iloji yo`qligini ta`kidlaydi: Xomaamro Gulxani g`ayr az xamo`shi chora nest, Dar fani she`r on faridi ro`zgor omad burun. Umarxonga ana shunday she`rlar, uning iste`dodini maqtovchi g`azallar ma`qul tushar edi. Saroyning maddoh shoirlari ham buni istar edilar. Shuning uchun ham Fazliy Gulxaniyning Umarxonni maqtab yozgan omad burun radifli g`azalini: Bu rangin g`azal Gulxaniydin erur, ko`ngil gulshaniga taravat berur deb ta`riflagan edi. Shuni esda tutish kerakki, Olimxon davrida ancha iltifotsizlik, xorlik ko`rgan Gulxaniy dastlabki vaqtlarda Umarxonni adolatli va tadbirkor podshoh deb o`ylab, unga bir qancha g`azal va qasidalar bag`ishladi. Qasidalarida Umarxonni ko`klarga
• 27 ko`tarib maqtadi, xonga unda bo`lmagan yaxshi xislatlarni taqdi, uni fuqaroparvar, adolatparvar, zulm va haqsizlikka xotima beruvchi kishi qilib tasvirladi va bu bilan xonni ana shunday ijobiy xislatlar egasi bo`lishga da`vat etdi. Ammo Umarxon saroyidagi fisq-fujurlar, munofiqliklar, xon va uni o`rab olgan arkoni davlat-davlat tayanchlari tomonidan xalq boshiga keltirilgan qora kunlar Gulxaniydek hassos shoirning saroy ahliga bo`lgan munosabatini o`zgartirib yubordi: endi u ba`zan ixtiyoriy ravishda va ba`zan payravlik qilib shohni ta`riflashdan chekinadigan bo`ldi, o`z e`tirozlarini bildira boshladi. Gulxaniy hayotining oxirgi davrlariga doir turlicha ma`lumotlar bor. Agar ba`zi bir manbalarda Gulxaniyning Umarxon vafotidan so`ng o`z vataniga qaytib ketganligi taxmin qilinsa, boshqa manbalarda uning Muhammadalixon (1822-1842) tomonidan aldab o`ldirilganligi aytiladi. Chunonchi, mazkur xon hokimiyatga kelgan, otasi davridagi e`tiborli kishilarni ta`qib ostiga oladi. Jumladan, Gulxaniyni Yangiqo`rg`onga hokim qilish bahonasi bilan Namangan hokimi bilan kelishib shoirni junqopga solib, Sirdaryoga tashlab yuboradi. Gulxaniyning bunday fojiali o`ldirilishini O`zFA muxbir a`zosi shoir Boxiy (Abdulla Nasriddinov) qo`lidagi qo`l yozma hamda Avaz Muhammad Attorning Tarixi jahonnamo va muallifi noma`lum Tarixi Qo`qand qo`l yozma asarlari tasdiqlaydi. Xullas, Gulxaniydek iste`dodli shoirning xon va uning amaldorlari tamonidan halok qilingan bo`lishi mumkin. Gulxaniy lirikasi. Agar Gulxaniyni XVIII asrning 70-yillarida tug`ilgan deb taxmin qilsak, o`z-o`zidan ravshanki, uning adabiy faoliyatining boshlanishi Namangan madrasalarida o`qib yurgan vaqtlariga to`g`ri keladi. Adabiyot maydoniga endigina qadam qo`yayotgan Gulxaniyning dastlabki she`rlari taqlidiy xarakterdagi xamoni she`rlar bo`lishi tabiiy edi. Lekn u asta-sekin kamol topa borib, mustaqil ijod qila boshlaydi. Albatta Muhammad Sharifning dastlabki she`rlari madrasadagi she`r ixlosmandlari, shaharda yashab ijod etgan shoirlar tahriridan o`tgan bo`lishi mumkin. Ehtimol, Gulxaniyning ustozi ham bo`lgandir. Lekin shoir hayotining lavhalari qarong`uligicha qola berganligi sababli haqda aniq bir narsa deyish hozircha amri maholdir. Gulxaniy ham o`zbek, ham tojik tillarida bemalol qalam tebratgan. Fazliy ta`biri bilan aytganda, u takallum qilur turkiyu erur she`r maydonining forisi (ot chopari)dir. Muhammad Sharif avallari o`z taxallusini Gulxaniy deb atab kelgan, keyinchalik esa, ma`lum sabablarga ko`ra, uni Jur`at so`zi bilan almashtirgan: Bu Jur`at ki avval edi Gulxaniy, Erur barcha haz`en fani. Muxammad Sharifning o`ziga Gulxaniy taxallusini olim sababini shoir Fazliy o`z tazkirasida quyidagina izohlagan edi: Xusho Gulxani shoiri pulfan ast, Chi gulxan, ki zebotdar az gulshan ast. Zi devonaxo`iyu otashfani, Taxallus nihoda ba xud gulxani.
• 28 (Gulxaniy hamma narsani biluvchi shoirdir. U faqat gulxan emas, balki gulshandan ham chiroyliroqdir. Devonafe`lligi, olovtabiatligi, iste`dodliligi, o`tkir fikrliligi tufayli o`ziga Gulxaniy taxallusini qo`ygan). Qori Rahmatullo Vozeh Gulxaniyning she`r va qasidalar devoi borligini xabar qilgan bo`lsa ham, ammo u hanuzgacha topilgani yo`q. Bizgacha shoirning 12 g`azali va bir qasidasi Fazliy tazkirasi orqali etib kelgan, xolos. Bular Angushtali, Az chashmi man, Omad burun, Ey to`ti, Angusht radifli hamda Lola ko`ksidek bag`rim tahbatoh, qaro qonlar, Terlamish may tobidin gulbargi ruxsorin ko`rung satrlari bilan boshlangan g`azallari va boshqalardir. Ulardan ayrimlari Umarxon she`rlariga nazira tariqasida yozilgan. Gulxaniy lirikasiga nazar tashlar ekanmiz, shoirning adabiy an`anaga, g`azalchilik an`anasiga rioya qilganini darhol sezamiz. Unda lirik qahramon-oshiqning qalb alamlari, ruhiy kechinmalari, ichki tug`yonlari, mashuqaning o`jarligi, vafosizligi, yoriga bergan ozorlari tasvirlanadi. Oshiq hamisha yor visoliga intiladi, murod hosil qilolmaydi, g`amiga botadi. Shoir lirik qahramonining zabun holini ko`rsatish asnosida ba`zi-ba`zida bahorning go`zal manzarasini ham chizib o`tadi: Dar bahoron bahri taz`in novaro`soni chaman, Mekashand dar go`shho durri xushob az chashmi man. (Bahor chamanining kelinchaklari o`zlariga zeb-ziynat berish uchun quloqlariga mening ko`z yoshlarimdan xalqa taqib oladilar). Agar Gulxaniy g`azallariga diqqat qilinsa, ularda real turmushdan olingan obrazlar, hayotiy lavhalar tasviri ko`zga tashlanadi. Ma`lum adabiy an`ana bilan bog`langan g`azalchilikda bunday holning bo`lishi she`rga hayotiylik baxsh etadi, uning ta`sirchanligini oshiradi. Chunonchi, shoirning etmoz radifli g`azalida shahar tabibi, qaroqchi, zohid timsollarini uchratish mumkin. Gulxaniy g`azallarida o`xshatish, sifatlash, mubolag`a, talmeh kabi badiiy vositalarning qo`llanganini ko`rish mumkin. Uning ayrim g`azallari yorni sifatlaydigan, Ey buti shirin labi simini toni rangin qabo singari, misra bilan boshlansa ba`zi birlarida oshiq-lirik qahramonning ichki kechinmalarini ochishga yordam beradigan mubolag`ani (Didai men bar lobi la`li mayolude, ki bud, Metarovod nash`ai sad xum sharob az chashmi man) uchratamiz. Shoir lirikasida xalq hikmatini eslatuvchi satrlar ham bor: O`z makonini tilar hargiz qafasdan qochsa qush, Eyki istarsiz ko`ngilni, zulfi har torin ko`ring. Gulxaniy g`azallarining tili ham umuman sodda va tushunarlidir. Uning she`rlarida ozorbayjon tili va qadimgi tojik tili elementlari ham mavjud, bu hol g`azal muallifining ozarboyjon adabiyotidan xabardor ekanligini, fors-tojik klassiklari asarlari ustida ishtiyoq bilan ish olib borganini ko`rsatadi. Biroq Gulxaniyning Majmuan shoironda keltirilgan tojik tilidagi qasidaning o`ziyoq shoirning qasidachilikda yutuqqa erisha olmaganini ko`rsatadi. Qasida 52 misradan iborat bo`lib, u Umarxonga bag`ishlanadi. Qasida: Sahargoh bulbuli sho`rida nolas sarkard,
• 29 Zi xuni dida guli surx domane tar kard- matlai bilan boshlanib, tashbib (muqaddimi) qismida bahor ayyomining jozibali manzarasi tasvirlanadi. Shundan so`ng shoir asl maqsadga-Umarxon saltanatini maqtashga kirishadi. Fors tojik va o`zbek klassik adabiyotidagi eskirgan shablon iboralarni, tasviriy vositalarni qo`llab, xon hokimiyatini tasvirlashga kirishadi, uning o`zini esa er yuzida eng odil, eng farosatli hokim qilib ko`rsatishga intiladi. Qasidada Umarxon hokimiyati tepasiga kelishi bilan butun Farg`ona xonligi er yuzining jannatiga aylandi deb tasvirlanadi, Umarxon quyoshdan yuqori qo`yiladi. Shoir qasidani qo`yidagi bayt bilan tugatadi: Tu Gulxaniy ba xudo tak`ya mekunu meku, Har on chi Anvariy dar ro`zg`ori Sanjar kard (Sen Gulxaniy shoir Anvariy Sanjar saroyida xudoga sig`inganidek, hamisha xudoga sig`ingan). Qasidaning mazkur baytida Gulxaniy mashhur madhiyachi qasida janrining tanilgan ustozlaridan biri, ayni vaqtda umrining oxirlarida shohlarni maqtashdan pushaymon bo`lgan shoir Anvariy hayotiga ishora qilib, o`zining Umarxonga bo`lgan munosabatini ravshan ko`rsatadi. Umuman esa bu qasida shoir ijodi uchun xarakterli emasdir. Gulxaniy lirikasida nazira tarzida yozgan g`azalida o`z turmush sharoitini aks ettirish poeziyani real turmush bilan bog`lashga urunish hollari seziladi. Zarbulmasal Gulxaniy o`z turmush tajribasida, ijodiy faoliyatida g`azalning hodisa-voqealarni atroflicha tasvirlashga qulay emasligini uning ma`lum adabiy an`analar bilan belgilanishini, g`azalning bosh mavzusi shiq va oshiqlik ekanligini yaxshi tushindi. Shuning uchun ham shoir o`zining muhim ijtimoiy qarashlarini, el-ulus taqdiriga bo`lgan munosabatini adabiyotning boshqa janrida yaxshiroq ifoda eta olishi mumkinligini nazarda tutib Zarbumasal asarini yozdi. Gulxaniy saroy ruhoniylari bilan kelisha olmadi. Mehnat ahlining og`ir mashaqqatli hayoti uning ko`zini ochdi. Gulxoniy saroy bazmlari va keti uzilmas mayparastliklarning xalqni talash va qiynash hisobiga unashtirilganini payqaydi. Bu hol, o`z navbatida uning saroy a`yonlariga, zodagonlarga amaldorlar va katta er egalariga nafratini tobora oshirdi. Lekin shoir hukmron doiralardan noroziligini ochiqdan-ochiq ifodalay olmas edi. Shuning uchun u majoziy asar yozishga jazm qildi zotan feodao munosabatlari va islam dini hukmron bo`lgan, oddiy kishilarning haq-huquqini, manfaatini yoqlab chiqishga qaratilgan har bir urinish shubha ostiga olingan bir davrda taraqqiyparvar kuchlarning o`z progressiv qarashlarini, xalqchilik g`oyalarini targ`ib qilish uchun eng qulay bo`lgan badiiy shakllardan biri allegoriya edi. Majozda shoirning hayotga, o`zini o`rab olgan muhitga, hokim tabaqalarga munosabati to`g`ridan-to`g`ri, bevosita emas, balki jonivorlar, qushlar va shunga o`xshash majoziy timsollarning tasviri orqali tasvirlanadi. Gulxaniy Zarbumasal asarini yozish uchun ancha vaqt tayyorgarlik ko`rib yurdi; masal janrining xususiyatlarini yaxshi o`zlashtirdi. Bir necha vaqt davomida
• 30 jamiyatning turli tabaqa kishilari bilan muomala-munosabatda bo`lib, xalq maqollarini, hikmatli so`zlarni to`pladi. Ana shu jihatdan Gulxaniy xalq og`zaki ijodining eng yaxshi ixcham namunalaridan biri sanalgan zarbumasal va maqollar to`plamii yoki, boshqacha qilib aytganda, adib-fol`klorist deyish mumkin. Zarbumasal shunchaki oddiy bir majoziy asar bo`lib qolmay, qushlarning xarakteriga, asardagi mavqeiga mos ravishda ustalik bilan ishlatilgan maqollar va hikmatli so`zlari boy bo`lgan asardir. Asarning ham shakl, ham mazmun, ham badiiy tasviriy vositalarning qo`llanishi jihatidan xalq og`zaki ijodiga, hayotiy-manshiy ertaklarga o`xshab ketishi uning ko`zga darhol tashlanuvchi asosiy xususiyatidir. Asar halq ertaklari singari, ma`lum bilan boshlanib, murodlariga etdilar iborasi bilan tugallanadi. Asarning ana shu va shunga o`xshash boshqa o`rinlari o`uning xalqchilligini, kitobxonlar tomonidan sevib o`qilishini ta`minlagan. Chunki, V.G.Belinskiy aytganidek, agar adabiyot mustahkam va abadiy bo`lishni istasa, u albatta, xalqchil bo`lishi kerak. Asarning asosiy maqsadi faqat Mavaraunnahrning emas, balki Qo`qon xonligining ham vayronaga aylanganini, xorabazorga yuz o`girganini, hukmron ijtimoiy guruhlarning zulmini yaramasligini, saroydagi fisq-fujur va qabohatlarni, xalq ommasining chidab bo`lmas og`ir turmush sharoitini va shunga o`xshash bir talay masalalarni ko`rsatishdan iboratdir. Bu masalalarning hammasi qushlarning quda-qudag`ay bo`lishi majoralari orqali, qizning mahriga ming chordivor so`rash orqali bayon qilinadi. Shuni aytish kerakki, Gulxaniy qushlarning bir-birlariga quda bo`lishi majaralarini tasvirlash jarayonida o`sha zamondagi ijtimoiy munosabatlarni, milliy odatlarni, jumladan,qizga sovchilik qilish, mahr so`rash, xutba o`qitish kabi rasm-rusumlarni ko`rsatishga muvofiq bo`lgan. Asardagi Boyo`g`li, Yapaloqqush, Gunashbonu, Gulonkursulton, Ko`rhush shunchaki oddiy parrandalar bo`lmay, balki o`sha zamonda yashagan turli kishilarning ma`lum xulq atvorini o`zida mutassamlashtirgan majoziy timsallardir. Ma`lmki, musulmon olamida qizni erga berayotgan paytda ota-onasi uning roziligi bilan hisoblashib o`tirmas edi. Gulxaniy asarda, qizning taqdiri hal bo`ladigan vaqtda ota-ona o`z farzandidan uning fikrini so`rashi, uning arz-dodiga quloq solishi kerak: degan g`oyani ilgari suradi va bu bilan asarning hajviy-tanqidiy kuchini oshiradi. Zarbumasalda latifaga o`xshash kichik-kichik hikoyalar, jamiyatning turli ijtimoiy guruh ishlarining kirdikorlari, hatti-harakatlarini fosh qiluvchi hajviy parchalardan tashqari personajlar tilidan hikoya qilingan Maymun bilan Najjor, Tuya bilan Bo`taloq va Toshbaqa bilan Chayon masallari ham bor. Bu masallar asarning ta`sirchnligini oshirish uchun keltirilgan bo`lib, qandaydir bir chekinish tarzida hikoya qilingandair. Maymun bilan Bu masal Kashmir o`lkasining Najjor boy peyzaji, sermeva joylari, xo`shbo`y gullari, kishi hordig`ini chiqaruvchi, unga rohat bixsh etuvchi shirin suvlarining quyidagi realistik tasviri bilan boshlanadi: Bor edi Kashmir navhisida tog`, Bog`i eram rashkidan ko`ksida dog`, Anda imoratg`a yarog`lik yag`och,
• 31 etti quloch, bo`yi o`n ikki quloch Bor edi ko`p ne`matu alvonlari, Xurramu ma`mur edi hayvonlari Zulf kabi sunbuli xushbo`ylari, Rohatijon erdi oqar suvlari. Shundan so`ng Gulxaniy ana o`sha go`zal tabiat qo`ynida, bir gulbuta ichida Maymunning istiqomat qilishini uqtirib masalning ikkinchi bosh qahramoni bilan tanishtiradi. Bu bosh qahramon o`z ishiga mohir, dono bir duradgor bo`lib, ish masayahi yo`qligidan ancha o`zini o`ng`aysiz sezadi. Shoir o`z qahramonining ruhiyatini, shaharning dimiqtiruvchi havasidan qutilib, duradnorlik asboblarini olib toqqa jo`naganini, tog`da peshasini bir erda esidan chiqarib qoldirganini va so`ngra teshani olib kelgali ketganini tasvirlaydi. Ana shunday qulay bir fursatda o`zini oqilu-dano hisoblagan maymunning ko`zi fona qoqilgan yog`onga tushadi: Aydi: ulus ichra bu bir kasbdur, Kasbini boshina kiysang nasbdur. Kisai purzor emaish elga hunar, Behunar elni dedilar rishxor. Men daxi najjorligi o`rganay, Bolalarim barchasig`a o`rgatay. Jahd qilib turdi ravon barg`ali, Ya`ni yag`och qalmishini yorg`ali. Mindi yag`och ustiga najjordek, Kosibi purkardagi pujardek. Ketdi hunar shavqi bila g`ussasi, Tushdi yag`och ayrisig`a dumchasi. Bilki nedin bo`ldi tutdim oqlig`t, Mumkin emas o`ldi qutulmoqlig`i. Maymun bilan Najjor masalida shoir bir qator muhim fikrlarni olg`a suradi; hunar va hunar ahlini ulug`laydi; qo`lingdan kelmaydigan ishga aslo urunma, degan fikrni majoziy timsollar xatti-harakati orqali ifodalaydi. Masalda Najjor timsoli muhim o`rin tutadi. O` hammadan oldin o`z suv qilib ichgan hunar ahllaridandir. Najjor uchun ijtimoiy foydali mehnat bilan shug`ullanish har narsadan muhimdir. Maymun esa hunarning katta ahamiyatga ega ekanligini fahmlab, uni o`rganmoqchi va so`ngra bolalariga o`rgatmoqchi bo`ladi. Ammo, kaltafahmligi, farosatsizligi tufayli dumi yog`och orasiga qisilib qoladi va dumidan ayriladi. Shoir masal oxiridagi: Odami jansida yo`q qissasi Qoldi aning dumchasining hissasi- bayti bilan hikoyat juda yaxshi yakun yasab, qo`lidan kelmaydigan ishiga tutinganlarning ahvoli ana shunday bo`ladi, demoqchi bo`ladi. Tuya bilan Bo`taloq Bu masalda hikoya qilinishicha, Farg`ona bir sarbon-tuyachi bo`lib, uning bola-chaqalari anchagina ekan Tuyaning bisotida bor-yo`g`i bir tuya bo`lib, u ana shu tuyasi bilan yuk tashib o`z ro`zg`orini zo`rg`a tebratar ekan. Kunlarning birida sarbon, odatdagidek, tuyaga ancha yukni ortib,
• 32 yo`lga tushadi. Tuyaning orqasidan emadigan bo`talog`i ham ergashadi. Bo`taloq onasini emalmoy, orqasidan zorlanib ketaveradi. Bo`taloq ko`p namganidan so`ng: Aydi onosi bolasig`a boqib, Ko`zlaring yoshlari suvdek oqib Ko`rki burunduq kishining qo`lida, Bu kishining ko`zlari o`z yo`lida Menda agar zarra kabi ixtiyor Bo`lsa edi bo`lmas edim zeri bor. Masal tuyaning ana shu so`zlari bilan tugaydi. Avvalo shum aytish kerakki, hajmi katta bo`lmagan bu masalda mehnatkash xalqning og`ir turmush sharoiti, huquqsizligi, ilojsizligi juda yaxshi tanlab alingan timsollar orqali ko`rsatiladi. Voqeaning tipik sharoit fonida tasvirlanishi Gulxaniy olg`a surmoqchi bo`lgan fikrning kitobxln tomonidan tezlik bilan anglab olinishiga imkon beradi. Biz masalni o`qir ekanmiz, tuyaning ilojsizligini, og`ir mehnat ostida qolganligini tushunamiz va ma`lum ma`noda unga xayrixohlik bildiramiz. Bo`taloq timsoli tuya timsolini ancha to`ldiradi. Tuyaning naroziligi ana shu Bo`taloq yordamida ifodalanadi. Nihoyat qizim senga aytaman, kelinim sen eshit maqoli yuzasidan ish ko`rib, sarbon hayoti tasviri orqali tuyaning og`ir turmush sharoitini, mehnatkash ommaning erksizligi ko`rsatishga erishgan. Bu masal, Maymun bilan Najjor singari, aruzning sare` bahrida yozilib, uning ta`sirchanligi, og`ir sukut bilan o`qilishi ta`minlangan. Chunonchi, Bo`taloqning onasiga aytgan: Bo`zg`lanib aydi halo berahm onam, Quydiyu yondi-yu tutoshti tonam. Asta-asta yursang, bo`lg`ay ne g`am? Siyna sutingdan emayin dam-badam- So`zlari juda hazin, mungli o`qilib, chorasiz bo`taloqning qalb alamlarini, ichki kechinmalarini ifodalaydi. Shuni aytish kerakki, masalda mehnatkash xalqning ekspluatatorlarga qarshi noroziligi juda passiv shikoyat tarzida ifodalangan. Tashbaqa bilan Tashbaqa bilan Chayon Gulxaniy Chayon masallari ichida dramatizmning kuchliligi bilan ajralib turadi. Bu masal safar man faatlarini isbotlash maqsadida Kordan tilidan Turumtoyga Bozonda va Navozanda naili ikki kabutarning sarguzashtini hikoya qilib berish orqali bayon qilinadi. Bozandaning safarga jo`nash uchun oshiqqanini bilgan Navozanda unga qarib Safarga ko`p harsh bo`lmaki, anda bir nuqta ziyoda bo`lsa, saqar bo`lur. Safarda rafiq kerak. Yaxshi rafiq birla safar qiling, saodat toparsan va yomon rafiq birla shaqovat, deb o`z so`zini tasdiqlash maqsadida Tashbaqa (Sangpusht) bilan Chayon sarguzashtini ishora qiladi. Shunda Bozanda Navozandadan bu mojaroni aytib berishini talab qiladi. Tashbaqa bilan Chayon haqidagi masal xalq og`zaki ijodining mahsuli bo`lib, ana shu masal orqali qalam ahllari o`zlarining progressiv qarashlarini, axloqiy-didaktik fikrlarini olg`a surganlar. Jumladan, bu masal Jamiyning
• 33 Bahoriston asarida ham bordik. Unda hikoya qilinishicha, Chayon safarga jo`nab, bir suvga duch keladi. Suvda o`talmay, hayron bo`lib qoladi. Shunda Tashbaqaning unga rahmi kelib, o`z orqasiga mindirib q, qirg`oqdan o`tkazib ho`ymoqchi bo`ladi. Shu paytda Tashbaqaning qulog`iga bir tovush chalinadi. Tashbaqa undan bu nima deb so`raganida, Chayon Mening peshimning tovushidir, garchi sening yaxshiligingga bunday (yomonlik) qilish insof yuzasidan bo`lmasa ham, lekin bu odatimni tashlab olmayman. Chunonchi debdurlar: (fard) Neshi aqrab na az pai kin ast, Muqtazoi tabiatash inast. (Chayonning nish urushi adovatdan bo`lmay, balki uning tabiati shuni taqozo qiladi). Toshbaqa o`zicha, yaxshisi, bunday xulqi yaramasni yomonlik kislatidan xalos qilsam va yaxshilarni uning zararidan qutqazsam, deb suvga sho`ng`iydi. Suv Chayonni olib ketadi. Gulxoniyning Jomiy talqin etgan versiyadan foydalangan shubhasidir. Lekin Zarbumasal muallifi Jamiy versiyasini asosan saqlagani holda, unga yangi detallar qo`shib, masalning ta`sirchanligini ancha oshiradi. Gulxaniy talqinida avvalo Tashbaqaning safar marshruti

Adabiyot, 10 sinf, Darslik-majmua, 2 qism, To‘xliyev B., Karimov B., 2017

Adabiyot, 10 sinf, Darslik-majmua, 2 qism, To‘xliyev B., Karimov B., 2017.

Учебник по литературе для 10 класса на узбекском языке.

Фрагмент из книги:
Mahmudxo‘ja Behbudiy 1875-yil 19-yanvarda Samarqand yaqinidagi Baxshitepa qishlog‘ida tug‘ilgan. Mahmudxo‘ja tog‘ asi Muhammad Siddiqning tarbiyasini olgan. Arab tili grammatikasini kichik tog‘asi Mulla Odildan o‘rgangan.
Behbudiy 1899–1900-yillarda hajga boradi; 1903–1904-yillarda Moskva, Peterburgga hamda 1906-yili Qozon, Ufa, Nijniy Novgorod, Misr va Turkiyaga safar qiladi.

«PADARKUSH» DRAMASI HAQIDA.
Mahmudxo‘ja Behbudiyning «Padarkush» dramasi 1911-yilda yozilgan bo‘lib, oradan ikki yil o‘tgach, ya’ni 1913-yilda kitob holida nashr qilinadi. Behbudiy o‘zbek adabiyoti tarixida birinchilardan bo‘lib dramatik asar yozdi va u Turkistonning barcha shaharlarida namoyish etildi. Bu bilan Behbudiy o‘zbek teatrining tamal toshini qo‘ydi.

Dramada jaholat, ilmsizlik, tarbiyasizlikka qarshi ma’rifat ulug‘lanadi. Muallif «o‘qimagan bolaning holi»ni, ayanchli oqibatlarini bayon etishni maqsad qilib oladi. Behbudiy yoshlar ta’lim olishi va kamolga yetishida ijtimoiy va oilaviy muhit alohida o‘rin tutishini «Padarkush» dramasi negiziga joylashtiradi. Unda qahramonlardan birining tilidan o‘z g‘oyasini: «Bizlarni xonavayron. bevatan va bandi qilg‘on tarbiyasizlik va jaholatdir, bevatanlik, darbadarlik, asorat, faqirlik, zarurat va xorliqlar. hammasi ilmsizlik va betarbiyalikning mevasi va natijasidir. », degan yo‘sinda bayon qiladi.

MUNDARIJA.
Yangi o‘zbek adabiyoti.
Mahmudxo‘ja Behbudiy.
Padarkush.
«Padarkush» dramasi haqida.
Abdulla Qodiriy.
O‘tkan kunlar.
«O‘tkan kunlar» romanidan olingan boblar haqida.
Hamid Olimjon.
O‘rik gullaganda.
«O‘rik gullaganda» she’ri haqida.
Chimyon esdaliklari.
«Chimyon esdaliklari» she’ri haqida.
G‘azal.
Shoirning «G‘azal»i haqida.
Said Ahmad.
Qorako‘z majnun.
«Qorako‘z majnun» hikoyasi haqida.
Abdulla Oripov.
Ko‘rgan-bilganlarim.
«Munojot»ni tinglab.
«Munojot»ni tinglab» she’ri haqida.
Yurtim shamoli.
«Yurtim shamoli» she’ri haqida.
Birinchi muhabbatim.
«Birinchi muhabbatim» she’ri haqida.
Qo‘riqxona.
«Qo‘riqxona» she’ri haqida.
O‘tkir Hoshimov.
Mashaqqatli safar.
Ikki eshik orasi.
«Ikki eshik orasi» romanidan olingan parcha haqida.
Jahon adabiyoti.
Jek London.
Hayotga muhabbat.
«Hayotga muhabbat» hikoyasi haqida.
Alfons Dode.
So‘nggi saboq.
«So‘nggi saboq» hikoyasi haqida.
Xulosa.

Бесплатно скачать электронную книгу в удобном формате, смотреть и читать:
Скачать книгу Adabiyot, 10 sinf, Darslik-majmua, 2 qism, To‘xliyev B., Karimov B., 2017 – fileskachat.com, быстрое и бесплатное скачивание.

Скачать pdf
Ниже можно купить эту книгу по лучшей цене со скидкой с доставкой по всей России. Купить эту книгу

Adabiyot darsliklari haqida

Saytimizdagi elektron kitoblarni 3 usulda o’qish mumkin: kitobxon mobil ilovasi, kitobxon windows dasturi yoki onlayn sayt orqali

Kitobni qanday sotib olish mumkin?

Ketma-ketlik bo‘yicha tavsiya: saytda qanday ro’yxatdan o’tish, saytdagi shaxsiy hisobni qanday to’ldirish mumkin, kerak bo’lgan kitob uchun qanday to’lovni amalga oshirish

Siz muallifmisiz?

Hurmatli mualliflar: Saytimizda asarlaringiz joylashtirilishini (yoki saytdan o‘chirilishini) istasangiz biz bilan shartnoma tuzish uchun bog‘lanishingizni so‘raymiz.

Savol-javoblar

Agar men O‘zbekistonda bo’lmasam, qanday qilib kitob sotib olishim mumkin?
Nima uchun PDF formatini yuklab ololmayman?
Internetsiz kitobni qanday o‘qish mumkin?
va boshqa savollaringizga bizning javoblarimiz.

Adabiyot. Filologiya fanlariga ixtisoslashgan maktablarning 11-sinfi va akademik litseylarning 2-bosqichi uchun darslik

Ko‘rganlar, jami:
Hammuallif:
Nashr yili:

Kitob mahsulotlarining xarakteristikalari, yetkazib berish shartlari, tashqi ko’rinishi va rangi haqidagi ma’lumotlar faqat ma’lumot uchun mo’ljallangan va joylashtirilgan paytda mavjud bo’lgan eng so’nggi ma’lumotlarga asoslanadi.

Elektron kitob
E’tibor bering “Sotib olingan kitoblar qanday o’qiladi?” bo’limi bilan tanishib chiqing!

Buyurtma berish uchun, avtorizatsiyadan o’ting

Do‘stlarizga tavsiya eting

• Annotatsiya
• Fikr va mulohazalar

Mazkur darslik O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi huzuridagi Respublika ta’lim tomonidan filologiya fanlariga ixtisoslashgan maktablarning 11-sinfi va akademik litseylarning
2-bosqichi uchun darslik sifatida tasdiqlangan (2019 yil 14 iyundagi 2- sonli bayonnoma). Unga o‘quv dasturida belgilangan badiiy asarlar kiritilgan va Davlat ta’lim standartlarida ko‘rsatilgan kompetensiyalarni rivojlantirishga urg‘u berilgan. Kitobda Britaniya, AQSH, Germaniya singari rivojlangan mamlakatlarning adabiy ta’limidagi ilg‘or tajribalarga tayanildi va badiiy asar tahlilidagi yangicha yondashuvlar ilk marotaba kitobxonlarga taqdim etildi.

Mazkur darslik o‘quvchini badiiy so‘zning sehrli olamiga olib kirishda, adabiyotga qiziqtirishda va adabiyot darslarini mazmunli tashkil qilishda muhim manbalardan biri bo‘lib xizmat qiladi, deb umid qilamiz.