Adabiyot darsi — hayot darsi bo‘lmog‘i lozim

Demak, insholar va yozma ishlar uchun savollar tuzish metodikamizni tubdan qayta ko‘rib chiqishimiz, beriladigan vazifalarni adabiyot o‘qitish vazifalariga uyg‘unlashtirishimiz talab qilinadi.

Умумтаълим мактабларини дарсликлар ва ўқув-методик қўлланмалар билан таъминлаш тартиби тўғрисидаги Низом (АВ томонидан 28.04.2014 й. 2577-сон билан рўйхатга олинган, 20.03.2014 й. Халқ таълими вазирлигининг 14-сон, Молия вазирлигининг 25-сон, Маданият ва спорт ишлари вазирлигининг 15-ққ-сон, Ўзбекистон матбуот ва ахборот агентлигининг 08-05-04-сон қарори билан тасдиқланган)

Мазкур Низом Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2006 йил 31 майдаги ПҚ-362-сонли “Умумтаълим мактаблари ў қ увчиларини дарсликлар билан таъминлаш тизимини такомиллаштириш борасидаги қ ўшимча чора-тадбирлар тў ғ рисида”ги ва 2012 йил 10 декабрдаги ПҚ-1875-сонли “Чет тилларни ўрганиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тў ғ рисида”ги қ арорларига мувофи қ умумтаълим мактабларини дарсликлар ва ў қ ув-методик қ ўлланмалар билан таъминлаш тартибини белгилайди.

1-БОБ. УМУМИЙ Қ ОИДАЛАР

1. Мазкур Низомда қ уйидаги асосий тушунчалар қ ўлланилади:

умумтаълим мактаблари – давлат умумий ўрта таълим мактаблари, ихтисослаштирилган мактаб, махсус мактаб ва мактаб-интернатлар ҳ амда нодавлат умумтаълим мактаблари;

дарслик – давлат таълим стандартларига мувофи қ ў қ ув дастури асосида дидактик, методик, педагогик-психологик, эстетик ва гигиеник талабларга жавоб берадиган, ў қ ув фанининг мавзулари тўли қ ёритилган, унинг асослари мукаммал ўзлаштирилишига қ аратилган, ў қ ув фанининг ма қ сад ва вазифаларидан келиб чи ққ ан ҳ олда таълим олувчиларнинг ёши ва психофизиологик хусусиятларини ҳ исобга олган ҳ олда ишлаб чи қ иладиган, назарий маълумотлардан таш қ ари амалий-тажриба ва синов маш қ ларини қ амраб олган китоб шаклидаги ў қ ув нашри ;

ў қ ув-методик қ ўлланмалар (бундан буён матнда ЎМ Қ лар деб юритилади) – умумтаълим мактаблари ў қ итувчиларига мўлжалланган ва Ўзбекистон Республикаси Хал қ таълими вазирлиги (бундан буён матнда Хал қ таълими вазирлиги деб юритилади) томонидан ў қ ув жараёнида фойдаланишга тавсия этилган методик қ ўлланмалар, шунингдек уларнинг мультимедиа иловалари;

Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳ узуридаги бюджетдан таш қ ари Республика ма қ садли китоб жам ғ армаси (бундан буён матнда Жам ғ арма деб юритилади) – бюджет ва бюджетдан таш қ ари манбалар ҳ исобига молиявий мабла ғ ларни бирлаштириш йўли ор қ али умумтаълим мактабларининг кутубхона жам ғ армалари учун дарсликлар ва ЎМ Қ ларни ҳ амда ўрта махсус, касб- ҳ унар таълими муассасаларининг кутубхона жам ғ армалари учун чет тиллари бўйича дарсликлар ва ЎМ Қ ларни сотиб олиш ҳ амда етказиб беришни бар қ арор ва муттасил молиялаштиришни таъминлайдиган жам ғ арма;

Жам ғ арма Васийлик кенгаши – Жам ғ армани бош қ аришнинг ю қ ори органи;

Жам ғ арма ижроия дирекцияси – Жам ғ арманинг ижрочи органи бўлиб, Жам ғ армага жорий ра ҳ барликни амалга оширади ҳ амда унинг фаолияти учун жавобгарликни ўз зиммасига олади;

дарсликлар тўплами – ҳ ар йили Жам ғ арма Васийлик кенгаши томонидан тегишли синфлар ва таълим тиллари бўйича тасди қ ланадиган ижара тизимига кирадиган дарсликлар.

2. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2006 йил 31 майдаги П Қ -362-сонли “Умумтаълим мактаблари ў қ увчиларини дарсликлар билан таъминлаш тизимини такомиллаштириш борасидаги қ ўшимча чора-тадбирлар тў ғ рисида”ги қарорига мувофи қ , умумтаълим мактабларининг биринчи синф ў қ увчилари учун дарсликлар ҳ ар йили, 2 – 4-синфлар учун – икки йилда бир марта ва 5 – 9-синфлар учун – тўрт йилда бир марта янгиланади.

Умумтаълим мактабларининг 2 – 4-синф ў қ увчилари учун чет тиллари бўйича дарсликларнинг иш дафтарлари ҳ ар йили янгиланади.

3. Дарсликлар тўплами умумтаълим мактабларининг кутубхона жам ғ армаларидан ихтиёрийлик асосида ижарага берилади.

Ў қ увчи ва ў қ итувчиларни чет тиллар бўйича дарсликлар ва уларни ЎМ Қ лар билан таъминлаш, уларни белгиланган муддатларга риоя этилган ҳ олда қ айта нашр этиш Жам ғ арманинг айланма мабла ғ лари ҳ исобидан бепул амалга оширилади.

2-БОБ. ДАРСЛИКЛАР ВА ЎМ Қ ларни НАШР ЭТИШГА

БУЮРТМАНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ВА БАЖАРИШ

4. Дарсликлар ва ЎМ Қ ларни нашр этишга буюртмани шакллантириш ва уларни умумтаълим мактабларига етказиб бериш мазкур Низомнинг 1-иловасидаги схемага мувофи қ амалга оширилади.

5. Хал қ таълими вазирлиги зарур дарсликлар ва ЎМ Қ лар билан таъминланганлиги бўйича умумтаълим мактаблари кутубхона жам ғ армаларини ҳ ар йили инвентаризация қ илиш ҳ амда умумтаълим мактаблари ў қ увчилари ва ў қ итувчиларининг дарсликлар билан таъминланганлигини ўрганиш асосида кейинги календарь йили учун дарсликлар ва ЎМ Қ ларга бўлган э ҳ тиёжнинг прогноз кўрсаткичларини чакана савдо тармо ғ и ор қ али, умумтаълим мактаби кутубхона жам ғ армаси ҳ исобидан бепул таъминланиш ва ижара асосида таъминланиш кесимида ҳ ар йили 1 июнгача Жам ғ арма ижроия дирекциясига та қ дим этади. Бунда кейинги календарь йили учун ў қ увчиларнинг исти қ бол контингенти Ўзбекистон Республикаси И қ тисодиёт вазирлиги билан келишилган ҳ олда ани қ ланади.

6. Республика бўйича дарсликлар ва ЎМ Қ ларга бўлган якуний э ҳ тиёж Хал қ таълими вазирлиги томонидан ани қ ланади.

7. Келгуси ў қ ув йилида фойдаланишга тавсия этилган дарсликлар ва ЎМ Қ лар рўйхати 1 августга қ адар мазкур Низомнинг 2-иловасига мувофи қ шаклда Хал қ таълими вазирлиги томонидан тасди қ ланиб, барча умумтаълим мактабларига етказилади ва оммавий ахборот воситалари ор қ али эълон қ илинади.

8. Ижара тизимига кирадиган дарсликлар рўйхати Жам ғ арма Васийлик кенгаши томонидан тасди қ ланади ва 10 августгача келгуси ў қ ув йилига дарсликларни харид қ илишга исти қ бол квоталарни шакллантириш учун умумтаълим мактабларига етказилади ва оммавий ахборот воситалари ор қ али эълон қ илинади.

9. Келгуси ў қ ув йилида фойдаланишга тавсия этилган дарсликлар ва ЎМ Қ лар рўйхати ҳ амда Жам ғ арма Васийлик кенгаши томонидан тасди қ ланган ижара тизимига кирадиган дарсликлар рўйхати умумтаълим мактабларининг кутубхона жам ғ армалари учун бюджет мабла ғ лари ҳ исобидан дарсликларни харид қ илишга ҳ ар йилги буюртмаларни шакллантириш ҳ амда Жам ғ арма мабла ғ лари ҳ исобидан дарсликлар билан таъминлашнинг исти қ бол кўрсаткичларини ани қ лаш учун асос бўлади.

10. Хал қ таълими вазирлиги томонидан ҳ ар йили 1 сентябргача келгуси ў қ ув йилига дарсликлар ва ЎМ Қ ларни харид қ илишга буюртмаларни шакллантириш учун талабнома (бундан буён матнда буюртма деб юритилади) шакли тасди қ ланади ҳ амда барча умумтаълим мактабларига етказилади.

11. Буюртма қ уйидаги кўрсаткичлар асосида шакллантирилади:

биринчи синфга ў қ увчиларни қ абул қ илишнинг исти қ бол кўрсаткичлари;

дарсликлар билан бепул таъминланадиган ижтимоий ёрдамга му ҳ тож бўлган оилалардаги ў қ увчиларнинг сони;

ота-оналар ёки уларнинг ўрнини босувчи шахслар орасида ўтказилган сўров натижалари;

умумтаълим мактаби кутубхона жам ғ армасида ўтказилган хатлов натижалари.

12. Умумтаълим мактабининг биринчи синфига ў қ увчиларни қ абул қ илишнинг исти қ бол кўрсаткичлари умумтаълим мактаби жойлашган ҳ удудда ҳ ар йили ўтказиладиган кузатувлар натижалари асосида ани қ ланади.

13. Келгуси ў қ ув йили учун дарсликлар тўплами билан бепул таъминланадиган ижтимоий ёрдамга му ҳ тож оилалардаги ў қ увчиларнинг рўйхати ҳ ар йили 1 сентябргача фу қ ароларнинг ўзини ўзи бош қ ариш органлари илтимосномасига ва ота-оналар қ ўмитасининг хулосасига асосан шакллантирилади.

14. Умумтаълим мактаблари томонидан ҳ ар йили 15 сентябрдан кечиктирмасдан ота-оналар қ ўмитаси билан биргаликда келгуси ў қ ув йилида ў қ увчиларни дарсликлар билан таъминлаш усулини танлаш юзасидан ота-оналар ёки уларни ўрнини босувчи шахслар орасида мазкур Низомнинг 3-иловасига мувофи қ шаклдаги анкета асосида сўров ўтказилади.

Бундай сўров умумтаълим мактаби кутубхона жам ғ армасидан дарсликлар тўплами билан бепул таъминланадиган ў қ увчиларнинг ота-оналари ёки уларни ўрнини босувчи шахслар орасида ўтказилмайди.

15. Биринчи синфга ў қ увчиларни қ абул қ илишнинг исти қ бол кўрсаткичлари, дарсликлар билан бепул таъминланадиган ижтимоий ёрдамга му ҳ тож бўлган оилалардаги ў қ увчиларнинг сони ҳ амда ота-оналар ёки уларнинг ўрнини босувчи шахслар орасида ўтказилган сўров натижалари асосида умумтаълим мактаби бўйича буюртма лойи ҳ аси тайёрланади. Бунда буюртма лойи ҳ асидаги дарсликлар ва ЎМ Қ лар сони умумтаълим мактаби кутубхона жам ғ армасида ўтказилган хатлов натижаларига асосан Хал қ таълими вазирлиги томонидан фойдаланишга тавсия этилган дарсликлар рўйхатига мувофи қ бўлган ва келгусида фойдаланиш учун яро қ ли деб топилган дарсликлар сонига камайтирилади.

16. Умумтаълим мактаби бўйича буюртма ҳ амда ота-оналар ёки уларнинг ўрнини босувчи шахслар томонидан дарсликлар ва ЎМ Қ ларни эркин сотиб олиш бўйича исти қ бол кўрсаткичлар (бундан буён матнда эркин сотиб олиш бўйича исти қ бол кўрсаткичлар деб юритилади) умумтаълим мактаби педагогик кенгаши томонидан му ҳ окама қ илинади ва тегишли баённома билан расмийлаштирилади.

17. Умумтаълим мактаби бўйича буюртма ҳ амда эркин сотиб олиш бўйича исти қ бол кўрсаткичлар умумтаълим мактаби томонидан ҳ ар йили 1 октябргача қ о ғ оз (имзоланган ва тасди қ ланган ҳ олда) ҳ амда электрон шаклда хал қ таълими муассасалари фаолиятини методик таъминлаш ва ташкил этиш туман (ша ҳ ар) бўлимига та қ дим этилади.

18. Умумтаълим мактаблари бўйича буюртмалар ҳ амда эркин сотиб олиш бўйича исти қ бол кўрсаткичлар хал қ таълими муассасалари фаолиятини методик таъминлаш ва ташкил этиш туман (ша ҳ ар) бўлими томонидан фанлар, таълим тиллари, дарсликлар ва ЎМ Қ лар номлари ҳ амда синфлар кесимида ҳ ар бир умумтаълим мактаби бўйича та ҳ лил қ илинади ва умумлаштирилади.

Туман (ша ҳ ар) бўйича буюртмалар ҳ амда эркин сотиб олиш бўйича исти қ бол кўрсаткичлар ҳ ар йили 10 октябргача Қ ора қ алпо ғ истон Республикаси Хал қ таълими вазирлиги, вилоятлар хал қ таълими бош қ армалари ва Тошкент ша ҳ ар хал қ таълими бош бош қ армасига (бундан буён матнда ҳ удудий хал қ таълими органлари деб юритилади) та қ дим этилади.

19. Ўзбекистон матбуот ва ахборот агентлиги ва Хал қ таълими вазирлиги томонидан Қ ора қ алпо ғ истон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва Тошкент ша ҳ ар ҳ окимликлари ҳ амда нашриёт, босмахона ва китоб-савдо ташкилотлари билан биргаликда ҳ ар йили октябрь-ноябрь ойларида барча вилоят марказлари, Нукус ва Тошкент ша ҳ арларида умумтаълим мактаблари учун келгуси ў қ ув йилига мўлжалланган дарсликлар ва ЎМ Қ ларнинг ихтисослаштирилган кўргазма-ярмаркалари ташкил этилади.

20. Туман (ша ҳ ар) бўйича буюртмалар ҳ амда эркин сотиб олиш бўйича исти қ бол кўрсаткичлар ҳ удудий хал қ таълими органлари томонидан та ҳ лил қ илинади ҳ амда Жам ғ арма ижроия дирекциясининг ҳ удудий вакиллари билан биргаликда дарсликлар ва ЎМ Қ ларнинг ихтисослаштирилган кўргазма-ярмаркалари натижаларини ҳ ам инобатга олган ҳ олда умумлаштирилади.

Қ ора қ алпо ғ истон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент ша ҳ ри бўйича буюртмалар ҳ амда эркин сотиб олиш бўйича исти қ бол кўрсаткичлар фанлар, таълим тиллари, дарсликлар ва ЎМ Қ лар номлари ва синфлар кесимида тасди қ ланади ҳ амда 20 ноябргача Хал қ таълими вазирлигига та қ дим этилади.

21. Ҳ удудий хал қ таълими органлари томонидан та қ дим этилган буюртмалар ҳ амда эркин сотиб олиш бўйича исти қ бол кўрсаткичлар Хал қ таълими вазирлиги томонидан умумлаштирилади ва ҳ ар йили 1 декабргача мазкур Низомнинг 4-иловасига мувофи қ шаклда келгуси ў қ ув йилида республика бўйича умумтаълим мактаблари ў қ увчилари учун дарсликлар ва ЎМ Қ ларни харид қ илишнинг исти қ бол квоталари шакллантирилади ҳ амда бир ой ичида кўриб чи қ иш ва тасди қ лаш учун Жам ғ арма Васийлик кенгашига та қ дим этилади.

Республика бўйича умумтаълим мактаблари ў қ увчилари учун дарсликлар ва ЎМ Қ ларни харид қ илишнинг исти қ бол квоталарини тасди қ лаш, шунингдек унга ўзгартириш ва қ ўшимчалар киритиш Жам ғ арма Васийлик кенгашининг қ арорига асосан амалга оширилади.

22. Республика бўйича дарсликларни харид қ илишнинг исти қ бол квоталарини ҳ ар бир ҳ удудлар кесимида шакллантиришда 1-синф ў қ увчиларига синфлар ва таълим тиллари бўйича буюртманинг умумий ҳ ажмидан 5% гача, 2 – 9-синф ў қ увчиларига дарсликлардан фойдаланиш даврларида синфлар ва таълим тиллари кесимида энг кўп ў қ увчилар контингенти та ҳ лили асосида умумтаълим мактаби кутубхона жам ғ армасининг захираси шакллантирилиши мумкин .

23. Жам ғ арма Васийлик кенгашининг қ арори билан республика бўйича дарсликлар ва ЎМ Қ ларни харид қ илишнинг исти қ бол квоталари тасди қ лангандан кейин, Хал қ таълими вазирлиги:

15 январгача республика бўйича ота-оналар ёки уларнинг ўрнини босувчи шахслар томонидан дарсликлар ва ЎМ Қ ларни эркин сотиб олиш бўйича исти қ бол кўрсаткичларни туман ва ша ҳ арлар ҳ амда умумтаълим мактаблари кесимида Ўзбекистон матбуот ва ахборот агентлиги ор қ али тегишли нашриёт, босмахона ва китоб-савдо ташкилотларига та қ дим этади;

1 февралгача республика бўйича дарсликлар ва ЎМ Қ ларни харид қ илишнинг исти қ бол квоталарини умумтаълим мактаби учун захирани инобатга олган ҳ олда ҳ ар бир умумтаълим мактабига етказилишини ташкил этади;

1 апрелгача қ онун ҳ ужжатлари талаблари асосида умумтаълим мактабларининг кутубхона жам ғ армалари учун дарсликлар ва ЎМ Қ ларни нашр этиш ва қ айта нашр қ илиш юзасидан тендер ва (ёки) танлов савдоларининг ўтказилишини ташкил этади;

умумтаълим мактаби кутубхона жам ғ армасининг захирасини ҳ исобга олган ҳ олда мазкур Низомнинг 5-иловасига мувофи қ шаклда Қ ора қ алпо ғ истон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент ша ҳ ри бўйича дарсликлар ва ЎМ Қ ларнинг та қ симотини тузади ҳ амда дарсликлар ва ЎМ Қ ларни 1 августгача барча умумтаълим мактабларига етказилишини таъминлайди.

24. Хал қ таълими вазирлиги томонидан тузилган дарсликлар ва ЎМ Қ ларнинг та қ симоти асосида ҳ удудий хал қ таълими органлари томонидан туманлар ва ша ҳ арлар бўйича, хал қ таълими муассасалари фаолиятини методик таъминлаш ва ташкил этиш туман (ша ҳ ар) бўлимлари томонидан эса, ҳ ар бир умумтаълим мактаби бўйича дарсликлар ва ЎМ Қ ларнинг та қ симоти тузилади.

25. Дарсликлар ва ЎМ Қ ларни харид қ илиш ва етказиб бериш, шунингдек қ онун ҳ ужжатларига мувофи қ Жам ғ арма томонидан молиялаштириладиган бош қ а харажатлар бўйича тўловлар Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигининг Ғ азначилиги ор қ али амалга оширилади.

26. Ўзбекистон матбуот ва ахборот агентлиги Хал қ таълими вазирлиги томонидан та қ дим этилган эркин сотиб олиш бўйича исти қ бол кўрсаткичлар асосида ҳ ар йили 1 июлгача зарур ҳ ажмлар ва номлардаги дарсликлар ҳ амда ЎМ Қ лар нашр этилишини таъминлайди.

27. Чакана савдо тармо ғ и ор қ али эркин сотиш учун нашр этилган дарсликлар ва ЎМ Қ ларни сотиш учун тегишли нашриёт, босмахона ва китоб-савдо ташкилотлари томонидан Қ ора қ алпо ғ истон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва Тошкент ша ҳ ар ҳ окимликлари билан биргаликда ша ҳ арлар ва туманлар марказларида ихтисослаштирилган ярмарка-савдо шохобчалари, олис а ҳ оли пунктларида дарсликлар чакана савдоси тармо қ лари, шу жумладан, махсус мактаб бозорлари ташкил этилади.

3-БОБ. УМУМТАЪЛИМ МАКТАБЛАРИНИНГ АЙРИМ

ТОИФАДАГИ Ў Қ УВЧИЛАРИНИ ЎЗБЕКИСТОН

РЕСПУБЛИКАСИНИНГ ДАВЛАТ БЮДЖЕТИ

МАБЛА Ғ ЛАРИ Ҳ ИСОБИДАН ДАРСЛИКЛАР

БИЛАН АНИ Қ МАНЗИЛЛИ ТАЪМИНЛАШ

28. Дарсликлар ва ЎМ Қ ларни (чет тиллари бўйича дарсликлар ва уларга ЎМ Қ лар бундан мустасно) харид қ илиш ва етказиб бериш бўйича қ уйидаги харажатлар Жам ғ арма томонидан Ўзбекистон Республикасининг Давлат бюджети мабла ғ лари ҳ исобидан молиялаштирилади:

умумтаълим мактабларининг биринчи синф ў қ увчиларини таъминлаш учун;

“Ме ҳ рибонлик” уйлари, махсус мактаб ва мактаб-интернатларнинг тарбияланувчилари бўлган ў қ увчиларни таъминлаш учун;

ижтимоий ёрдамга му ҳ тож бўлган оилалардаги ў қ увчиларни таъминлаш учун, нодавлат умумтаълим мактаблари бундан мустасно;

умумтаълим мактаблари ижара тизимини дарсликлар билан бирламчи таъминлаш учун;

умумтаълим мактаблари ў қ итувчиларини ЎМ Қ лар билан таъминлаш учун.

29. Нодавлат умумтаълим мактабларининг 2 – 9-синф ў қ увчиларини Жам ғ арма мабла ғ лари ҳ исобидан харид қ илинган дарсликлар билан таъминлаш ижара тўлови асосида амалга оширилади, чет тиллари бўйича дарсликлар ва уларга ЎМ Қ лар бундан мустасно.

30. Биринчи синф ў қ увчилари, “Ме ҳ рибонлик” уйлари, махсус мактаб ва мактаб-интернатларнинг тарбияланувчилари бўлган ў қ увчилар ва ижтимоий ёрдамга му ҳ тож бўлган оилалардаги ў қ увчилар умумтаълим мактаби кутубхона жам ғ армаси томонидан дарсликлар тўплами билан бепул таъминланади. Бунда дарсликлар тўплами билан бепул таъминланадиган ижтимоий ёрдамга му ҳ тож оилалардаги ў қ увчиларнинг рўйхати 1 сентябргача фу қ ароларнинг ўзини ўзи бош қ ариш органлари илтимосномасига ва ота-оналар қ ўмитасининг хулосасига асосан умумтаълим мактабининг педагогик кенгаши томонидан тасди қ ланади.

31. Жисмоний ва (ёки) ру ҳ ий ривожланишида ну қ сони мавжуд бўлган ў қ увчиларни дарсликлар билан таъминлаш фойдаланишга яро қ ли бўлган мавжуд дарсликларни ҳ исобга олган ҳ олда умумтаълим мактаби кутубхона жам ғ армасини янгилаш ва тўлдириш ор қ али амалга оширилади.

32. Ў қ увчини бош қ а умумтаълим мактабига ўтказиш тў ғ рисида буйру қ чи қ арилган та қ дирда, унга бепул фойдаланиш учун берилган дарсликлар уч кун ичида умумтаълим мактаби кутубхона жам ғ армасига қ айтарилиши лозим. Бунда умумтаълим мактаби маъмурияти томонидан ў қ увчи жорий ў қ ув йилида дарсликлар тўплами билан бепул таъминланиши лозимлиги тў ғ рисида маълумотнома берилади. Ў қ увчи уни қ абул қ илган умумтаълим мактаби томонидан мазкур маълумотнома асосида дарсликлар тўплами билан бепул таъминланади.

33. Умумтаълим мактабининг кутубхона жам ғ армасида бош қ а умумтаълим мактабидан келган, шу жумладан, дарсликлар тўплами ижара асосида бериладиган ў қ увчилар учун дарсликлар тўплами бўлмаган та қ дирда, уларни зарур дарсликлар тўплами билан таъминлаш мазкур Низомнинг 5-бобида белгиланган тартибда амалга оширилади.

34. Умумтаълим мактабларининг ў қ итувчилари дарс маш ғ улотларини ўтказиш учун зарур бўлган дарсликлар ва ЎМ Қ лар билан умумтаълим мактаби кутубхона жам ғ армасининг захираси ҳ исобидан бепул таъминланади.

35. Ў қ увчи ва ў қ итувчиларга бепул фойдаланиш учун берилган дарсликлар ва ЎМ Қ лар ў қ ув йили якунида тўли қ ҳ ажмда умумтаълим мактаби кутубхона жам ғ армасига қ айтарилади, биринчи синф ў қ увчиларига берилган иш дафтарлари бундан мустасно.

4-БОБ. ДАРСЛИКЛАРНИ ИЖАРАГА БЕРИШ ВА УЛАР

БЎЙИЧА Ҳ ИСОБ-КИТОБЛАРНИ АМАЛГА ОШИРИШ

36. Ижара тизимидаги дарсликлар тўплами ў қ увчиларга умумтаълим мактаби маъмурияти ва ў қ увчининг ота-онаси ёки уларнинг ўрнини босувчи шахс ёхуд ҳ омий ўртасида мазкур Низомнинг 6-иловасига мувофи қ шаклда тузиладиган дарсликларни ижарага бериш тў ғ рисидаги намунавий шартнома асосида берилади.

37. Бепул фойдаланиш учун та қ дим этиладиган дарсликлар ва ЎМ Қ лар, шу жумладан, чет тиллари бўйича дарсликлар ва уларга ЎМ Қ лар умумтаълим мактаби маъмурияти ва ў қ увчининг ота-онаси ёки уларнинг ўрнини босувчи шахс ёхуд умумтаълим мактаби ў қ итувчиси ўртасида мазкур Низомнинг 7-иловасига мувофи қ шаклда тузиладиган дарсликлар ва/ёки ў қ ув-методик қ ўлланмаларни бепул фойдаланишга бериш тў ғ рисидаги намунавий шартнома асосида берилади.

38. Фойдаланишга берилганлиги тў ғ рисида ҳ ар бир дарслик ва ЎМ Қ га кутубхоначи томонидан тегишли қ айдлар қ ўйилади.

39. Дарсликлар тўплами учун ижара тўлови ми қ дори республика бўйича ягона бўлиб, у Жам ғ арма Васийлик кенгаши томонидан синфлар ва таълим тиллари кесимида тасди қ ланади ва 25 августгача Хал қ таълими вазирлиги томонидан барча умумтаълим мактабларига етказилади, шунингдек оммавий ахборот воситалари ор қ али эълон қ илинади.

40. Дарсликлар тўплами учун ижара тўлови ми қ дорини ани қ лаш жараёнида тегишли ми қ дордаги дарсликларни жорий молия йилида янгилаш ва ижара тизимига киритилишида уларни харид қ илиш ва етказиб бериш учун зарур бўладиган мабла ғ ларнинг шартномавий ҳ ажми, Жам ғ арма ижроия дирекциясининг ўтган молия йилидаги ҳ а қ и қ ий харажати ҳ амда ўтган молия йилидаги Жам ғ арма томонидан ҳ а қ и қ атда олинган ёки келгуси молия йилида олиниши кутиладиган даромадлар ҳ исобга олинади.

Бунда Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2006 йил 1 июндаги П Қ -363-сонли қарори билан тасди қ ланган Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳ узуридаги бюджетдан таш қ ари Республика ма қ садли китоб жам ғ армасининг мабла ғ ларини шакллантириш ва фойдаланиш тартиби тў ғ рисида низомга мувофи қ дарсликлар учун ижара тўловларини ҳ исоблаш ва тўлаш тартиби Васийлик кенгаши томонидан белгиланади .

41. Дарсликлар тўпламлари учун ижара тўлови ми қ дорларини ани қ лашда исти қ бол кўрсаткичлар қ ўлланганлиги сабабли, тегишли ў қ ув йилида ижара тўлови ми қ дорларини ҳ исоблашда камчиликлар мавжуд бўлиши ва бунинг натижасида ижара мабла ғ лари орти қ ча ёки кам тушиши мумкин. Белгиланган ижара тўлови мабла ғ ларининг орти қ ча ёки кам тушганлиги ани қ ланганда, мазкур орти қ ча ёки кам олинган сумма келгуси ў қ ув йилида тегишли синф ва таълим тили бўйича ижара тўловлари ми қ дорларини ҳ исоблашда камайтириш ёки ошириш йўли билан ҳ исобга олинади.

42. Дарсликлар тўплами учун ижара тўлови шартномага асосан 30 сентябргача тўли қ ҳ ажмда тўланади.

Ў қ увчиларнинг ота-оналари ёки уларнинг ўрнини босувчи шахслар пул мабла ғ лари ва қ тинчалик йў қ лиги сабабли, ижара тўлови муддатини узайтириш тў ғ рисида умумтаълим мактаби маъмуриятига мурожаат қ илиши мумкин. Бунда ижара тўлови муддати умумтаълим мактаби васийлик кенгаши қ арори ва директор буйру ғ и билан узайтирилади.

Ижара тўлови муддати узайтирилган та қ дирда, мазкур тўловнинг 50 фоизи 30 сентябргача, қ олган қ исми эса 30 ноябргача тўланиши лозим.

43. Дарсликлар тўплами учун ижара тўловлари умумтаълим мактабининг шахсий ғ азна ҳ исобвара ғ ига на қ д пул ёки на қ д пулсиз шаклда тўланади.

44. Ижара тўловлари тўланганлигини, шунингдек йў қ олган ёки фойдаланишга яро қ сиз ҳ олатга келиб қ олган дарсликлар ва ЎМ Қ лар учун зарар қ опланганлигини тасди қ ловчи тўлов ҳ ужжатлари (тўлов топшири қ номаси, квитанция) нусхаси ў қ увчининг (ў қ итувчининг) фамилияси, исми, отасининг исми, синфи ва таълим тили, тегишли ў қ ув йили, умумтаълим мактабининг ра қ ами ва унинг ҳ удудий мансублиги кўрсатилган ҳ олда умумтаълим мактабининг бухгалтериясига та қ дим этилиши зарур.

45. Ижара тўловлари, шунингдек йў қ олган ёки фойдаланишга яро қ сиз ҳ олатга келиб қ олган дарсликлар ва ЎМ Қ лар учун умумтаълим мактабининг шахсий ғ азна ҳ исобвара ғ ига келиб тушган мабла ғ лар Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги Ғ азначилиги ва унинг ҳ удудий бўлинмалари томонидан беш кун ичида Жам ғ арманинг шахсий ғ азна ҳ исобвара ғ ига ўтказилади.

46. Ижара тўловлари, шунингдек йў қ олган ёки фойдаланишга яро қ сиз ҳ олатга келиб қ олган дарсликлар ва ЎМ Қ лар учун умумтаълим мактабининг шахсий ғ азна ҳ исобвара ғ ига келиб тушган пул мабла ғ ларини умумтаълим мактабининг э ҳ тиёжлари ва бош қ а ма қ садлар учун сарфлаш та қ и қ ланади.

47. Нодавлат умумтаълим мактабларида дарсликлар тўплами учун ижара тўловларининг тўланиши уларнинг маъмурияти томонидан ташкил этилади. Бунда ижара тўловлари ушбу муассасалар томонидан мазкур Низомнинг 42-бандида белгиланган муддатда Жам ғ арманинг шахсий ғ азна ҳ исобвара ғ ига на қ д ёки на қ д пулсиз шаклда тўланади.

48. Дарсликлар тўплами ў қ увчиларга қ уйидаги муддатларда берилиши лозим:

дарсликлардан ижара асосида фойдаланадиган ў қ увчиларга шартномага асосан ижара тўлови тўлангандан, ижара тўловини тўлаш муддати узайтирилган ҳ олларда, унинг ярми тўлангандан кейин. Бунда ижара тўлови тўланганлигини тасди қ ловчи тўлов ҳ ужжати нусхасининг умумтаълим мактабининг кутубхоначисига та қ дим этилиши дарсликлар тўпламини бериш учун асос бўлади;

дарсликлардан бепул фойдаланадиган ў қ увчиларга тегишли шартнома тузилган ҳ олда 10 сентябргача.

49. Дарсликларни тўли қ сиз тўпламда ижарага беришга йўл қ ўйилмайди.

50. Ў қ увчини бош қ а умумтаълим мактабига ўтказиш тў ғ рисида буйру қ чи қ арилган та қ дирда, унга ижара асосида фойдаланиш учун берилган дарсликлар уч кун ичида умумтаълим мактаби кутубхона жам ғ армасига тўли қ тўпламда қ айтарилиши лозим. Бунда тўланган ижара тўлови қ айтарилмайди ва ў қ увчига умумтаълим мактаби маъмурияти томонидан дарсликлар тўпламидан фойдаланиш учун ижара тўлови тўланганлиги тў ғ рисида маълумотнома ва тегишли тўлов ҳ ужжатининг нусхаси берилади. Ў қ увчи уни қ абул қ илган умумтаълим мактаби томонидан мазкур маълумотнома ва тўлов ҳ ужжатининг нусхаси асосида дарсликлар тўплами билан бепул таъминланади. Маълумотнома йў қ олган та қ дирда, унинг дубликати берилади.

51. Дарсликлар ёки ЎМ Қ лардан фойдаланиш усулидан қ атъи назар, улар йў қ олган ёки фойдаланишга яро қ сиз ҳ олатга келиб қ олган та қ дирда, ў қ увчининг ота-онаси ёки уларнинг ўрнини босувчи шахслар ёхуд ҳ омийлар ёки ў қ итувчилар зарарни худди шундай дарслик ёки ЎМ Қ лар билан қ оплайди ёхуд унинг бирламчи ҳ ужжатларда ( ҳ исоб-фактурада, юк хатида) кўрсатилган қ ийматини қ уйидаги ми қ дорларда тўлайди:

биринчи синф ў қ увчиларининг ҳ ар бир дарслик ва (ёки) ЎМ Қ лари учун – унинг бир баравари ми қ дорида;

2 – 4-синф ў қ увчиларининг ҳ ар бир дарслик ва (ёки) ЎМ Қ лари учун – унинг икки баравари ми қ дорида;

5 – 9-синф ў қ увчиларининг ҳ ар бир дарслик ва (ёки) ЎМ Қ лари учун – унинг тўрт баравари ми қ дорида.

52. Умумтаълим мактабларида кўринарли жойга ижара тизими билан бо ғ ли қ қ уйидаги маълумотлар жойлаштирилиши шарт:

дарсликлар тўпламларини фойдаланишга бериш ва ижара тўловини тўлаш тартиби;

дарсликлар тўпламларидан фойдаланиш шартлари ва муддатлари;

жорий ў қ ув йили учун Жам ғ арма Васийлик кенгаши томонидан тасди қ ланган ижара тўловлари ми қ дорлари;

дарсликлар йў қ олган ёки фойдаланишга яро қ сиз ҳ олатга келтирилган та қ дирда, зарарни қ оплаш тартиби.

53. Тегишли ў қ ув йили учун орти қ ча тўланган ижара тўловлари ёки нотў ғ ри ўтказилган мабла ғ лар ани қ ланганда, умумтаълим мактаби томонидан Жам ғ арма ижроия дирекциясига ёзма равишда мурожаат қ илинади. Бунда Жам ғ арма ижроия дирекциясининг ҳ удудий вакили мазкур мурожаатнинг асослилигини умумтаълим мактабига борган ҳ олда ўрганади ва натижаси бўйича маълумотнома тузиб, уни кўриб чи қ иш учун Жам ғ арма ижроия дирекциясига та қ дим этади.

54. Орти қ ча тўланган ижара тўловлари ҳ амда нотў ғ ри ўтказилган мабла ғ лар мавжудлиги тасди қ ланганда, ушбу мабла ғ лар Жам ғ арма ижроия дирекцияси томонидан Жам ғ арманинг шахсий ғ азна ҳ исобвара ғ идан умумтаълим мактабининг шахсий ғ азна ҳ исобвара ғ ига қ айтарилади.

55. Умумтаълим мактабининг шахсий ғ азна ҳ исобвара ғ ига қ айтарилган мабла ғ лар бевосита умумтаълим мактаби томонидан қ онун ҳ ужжатларида белгиланган тартибда уларни тўлаган шахсларга қ айтарилади.

5-БОБ. ДАРСЛИКЛАРНИ Қ АЙТА ТА Қ СИМЛАШ

56. Умумтаълим мактаби кутубхона жам ғ армасида дарсликлар тўпламлари ёки муайян номдаги дарсликлар етишмовчилиги мавжуд бўлганда, умумтаълим мактаби маъмурияти томонидан ў қ ув йили бошлангунгача дарсликларни фойдаланишга бериш шарти, зарур бўлган сони, синфи ва таълим тилини ани қ кўрсатган ҳ олда қ ўшимча дарсликлар тўпламлари ёки дарсликларни ажратиш тў ғ рисида хал қ таълими муассасалари фаолиятини методик таъминлаш ва ташкил этиш туман (ша ҳ ар) бўлимига ёзма равишда мурожаат қ илинади.

57. Умумтаълим мактабларининг мурожаатига асосан, хал қ таълими муассасалари фаолиятини методик таъминлаш ва ташкил этиш туман (ша ҳ ар) бўлими томонидан тегишли ҳ удуддаги умумтаълим мактаблари бўйича синфлар ва таълим тиллари кесимида ў қ увчилар контингенти ва уларнинг дарсликлар билан таъминланиши та ҳ лил қ илинади.

Та ҳ лил натижаларига асосан, хал қ таълими муассасалари фаолиятини методик таъминлаш ва ташкил этиш туман (ша ҳ ар) бўлими томонидан тегишли туман (ша ҳ ар) ҳ удуди доирасида умумтаълим мактаблари орасида дарсликлар тўпламларини қ айта та қ симлаш тў ғ рисида буйру қ қ абул қ илинади.

Дарсликларни бериш ва қ абул қ илиш, уларнинг бир умумтаълим мактабининг балансидан бош қ а умумтаълим мактабининг балансига бепул ўтказилишини инобатга олган ҳ олда бухгалтерия ҳ исоби тў ғ рисидаги қ онун ҳ ужжатлари талаблари асосида амалга оширилади. Бунда дарсликлар тўплами учун ижара тўловлари уларни ўз балансига қ абул қ илган умумтаълим мактабининг шахсий ғ азна ҳ исобвара ғ ига тўланади.

58. Дарсликлар тўпламлари етишмовчилигини уларни тегишли ҳ удуддаги умумтаълим мактаблари бўйича қ айта та қ симлаш ор қ али бартараф этиш имконияти бўлмаган та қ дирда:

хал қ таълими муассасалари фаолиятини методик таъминлаш ва ташкил этиш туман (ша ҳ ар) бўлимлари томонидан тегишли ҳ удудий хал қ таълими органига;

ҳ удудий хал қ таълими органлари томонидан Хал қ таълими вазирлигига дарсликлар тўплами сони, синфи ва таълим тилини ани қ кўрсатган ҳ олда қ ўшимча дарсликлар тўпламларини ажратиш тў ғ рисида ёзма равишда мурожаат қ илинади.

59. Туманлар (ша ҳ арлар) бўйича дарсликлар тўпламлари юзасидан та ҳ лил ўтказиш ва уларни қ айта та қ симлаш ҳ удудий хал қ таълими органлари томонидан, Қ ора қ алпо ғ истон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент ша ҳ ри бўйича дарсликлар тўпламлари юзасидан та ҳ лил ўтказиш ва уларни қ айта та қ симлаш Хал қ таълими вазирлиги томонидан мазкур Низомнинг 57-бандида белгиланган тартибда амалга оширилади.

6-БОБ. ДАРСЛИКЛАР ВА ЎМ Қ ЛАРНИ УМУМТАЪЛИМ

МАКТАБИ КУТУБХОНА ЖАМ Ғ АРМАСИГА Қ АБУЛ Қ ИЛИШ

60. Қ абул қ илинган дарсликлар ва ЎМ Қ ларнинг ҳ исобини юритиш учун умумтаълим мактаби кутубхоначиси томонидан қ уйидагилар юритилади:

мазкур Низомнинг 8-иловасига мувофи қ шаклда Умумтаълим мактаби кутубхона жам ғ армасидаги барча турдаги дарсликлар ва ў қ ув-методик қ ўлланмаларнинг ҳ исобини юритиш китоби;

мазкур Низомнинг 9-иловасига мувофи қ шаклда Умумтаълим мактаби кутубхона жам ғ армасидаги ижара тизимига кирадиган дарсликларнинг ҳ исобини юритиш китоби;

мазкур Низомнинг 10-иловасига мувофи қ шаклда Умумтаълим мактаби кутубхона жам ғ армасидаги ижара тизимига кирмайдиган дарсликлар ва ў қ ув-методик қ ўлланмаларнинг ҳ исобини юритиш китоби;

мазкур Низомнинг 11-иловасига мувофи қ шаклда Умумтаълим мактаби кутубхона жам ғ армасининг инвентарь китоби;

мазкур Низомнинг 12-иловасига мувофи қ шаклда Йў қ олган дарсликлар ва ў қ ув-методик қ ўлланмалар ўрнига қ абул қ илинган дарсликлар ва ў қ ув-методик қ ўлланмалар ҳ исобини юритиш китоби.

61. Мазкур китоблар ра қ амланган, ип ўтказиб тикилган ва хал қ таълими муассасалари фаолиятини методик таъминлаш ва ташкил этиш туман (ша ҳ ар) бўлими ра ҳ бари томонидан имзоланиб, му ҳ рланган бўлиши лозим. Уларнинг тў ғ ри, ани қ ва тўли қ юритилиши учун умумтаълим мактабининг кутубхоначиси жавобгардир.

62. Дарсликлар ва ЎМ Қ лар мазкур Низомнинг 13-иловасига мувофи қ шаклда тузиладиган далолатномага асосан қ абул қ илинади ҳ амда умумтаълим мактабининг балансига кирим қ илинади.

63. Полиграфик ну қ сонлари ва (ёки) бош қ а камчиликлари мавжуд бўлган дарсликлар ва ЎМ Қ лар кейинчалик уларни тегишли нашриёт ёки босмахонага қ айтариш учун уч кун ичида умумтаълим мактаби томонидан дарсликлар ва ЎМ Қ ларни “Ў қ ув таълим-таъминот” давлат унитар корхонасининг (бундан буён матнда “Ў қ ув таълим-таъминот” ДУК деб юритилади) тегишли ҳ удудий филиалига қ айтарилади.

64. Полиграфик ну қ сонлари ва (ёки) бош қ а камчиликлари мавжуд бўлган дарсликлар ва ЎМ Қ лар шартномаларда белгиланган муддатларда тегишли нашриёт ёки босмахона томонидан қ абул қ илиниб, “Ў қ ув таълим-таъминот” ДУКнинг тегишли ҳ удудий филиалига бош қ аси билан алмаштириб берилади ҳ амда “Ў қ ув таълим-таъминот” ДУКнинг тегишли ҳ удудий филиали томонидан тегишли умумтаълим мактабига топширилади.

65. Дарсликлар ва ЎМ Қ ларни умумтаълим мактабининг кутубхона жам ғ армасига қ абул қ илиш ҳ амда ҳ исобдан чи қ ариш битта бирламчи ҳ ужжат ( ҳ исоб-фактура, юкхат) асосида ало ҳ ида партиялар бўйича амалга оширилади.

66. Қ абул қ илинган дарсликлар ва ЎМ Қ лар Умумтаълим мактаби кутубхона жам ғ армасидаги барча турдаги дарсликлар ва ў қ ув-методик қ ўлланмаларнинг ҳ исобини юритиш китобига, шундан кейин тегишлилиги бўйича Умумтаълим мактаби кутубхона жам ғ армасидаги ижара тизимига кирадиган дарсликларнинг ҳ исобини юритиш китоби ёки Умумтаълим мактаби кутубхона жам ғ армасидаги ижара тизимига кирмайдиган дарсликлар ва ў қ ув-методик қ ўлланмаларнинг ҳ исобини юритиш китобига кирим қ илинади.

Мазкур китобларни тўлдиришда йўл қ ўйилган хато бир чизи қ билан ўчирилади ва кейинги қ аторга тў ғ ри ёзув киритилади. Бунда китобларда очи қ қ аторлар қ олдириб кетиш, шунингдек улардаги ёзувларни ўчириш, бўяш, уларнинг устидан қ о ғ оз ёпиштириш та қ и қ ланади.

67. Умумтаълим мактаби кутубхона жам ғ армасига қ абул қ илинган дарсликлар ва ЎМ Қ лар маркаланади (штемпелланади).

68. Ҳ ар бир дарслик ва ЎМ Қ нинг ҳ исоби унга индивидуал инвентарь ра қ амини бериш ва ушбу ра қ амни ҳ ар бир дарслик ва ЎМ Қ му қ овасининг ички қ исмига ва 17 вара ғ ига қ ўйиб чи қ иш йўли билан олиб борилади.

69. Дарслик ва ЎМ Қ нинг индивидуал инвентарь ра қ амини ўзгартиришга ёки ўчириб ташлашга йўл қ ўйилмайди.

70. Фойдаланувчилар томонидан йў қ отилган ва уларнинг айби билан фойдаланишга яро қ сиз ҳ олатга келиб қ олган дарсликлар ва ЎМ Қ лар ўрнига қ абул қ илинган дарсликлар ва ЎМ Қ лар Йў қ олган дарсликлар ва ў қ ув-методик қ ўлланмалар ўрнига қ абул қ илинган дарсликлар ва ў қ ув-методик қ ўлланмалар ҳ исобини юритиш китобига қ айд этилади. Ушбу дафтарга қ айд этилган дарсликлар ва ЎМ Қ лар мазкур Низомнинг 14-иловасига мувофи қ шаклда тузиладиган далолатнома асосида кирим қ илинади.

71. Умумтаълим мактабига ҳ омийлик ёрдами сифатида та қ дим этилган ёки умумтаълим мактаблари томонидан бюджетдан таш қ ари мабла ғ лар ҳ исобидан харид қ илинган дарсликлар ва ЎМ Қ лар қ абул қ илинган пайтдан бошлаб уч кун ичида манбаси кўрсатилган ҳ олда умумтаълим мактаби кутубхона жам ғ армасида ало ҳ ида китобда ҳ исобга олинади.

7-БОБ. УМУМТАЪЛИМ МАКТАБИ КУТУБХОНА

ЖАМ Ғ АРМАСИДАГИ ДАРСЛИКЛАР ВА ЎМ Қ ЛАРНИ

ХАТЛОВДАН ЎТКАЗИШ, УЛАРНИ Ҳ ИСОБДАН

ЧИ Қ АРИШ ВА УТИЛИЗАЦИЯ Қ ИЛИШ

72. Хал қ таълими вазирлиги томонидан ҳ ар йили 1 июнгача умумтаълим мактаблари кутубхона жам ғ армаларидан ҳ исобдан чи қ арилиши лозим бўлган дарсликлар ва ЎМ Қ ларнинг рўйхати мазкур Низомнинг 15-иловасига мувофи қ шаклда уларнинг нашр этилган йили, номи, синфи, муаллифи ва ўртача вазни ани қ кўрсатилган ҳ олда тасди қ ланиб, умумтаълим мактабларига етказилади ҳ амда оммавий ахборот воситаларида эълон қ илинади.

73. Умумтаълим мактабларининг кутубхона жам ғ армалари ҳ ар йили 1 июлгача умумтаълим мактаби маъмурияти, ҳ исобчиси, кутубхоначиси ва бош қ а масъул ходимларидан иборат таркибда умумтаълим мактаби директорининг буйру ғ и билан тасди қ ланадиган комиссия томонидан хатловдан ўтказилади.

74. Хатлов натижалари мазкур Низомнинг 16-иловасига мувофи қ шаклда далолатнома билан расмийлаштирилади.

75. Хатлов жараёнида орти қ ча дарсликлар ва ЎМ Қ лар мавжудлиги ани қ ланган та қ дирда, улар умумтаълим мактабининг кутубхона жам ғ армасига кирим қ илинади.

76. Йў қ олган дарсликлар ва ЎМ Қ лар мазкур Низомнинг 17-иловасига мувофи қ шаклда, фойдаланиш муддати тугаган дарсликлар ва ЎМ Қ лар мазкур Низомнинг 18-иловасига мувофи қ шаклда тузиладиган далолатномалар асосида 1 августгача ҳ исобдан чи қ арилади ҳ амда бу ҳ а қ да тегишинча Умумтаълим мактаби кутубхона жам ғ армасидаги барча турдаги дарсликлар ва ў қ ув-методик қ ўлланмаларнинг ҳ исобини юритиш китобига, Умумтаълим мактаби кутубхона жам ғ армасининг инвентарь китобига ва Умумтаълим мактаби кутубхона жам ғ армасидаги ижара тизимига кирадиган дарсликларнинг ҳ исобини юритиш китобига ёзув киритилади.

Фойдаланиш муддати тугаган дарсликлар ва ЎМ Қ лар тўли қ ҳ ажмда ҳ исобдан чи қ арилиши лозим. Бунда умумтаълим мактаби кутубхона жам ғ армасидаги фойдаланиш муддати тугамаган дарсликлар ва ЎМ Қ ларни ҳ исобдан чи қ аришга йўл қ ўйилмайди.

77. Дарсликлар ва ў қ ув-методик қ ўлланмаларни ҳ исобдан чи қ ариш тў ғ рисидаги далолатномалар ва уларга илова қ илинган ҳ ужжатлар умумтаълим мактабида уч йил давомида са қ ланиши зарур.

78. Йў қ олган дарсликлар ва ЎМ Қ ларнинг қ иймати мазкур Низомнинг 51-бандида белгиланган ми қ дорда қ опланади.

79. Дарсликлар ва ЎМ Қ лар умумтаълим мактаби кутубхона жам ғ армасидан ҳ исобдан чи қ арилганда, бир ва қ тнинг ўзида умумтаълим мактабининг балансидан уларнинг қ иймати ҳ ам ҳ исобдан чи қ арилади.

80. Дарсликлар ва ў қ ув-методик қ ўлланмаларни ҳ исобдан чи қ ариш тў ғ рисидаги далолатномаларда кўрсатилган дарсликлар ва ЎМ Қ лар сони уларни умумтаълим мактабига қ абул қ илиш пайтида расмийлаштирилган ҳ ужжатлардаги маълумотлар билан солиштирилади.

81. Умумтаълим мактаблари томонидан дарсликлар ва ЎМ Қ ларнинг ўртача вазнини ҳ амда фойдаланувчилар томонидан йў қ олган ва қ иймати қ опланган дарсликлар ва ЎМ Қ лар ми қ дорини ҳ исобга олган ҳ олда умумтаълим мактаби бўйича утилизация қ илинадиган дарсликлар ва ЎМ Қ ларнинг ҳ ажми ани қ ланади ҳ амда хал қ таълими муассасалари фаолиятини методик таъминлаш ва ташкил этиш туман (ша ҳ ар) бўлимларига та қ дим этилади.

82. Тегишли ҳ удуд бўйича утилизация қ илинадиган дарсликлар ва ЎМ Қ ларнинг ҳ ажми тў ғ рисидаги маълумотлар хал қ таълими муассасалари фаолиятини методик таъминлаш ва ташкил этиш туман (ша ҳ ар) бўлимлари томонидан ҳ удудий хал қ таълими органларига, ҳ удудий хал қ таълими органлари томонидан эса, Хал қ таълими вазирлигига йў қ олган ва қ иймати қ опланган дарсликлар ва ЎМ Қ лар ми қ дорини кўрсатган ҳ олда та қ дим этилади.

83. Ҳ удудий хал қ таълими органлари ёки улар тизимига кирмайдиган умумтаълим мактаблари билан “Ў қ ув таълим-таъминот” ДУКнинг тегишли ҳ удудий филиали ўртасида утилизация қ илинадиган дарсликлар ва ЎМ Қ ларни олиб чи қ иб кетиш тў ғ рисида ёзма равишда келишув тузилади. Келишувда тегишли ҳ удуд бўйича утилизация қ илинадиган дарсликлар ва ЎМ Қ ларнинг умумий вазни кўрсатилади ҳ амда ҳ удудий хал қ таълими органи ёки Хал қ таълими вазирлиги тизимига кирмайдиган умумтаълим мактаби ра ҳ бари ва “Ў қ ув таълим-таъминот” ДУКнинг тегишли ҳ удудий филиали бош қ арувчиси томонидан имзоланади.

Утилизация қ илинадиган дарсликлар ва ЎМ Қ лар ҳ ар бир умумтаълим мактабидан “Ў қ ув таълим-таъминот” ДУКнинг тегишли ҳ удудий филиаллари томонидан мазкур Низомнинг 18-иловасига мувофи қ шаклда тузилган далолатнома асосида 1 сентябргача олиб чи қ иб кетилади. Бунда утилизация қ илинадиган дарсликлар ва ЎМ Қ ларни олиб чи қ иб кетишга тайёрлаш умумтаълим мактаблари томонидан, уларни юклаш ва олиб чи қ иб кетиш “Ў қ ув таълим-таъминот” ДУКнинг ҳ удудий филиаллари томонидан амалга оширилади.

84. Утилизация қ илинадиган дарсликлар ва ЎМ Қ лар “Ў қ ув таълим-таъминот” ДУКнинг тегишли ҳ удудий филиалига топширилгунга қ адар умумтаълим мактаблари томонидан фойдаланиладиган дарслик, ЎМ Қ ва адабиётлардан ало ҳ ида са қ ланади.

85. “Ў қ ув таълим-таъминот” ДУКнинг тегишли ҳ удудий филиаллари қ о ғ оз ма ҳ сулотларни қ айта ишлаш учун қ абул қ иладиган ташкилотни қ онун ҳ ужжатларида белгиланган тартибда ани қ лайди, у билан шартнома тузади ва унга утилизация қ илинадиган дарсликлар ва ЎМ Қ ларни топширади.

86. Утилизация қ илинадиган дарсликлар ва ЎМ Қ ларни топширишдан олинган мабла ғ лар “Ў қ ув таълим-таъминот” ДУКнинг тегишли ҳ удудий филиали томонидан уч иш куни ичида, биро қ дарсликлар ва ЎМ Қ ларни умумтаълим мактабидан олиб чи ққ ан кундан кейин олтмиш кундан кечиктирмасдан бажарилган ишлар учун тўлов ушлаб қ олинган ҳ олда Жам ғ арманинг шахсий ғ азна ҳ исобвара ғ ига ўтказилиши лозим.

87. “Ў қ ув таълим-таъминот” ДУКнинг тегишли ҳ удудий филиаллари бажарган ишлар учун тўлов ми қ дори Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан декларация қ илинадиган (тасди қ ланадиган) нархларга (тарифларга) мувофи қ белгиланади.

88. Ҳ удудий хал қ таълими органлари томонидан “Ў қ ув таълим-таъминот” ДУКнинг тегишли ҳ удудий филиаллари билан биргаликда утилизация қ илинган дарсликлар ва ЎМ Қ лар бўйича реестр тузилади ва 1 ноябргача Жам ғ арма ижроия дирекциясининг ҳ удудий вакилларига топширилади.

8-БОБ. БУХГАЛТЕРИЯ Ҳ ИСОБИ ВА Ҳ ИСОБОТ

89. Дарсликлар ва ЎМ Қ лар ҳ аракати бўйича бухгалтерия ҳ исоби ва ҳ исоботи умумтаълим мактаби ҳ исобчиси томонидан бухгалтерия ҳ исоби тў ғ рисидаги қ онун ҳ ужжатларида белгиланган тартибда амалга оширилади.

90. Умумтаълим мактаблари томонидан ҳ ар йили январь ва июль ойларининг 5-санасигача хал қ таълими муассасалари фаолиятини методик таъминлаш ва ташкил этиш туман (ша ҳ ар) бўлимларига тегишли ў қ ув йили учун мазкур Низомнинг 19-иловасига мувофи қ шаклда дарсликлар тўпламлари ҳ аракати тў ғ рисида ҳ исобот ҳ амда мазкур Низомнинг 20-иловасига мувофи қ шаклда йў қ олган ёки кейинчалик фойдаланишга яро қ сиз ҳ олатга келган дарсликлар ва ў қ ув-методик қ ўлланмалар тў ғ рисида ҳ исобот та қ дим этилади.

91. Туманлар ва ша ҳ арлар бўйича умумлаштирилган ҳ исоботлар, шунингдек ҳ ар бир умумтаълим мактаби бўйича ҳ исоботлар ҳ ар йили январь ва июль ойларининг 10-санасигача хал қ таълими муассасалари фаолиятини методик таъминлаш ва ташкил этиш туман (ша ҳ ар) бўлимлари томонидан ҳ удудий хал қ таълими органлари ва Жам ғ арма ижроия дирекциясининг ҳ удудий вакилларига та қ дим этилади.

92. Жам ғ арма ижроия дирекциясининг ҳ удудий вакиллари Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги Ғ азначилигининг тегишли ҳ удудий бўлинмалари томонидан умумтаълим мактабларининг шахсий ғ азна ҳ исобвара қ ларидан кўчирмалар сўраб олишга ҳ а қ ли.

93. Умумтаълим мактабларининг шахсий ғ азна ҳ исобвара қ ларидан кўчирмалар асосида ҳ удудий хал қ таълими органлари ва Жам ғ арма ижроия дирекциясининг ҳ удудий вакиллари томонидан ижара тўловлари ва йў қ олган ёки фойдаланишга яро қ сиз ҳ олатга келиб қ олган дарсликлар ва ЎМ Қ лар бўйича тушумлар синфлар ва таълим тиллари кесимида та ҳ лил қ илинади.

Умумтаълим мактаблари ва ҳ удудлар кесимида умумлаштирилган ҳ исоботлар ҳ удудий молия органлари билан келишилади ҳ амда ҳ ар йили январь ва июль ойларининг 15-санасигача Хал қ таълими вазирлиги ва Жам ғ арма ижроия дирекциясига та қ дим этилади.

94. Дарсликлар тўпламлари ҳ аракати тў ғ рисидаги ҳ амда йў қ олган ёки кейинчалик фойдаланишга яро қ сиз ҳ олатга келган дарсликлар ва ў қ ув-методик қ ўлланмалар тў ғ рисидаги ҳ исоботлар барча бос қ ичларда қ о ғ оз (имзоланган ва тасди қ ланган ҳ олда) ҳ амда электрон шаклда та қ дим этилади.

9-БОБ. УМУМТАЪЛИМ МАКТАБЛАРИ

КУТУБХОНАЧИЛАРИНИНГ ИШ НАТИЖАЛАРИНИ

БА Ҳ ОЛАШ МЕЗОНЛАРИ

95. Умумтаълим мактаби кутубхона жам ғ армасидаги дарсликлар ва ЎМ Қ лар ҳ исобининг юритилиши, улардан фойдаланилиши, уларнинг са қ ланиши, улар бўйича тўлов ҳ ужжатларининг мавжудлиги ва ҳ аракати, шунингдек ў қ увчилар орасида дарсликларни авайлаб-асраш туй ғ усини ривожлантиришга йўналтирилган тарбиявий ишлар умумтаълим мактабларининг кутубхоначилари томонидан олиб борилади.

96. Қ уйидагилар умумтаълим мактаблари кутубхоначиларининг иш натижаларини ба ҳ олаш мезонлари ҳ исобланади:

мавжуд дарсликлар ва ЎМ Қ ларни умумтаълим мактабининг кутубхона жам ғ армасига қ абул қ илиш ва ҳ исобдан чи қ ариш бўйича далолатномаларнинг тў ғ ри тузилганлиги ва са қ ланаётганлиги;

умумтаълим мактабининг кутубхона жам ғ армасида иш китобларининг тўли қ ва тў ғ ри юритилганлиги;

умумтаълим мактабининг кутубхона жам ғ армасида мавжуд дарсликлар ва ЎМ Қ лардан фойдаланиш ҳ олатининг та ҳ лил қ илинганлиги;

дарсликлар ва ЎМ Қ лар зарур шароитларда ва тартибли са қ ланаётганлиги;

умумтаълим мактабининг кутубхона жам ғ армасидаги дарсликлар ва ЎМ Қ лар ўз ва қ тида хатловдан ўтказилганлиги;

фойдаланиш муддати тугаган дарсликлар ва ЎМ Қ лар умумтаълим мактабининг кутубхона жам ғ армасидан ўз ва қ тида ҳ амда тўли қ ҳ исобдан чи қ арилганлиги;

ў қ увчилар ва ў қ итувчилар орасида дарсликлар ва ЎМ Қ ларни авайлаб-асраш туй ғ усини ривожлантиришга йўналтирилган тарбиявий ишлар олиб борилишини ташкил этиш самарадорлиги;

ўз фаолиятида ахборот технологияларидан самарали фойдаланганлиги.

10-БОБ. ЯКУНИЙ Қ ОИДАЛАР

97. Умумтаълим мактабининг маъмурияти қ уйидагилар учун масъулдир:

умумтаълим мактабида ў қ увчиларни ижара асосида дарсликлар билан таъминлашнинг ташкил этилиши ва унинг самарадорлиги;

ў қ увчилар, ота-оналар ёки уларнинг ўрнини босувчи шахсларнинг ижара тизими ҳ а қ идаги маълумотлар билан таништирилиши;

дарсликларни фойдаланишга бериш тў ғ рисидаги шартномаларнинг тузилиши;

ижара тўловлари тушумлари бўйича ҳ исоб-китобларнинг юритилиши, на қ д пул мабла ғ ларининг ўз ва қ тида банк кассасига топширилиши;

дарсликлар ва ЎМ Қ ларнинг са қ ланиши ва ҳ аракати ҳ амда ижара тизими учун ҳ ар йилги буюртмаларнинг шакллантирилиши.

98. Нотў ғ ри ёки қ албаки ҳ ужжатлар асосида дарсликлар тўпламини бепул фойдаланишга бериш ҳ олатлари ани қ ланганда, мазкур ҳ ужжатларни расмийлаштирган шахс қ онун ҳ ужжатларида белгиланган тартибда жавобгарликка тортилади ва тўланмаган ижара тўлови суммалари ушбу шахсдан ундирилади.

99. Фойдаланувчилар (ижарага олувчилар) ижара тўловларининг ўз ва қ тида ва тўли қ тўланиши, улардан о қ илона фойдаланилиши ҳ амда ў қ ув йили якунида олинган дарсликлар ва ЎМ Қ ларнинг тўли қ қ айтарилиши учун жавобгардир.

100. Жам ғ арма ижроия дирекциясининг ҳ удудий вакиллари ҳ удуддаги туман ва ша ҳ ар мактаблари бўйича ижара тизимининг юритилиши устидан ишларни мувофи қ лаштиради ва назорат қ илади.

Дарсликлар ва ў қ ув-методик қ ўлланмаларни

умумтаълим мактабларига етказиб бериш

Adabiyot darsi — hayot darsi bo‘lmog‘i lozim

Yaqinda mamlakatimiz Parlamenti tomonidan qabul qilingan va Prezident tomonidan imzolanib, kuchga kirishi kutilayotgan yangi tahrirdagi “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonunga ko‘ra, o‘rta ta’limning asosiy maqsadlaridan biri o‘quvchilarda mustaqil fikrlash va mustaqil tahlil qilish qobiliyatini rivojlantirishdan iboratdir. Umumiy ta’lim oldiga bunday maqsadning qonun bilan mustahkamlab qo‘yilishi bejiz emas. Mustaqil fikrlash va mustaqil tahlil ko‘nikmalari shakl­langan o‘quvchi ongli ravishda o‘z kelajagini belgilay oladi, keyingi hayot yo‘llarida oldiga qo‘yilgan vazifalarni muvaffaqiyatli ado eta oladi, “salla desa kallani ko‘tarib keladigan” ijrochi emas (bunday ijrochilar bilan mamlakatning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishini ta’minlash imkonsiz), balki chuqur tahlil asnosida muammolarga samarali yechim taklif qila oladigan mutaxassis bo‘lib yetishadi. Demak, umumiy ta’limda o‘qitiladigan har bir fan yuqoridagi maq­sadga xizmat qilishi — o‘quvchilarda mustaqil fikrlash va tahlil ko‘nikmalarini shakllantirishi lozim.

Umumiy o‘rta ta’lim dasturida asosiy fanlardan biri bo‘lgan adabiyot fani bu vazifani bajara olyaptimi? Afsuski, yo‘q. Aslida, adabiyot darslari­ning kutilgan natija bermayotganligi bilan bog‘liq muammolar, ularning sabablari bizga qadar ham bir necha marotaba ijtimoiy tarqmoqlarda va ommaviy axborot vositalarida, xususan, “Ma’rifat” gazetasining o‘zida ham tahlil qilindi, mutaxassislar tomonidan qator mulohazalar bildirildi va, aytish joizki, mazkur tanqidiy qarashlar ta’lim sohasidagi islohotlar­ning, qonunlar ijrosining jadallashuviga ozmi-ko‘pmi xizmat qilganini va qilayotganini ham o‘rnida ta’kidlab o‘tish joiz.

Biroq, adabiyot darslarini sifat jihatdan yuqori darajalarga olib chiqish uchun hali ko‘p ter to‘kishga to‘g‘ri keladi.

Xo‘sh, adabiyot darslarining o‘z samarasini ko‘rsatishiga, o‘quvchilarda hayotda kerakli kompetensiyalarning shakllanishiga qanday omillar to‘sqinlik qilmoqda?

Birinchi omil. Ma’lumki, davlat ta’lim standartlari har bir fanning maq­sad va vazifalarini belgilab beradi. Standartlarda maqsad va vazifalar qanchalik aniq va barcha uchun tushunarli tarzda belgilab berilsa, fanning samarali o‘qiti­lishini ta’minlash va nazorat qilish shunchalik osonlashadi. Amaldagi (2017-yilda qabul qilingan) “Umumiy o‘rta va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi davlat standartlari”da adabiyot bo‘yicha maktab (litsey, kollej) bitiruvchilariga qo‘yilgan malaka talablari tahlil qilinsa, adabiyot asosan nutq ko‘nikmalarini rivojlantiruv­chi yordamchi fanga aylanganining guvohi bo‘lishimiz mumkin. “Tinglab tu­shunadi”, “ifodali o‘qiy oladi”, “qayta hikoya qila oladi”, “yoddan aytadi”, “adabiy til me’yorlariga rioya qilgan holda to‘g‘ri va tushunarli so‘zlaydi”, “xalq maqollaridan foydalana oladi”, “sahna ko‘rinishida rol ijro etadi” — chuqurroq tahlil qilinsa, bu kompetensiyalarning bevosita adabiyotga aloqasi yo‘q, ular asosan nutq, xotira va plastika (sahna mahorati) bilan bog‘liq. Stan­dartda “badiiy asarni tahlil qilish kompetensiyasi” ruknidagi kompetensiyalar esa aksar hollarda shu qadar mujmal va mavhum berilganki, ular yordamida fanni o‘zlashtirish darajasini baholash imkonsiz. Masalan, “musiqa va rangtasvir asari zamiridagi badiiy jozibani his qila oladi”, “adabiyot va uning muayyan davri, janri haqida keng tushuncha, tasavvurlarni tushuntira oladi” singari o‘ta mavhum tarzda ifodalangan maqsad va vazifalar adabiyot o‘qituvchisiga darsni rejalash­tirishda hech qanday yordam bera olmaydi.

O‘quv dasturlari va rejalarini tuzish bo‘yicha aksar mutaxassislarning fikricha, ta’lim dasturlarining muvaffaqiyatini belgilovchi asosiy omillardan biri — ta’limiy vazifalarning qay darajada aniq ifodalanishidir. Vazifalar shu darajada aniq qo‘yilishi kerakki, o‘qituvchi mazkur vazifalar o‘quvchilar tomonidan qay darajada bajarilganligini kuzatib, baholay olishi lozim. O‘qituvchi standartda berilgan vazifani kichik qadamlarga bo‘lib, muayyan dars davomida o‘quvchilarga qadam-baqadam ushbu vazifalarga erishishda yordam bera olishi talab qilinadi.

Masalan, Buyuk Britaniya ta’lim standartlarida adabiyot fanidan maktab bitiruvchisi erishishi kerak bo‘lgan vazifalardan biri quyidagicha ifodalangan: “yozuvchining tanlagan so‘zlarini, grammatik va struktural shakllarni tahlil qiladi, ularning o‘quvchiga ta’sirini baholay oladi”. Avstraliya maktab bitiruv­chilariga qo‘yilgan talablardan biri esa quyidagicha ifodalangan: “badiiy matnni tahlil qilish asosida asarning mustaqil talqinini yarata oladi”. Rossiya federal ta’lim standartlarida esa maktab bitiruv­chisi “tarixiy, tarixiy-madaniy kontekstni va adib ijodi kontekstini hisobga olgan badiiy matnni tahlil qila olishi” ko‘zda tutilgan.

Har qanday adabiyot o‘qituvchisi o‘quvchining ushbu vazifalarni bajara oladigan bo‘lishi uchun qanday qadamlarni qo‘yish lozimligini va yakuniy natijani qanday yo‘llar bilan kuzatib, baholash mumkinligini tasavvur qila oladi. Bu esa fanni o‘qitishning samaradorligini ta’minlaydi.

Keltirilgan turli davlatlar standartlaridagi malaka talablarining yana bir muhim xususiyatiga e’tibor qaratish lozim. Berilgan vazifalar adabiyot fa­niga xos, ya’ni ushbu kompetensiyalarni boshqa fan doirasida shakllantirishni tasavvur qilish mumkin emas va bu kompetensiyalar shakllanishi uchun o‘quvchilar adabiyotshunoslikka oid nazariy tushunchalardan ham xabardor bo‘lishlari lozim. Bu esa adabiyotning maktab dasturida ikkilamchi, yordamchi fan sifatida emas, balki o‘z maqsad va vazifalari, o‘rganish obyekti, nazariy asosi mavjud mustaqil fan sifatida fanlar kesimida o‘z o‘rniga ega bo‘lishini ta’minlaydi.

Demak, adabiyot fani maktab ta’limi­da o‘z o‘rniga ega bo‘lishi va umumiy maqsadga — mustaqil fikrga ega bitiruv­chilarni tarbiyalashga hissa qo‘shishi uchun ta’lim standartlarida ushbu fanni o‘qitishdan kutilayotgan maqsad va vazifalar aniq, konkret tarzda ifodalanishi lozim.

Ikkinchi omil. Ta’lim jarayonining samarasini ta’minlovchi muhim komponentlardan biri baholash tizimidir. Baholash tizimi standartlarda belgilangan maqsad va vazifalarga qay darajada erishilganligini ko‘rish imkonini bermog‘i lozim. Ya’ni, ta’lim standarlari va baholash tizimi o‘rtasida uzviylik bo‘lishi hamda standartlarda belgilangan vazifalarga qay darajada erishilganligini ko‘rish imkonini beruvchi baholash usullari va vositalari tanlanishi kerak.

Formativ (shakllantiruvchi) baholash tizimi o‘qituvchi va o‘quvchilarga ta’lim jarayoni qay darajada samarali tashkil qilinayotgani, o‘rganuvchilarda fanga oid kompetensiyalarni shakllanti­rish jarayoni qay darajada samarali kechayotgani haqida muttasil ma’lumot berib turishi, o‘qituvchi bu ma’lumot asosida ta’lim jarayoniga tegishli o‘zgartirishlar kirita olishi lozim. Misol uchun, o‘qituvchi o‘quvchilar aruz va barmoq vaznida yozilgan asarlarni ajratishda qiy­nalishayotganini ko‘rsa, mavzuga qay­tib, o‘quvchilar bilan ushbu ko‘nikmani shakllantirish ustida ishlashi kerak. Summativ (xulosalovchi) baholash esa standartda belgilangan vazifalarga qay darajada ­erishilganiga xolis (tashqaridan) baho be­rish imkonini ta’minlashi lozim. Masalan, 11-sinf oxirida adabiyot fani bo‘yicha o‘tkaziladigan yakuniy davlat attestatsiyasi mustaqil, maktabga bevosita aloqasi bo‘lmagan komissiya tomonidan baholansa, “qozonda bori cho‘michga chiqadi”.

Afsuski, bizda baholash tizimi o‘zining yuqorida qayd etilgan har ikki vazifasini bajarmaydi. Shakllantiruvchi baholash shunchaki jurnalda har dars ma’lum sondagi o‘quvchilar baholanishi kerakligi uchungina o‘tkaziladi. Shakllantiruvchi baholash jarayonida olingan ma’lumot o‘qituvchilar tomonidan keyingi qadamlarini belgilash uchun ishlatilmaydi, chunki yuqoridan tushirilgan o‘quv dasturi va soatlar taqsimoti bunga imkon bermaydi. Xulosalovchi baho­lash esa standartda belgilangan vazifalar bilan umuman bog‘liq emas — adabi­yot fanidan odatda mavhum, istalgancha “olib qochsa bo‘ladigan” mavzular beri­ladi va o‘quvchilar yoki darslikda berilgan gaplarni qaytarishlari, yoki mavzu bo‘yicha “aravani quruq olib qochishlari” mumkin bo‘ladi. Misol uchun, Respublika ta’lim markazining rasmiy saytidagi “2019-2020-o‘quv yilidа umumiy o‘rtа tа’lim mаktаblаrining 11-sinf o‘quvchilаri uchun yakuniy davlat attestatsiyasi o‘tkazish bo‘yicha adabiyot fаnidаn metodik tavsiya va mаtеriаllаr”da berilgan “bilet”lar tahlil qilinsa, insho mavzulari (“Erkin Vohidov — nazm va nasrda buyuk ijodkor”, “Bolalikning beg‘ubor olami”, “Moziyga qaytib ish ko‘rish xayrlidur. ” singari) o‘quvchidan adabiyot darslarida shakllantirilgan qanday kompetensiyalarni namoyish qilishni talab qilayotganini tushunish mumkin emas. Vaholanki, summativ baholash uchun yozma ishlar mavzulari shunday tuzilishi kerakki, o‘quvchilarning fikrlashini cheklamagan holda, ulardan nima kutilayotgani haqida aniq tasavvur bersin.

Solishtirish uchun yana xorij tajri­basiga murojaat qilsak. Britaniya maktab bitiruvchilari uchun adabiyot fanidan yakuniy davlat attestatsiyasiga taklif qi­lingan insho mavzularidan namunalar: “Husayniy va Friel asarlarida konfliktning insoniy munosabatlarga ta’siri qanday tasvirlanganini solishtiring”. “Myurreyning “O‘sish” va Fantorpning “Kichik rol” she’rlarini o‘qing (izoh: she’rlar matnlari o‘quvchining test kitobida kel­tiriladi). Har ikkala she’rda mualliflar yoshi katta kishining bolalik voqealariga qaytishini qanday yo‘llar bilan tahlil qi­lishganini solishtiring”.

Amerika Qo‘shma Shtatlari maktab bitiruvchilari yakuniy attestatsiyasidan: “Tomas Hardining “Kesterbrij meri” asaridan berilgan parchani o‘qing. Ohang, so‘zlar va detallarning tanlanishiga e’tibor bergan holda, Maykl va qizi o‘rtasidagi murakkab munosabatlar qanday tasvirlanganini tahlil qiling.”

Rossiya maktablari Yagona davlat imtihonida taklif qilingan insho namunalari: “Maksim Gorkiyning “Izergil kampir” hikoyasida romantik adabiyotning qanday xususiyatlari namoyon bo‘ladi?”, “Lermontovning “Mtsiri” dostonida peyzaj qanday rol o‘ynaydi?”.

Keltirilgan misollarda quyidagi umumiy xususiyatni kuzatish mumkin: badiiy matnni mustaqil tahlil qilish ko‘nikmasiga ega bo‘lmagan, ada­biy-nazariy tushunchalardan xabari bo‘lmagan o‘quvchi qo‘yilgan savollarga javob bera olmaydi. Savollar shunday tuzilganki, ularga javob berishda “olib qochish”ning iloji yo‘q.

Demak, insholar va yozma ishlar uchun savollar tuzish metodikamizni tubdan qayta ko‘rib chiqishimiz, beriladigan vazifalarni adabiyot o‘qitish vazifalariga uyg‘unlashtirishimiz talab qilinadi.

Adabiyot fanining asl maqsadi chetga surilib, mayda-chuyda detallarni yod olish faniga aylanishiga “munosib” hissa qo‘shayotgan yana bir muhim omilni hisobga olish lozim.

Yuqori sinflarda aksar o‘quvchilar asosiy e’tiborni OTMlarga kirish imtihonlarida yuqori ball to‘plashga qara­tishlari sir emas. Umuman olganda, bu holat faqat O‘zbekistonga xos emas. Test topshiruvchilar uchun muhim qarorlar qabul qilinishiga asos bo‘ladigan, “yuqori ta’sir kuchiga ega testlar” deb ataladigan bunday imtihonlar o‘quvchilar nimani va qanday o‘rganishini belgilab berishi ko‘p davlatlar tajribasida isbotlangan. Bizning sharoitda Davlat test markazi tomonidan o‘tkaziladigan OTMlarga kirish test sinovlari shunday yuqori ta’sir kuchiga ega test hisoblanadi va yuqori sinflar o‘quv­chilari uchun “dasturulamal” vazifasini o‘taydi. OTMlarga kirish test sinovlarida ishlatiladigan adabiyot bo‘yicha test topshiriqlarini tahlil qilsak, ularning asosiy maqsadi o‘quvchilar xotirasini tekshirish ekanligining guvohi bo‘lish mumkin. Darslikdagi duch kelgan jumla test topshiriqlari tuzish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi, bunday test topshiriqlari maktab o‘quvchisi egallashi kerak bo‘lgan qanday kompetensiyani tekshirishiga e’tibor qaratilmaydi. “Kecha va kunduz”da aravakashning ismi kim edi?”, “Shum bola”da bosh qahramon kimga qor­xat yozadi?”, “Kimni xotini moddiy qiyinchilik tufayli tashlab ketgan?”, “Kimning onasi xor-zorlikda vafot etgan?” singari test topshiriqlari o‘quv­chida badiiy tafakkurning yuksalishiga xizmat qiladi, deb bo‘lmaydi. Maktab bitiruvchisi esa o‘z vazifasini shunday ikir-chikirlarni yod olishda deb biladi va adabiyot uning uchun “darsliklar­dagi adiblar va asarlar haqidagi ma’lumotlarni yod olish” faniga aylanadi. Bunday vaziyatni o‘zgartirish uchun Davlat test markazi adabiyot fanidan test topshiriqlarini tuzishga yondashuvini tubdan qayta ko‘rib chiqishi talab qilinadi.

Demak, adabiyot fanini o‘qitish samarali bo‘lishi uchun fanning maqsadi va vazifalaridan kelib chiqqan holda mos baholash usullari tanlanishi va ishla­tilishi lozim.

Uchinchi omil. Ta’lim jara­yoni samaradorligini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydigan omillardan yana biri o‘quv materiallari va metodikadir. O‘quv materiallari va ular­ning zamiridagi metodika o‘quvchilarni fanga qiziqtira olishi, o‘quvchilarda fanning oldiga qo‘yilgan vazifalarga erishishda yordam bermog‘i lozim. Maktab o‘quvchisi uchun eng asosiy o‘quv materiali bo‘lgan darslik shunchaki fanga oid ma’lumotlar yig‘indisi emas, balki o‘quvchi bilan interaktiv dialogga kirishib, unda kompetensiyalarni shakllantirishda yordam bera oladigan vositaga aylanishi talab qilinadi.

Darslik yozish o‘ziga xos monopoliyaga aylangan, kimlar darslik mualliflari bo‘lishi “yopiq eshiklar ortida”, tushunarsiz mezonlar asosida hal qilinadigan, o‘qituvchi o‘z o‘quv­chilari uchun mos darslikni tanlash huquqidan hech bir sababsiz mahrum qilingan bir sharoitda sifatli darslik paydo bo‘lishini kutish mantiqsizlikdir.

Adabiyot darsliklari har 4-5 yilda “yangilangani” bilan, bunday “yangilanish” asosan darslikka kiritilgan bir asarni boshqasiga almashtirish bilan cheklanadi, xolos. XXI asr o‘quvchisi uchun yozilayotgan adabiyot darsliklariga 1930-yillarda sobiq Sovet Ittifoqida yaratilgan andoza asos qilib olingan: o‘rganiladigan asar muallifi haqida ma’lumot (bu ma’lumot aksar hollarda o‘rganiladigan asarni tushunishga yordam bermaydi, shunchaki adibning qayerlarda ishlagani va qanday kitoblar yozgani quruq rasmiyatchilik bilan sanaladi) — asar yoki undan parcha — “asar haqida” bo‘limi (bu bo‘limda darslik mualliflari asar sujetini qayta hikoya qilib berishadi va o‘quvchi yod olishi kerak bo‘lgan asarning “to‘g‘ri talqini”ni berisha­di) — savol va topshiriqlar (bular esa asosan ma’lumotlarni eslab qolish va qaytarishga qaratiladi). Sobiq Ittifoq­da adabiyot darsliklariga bunday tartib berilishidan asosiy maqsad — asarlarni hamma birday, “partiya belgilab bergan yo‘nalish doirasida” tushunishiga erishish edi. Bunday metodika hozirgi zamon uchun to‘g‘ri kelmasligi, mustaqil fikrlay oladigan shaxsni tarbiyalashga xizmat qilmasligi, o‘quvchini badiiy asardan bezdirishi, o‘quvchi “asar haqida” bo‘limini yodlab olib, to‘tiqushday qaytarishga moyil bo‘lishi esa hech kimga qiziq emas.

Xorijiy davlatlarda ishlatiladigan ada­biyot darsliklari tahlil qilinsa, ularda asosiy maqsad savol va topshiriqlar, izohlar yordamida o‘quvchida badiiy matnni mustaqil tahlil qila olish ko‘nikmalarini shakllantirish ekanligining guvohi bo‘lishimiz mumkin. Asar bilan ishlash odatda uch bosqichda tashkil qilinadi. Birinchi bosqichda (o‘qishdan oldingi topshiriqlar) asarni tushunishga yordam beradigan bilimlar eslanadi yoki shakllantiriladi hamda asarni o‘qishga ishtiyoq (motivatsiya) uyg‘otiladi. Shuningdek, bu bosqichda odatda asar matnini diqqat bilan o‘qishni talab qiladigan vazifa ham qo‘yiladi. Masalan, Shekspirning “Makbet” asari o‘rganiladigan bo‘lsa, asar yozilgan davrda teatr spektakllarining o‘ziga xosliklari, asarning yozilishiga turtki bo‘lgan omillar haqida ma’lumotlar keltiriladi va bu ma’lumotlar o‘quvchilar bilan muhokama qilib olinadi. O‘quvchilarni bevosita asar matnini sinchiklab o‘qishga rag‘batlantirish uchun esa asar qahramonlarini xarakterlovchi eng muhim gaplarni jadval shaklida yozib borish vazifa qilib qo‘yilishi mumkin (bunday topshiriq samarali bo‘lishi uchun, asarni o‘qib bo‘lgandan unga qaytish va tahlil qilish maqsadga muvofiq). Keyingi bosqichda (o‘qish davomidagi topshiriqlar) bevosita asar matni bilan ishlanadi: asar sujeti, tili, uslubi, qahramonning xatti-harakatlari va motivlari, asarda ishlatilgan badiiy vositalar tahlil qilinadi. O‘qishdan keyingi topshiriqlar bosqichida esa asarni “yuqoridan”, makro darajada tahlil qilishga qaratilgan topshiriqlar bajariladi. Misol uchun, o‘rganilayotgan asar haqida adabiy tanqidchilarning bir-biriga qarama-qarshi fikrlari keltirilib, o‘quvchilardan qaysi fikrga va nima uchun qo‘shilishlari so‘ralishi mumkin. Yoki Makbetning fojiasiga sabab bo‘lgan omillar, bunda alvastilar bashorati va Makbet xonim ambitsiyalari ta’siri tahlil qilinishi mumkin. Shuningdek, bu bosqichda o‘quvchilar asar asosida yangi narsa yaratishlari, masalan, insho yoki taqriz yozishlari, asarning davomini yoki boshqa janrdagi talqinini yaratib ko‘rishlari mumkin.

Darsliklarda o‘quvchini badiiy asar olamiga olib kirish, asarni mustaqil tahlil qilish ko‘nikmasini shakllantirishning bunday usuli bejiz tanlanmagan. Aksar xorijiy davlatlar maktab pedagogikasi uchun konstruktivizm va ijtimoiy konstruktivizm nazariyalari asos qilib olingan va muvaffaqiyatli qo‘llanilmoq­da. Ushbu nazariyalarning zamirida “o‘quvchi bilimni tayyor holda qabul qilishi kerak emas, balki o‘rganish jarayonida tengdoshlari bilan muloqot orqali bilimni o‘zi yaratishi kerak” degan g‘oya yotadi. Ya’ni o‘qituvchi­ning vazifasi transmissiya (tayyor bilimni o‘quvchiga yetkazish) emas, balki o‘quvchilar “kashfiyot” qilishlari uchun shart-sharoit yaratishda ko‘riladi.

Bevosita adabiyot fanini o‘qitish metodikasi esa asosan retseptiv estetika nazariyasi asosida quriladi. Ushbu nazariyaga ko‘ra, kitobxon mutolaa jarayonining faol ishtirokchisi bo‘lib, matn bilan ishlash jarayonida ma’no yaratadi. Ya’ni kitobxon shaxsiyati, hayotiy tajribasi, dunyoqarashi, matnni o‘qish paytidadi emotsional holatidan kelib chiqqan holda, badiiy matnning turli talqinlari yuzaga kelishi mumkin. Adabiyot o‘qituvchisining vazifasi o‘quvchi-kitobxon asarning o‘z talqinini yaratishiga yordam berishdan iboratdir. Demak, o‘quvchiga kimningdir (darslik muallifining, adabiy tanqidchining, ada­biyot o‘qituvchisining) asar haqidagi fikri majburan “tiqishtirilmaydi”, balki asarni mustaqil tushunish va tahlil qilish kompetensiyalari shakllantiriladi.

Albatta, bunday metodika samarali bo‘lishi uchun bir qancha talablar ham hisobga olinmog‘i lozim:

— har bir sinfda o‘quvchining yoshi, dunyoqarashi, qiziqishiga mos asarlar tanlanishi lozim — nazarimizda, adabiyot fani o‘rganishning dastlabki bosqichlarida (5—7-sinflar) asarlar ko‘proq o‘quvchining qiziqishini hisobga olib emas, “bu adib haqida bilishi kerak” tamoyili asosida tanlangan;

— asarlarni to‘liq o‘rganish va tahlil qilish uchun yetarlicha soatlar ajratilishi lozim —hajman yirik asarlardan berilgan parchalar o‘quvchilarda asar haqida mustaqil tasavvur shakllantirish imkonini bermaydi va o‘quvchi “asar haqida” bo‘limida berilgan fikrlarni yod olishga majbur bo‘ladi, bunday muammoning yechimi esa har bir sinfda o‘rganiladigan asarlar sonini kamaytirish hisobiga o‘rganiladigan asarlar tahlili uchun yetarli soatlar ajratishdir (masalan, Angliya maktablarining yuqori sinflarida Shekspirning muayyan bir tragediyasini o‘rganish uchun yoki Rossiya maktablarida Pushkinning “Yevgeniy Onegin” she’riy romanini tahlil qilish uchun bir chorak ajratiladi);

— turli muammolar ko‘tarilgan, turli madaniyat vakillari tomonidan yaratilgan va turfa dunyoqarashlar aks etgan asarlarga ham dasturda keng o‘rin ajratilishi lozim — bunday asarlar o‘quvchi dunyoqarashini charxlaydi va mustaqil fikrlash kompetensiyasini shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi (amaldagi dasturlarda jahon adabiyotiga “bormi-bor” tamoyili asosida o‘rin ajratilganligi sir emas);

— adabiyot dasturlariga variativlik tamoyili singdirilishi kerak — majburiy, o‘qilishi shart (“kanon”) asarlar bilan birga, o‘qituvchi bevosita o‘zi dars beradigan sinfning qiziqishlarini hisobga olgan holda tanlab olishi mumkin bo‘lgan asarlar ro‘yxati ham tavsiya qilinsa, bu adabiyot darslarining o‘quvchilar uchun yanada qiziqarli bo‘lishini ta’minlaydi (shuningdek, bu holat turli darsliklar mualliflari o‘rtasida sog‘lom raqobat shakllanishiga va pirovardida darsliklar sifatiga ijobiy ta’sirini o‘tkazadi).

Biz mazkur maqolada kimnidur yoki nimanidur tanqid qilish yoki nishonga olishni emas, balki taraqqiyotning eng muhim halqalaridan biri bo‘lgan adabiyot ta’limida mavjud muammolar va ularning yechimlarini ko‘rsatishni maq­sad qildik. Qayd etilgan fikrlar ayni damda milliy o‘quv dasturini takomillashtirish jarayonlari uchun muhim va ahamiyatli bo‘ladi, deb umid qilamiz.

Zulxumor MIRZAYEVA, filologiya fanlari doktori, Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish tarmoq markazi direktori

Komil JALILOV, London Universiteti Kolleji Ta’lim instituti magistri, TEAM Universiteti Ta’lim sifatini nazorat qilish bo‘limi boshlig‘i

“Adabiyot — hayot darsligi…”

“Bir qozon oshning taʼmini bilish uchun hammasini yeb koʻrish shart emas, bir qoshiq oʻzi kifoya”, deganlaridek, adabiyotshunos Hakimjon Karimovning “Adabiyot nazariyasining ilmiy asoslari” (Hakimjon Karimov. Adabiyot nazariyasining ilmiy asoslari. Toshkent. “Yangi nashr” nashriyoti, 2010 yil. (Maqoladagi taʼkidlar bizniki – H. U.)) oʻquv qoʻllanmasining barcha qismlariga emas, balki birgina “Manzurlik (ommaviylik)” bobiga toʻxtashni lozim koʻrdik.

Bob sarlavhasidan ham koʻrinayaptiki, “manzurlik” va “ommaviylik” sinonim soʻzlardek tushunilayapti. Holbuki, “Oʻzbek tilining izohli lugʻati”da taʼkidlanganidek, “manzurlik” deganda, “kishilarga maʼqul boʻladigan, yoqib tushadigan” maʼnolar anglashiladi. “Ommaviylik” esa “ommaga, koʻpchilikka xos, xalq orasida keng yoyilmoq” tushunchasini beradi. Demak, “manzurlik” va “ommaviylik”ni farqlash maʼqulroqqa oʻxshaydi. Birida, adabiyot mazmunining taʼsirdorlik xislati gavdalansa, ikkinchisida, adabiyot vazifasi (shakli)ning insonshunoslikdan keyingi ikkinchi tomoni anglashiladi.

Izzat Sultonning “Adabiyot nazariyasi” (Izzat Sulton. Adabiyot nazariyasi. Toshkent. “Oʻqituvchi” nashriyoti, 1980 yil) darsligidan ham maʼlumki, rus tanqidchisi V. G. Belinskiy “Adabiyot soʻzining umumiy maʼnosi” asarida adabiyotning hamma tomonidan tan olingan ommaviylik xususiyatini alohida qayd etgan.

“V. G. Belinskiy taʼrificha, “adabiyot doimo ommaviylikka suyanadi, oʻz tasdigʻini jamiyat fikridan oladi”, u “faqat bilimdonlarning… yoki mumtoz havaskorlarning… kichik doirasi eʼtiboridan emas, balki butun xalqdan, eng kamida – xalqning maʼrifatli sinflarining eʼtiboridan madad oladi. Adabiyot butun jamiyatning mulkidir”. (9-bet.) Bu maqolada V. G. Belinskiy “ommaviylik” terminini omma ongini inʼikos eta biluvchilik maʼnosida ishlatadi. Izzat Sulton bu maʼno “keng oʻquvchilar auditoriyasiga moʻljallanganlikni ham oʻz ichiga qamrab olishini taʼkid eta”di. (124-bet.)

Hakimjon Karimov Izzat Sultonning ommaviylikka oid mulohazalarini siqiq tarzda qayta bayon qilar ekan, uning asosli fikrlarini rad etolmaydi. Lekin, tomdan tarasha tushganday, “ommaviylikka berilgan taʼrif sakta” (aslida, “sakta” soʻzi sheʼrda vazn jihatidan toʻmtoqlik, yetishsizlikni bildiradi) degan xulosaga keladi. Va, shu ishonchning taʼsirida Izzat Sultonni nooʻrin ayblay boshlaydi: “Domla Navoiy fikriga berilib ketganidanmi, yoki davrning qarashlari taʼsiridanmi (albatta, shunday boʻlsa kerak) bir oz hushyorlikni unutib, quyidagi mantiqqa zid fikrni ham yozib yuboradi: “Navoiy xuddi Pushkin kabi oʻz asarlarining kelajak avlodlar tomonidan qadrlanishini oʻz “Xamsa”sida orzu qiladi. Bu fakt ham ommaviylikka intilish – klassik adabiyot vakillarini faqat oʻz zamondoshlari uchungina emas, kelajak avlodlar uchun asar yozish vazifasiga koʻtarilganligini koʻrsatadi”.

“Demak, Izzat Sultonovning fikricha, oʻz ona tilida, keng ommani koʻzlab yozsa, ommaviy boʻladi. Ommaviylikning asosiy xususiyati shundan iborat… Lekin bu fikrlarga qoʻshilib boʻlmaydi”. (58-bet).

Izzat Sultonning yuqoridagi fikrida na Navoiyning, na davrning qarashlari taʼsiri bor. Hushyorlikni yoʻqotish ham, mantiqqa zidlik ham yoʻq. Balki, sanʼatkorning ommaviylikka intilishining isbotini koʻrsatuvchi fakt mavjud. U zamondoshlargagina emas, kelajak avlodlarga ham (ularning yoshi, jinsi, kasbi, ijtimoiy mavqeiga qaramasdan) tegishli ekanini, ularda ham qiziqish uygʻotishini, foyda yetkazishini, adabiy meros boʻlib qolishini taʼkidlovchi mantiqiy dalildir.

Adabiyotning ommaviylik xususiyati cheksiz, uni bir taʼrifga sigʻdirib boʻlmaydi. Shu bois ham ustoz Izzat Sulton unga taʼrif berishni lozim koʻrmagan.

Negadir, Hakimjon Karimov Izzat Sulton mulohazalarini oʻziga moslab izohlaydi: “oʻz ona tilida, keng ommani koʻzlab yozsa, ommaviy boʻladi. Ommaviylikning asosiy xususiyati shundan iborat” emish.

Holbuki, Izzat Sulton: “Adabiyotning ommaviylik xarakteri, yaʼni, adabiy asarlarni keng auditoriyaga moʻljallab yozish ehtiyoji xalqlar tarixida ajoyib bir hodisani – xalq tilida badiiy adabiyot uchun kurash harakatini keltirib chiqarish”ini (122-bet) taʼkidlaydi. Va, shu oʻrinda, bu fikrning isbotini keltiradi: “Dante italyanlarning lotin tilida (italyan xalqi uchun begona, kam tushunarli boʻlgan tilda) badiiy asarlar yaratishiga qarshi chiqib, ona tilida yozgan buyuk asarlari bilan jahon adabiyotini ham boyitadi”. (122-bet.) Ayni paytda: “Fors tili poetik asarlar yaratish mumkin boʻlgan birdan-bir til sifatida hukmron boʻlib turgan bir paytda, turkiy shoirlarning, shu jumladan, Alisher Navoiyning turkiyda” (qadim oʻzbek tilida) yetuk badiiy asarlar yaratishlari jahon adabiyoti xazinasini boyitishga olib kelganligini taʼkidlaydi. Buning asosiy sababi deb, Izzat Sulton “yozuvchi oʻz xalqining hayotida maydonga kelgan juda muhim sotsial, psixologik va axloqiy masalalarni yoritganda va yozuvchi tasvirining markazida turgan narsa – odam boʻlgani tufayli, asar mazmuni dunyodagi hamma kishilarni qiziqtiradigan umumiy masalalarni qamrab olishi”ni (107-bet), ularning yetuk badiiy ijrosini tushunadi.

Shu oʻrinda, Rasul Hamzatovning otasi Hamzat Sadasa bilan qilgan (otasining haq ekanligiga koʻp bor imon keltirgan) suhbatini eslash foydadan xoli emas:

“ – Oʻgʻlim, sen unchalik haq emassan. Sening uslubing va yoʻnalishing, sening feʼl-atvoring va axloqing sheʼrlaringda ikkinchi darajali boʻlishi kerak. Birinchi oʻringa esa, xalqingning feʼl-atvori va axloqi chiqishi shart. Avvalo, sen avarsan, togʻliksan, keyin Rasul Hamzatovsan. Misralaringda shunday ifoda qoʻllagansanki, hech bir togʻlik hayotda fikrini shunday ifodalamaydi. Agar sening sheʼriy misralaring togʻliklar ruhiga, feʼl-atvoriga begona boʻlsa, sening yoʻnalishing – yoʻnalishligicha qolib ketadi. Yozganlaring ehtimol chiroyli koʻrinar, qoʻgʻirchoqlardan ham chiroyli koʻrinar. Oʻzing yaxshi bilasan: agar bulut boʻlmasa, qor qayoqdan yogʻadi? Agar Dogʻiston va avar xalqi boʻlmasa, Rasul Hamzatov dunyoga kelarmidi? Xalqimizning asrlar sinovidan oʻtgan urf-odatlari boʻlmasa, shakllanarmidi?!” (Rasul Hamzatov. Mening Dogʻistonim. Toshkent. “tafakkur” nashriyoti, 2011 yil, 159-bet.)

Demakki, shoirni shoir, yozuvchini yozuvchi qiladigan narsa – xalq va uning hayoti: tarixi, ruhiyati, oʻzligi. Shu bois ham yoziladigan asarlarning barchasi xalq hayotidan oziqlanadi va xalqning barcha vakillari uchun “hayotiy darslik” tarzida bitiladi. Oʻtkir Hoshimov aytganidek, “Badiiy ijod shunday daraxtki, shoxida umuminsoniy mevalar yetiladi, ildizi esa milliy zaminda yotadi”.

Ha, sanʼatkor ijodida, uning chinakam asarida milliylik va umuminsoniylik bir vujuddan oziqlanadi. Milliylik qanchalik chuqur va yorqin ifodalansa, unda umuminsoniy xislatlar shunchalik ulugʻ va taʼsirchan qudrat kasb etadi: million-millionlarni insoniylik yoʻlida hamkorlikka chorlaydi, qalblar va onglarni birlashtirib ezgulikka, komillikka yetaklaydi.

Toʻgʻri, har qanday asarning taqdiri yozuvchining badiiy mahorati darajasiga bogʻliq. Bu fikrni Izzat Sulton ham darsligida toʻliq qoʻllab-quvvatlaydi. Hakimjon Karimov esa, adabiyotning vazifalarini adabiyotning oʻziga xoslik xususiyatlari bilan aralashtirib yuboradi. Natijada, gʻalizroq mulohazalar yuritadi.

“Basharti, badiiy asar barchaga tushunadigan va saviyasiga moslab yozilsa, u oʻzining goʻzalligi, jozibadorligini yoʻqotadi. Chunki adabiyotni anglash xos kishilarning ishidir. Badiiy asardagi voqealarning qiziqarliligi emas, balki uning mohiyatini anglash, qahramonlari taqdiri, qismatidan maʼlum xulosa yasab, oʻzini saodat yoʻliga boshlashi, odam va olamning sir-asrorini anglashi xos kishilarga xos xususiyatdir. Oddiy omma adabiyotning bu iqtidorini hech qachon idrok etmaydi. Hatto hozirgi kunda ham “Navoiy” romani u yoqda tursin, “Oʻtgan kunlar” romani haqidagi tushunchasi Kumushning fojiasiga achinishu uning qotili Zaynabni qoralash, deb biladigan odamlarning soni juda koʻp. Hatto romanni oʻqimagan odamlar ham koʻplab topiladi…” (59-bet.)

Bu, endi, adabiyotni judayam joʻn tushunishning oqibati. XXI asrda, Oʻzbekistonda hamma savodxonlikka erishgan paytda, “oddiy omma adabiyotning iqtidorini hech qachon idrok etmaydi”, uni “anglash xos kishining ishi”, deb aytilsa, ajablanganingdan nima deyishni bilmas ekansan.

Axir: “Adabiyot fikr, tuygʻularimizdagi toʻlqinlarni soʻzlar, gaplar yordami bilan tasvir qilib, boshqalarda ham xuddi shu toʻlqinlarni yaratmoq” (Fitrat) emasmi?

Axir: “Asli, yozuvchilik aytmoqchi boʻlgan fikrni hammaga baravar anglata bilishda, oraga anglashilmovchilik solmaslik”da (Abdulla Qodiriy) emasmi?

Axir, badiiylik deganda, hayotni jonli va taʼsirli qilib qaytadan yaratish sanʼati, hayot hodisalari ustidan chiqargan “hukmi”, shu “hukm” ruhida tarbiyalash tushunilmaydimi?

Axir, kitobxonning, Hakimjon Karimov aytganidek, “Kumushning fojiasiga achinishu uning qotili Zaynabni qoralash”ga iqtidori yetsa, oʻzini ezgulikka toblagani shu boʻlmaydimi? Xuddi shu tushunchadagi “odamlarning soni juda koʻp” ekan, demak, “Oʻtgan kunlar” ommaviylik talablariga mos asar-da. Asar oʻquvchini hayajonga sola bilsa, hissiyotini larzaga keltirsa, ruhini tozalagan sanalmaydimi? Axir, “asar barcha tushunadigan va (oʻz davrining kitobxonlari – H. U.) saviyasiga moʻljallab yozilsagina jozibadorligini, goʻzalligini yoʻqotadi”, deyishni badiiy ijod qonuniyati rad etadi-ku! A. Qodiriyning “Oʻtgan kunlar” va “Oʻtgan kunlar” tanqidi ustida baʼzi mulohazalar”idagi Yevropada moda boʻlgan, murakkab usulda yozishni talab qiluvchilarga bergan javobida, “xalqimizning saviyasini eʼtiborga olib” yozish lozim, degan sabogʻi hammaga maʼlum-ku! Shu asosda yaratilgan “Oʻtgan kunlar” XXI asrda ham oʻzining birinchi oʻrnini, taʼsirini, goʻzalligini, ommaviyligini yoʻqotmay kelayotgani haqiqat-ku.

Hakimjon Karimov yuqoridagi fikrini: “Menga marhum isteʼdodli adabiyotshunos olim Taʼlat Solihov mashhur matematik olim, akademikning: “Taʼlatjon, sizlarga maza-da, bosh qotirmaysizlar, hamma oʻqiydigan narsani oʻqiysizlar-da, gapirib berasizlar”, deganini kuyinib gapirgan”ligi (59-bet) bilan dalillamoqchi boʻladi.

Matematik olimning fikricha, tayyor asarni oʻqib, mazmunini soʻzlab berish oson, bu vazifani har bir tinglovchi oʻzining ilgʻashiga bogʻliq tarzda bajarishi mumkin. Ha, bu toʻgʻri gap.

Lekin asar isteʼdodi bordan tugʻilishi, yurak qoni bilan yozilishi jarayoni gʻoyatda masʼuliyatli va nozik ekanligini hamma toʻliq anglab yetmaydi. Ayni paytda, oʻsha asar qaʼriga yashiringan maʼnoni, uning jozibasini, umrboqiylik sirlarini adabiyotshunos tahlil va tadqiq qila biladi. Hatto, minglab soʻzlar orasidan shoir tanlagan bitta soʻzning magʻzini “chaqish” orqali sanʼat va olamning koʻplab sirlarini ochib bera biladi.

Bu ishni bajarish boshqa sohaning akademigi qoʻlidan kelmasligi aksiomadir. Darvoqe, koʻp yillar Oʻzbekiston Davlat kinematografiya komitetida rais boʻlib ishlagan, akademik Aziz Qayumovning: “Latif Fayziyev yaratgan filmlarning hammasini birma-bir tahlil etish uchun oʻzimni boshqa kinoshunoslar bilan baravarman deb oʻylamayman, tomoshabin sifatida va shu sohada ishlagan odam sifatida fikr bildira olishim mumkin” (Raʼno Ibrohimova. Muloqot baxti. Toshkent. “Fan” nashriyoti. 2010 yil, 112-bet.) deyishlari ham mulohazalarimizga isbotdir.

Shunday boʻlgach, siz keltirgan “hangoma” koʻcha-koʻyning gapidek boʻlib, adabiyotning va adabiyotshunoslikning “dunyosi”ga daxldor boʻlolmaydi. “Holva degan bilan ogʻiz choʻchimaydi”, degan maqol bekorga aytilmaganligini xotirga keltiradi, xolos.

Bizningcha, har qanday asarning gʻoyaviy-badiiy qimmatini aniqlaganda, uning qaysi davrda yaratilganligini, tarixiy voqelik va ijtimoiy tuzum bilan aloqadorligini unutmaslik zarur. Chunki har qanday badiiy asarda oʻz davri odamlari va voqeligining, jamiyatining, siyosatining, bosh haqiqatining “tamgʻa”si boʻladi.

Shuningdek, har qanday qoidani ham, tushunchani ham mutlaqlashtirish, (oʻzgarmas, eskirmas) deyish unchalik toʻgʻriga oʻxshamaydi. Qadimgi yunon adabiyoti ham, garchi “butun insoniyatning mulki” boʻlsa-da, oʻtmishga aylandi… Maʼlumki, adabiyot bugun buyuk oʻzgarishlarni boshidan kechirmoqda, Istiqlol davri talablariga monand adabiyotga aylanmoqda. Lekin hammavaqt ham yozuvchining inson va uning qalbini kashf etish mahoratini oʻrganish, uning sirlarini ochish – foydadan xoli emas. Uning yozganlarini “chiqit”ga chiqarishdan koʻra, tanqidiy yondashib, oʻziga xos badiiy mahorati “magʻzi”ni oʻrgangan foydaliroqdir.

Hakimjon Karimov “Adabiyot nazariyasining ilmiy asoslari” oʻquv qoʻllanmasining uchinchi bobini shunday yakunlaydi: “Qolaversa, Izzat Sulton taʼkidlaganidek, Yusuf Xos Hojib, Ahmad Yugnakiy, Navoiy asarlari oddiy ommani nazarda tutib yozilmagan, balki xos kishilar, yaʼni, dostonlarida, sheʼrlarida nazarda tutgan gʻoyani anglaydigan, ular zamiridagi mohiyatni idrok etishga qodir va ularni boshqalarga yetkazish iqtidoriga ega kishilarni nazarda tutib yozilgan. Adabiyotni anglash oddiy ommaning emas, xos kishilarning ishidir. Adabiyot bunday kishilarni saodatga yetaklaydi, ularni komil qiladi. Shundan badiiy asarni ommaviy deyishlikning oʻzi mantiqqa zid. Masalan, Navoiy sheʼriyati hech qachon ommaviy boʻlmagan, hozir ham ommaviy emas. Chunki oddiy omma bu yoqda tursin, adabiyot mutaxassislarining barchasi ham uning sheʼriyatining magʻzini chaqa oladi, deyishlik dushvor. Chaqa olganlarni esa sheʼri oʻziga sehrlab oladi. Negaki, u fikrlar umonidir. (“umon” soʻzining maʼnosi yoʻq; “ummon” (dengiz) boʻlsa kerak – H. U.) Shu nuqtai nazardan “Adabiyot nazariyasi”dagi ommaviylik atamasini ommaviylik deb emas, balki manzurlik deb, unga quyidagicha taʼrif bergan maʼqul. Yaʼni har qanday millatdagi, toifadagi odamni komillik sari qadam tashlashga koʻmak beradigan, jamiyat taraqqiyotiga xizmat qilishga yoʻnaltirilgan hayotbaxsh, umumbashariy gʻoyalar bilan yoʻgʻrilganligi, voqealari va qahramonlarining oʻylari xatti-harakatlari, his-tuygʻulari, ehtiroslari jozibali boʻlib, insoniy, tabiiy, hayotiy boʻlgani uchun millionlab odam va olam sirlarini anglash uchun kishilarga manzur boʻlishlik. Manzurlik deganda shunday iqtidorga ega asarni tushunmoq lozim”. (60-61 betlar.) Oʻz fikr va mulohazalarini yetarli isbotlay olmagani bois, Hakimjon Karimov nazariyotchi olim Izzat Sultonni yordamga chorlaydi, u kishi aytgan “ommaviylik” haqidagi mulohazalarning teskarisini yoqlagandek qilib – (“Izzat Sulton taʼkidlaganidek”) “badiiy asarni ommaviy deyishlikning oʻzi mantiqqa zid”, degan fikrni oʻquvchiga singdirmoqchi boʻladi. Izzat Sultonga “ilmiy mantiqqa amal qilmaydigan olim” tamgʻasini yopishtirishga koʻr-koʻrona harakat qiladi. Goʻyo “oʻzimdan boshqa odam Izzat Sultonning “Adabiyot nazariya”sini bilmaydi”, degan oʻy-mulohazadan kelib chiqqan tadqiqotchiga oʻxshab ish koʻradi. Bu tanqidiy etikaga tamoman xilofdir.

“Navoiy sheʼriyatini ommaviy emas… uning magʻzini adabiyot mutaxassislarining hammasi ham chaqa olmaydi… u fikrlar ummoni”, degan mulohazalarga kelsak, bu yerda adabiyot bilan adabiyot haqidagi ilmni farqlamaslik yaqqol koʻzga tashlanadi. Adabiyotning vazifasi – badiiylikka asoslanib, odamlarning hislarini qoʻzgʻatish, “tuygʻularimizdagi toʻlqinlarni” uygʻotmoq orqali hayajonlantirish, qalbni harakatga keltirish orqali uni komillikka yetaklash ekan, bundan (Navoiy sheʼriyatidan) hech kim bebahra qolmaydi. Navoiy asarlarini chuqur va ilmiy anglash, uning ipidan-ignasigacha magʻzini chaqish, zamonamizga aloqadorligi va tushunishning qiyinligi sabablarini ochish ommaning emas, adabiyotshunoslarning, navoiyshunoslarning vazifasidir.

Nihoyat, “manzurlik” atamasiga berilgan taʼrif, bizningcha, taʼrif qonun-qoidalariga unchalik mos kelmaganday taassurot qoldirdi.

Birinchidan, “manzurlik”ka berilgan taʼrif “pishmagan”ligi sababli, uning nuqsi uslubiy gʻalizlikda ham, imlo xatolarda ham koʻpchilikka yaqqol koʻrinib turibdi. Uning tahlilidan chekinishni maʼqul koʻrdik.

Ikkinchidan, “manzurlik” va “ommaviylik” atamalarining bir-biridan katta farq qilishini, bir maʼno va uning nozik ohanglarini ifoda qiladigan ikkita soʻzning boʻlmasligini yuqorida eslatgan edik. Shunga va yuqoridagi mulohazalarimizga tayangan holda “manzurlik” atamasini bunday holida adabiyot nazariyasiga bogʻlashning ilmiy asosini koʻrmadik, foydadan koʻra, koʻproq chalgʻitishini, adabiyotning ommaviyligiga raxna solishini isbotlashga intildik. Chunki “ommaviyliksiz “adabiyot” soʻzi maʼnosiz tovush, qalbsiz vujuddir”. “Ommaviylik, badiiy asarlarning jamiyat uchun hammabopligi maʼnosida, adabiyot tirikligining eng asosiy belgilaridan birini tashkil qiladi”. V. G. Belinskiy qayd etgan mazkur haqiqatlarni rad etishga ehtiyoj yoʻq.

Shu bois, ushbu mulohazamiz asnosida baʼzi xulosa va saboqlar ham chiqardik:

1. “Adabiyot nazariyasining ilmiy asoslari”ni oʻrgatish chuqur bilimlar asosiga qurilishi kerak. Uning nashrida jiddiy masʼuliyatni unutmasdan, “Yetti oʻlchab bir kes”gan maʼqul.
2. Oʻzingdan oldin yaratilgan ilmiy va nazariy baquvvat asarlarga tayanish, tayanganda ham ehtirom va hurmatni yoʻqotmasdan baholash lozim. Izzat Sultonovning “Adabiyot nazariyasi” darsligi bugungacha muhim qimmatga doxil boʻlib, bir necha avlod nazariyotchilari uchun ilmda namuna ekanligini mardona tan olib, uni isbotlanmagan ayb va nuqsonlardan, zoʻraki chiranishlardan baland tutish ahamiyatga molikdir. Shuning uchun ham oʻtgan ulugʻ olimlarni, ustozlarni ardoqlash, eʼzozlash oʻzlikni anglashning bir qirrasidir, degan hikmatomuz fikr bor.
3. Filologiya fanlari doktori, professor Hakimjon Karimovning mazkur qoʻllanmasi “Yangi nashr” nashriyotida 2010 yilda chop etilgan. “Manzurlik (ommaviylik)” nomli uchinchi bobida “Adabiyotlar” koʻrsatilar ekan, unda Izzat Sultonning “Adabiyot nazariyasi” (Toshkent. “Oʻqituvchi” nashriyoti. 2005 yil) darsligi ham qayd etiladi. Bu darslik 1980 yilda ham chop etilgan. Biroq, muallif bu darslikka, uning soʻnggi nashriga suyanmasdan, “Adabiyot nazariyasi” (1-tom. Toshkent. “Fan” nashriyoti. 1978)dagi “Adabiyotning spetsifikasi” maqolasiga munosabat bildiradi. Holbuki, ilmda eng soʻnggi nashrdagi adabiyotga tayanish lozimligi aksiomadir.
4. “Filologiya fakulteti magistrlariga va adabiyotshunoslik masalalari bilan shugʻullanuvchi mutaxassislarga moʻljallangan” mazkur oʻquv qoʻllanmaning bir bobi misolidagi chalkashliklar shuncha boʻlsa, uni taqrizchilar, muvofiqlashtiruvchi kengash aʼzolari sezishmaganmikan? Balki ular toʻgʻri va asosli maslahatlar berishganda, magistrlar va adabiyotshunoslik ixlosmandlariga adabiyotimizning nazariyasi ilmiy asoslarini chalkashliklardan, xatoliklardan, gʻalizliklardan saqlagan holda, foydali boʻlgan qoʻllanmaga aylantira olishardi.

Oʻylaymizki, muallif aytilgan xolis mulohazalarimizni toʻgʻri qabul qiladi va oʻquv qoʻllanmaning qayta nashrida uning puxta, pishiq, ilmiy-nazariy jihatdan chuqur va asosli boʻlishiga jiddiy eʼtibor qaratadi.

Hotam UMUROV,

filologiya fanlari doktori,

“Sharq yulduzi”, 2012–1